ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΧΙΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ. . Και η παιδεία τους, κατά το Μέγα Βασίλειο, όφειλε να στηρίζεται στον Όμηρο, τον «διδάσκαλο των αρετών».

Transcript

1 ο Γ Υ Μ Ν Α Σ Ι Ο ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ Π ΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΧΙΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ. Και η παιδεία τους, κατά το Μέγα Βασίλειο, όφειλε να στηρίζεται στον Όμηρο, τον «διδάσκαλο των αρετών».

2 Πολιτιστική ομάδα 2 ου Γυμνασίου Αρτέμιδος Τίτλος Προγράμματος: «Βυζάντιο, χίλια χρόνια πριν» Υπεύθυνες Προγράμματος: «Βυζαντινή Τέχνη και Πολιτισμός» Θεοδοσία Παπαδοπούλου, «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο» Μαρινέττα Γούναρη, «Ο αθλητισμός στο Βυζάντιο» Μαρία Ανδρεαδέλλη Επιμέλεια ψηφιακής έκδοσης: Θεοδοσία Παπαδοπούλου 2015, για το 2 ο Γυμνάσιο Αρτέμιδος [1]

3 Περιεχόμενα Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η... 5 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Τ Ε Χ Ν Η... 9 Οι απαρχές Ιστορική εξέλιξη Παλαιοχριστιανική περίοδος Παλαιοχριστιανική ναοδομία Παλαιοχριστιανική μνημειακή ζωγραφική Παλαιοχριστιανική ψηφιδογραφία Θεσσαλονίκη Ραβέννα Σινά, Κύπρος Όψιμα πρωτοβυζαντινά ψηφιδωτά Παλαιοχριστιανικά και Πρωτοβυζαντινά ψηφιδωτά Πρωτοβυζαντινές φορητές εικόνες Παλαιοχριστιανική μικροτεχνία Μεσοβυζαντινή περίοδος Εικονομαχία Μακεδονική Αναγέννηση Κομνήνεια περίοδος Υστεροβυζαντινή περίοδος Κόπτικη τέχνη χριστιανικής Αιγύπτου Αγία Σοφία Ιστορία Αρχιτεκτονική Το αίθριο O έξω και o κυρίως νάρθηκας Ο κύριος Ναός Ψηφιδωτά Η Τέταρτη Σταυροφορία Γοδεφρείδος Bιλλεαρδουΐνος: «Το Χρονικό της Κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης» Σερ Έντουιν Πήαρς: «Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204» [2]

4 Γράφει κι ο Νικήτας Χωνιάτης για την Άλωση της Πόλης Γοδεφρείδος Βιλλαρδουίνος: «Χρονικό της Κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης» Βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία Α χώρος Βυζαντινά Δισκοπότηρα Διάφορα άλλα Β χώρος Λειψανοθήκες Βυζαντινή Θεσσαλονίκη Ο Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης Ιστορία του ναού Αρχιτεκτονική Ροτόντα Βυζαντινή Καβάλα Νεάπολη-Χριστούπολη Όσιος Λουκάς Η Μονή της Παναγίας Καθολικό Μονής Όσιου Λουκά Καπνικαρέα Εμμανουήλ Πανσέληνος Το έργο του Πανσέληνου στο Πρωτάτο Χαρακτηριστικά του Πανσέληνου Η μουσική στο Βυζάντιο Ρωμανός ο Μελωδός Ιωάννης Κουκουζέλης Οι χαρακτήρες της βυζαντινής μουσικής Άσκηση πάνω στην ανάγνωση της Βυζαντινής μουσικής Η Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Ζ Ω Η Σ Τ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Το παιδί στο Βυζάντιο Η Εκπαίδευση στο Βυζάντιο Η ενδυμασία στο Βυζάντιο Καλλωπισμός στο Βυζάντιο Η διατροφή στα βυζαντινά χρόνια Ψυχαγωγία στο Βυζάντιο [3]

5 Ο Α Θ Λ Η Τ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Τ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Ο Αθλητισμός στους Βυζαντινούς χρόνους Ιππόδρομος Η άθληση στο Βυζάντιο Μεσαιωνικά Βυζαντινά Αθλήματα Πράσινοι-Βένετοι Ο Αθλητισμός και η Σημασία του για τον σύγχρονο άνθρωπο Ο Ιππόδρομος στο Μαρκόπουλο Από την εκδρομή του προγράμματος στη Θεσσαλονίκη ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [4]

6 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Ας αφήσουμε έναν γνωστό Ιστορικό Βυζαντινολόγο, τον Στήβεν Ράνσιμαν (Οκτώμβρης 1994) να υπερασπιστεί το Βυζάντιο, μέσα από αποσπάσματα μιας συνέντευξής (για λογαριασμό της ΕΤ3), στις δημοσιογράφους Χρύσα Αράπογλου και Λαμπρινή Χ. Θωμά, που πρωτοδημοσιεύτηκε στον Flash.gr. «.Το Βυζάντιο το βρίσκω εξαιρετικά συναρπαστικό, γιατί ήταν ένας αυθύπαρκτος πολιτισμός. Για να το μελετήσεις, πρέπει να μελετήσεις την τέχνη, να μελετήσεις τη θρησκεία, να μελετήσεις έναν ολόκληρο τρόπο ζωής, που είναι πολύ διαφορετικός από το σημερινό..όταν το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έντονο, η ζωή των ανθρώπων «μορφοποιείται» κι είναι πολύ πιο ικανοποιητική από τη σημερινή, όπου κανείς δεν πιστεύει σε τίποτε αρκετά...ο κόσμος μιλά για το Βυζάντιο λες κι παρέμεινε το ίδιο, ένας πολιτισμός αμετάβλητος κατά την διάρκεια όλων αυτών των αιώνων. Είχε αλλάξει πολύ από την αρχή ως το τέλος του, αν και κάποια συγκεκριμένα βασικά στοιχεία κράτησαν σε όλη τη διάρκειά του -όπως το θρησκευτικό αίσθημα. Μπορεί να διαφωνούσαν για θρησκευτικά ζητήματα αλλά πίστευαν όλοι, κι αυτό το αίσθημα είναι μόνιμο. Ο σεβασμός, η εκτίμηση στις τέχνες, ως εκείνες που ευχαριστούν το Θεό, διατηρήθηκαν. Κι έτσι, παρ' ότι οι μόδες άλλαζαν, η οικονομική κατάσταση άλλαζε, οι πολιτικές καταστάσεις άλλαζαν, υπήρχε μια ακεραιότητα, πολύ ενδιαφέρουσα μέσα στο σύνολο. Στον Βυζαντινό πολιτισμό δεν υπήρχε θανατική ποινή. Η μεγάλη διαφορά φαίνεται στους πρώτους χρόνους. Όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγινε χριστιανική, μία από τις βασικότερες αλλαγές ήταν να σταματήσουν οι μονομαχίες, να μη πετούν πια ανθρώπους στα λιοντάρια, κι όλα τα σχετικά. Η αυτοκρατορία έγινε πολύ πιο [5]

7 ανθρωπιστική. Και πάντα, απέφευγαν όσο μπορούσαν τη θανατική ποινή. Κατά καιρούς, κάποιοι αυτοκράτορες κατέφευγαν σε αυτή, αλλά οι περισσότεροι χρησιμοποιούσαν ως εσχάτη τιμωρία, μια μέθοδο που σήμερα μας φαίνεται αποτρόπαια: τον ακρωτηριασμό κάποιας μορφής. Αλλά μου φαίνεται, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα προτιμούσαν να τους κόψουν π.χ. ένα χέρι, παρά να τους θανατώσουν..οι Έλληνες που υποστηρίζουν ότι το Βυζάντιο δεν αξίζει να μελετηθεί ιδιαίτερα, ότι δεν ήταν και τίποτε αξιομνημόνευτο, είναι πολύ άδικοι με τους βυζαντινούς τους προγόνους. Δεν ήταν μια κοινωνία χωρίς διανοούμενους -αρκεί να δεις τη δουλειά και την πρόοδο της βυζαντινής ιατρικής. Μπορεί να μη συμπαθεί κάποιος τη θρησκεία, αλλά μερικοί από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς όπως οι Καπαδόκες πατέρες, και πολλοί ακόμη, ως το Γρηγόριο τον Παλαμά, ήταν άνθρωποι μοναδικής πνευματικότητας... Υπήρχε έντονη διανόηση και πνευματική ζωή στο Βυζάντιο. Κυρίως δε, στο τέλος των βυζαντινών χρόνων, π.χ. στην Παλαιοντολόγεια περίοδο. Είναι αρκετά περίεργο πως, την ώρα που η αυτοκρατορία συρρικνώνονταν η διανόηση ήταν πιο ανθηρή από ποτέ..αυτοί που υποστηρίζουν ότι το Βυζάντιο δεν είχε τέχνη, δεν πρέπει να ξέρουν τίποτε από τέχνη. Η βυζαντινή τέχνη ήταν από τις μεγαλύτερες σχολές τέχνης παγκοσμίως. Κανένας αρχαίος Έλληνας δε θα μπορούσε να χτίσει την Αγία Σοφία, αυτό απαιτούσε πολύ βαθιά τεχνική γνώση. Κάποιοι, ξέρετε, υποστηρίζουν, ότι η βυζαντινή τέχνη είναι στατική. Δεν ήταν καθόλου στατική, αλλά ήταν μια σχολή τέχνης από τις σημαντικότερες στον κόσμο, που όσο περνά ο καιρός εκτιμάται όλο και περισσότερο, κι όσοι έλληνες διανοούμενοι λένε ότι το Βυζάντιο δε δημιούργησε τίποτε, είναι τυφλοί. Άρα, όσοι χαρακτηρίζουν «απλή μίμηση κι αντιγραφή» τη βυζαντινή τέχνη, μάλλον σφάλουν. Αν κάνεις κάτι άριστα, μπορείς να το επαναλάβεις άριστα. Παρόλα αυτά υπήρχαν πάντα διαφορές. [Βλέποντας μια εικόνα, μπορούμε τη χρονολογήσουμε -αν ήταν όλες ίδιες αυτό δε θα συνέβαινε. Υπάρχουν συγκεκριμένες παραδόσεις που διατηρούνταν, αλλά η τέχνη αυτή παρουσιάζει μεγάλες διαφορές από αιώνα σε αιώνα. «Κόλλησε» και παρέμεινε η ίδια μετά την πτώση της Τουρκοκρατίας, διότι έλειπαν από τη χώρα σας οι φωτισμένοι χορηγοί.. Οι βυζαντινοί αγιογράφοι δε μας είναι γνωστοί, διότι ο δημιουργός του ναού θεωρούνταν ο χορηγός, εκείνος που έδινε τα χρήματα και βεβαίως είχε άποψη επί του συνόλου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις γνωρίζουμε το όνομα ενός αγιογράφου ή αρχιτέκτονα, στους έντεκα αιώνες του Βυζαντίου, αλλά σχεδόν πάντα μας είναι γνωστό το όνομα του χορηγού. Η τέχνη των Παλαιολόγων είναι πολύ διαφορετική από την τέχνη της εποχής του Ιουστινιανού. Φυσικά, είχε αναλογίες, αλλά δεν ήταν μιμητική]. Τα πράγματα είναι απλά: οι άνθρωποι που κατατρέχουν το Βυζάντιο ποτέ δεν το μελέτησαν, ξεκίνησαν με προκαταλήψεις εναντίον του. Δε γνωρίζουν τι κατόρθωσε, τι επετεύχθη εκείνη την χιλιόχρονη περίοδο της ιστορίας....δε νομίζω ότι οι σύγχρονοι έλληνες είναι περισσότερο έλληνες από τους βυζαντινούς(!!!). Μέσα στο χρόνο, μες στους αιώνες, οι φυλές δε μένουν καθαρές, υπάρχουν όμως ορισμένα χαρακτηριστικά των πολιτισμών που παραμένουν εθνικά. Οι [6]

8 βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα, - που άλλαξε λίγο, αλλά οι γλώσσες αλλάζουν- ενδιαφέρονταν για τη φιλοσοφία και τη φιλοσοφική ζωή πάρα πολύ, ήταν μεν υπήκοοι ενός αυτοκράτορα, αλλά αυτός ο αυτοκράτορας έπρεπε να φέρεται σωστά, γιατί γίνονταν εύκολα λαϊκές εξεγέρσεις..το χειρότερο που θα μπορούσαν να πουν για το Βυζάντιο είναι πως ήταν, μάλλον, ένα γραφειοκρατικό κράτος. Όμως είχε μια πολύ μορφωμένη γραφειοκρατία, πολύ πιο μορφωμένη από τους γραφειοκράτες του σημερινού κόσμου(!!!). Και, τι εννοούμε με τη λέξη «δημοκρατία»; Ήταν όλη η αρχαία Ελλάδα δημοκρατική; Όχι. Θα έλεγα σε όσους υποστηρίζουν κάτι τέτοιο, να διαβάσουν την ιστορία και ειδικότερα εκείνη της κλασσικής Ελλάδας. Εκεί, θα βρουν πολλά να κατακρίνουν... Ποτέ μου δεν κατάλαβα τι ακριβώς σημαίνει «δημοκρατία». Στα περισσότερα μέρη του κόσμου σήμερα, δημοκρατία σημαίνει να σε κυβερνούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι εφημερίδες, η τηλεόραση. Διότι, είναι θεμιτό να έχουμε αυτό που ονομάζεται «λαϊκή ψήφος» αλλά, από τη στιγμή που οι άνθρωποι δεν μπορούν να κρίνουν μόνοι τους -κι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στο σύγχρονο κόσμο που δε σκέφτονται- τότε μεταφέρουν την εξουσία στα χέρια όσων κατέχουν τα ΜΜΕ, οι οποίοι, με τη δύναμη που έχουν, θα έπρεπε να επιλέξουν το δύσκολο δρόμο και να μορφώσουν όλο τον κόσμο. Πολλοί εξ αυτών, όχι όλοι ευτυχώς, είναι ανεύθυνοι. Δ η μ ο κ ρ α τ ί α μ π ο ρ ε ί ν α υ π ά ρ ξ ε ι μ ό ν ο ν ε ά ν έ χ ο υ μ ε έ ν α υ ψ η λ ή ς μ ό ρ φ ω σ η ς κ ο ι ν ό. Σε μία πόλη σαν την αρχαία Αθήνα υπήρχε δημοκρατία -χωρίς να σκεφτόμαστε πως περνούσαν οι σκλάβοι ή οι γυναίκες, διότι οι άνδρες είχαν όλοι πολύ καλή μόρφωση. Συνήθως δεν εξέλεγαν τους κυβερνήτες τους, τραβούσαν κλήρο, σαν να το άφηναν στα χέρια του Θεού καμία σχέση με τη βουλή των κοινοτήτων..υπήρχε κοινωνικό κράτος στο Βυζάντιο; Η Εκκλησία έκανε πολλά για τους ανθρώπους. Το Βυζάντιο είχε πλήρη κοινωνική αίσθηση. Τα νοσοκομεία ήταν πολύ καλά, όπως και τα γηροκομεία, τα οποία ανήκαν κυρίως στην Εκκλησία, αλλά όχι μόνο σε αυτήν -υπήρχαν και κρατικά. Ας μη ξεχνάμε ότι ένας από τους πιο υψηλόβαθμους αξιωματούχους του κράτους ήταν ο Ορφανοτρόφος. Σίγουρα όμως η Εκκλησία έπαιξε βασικό κοινωνικό ρόλο. Δεν ήταν απλά ένα καθεστώς ερημιτών που κάθονταν στο Άγιο Όρος -ήταν κι αυτό, αλλά υπήρχε ένα σύστημα από μοναστήρια στις πόλεις. Τα μοναστήρια φρόντιζαν τους Οίκους για τους γέροντες, των οποίων οι μοναχοί μόρφωναν τη νεολαία - κυρίως τα αγόρια γιατί τα κορίτσια μορφώνονταν στο σπίτι- και στα περισσότερα παρέχονταν πολύ καλή μόρφωση. Τα κορίτσια του Βυζαντίου είχαν πολλές φορές καλύτερη παιδεία διότι «απολάμβαναν» περισσότερη ιδιωτική, προσοχή. Νομίζω ότι η βαθμολογία που θα δίναμε στο κοινωνικό έργο της Εκκλησίας, στο Βυζάντιο είναι ιδιαίτερα υψηλή. Και η παιδεία τους, κατά το Μέγα Βασίλειο, όφειλε να στηρίζεται στον Όμηρο, τον «διδάσκαλο των αρετών». [7]

9 Ήταν γνώστες της αρχαίας ελληνικής Γραμματείας. Είναι αξιομνημόνευτο ωστόσο, ότι δεν έδιναν μεγάλη σημασία στους Αττικούς Τραγωδούς, αλλά στους λοιπούς ποιητές. Υπάρχει η διάσημη ιστορία μιας ελκυστικής κυρίας, φίλης ενός αυτοκράτορα, που μας διηγείται η Άννα Κομνηνή. Την ώρα που η κυρία περνούσε, κάποιος της φώναξε έναν ομηρικό στίχο, που μιλούσε για την Ελένη στην Τροία, κι εκείνη κατάλαβε το υπονοούμενο. Δεν υπήρχε κανείς λόγος να της εξηγήσει κάποιος, ποιανού ήταν οι στίχοι. Όλα ανεξαιρέτως τα αγόρια και τα κορίτσια ήξεραν τον Όμηρο. Η Άννα Κομνηνή δεν εξηγεί ποτέ τα σημεία στα οποία αναφέρεται στον Όμηρο, όλοι οι αναγνώστες της τα γνώριζαν. (!!!) Ήταν τόσο καλοί γνώστες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ώστε επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση της γλώσσας. Πολλοί ιστορικοί ήθελαν να γράψουν σαν τον Θουκυδίδη, δεν ήθελαν να γράψουν στη γλώσσα που τους ήταν πιο φυσική αλλά στην αρχαία. Η μεγάλη τραγωδία των βυζαντινών γραμμάτων ήταν η εξάρτησή της από την κλασσική γραμματεία. Όχι γιατί δεν γνώριζαν αρκετά, αλλά γιατί γνώριζαν πολύ περισσότερα από όσα ήταν απαραίτητα, για το δικό τους «δημιουργικό» καλό..έχω μεγάλο σεβασμό για τα χριστιανικά δόγματα, και κυρίως για την Ορθοδοξία, διότι μόνον η Ορθοδοξία αναγνωρίζει πως η θρησκεία είναι μυστήριο. Οι ρωμαιοκαθολικοί κι οι προτεστάντες θέλουν να τα εξηγήσουν όλα. Είναι άσκοπο να πιστεύεις σε μία θρησκεία, θεωρώντας ότι αυτή η θρησκεία θα σε βοηθήσει να τα καταλάβεις όλα. Ο σκοπός της θρησκείας είναι ακριβώς για να μας βοηθάει να κατανοήσουμε το γεγονός ότι δε μπορούμε να τα εξηγήσουμε όλα. Νομίζω πως η Ορθοδοξία συντηρεί αυτό το πολύτιμο αίσθημα του μυστηρίου. Το χρειαζόμαστε το μυστήριο, χρειαζόμαστε αυτήν τη γνώση που λέει πως στο σύμπαν υπάρχουν πολύ περισσότερα από αυτά που μπορούμε να κατανοήσουμε. Χρειαζόμαστε την διανοητική μετριοφροσύνη, κι αυτή απουσιάζει, ειδικά μεταξύ των Δυτικών Εκκλησιαστικών ανδρών. Αυτό είναι χαρακτηριστικό της σχέσης των ορθοδόξων με τους αγίους τους - ο σεβασμός της ταπεινότητας. Όλοι όσοι θέλουν να επηρεάσουν άλλους ανθρώπους ασκούν πολιτική, και είναι πολιτικοί. Πολιτική σημαίνει να προσπαθείς να οργανώσεις την Πόλιν με ένα νέο τρόπο σκέψης. Οι άγιοι είναι πολιτικοί. Ποτέ δεν πίστεψα ότι μπορείς να διαχωρίσεις την πίστη προς τους Αγίους από τη διανόηση. Επιστρέφω σε όσα είπα για τις εκκλησίες. Από τη στιγμή που προσπαθείς να εξηγήσεις τα πάντα, καταστρέφεις ουσιαστικά αυτό που θα έπρεπε να αποτελεί την ανθρώπινη διαίσθηση, αυτή που συνδέει τη διανόηση με τους αγίους και την αίσθηση του Θεού». Από το The New Griffon, Περιοδική Έκδοση της Γενναδίου Βιβλιοθήκης, Αγγελική Λαΐου, 2009, «Στήβεν Ράνσιμαν: ένας άνθρωπος που ποτέ δεν βαρέθηκε». Επιλογή αποσπασμάτων: ΘΕΟΔΟΣΙΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ [8]

10 Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Τ Ε Χ Ν Η Το Βυζάντιο, αυτή η χιλιόχρονη χριστιανική αυτοκρατορία, με τους αυτοκράτορες, τις ίντριγκες, την διπλωματία, τις δολοπλοκίες και τους πολέμους, που μας κουράζει τόσο πολύ στο σχολείο, ήταν πάνω απ όλα πολιτισμός, και κατά κάποιους Βυζαντινολόγους, ήταν η συνέχεια της Ελληνιστικής παράδοσης. Το Βυζάντιο, ήταν αναντίρρητα μια Θεοκρατούμενη χριστιανική κοινωνία, που κατάφερε να γιγαντωθεί κάποια περίοδο της ιστορίας της, ελέγχοντας όλο τον τότε γνωστό κόσμο, είχε και αυτό τη δική του συνεισφορά στον σημερινό πολιτισμό μας, με τα πρώτα πανεπιστήμια, τα πρώτα νοσοκομεία, τα διοικητικά και νομικά συστήματα που χρησιμοποιούμε ακόμη και σήμερα. Αμύθητος πλούτος, υψηλή για την εποχή τέχνη και αρχιτεκτονική, ανάπτυξη της φιλοσοφίας και των γραμμάτων, μια αυτοκρατορία, σχεδόν παραμυθένια που την ζήλεψαν και την πολέμησαν οι τότε λαοί. Αυτήν την εποχή θελήσαμε να εξερευνήσουμε σ ένα μαγευτικό «ταξίδι» μέσα από το πολιτιστικό μας πρόγραμμα, επανατοποθετώντας αυτό το παρεξηγημένο κομμάτι της σχολικής ιστορίας στη θέση που του ανήκει, στη μνήμη μας και την καρδιά μας. Άλλωστε η ιστορία, είναι ένα ποτάμι που κυλά προσφέροντας το πολύτιμο «νερό» της στις διαχρονικές όχθες του παγκόσμιου γίγνεσθαι και δεν μπορεί κανείς να την αγνοήσει. Ευχαριστώ όλους τους μαθητές μας που συμμετείχαν με τόσο μεγάλη διάθεση στο πρόγραμμα και βοήθησαν στη δημιουργία αυτού του εντύπου. [9] Η υπεύθυνη καθηγήτρια ΘΕΟΔΟΣΙΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

11 Απεικόνιση τού Ιησού (Αγία Αικατερίνη στο όρος Σινά, 6ος αιώνας μ.χ. [10]

12 Οι απαρχές Η Θεραπεία της Αιμορροούσας, τοιχογραφία από την Κατακόμβη των Μαρκελλίνου και Πέτρου, αρχές 4ου αι. Μετά από μια αρχική περίοδο αποστροφής προς απεικονίσεις κάθε είδους από αντίδραση στον ειδωλολατρικό πολιτισμό, οι πρώτοι Χριστιανοί άρχισαν να χρησιμοποιούν την καθιερωμένη κλασική τέχνη της εποχής τους για τα μηνύματα της θρησκευτικής τους πίστης. Η αμεσότητα των οπτικών μέσων ως διδακτικών εργαλείων, ήταν εντυπωσιακή, με αποτέλεσμα στα μέσα του 3ου αι. η τέχνη με χριστιανικό περιεχόμενο να έχει διαδοθεί σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, χωρίς να διαφοροποιείται από τη σύγχρονη καλλιτεχνική γλώσσα. Την ανάπτυξη της πρώτης χριστιανικής τέχνης ευνόησαν ιδιαίτερα η ανεκτική θρησκευτική πολιτική των Σεβήρων και των διαδόχων τους και η νομιμοποίηση της χριστιανικής θρησκείας με το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.χ. Ήδη η υποστήριξη του Κωνσταντίνου Α στον Χριστιανισμό και πολύ περισσότερο η αναγνώρισή της νέας θρησκείας ως επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας από τον Θεοδόσιο Α το 380 δημιούργησαν την ανάγκη για νέα οικοδομήματα και εικαστικά έργα. Ο 4ος αιώνας πρέπει συνεπώς να ήταν εποχή ραγδαίων εξελίξεων για τη χριστιανική τέχνη, τις οποίες ωστόσο μόνο ελλιπώς μπορούμε να παρακολουθήσουμε με βάση τα ελάχιστα και αποσπασματικά διατηρημένα μνημεία που χρονολογούνται με ασφάλεια σε εκείνα τα χρόνια. Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324 από τον Κωνσταντίνο Α συνδέθηκε με τη δημιουργία ενός νέου μεγάλου καλλιτεχνικού κέντρου για το ανατολικό μισό της αυτοκρατορίας, ενός κέντρου με έντονα χριστιανικά χαρακτηριστικά. Τότε για πρώτη φορά στην ιστορία χτίστηκε, σύμφωνα με την παράδοση, ρωμαϊκή πόλη με καθεδρικό ναό και επισκοπική κατοικία στο κέντρο της, δίπλα στο αυτοκρατορικό ανάκτορο, και με άλλους χριστιανικούς ναούς σε καίρια σημεία. Ιστορική εξέλιξη Δύο σημαντικές τομές στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στην εξέλιξη της τέχνης της, η Εικονομαχία ( και ) και η Λατινική Κατοχή της Κωνσταντινούπολης ( ), έχουν θεωρηθεί ορόσημα, με βάση τα οποία διακρίνουμε τρεις μεγάλες περιόδους: Παλαιοχριστιανική ή Πρωτοβυζαντινή ή Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος (3ος αι.- 726) συμπεριλαμβανομένης και της Πρωτοχριστιανικής τέχνης (3ος αι.). Η ορολογία αυτή χρησιμοποιείται κυρίως από βυζαντινολόγους, ιστορικούς τέχνης [11]

13 και ιστορικούς του Μεσαίωνα. Οι ιστορικοί της Αρχαιότητας και οι κλασικοί αρχαιολόγοι ονομάζουν την ίδια, περίπου, περίοδο Ύστερη Αρχαιότητα. Η συνύπαρξη τόσο διαφορετικών όρων και οπτικών γωνιών αντανακλά τη συνύπαρξη του παλιού με το νέο, που χαρακτηρίζει αυτή τη μεταβατική περίοδο [19]. Εικονομαχία και Μεσοβυζαντινή περίοδος ( ). Πρόκειται για την κλασική περίοδο της βυζαντινής τέχνης κατά την οποία ωριμάζουν τα εκφραστικά της μέσα: καθιερώνεται ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο ως κυρίαρχος αρχιτεκτονικός τύπος, το εικονογραφικό πρόγραμμα συνολικής διακόσμησής του και η εικονογραφία των σημαντικότερων επιμέρους θρησκευτικών σκηνών. Υστεροβυζαντινή περίοδος ( ) Για την τέχνη που συνέχισε την καλλιτεχνική παράδοση του Βυζαντίου μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) από τους Τούρκους και ως την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους (1830) έχει επικρατήσει ο όρος «Μεταβυζαντινή τέχνη». Η τέχνη γειτονικών λαών που αναπτύχθηκε υπό την επιρροή του Βυζαντίου ονομάζεται παλαιορωσική, παλαιοβουλγαρική κ.ά. Η τέχνη των Χριστιανών της Αιγύπτου, των Κοπτών, που συγκέρασε τις βυζαντινές επιρροές με τις εγχώριες αρχαίες αιγυπτιακές και ελληνιστικές παραδόσεις, ονομάζεται κοπτική. Παλαιοχριστιανική περίοδος Στέψη θριαμβευτή αυτοκράτορα (Ιουστινιανού;) στο ελεφαντοστέινο Δίπτυχο Barberini, α μισό 6ου αι., Μουσείο Λούβρου Με την προστασία της αυτοκρατορικής εξουσίας και των ισχυρών κρατικών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων από την εποχή του Κωνσταντίνου Α και εξής, η βυζαντινή αρχιτεκτονική και εικαστική παραγωγή άρχισε να αποκτά χαρακτηριστικά επίσημης τέχνης: μνημειακότητα, πολυτέλεια, εκλεκτικότητα και συστηματικότητα. Έτσι διαμορφώθηκαν οι κώδικες της τεχνοτροπίας και της εικονογραφίας στους οποίους βασίστηκε η απόδοση των θεμελιωδών χριστιανικών δογμάτων και των βασικών ιδεολογικών αρχών της χριστιανικής αυτοκρατορικής εξουσίας, καθώς και η προβολή της ηγεμονικής φυσιογνωμίας του βυζαντινού αυτοκράτορα. Τέτοια προγράμματα εκτελέστηκαν σε μεγάλες μητροπόλεις όπως [12]

14 η Κωνσταντινούπολη (Μονή Στουδίου, Παναγία των Χαλκοπρατείων, Αγία Ειρήνη, Άγιοι Σέργιος και Βάκχος, Αγία Σοφία), η Θεσσαλονίκη (Άγιος Γεώργιος Ροτόντας, Αχειροποίητος, Όσιος Δαβίδ, Άγιος Δημήτριος) η Ραβέννα (Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας, Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων, Βαπτιστήριο των Αρειανών (Ραβέννα), Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, Άγιος Απολλινάριος in Classe, Άγιος Βιτάλιος), η Ρώμη (Άγιος Πέτρος, Santa Pudenziana, Santa Maria Maggiore, ναός Αγίων Κοσμά και Δαμιανού), αλλά και σε μικρότερες επαρχιακές πόλεις, όπως τα Γέρασα και η Μαδηβά στη σημερινή Ιορδανία, σε σημαντικά προσκυνήματα, όπως η Ιερουσαλήμ και η Βηθλεέμ, και τέλος σε μοναστικά κέντρα, όπως το Σινά (Αγία Αικατερίνη). Παλαιοχριστιανική ναοδομία Με τη ριζική στροφή στη χριστιανική λατρεία, προέκυψε η ανάγκη οικοδομημάτων που θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν τις συναθροίσεις πιστών και όχι απλώς το άγαλμα της θεότητας, και τον θησαυρό της πόλης, όπως οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί. Έτσι οι πρώτοι Χριστιανοί στράφηκαν στη ρωμαϊκή αίθουσα δημόσιων συγκεντρώσεων ορθογώνιας κάτοψης, τη λεγόμενη βασιλική. Με τις κατάλληλες τροποποιήσεις που επέβαλλε η χριστιανική λατρεία, γεννήθηκε η χριστιανική βασιλική. Ο νέος αρχιτεκτονικός τύπος κυριάρχησε στην Παλαιοχριστιανική ναοδομία σε τέσσερις βασικές παραλλαγές: την απλή και τη σταυρική, που ήταν ξυλόστεγες, την θολωτή και, από την εποχή του Ιουστινιανού, την τρουλαία. Ο τελευταίος τύπος εισήγαγε τον καινοτόμο συνδυασμό ορθογώνιου κτηρίου, που ως τότε έφερε κατά κανόνα δίριχτη στέγη, και τρούλου, που ως τότε είχε χρησιμοποιηθεί μόνο σε περίκεντρα κτήρια με κυκλική κάτοψη. Ο συνδυασμός έγινε εφικτός στην ιδιαίτερη παραλλαγή της σταυρικής βασιλικής, όπου ο τρούλος μπορούσε να στηριχθεί στο κεντρικό τετράπλευρο, εκεί που τέμνονταν τα κάθετα κλίτη. Η καινοτομία της τρουλαίας βασιλικής απαντάται για πρώτη φορά το στον καθεδρικό ναό της Κωνσταντινούπολης, την Αγία Σοφία. Ο ημισφαιρικός τρούλος της στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς με τη βοήθεια τεσσάρων ημικυκλικών τόξων. Το έργο του Ανθεμίου και του Ισιδώρου υπό την αιγίδα του Ιουστινιανού, αποτέλεσε το κορυφαίο επίτευγμα του πρώιμου βυζαντινού πολιτισμού, πηγή έμπνευσης για γενιές αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών, αλλά και σύμβολο της αυτοκρατορικής εξουσίας του Βυζαντίου και της μεγαλοπρέπειάς του. [13]

15 Παλαιοχριστιανική μνημειακή ζωγραφική Οι Τρεις Παίδες εν Καμίνω, τοιχογραφία από την Κατακόμβη της Πρισίλλας στη Ρώμη, μέσα 3ου αι. Ο Καλός Ποιμένας, τοιχογραφία από την Κατακόμβη της Δομιτίλλας στη Ρώμη, τέλη 2ου-αρχές 3ου αι. Η πρώιμη βυζαντινή ζωγραφική συνεχίζει την ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση της τοιχογραφίας αλλά επενδύει τα κλασικά θέματα με αλληγορικό χριστιανικό περιεχόμενο: κοινές απεικονίσεις ψαρέματος απέδωσαν την αλίευση ψυχών, και απεικονίσεις βοσκών που κουβαλούν τα ζώα τους (εικονογραφικός τύπος μοσχοφόρου) απέδωσαν τον Καλό Ποιμένα που επαναφέρει τους παραστρατημένους στον δρόμο της πίστης. Χαρακτηριστικά δείγματα κλασικής τέχνης στην υπηρεσία της νέας θρησκείας είναι, μεταξύ άλλων, οι τοιχογραφίες του Καλού Ποιμένα, των Πρωτόπλαστων και άλλων χριστιανικών θεμάτων. Παλαιοχριστιανική ψηφιδογραφία Ο Χριστός ανάμεσα στους Αποστόλους, ψηφιδωτό στην Santa Pudenziana της Ρώμης, τέλη 4ου αι. με αποκαταστάσεις του 16ου αι. Το Όραμα του Προφήτη Ιεζεκιήλ, ψηφιδωτό στον Όσιο Δαβίδ της Θεσσαλονίκης, β μισό 5ου αι. [14]

16 Το ψηφιδωτό ανθούσε στην ελληνιστική Ανατολή και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια και είχε δημιουργήσει παράδοση στην πολυτελή διακόσμηση ανακτόρων, επαύλεων και λουτρικών συγκροτημάτων. Ενώ όμως στον ελληνορωμαϊκό κόσμο τα ψηφιδωτά χρησιμοποιούνταν συνήθως για την κάλυψη δαπέδων, οι Βυζαντινοί ψηφιδογράφοι τα χρησιμοποίησαν και στη διακόσμηση εσωτερικών τοίχων. Στη βυζαντινή τέχνη, το ψηφιδωτό φθάνει στη μεγαλύτερη ακμή του. Η λαμπρότητα, η αντοχή του στην υγρασία και τον χρόνο και το υψηλό κόστος των υλικών και της εκτέλεσής του θεωρήθηκαν ότι εξασφάλιζαν την ποιότητα που άρμοζε στη μνημειακή τέχνη της θριαμβέυουσας αυτοκρατορίας και της εκκλησίας της. Τα σημαντικότερα μνημειακά σύνολα εντοίχιων ψηφιδωτών του 5ου και 6ου αι., της εποχής ακμής της Παλαιοχριστιανικής ψηφιδογραφίας, σώζονται στη Ρώμη, τη Ραβέννα και τη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη Τμήμα από το ψηφιδωτό της ουράνιας Ιερουσαλήμ στον Άγιο Γεώργιο (Ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη, 5ος αι. Τα ψηφιδωτά του Άγίου Γεωργίου, της γνωστής Ροτόντας, στη Θεσσαλονίκη βρίσκονται κοντά στην ελληνορωμαϊκή παράδοση, και ειδικότερα στις τοιχογραφίες της Πομπηίας. Η αίσθηση του χώρου είναι ρεαλιστική και η απόδοση της προοπτικής αντιμετωπίζεται χαλαρά, η χρωματική παλέτα περιορίζεται και η διακόσμηση γίνεται πιο λεπτομερής. Τα μεγάλα, ορθάνοικτα μάτια με τα τονισμένα περιγράμματα εκφράζουν τη στροφή της βυζαντινής τέχνης από το σώμα ως εξωτερικό δείκτη κοσμικού κύρους, στο πρόσωπο και ειδικά τα μάτια ως δείκτες της εσωτερικής πνευματικότητας των μορφών. Την εγγύτητα στην ελληνορωμαϊκή κληρονομιά αποκαλύπτει στο ψηφιδωτό της αψίδας του Οσίου Δαβίδ στη Θεσσαλονίκη η ζωηρή, πολύχρωμη απόδοση του παραδείσιου τοπίου, στο οποίο εικονίζεται ο Χριστός με τα αποκαλυπτικά σύμβολα των Ευαγγελιστών, τους ποταμούς του Παραδείσου και δύο προφήτες. Ωστόσο η αιώρηση του Χριστού μέσα σε κύκλο που συμβολίζει τη δόξα, το μέγεθός του σύμφωνα με τους κανόνες της ιερατικής προοπτικής, που θέλουν μεγαλύτερες τις σημαντικότερες, όχι τις εγγύτερες μορφές, και η σχηματική, χωρίς βάθος απόδοση του σώματος και του ενδύματος αποκαλύπτουν τις αντιρεαλιστικές, αφαιρετικές τάσεις εξαΰλωσης που θα κυριαρχήσουν στη βυζαντινή τέχνη των επόμενων αιώνων. [15]

17 Ραβέννα Πομπή μαρτύρων, τμήμα ψηφιδωτού στον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο της Ραβέννας, 561 Μετά την κατάληψη της Ραβέννας από τα βυζαντινά στρατεύματα του Ιουστινιανού το 540, ο Άγιος Απολλινάριος ο Νέος αναδιακοσμήθηκε, ενώ κτίστηκε και διακοσμήθηκε ο Άγιος Απολλινάριος in Classe και ολοκληρώθηκε ο Άγιος Βιτάλιος, που είχε ξεκινήσει περίπου 25 χρόνια νωρίτερα. Στα ψηφιδωτά όλων αυτών των ναών φαίνεται πως έχουν ολοκληρωθεί οι διεργασίες μετάπλασης της κλασικής κληρονομιάς και έχουν κατακτηθεί τα μέσα της βυζαντινής τεχνοτροπίας για την απόδοση της πνευματικότητας που συμπυκνώνονται στην υπέρβαση της αντίληψης του κόσμου και του ανθρώπου μέσα σ' αυτόν. Το ρεαλιστικό φυσικό ή αρχιτεκτονικό τοπίο του βάθους έχει παραχωρήσει τη θέση του στην ομοιόμορφη μονοχρωμία του χρυσού για τον ουρανό και του πράσινου για το έδαφος, η οποία όχι μόνο αφαιρεί από τις διάφορες σκηνές κάθε αναφορά στον τόπο και τον χρόνο της γήινης πραγματικότητας, αλλά επιτρέπει και την ανάδειξη της ανθρώπινης μορφής. Ανάλογη αφαιρετική τάση διακρίνει και τα υπόλοιπα στοιχεία του περιβάλλοντος (δέντρα, χαμηλά φυτά, ζώα) που επαναλαμβάνονται σχηματοποιημένα και διακοσμητικά, αλλά και τις ανθρώπινες μορφές, που δεν διαφοροποιούνται ουσιαστικά μεταξύ τους ούτε στα ενδύματα ούτε στις κινήσεις ούτε στα φυσιογνωμικά στοιχεία, και χαρακτηρίζονται από ιερατική μεγαλοπρέπεια. Ο Ιουστινιανός με τη συνοδεία του προσκομίζει τον δίσκο στη Θεία Ευχαριστία, ψηφιδωτό στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας, 547 Σημαντικά για τον ρόλο της τέχνης την προβολή της ηγεμονικής φυσιογνωμίας των αυτοκρατόρων είναι δύο ψηφιδωτά στην αψίδα του ιερού βήματος του Αγίου Βιταλίου, που δείχνουν τον Ιουστινιανό και τη Θεοδώρα, τον καθένα με τη συνοδεία του, να συμμετέχουν στην εναρκτήρια πομπή της πρωτοβυζαντινής Θείας Λειτουργίας (Μικρή Είσοδος) μεταφέροντας τον δίσκο για τον άρτο και το δισκοπότηρο για τον οίνο. Η ρυθμική ομοιογένεια των μορφών σε μεγαλοπρεπή μετωπική στάση παρά το ότι κινούνται σε πομπή και η απουσία ρεαλιστικών στοιχείων από το βάθος είναι χαρακτηριστικές. Μόνο η τοποθέτηση στο κέντρο της σύνθεσης, η ενδυμασία, τα διάσημα και το φωτοστέφανο διακρίνουν τις αυτοκρατορικές μορφές από τον όμιλο των αξιωματούχων τους. Με την εφαρμογή της βυζαντινής τεχνοτροπίας σε μια σκηνή του γήινου κόσμου, όπως αυτή, οι [16]

18 πρωταγωνιστές της κατατάσσονται στη χορεία των αγίων και οι πράξεις τους περιβάλλονται με ιερότητα. Η Ραβέννα, βρισκόταν εκτός βυζαντινής επικράτειας στα χρόνια της Εικονομαχίας και έτσι διασώθηκε ο παλαιότερος διάκοσμος των ναών της. Αυτό επιτρέπει τη μελέτη των ευρύτερων συνθετικών αρχών που καθόριζαν την εικονογράφηση των πρώιμων βυζαντινών ναών. Σινά, Κύπρος Η Μεταμόρφωση του Χριστού, ψηφιδωτό στην Αγία Αικατερίνη του Σινά, περ. 600 Την ολοκληρωτική μετάθεση του εικονιζόμενου συμβάντος στην αιωνιότητα της Ουράνιας Βασιλείας επιδιώκει ο ψηφιδογράφος της Μεταμόρφωσης του Χριστού στην αψίδα του ιερού της Αγίας Αικατερίνης Σινά γύρω στο 600 με τον αποκλεισμό κάθε ένδειξης τόπου και χρόνου, ακόμα και του όρους που αναφέρει η διήγηση τριών Ευαγγελιστών. Το έδαφος αποδίδεται με πολύχρωμη λεπτή ταινία και ο ουρανός με χρυσό βάθος, που συμβολίζει το εκτυφλωτικό θεϊκό φως. Μέσα σ' αυτό το εκτυφλωτικό φως, που απλώνεται ακτινωτά από τη μορφή του Χριστού, αιωρούνται με άτακτες κινήσεις αλλά σε συμμετρική διάταξη οι έκπληκτοι Απόστολοι. Απόλυτα επίπεδες, δυσδιάστατες ανθρώπινες μορφές με σχηματικά διαγραμμισμένα ενδύματα που δεν αποκαλύπτουν κανένα σωματικό χαρακτηριστικό σαν και αυτό που αποπνέουν στα ψηφιδωτά του 7ου αι. στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης που εντούτοις διαθέτουν αντίστοιχο πνεύμα εξαΰλωσης. Εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά είναι γνωστά και από την Κύπρο, η οποία όχι μόνο γνώρισε ιδιαίτερη ακμή στην παλαιοχριστιανική τέχνη λόγω της υπαγωγής της σε αυτοκρατορικό έπαρχο από την εποχή του Ιουστινιανού και της συνακόλουθης ανάπτυξης ιδιαίτερων δεσμών με την πρωτεύουσα, αλλά βρέθηκε και εκτός βυζαντινής επικράτειας στα χρόνια της Εικονομαχίας, όπως η Ραβέννα. Ανάμεσα στα κυπριακά ψηφιδωτά ξεχωρίζουν εκείνα με θέμα τη Θεοτόκο από την Παναγία Αγγελόκτιστη στο Κίτι, την Παναγία Κανακαριά στη Λυθράγκωμη Αμμοχώστου και την Παναγία Κυρά στα Λιβάδια Αμμοχώστου. [17]

19 Όψιμα πρωτοβυζαντινά ψηφιδωτά Τα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης, φτιαγμένα όχι με επίσημη κρατική χορηγία στα πλαίσια κάποιου συνολικού προγράμματος εικονογράφησης αλλά σταδιακά από ιδιώτες που αφιέρωναν μεμονωμένους αναθηματικούς πίνακες προβάλλουν, σε αντιδιαστολή με τη θριαμβική τέχνη των αυτοκρατορικών ψηφιδωτών της Ραβέννας, μια πιο ιδιωτική πτυχή της θρησκευτικότητας των Βυζαντινών σε δύσκολους καιρούς. Πράγματι, τα χρόνια μετά τον Ιουστινιανό ήταν για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μια παρατεταμένη περίοδος γενικευμένης αναστάτωσης και παρακμής λόγω συγκρούσεων με τους Αβάρους και τους Σλάβους στα βόρεια, με τους Πέρσες και τους Άραβες στα ανατολικά αλλά και λόγω εσωτερικών αντιθέσεων. Στο τέλος της περιόδου η αυτοκρατορία έχει συρρικνωθεί εδαφικά μετά την απώλεια της Ιταλίας, των πέρα από τη Μικρά Ασία ανατολικών επαρχιών, της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Με την απώλεια των τριών τετάρτων των εδαφών του χάθηκαν για το Βυζάντιο και πολλά σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα αφήνοντας στο εξής την Κωνσταντινούπολη να καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις στην τέχνη. Η μείωση της καλλιτεχνικής παραγωγής κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι αισθητή, και οι ίδιοι οι Βυζαντινοί αναγνώρισαν αργότερα ότι ο 7ος αι. αποτέλεσε βαθειά τομή στην εξέλιξη του κράτους και του πολιτισμού τους. Ο Άγιος Δημήτριος με τον επίσκοπο και τον έπαρχο ως κτήτορες, ψηφιδωτό στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης, πρώιμος 7ος αι. Παλαιοχριστιανικά και Πρωτοβυζαντινά ψηφιδωτά Ραβέννα, Βαπτιστήριο των Αρειανών Συμβολική απεικόνιση της Μεταμόρφωσης του Χριστού, ψηφιδωτό στον Άγιο Απολλινάριο in Classe της Ραβέννας, 549 Φιλοξενία Τριών Αγγέλων από τον Αβραάμ (απεικόνιση της Αγίας Τριάδας), τμήμα ψηφιδωτού στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας, 547 [18]

20 Πρωτοβυζαντινές φορητές εικόνες Ραβέννα, Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας Χαρακτηριστικό δείγμα παλαιοχριστιανικής ζωγραφικής αποτελούν οι και οι φορητές εικόνες. Άγιος Πέτρος, από τη Μονή Σινά Παναγία ένθρονη, από τη Μονή Σινά Ο επίσκοπος Αβραάμ, από την Αίγυπτο Ο Χριστός και ο Άγιος Μηνάς, εικόνα από το Bawit της Αιγύπτου, 6ος αι. Παρίσι, Λούβρο Μάρτυρες, από το Κίεβο [19]

21 Παλαιοχριστιανική μικροτεχνία Παράλληλα με την αρχιτεκτονική και την ζωγραφική, αναπτύσσεται και η μικροτεχνία με βάση υλικά όπως το ελεφαντόδοντο, το χρυσάφι ή το ασήμι, αν και δεν διασώζεται σήμερα μεγάλο μέρος δημιουργιών αυτού του είδους. Θρόνος του επισκόπου Μαξιμιανού από τη Ραβέννα, ελεφαντόδοντο, μέσα 6ου αι. Μεσοβυζαντινή περίοδος Η μεσοβυζαντινή περίοδος είναι η κλασική περίοδος της βυζαντινής τέχνης, κατά την οποία συστηματοποιούνται τα εκφραστικά της μέσα και αναπτύσσεται η θεωρητική σκέψη γύρω από αυτά. Οι εξελίξεις της μεσοβυζαντινής περιόδου προέκυψαν κυρίως ως απάντηση σε μια από τις μεγαλύτερες πολιτικές, θρησκευτικές και καλλιτεχνικές προκλήσεις που αντιμετώπισε ο Ο τρούλλος της εκκλησίας της Παναγίας της μονής του Οσίου Λουκά. βυζαντινός κόσμος, την έριδα της εικονομαχίας. [20]

22 Εικονομαχία Την περίοδο η βυζαντινή αυτοκρατορία συγκλονίζεται από τη διαμάχη για την προσκύνηση των εικόνων και τη δυνατότητα απεικόνισης των θείων μορφών, ιδιαίτερα της μορφής του Χριστού, στην τέχνη. Στα πλαίσια αυτής της διαμάχης, πολλές εικόνες και τοιχογραφίες καταστρέφονται ή αντικαθίστανται από άλλες, με αποκλειστικά διακοσμητικά θέματα, που περιλαμβάνουν την απεικόνιση ζώων, πτηνών, ή γεωμετρικών μορφών καθώς και σταυρών. Συζητήσεις γύρω από τον κίνδυνο να εκφυλιστεί η προσκύνηση των εικόνων σε ειδωλολατρία υπήρχαν και παλιότερα, ωστόσο η αποφασιστική κίνηση έγινε το 726 με την απαγόρευση της προσκύνησης εικόνων από τον Λέοντα Γ Ίσαυρο, μετά από ισχυρή έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας (Σαντορίνης), την οποία ερμήνευσε ως σημάδι της οργής του Θεού. Ακολούθησαν διώξεις για να αντιμετωπιστεί η έντονη λαϊκή οργή. Το 787 αναστέλλεται προσωρινά η εικονομαχική πολιτική από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία, όμως το 815 αναβιώνει από τον αυτοκράτορα Λέοντα Ε. Μόλις το 843 παύει οριστικά η εικονομαχία και αναστηλώνονται οι εικόνες με ενέργειες της Θεοδώρας, χήρας του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Δεν είναι τυχαίο ότι χρονολογικά η Εικονομαχία συμπίπτει περίπου με την αραβική απειλή, που αρχίζει στα 718 με την επιτυχή απόκρουση της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον Λέοντα Γ και λήγει στα 863 με την αποκατάσταση των βυζαντινών συνόρων στον Ευφράτη. Οι συνέπειες της Εικονομαχίας ήταν τεράστιες. Εκτός από την αναστάτωση που έφερε στο κράτος, προκάλεσε την καταστροφή πολυάριθμων μνημείων της πρωτοβυζαντινής περιόδου και κλόνισε τη συνέχεια στην παράδοση της βυζαντινής τέχνης. Εκτός από τη διαμάχη με την Ανατολική Εκκλησία, ο πάπας Λέων Γ έσπευσε τα Χριστούγεννα του 800 να στέψει τον βασιλιά των Φράγκων Κάρολο Αυτοκράτορα των Ρωμαίων (imperator romanorum), αξίωμα που κατείχε νόμιμα μόνο ο βυζαντινός αυτοκράτορας. Αυτό διέσπασε τη συνοχή της ενιαίας βυζαντινής τέχνης ως συνέχειας της ρωμαϊκής παράδοσης αφήνοντας τη μεσαιωνική τέχνη της Δύσης να ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο. Μακεδονική Αναγέννηση Μετά την εικονομαχία στην αγιογράφηση των ναών, εφαρμόζεται ένας κοινός κανόνας, αν και όχι πάντα με την ίδια ακρίβεια. Συγκεκριμένα, κάθε μέρος του ναού αποκτά μία συγκεκριμένη συμβολική σημασία και κατά συνέπεια και μία ξεχωριστή θεματολογία στην εικονογράφηση. Κατά αυτό τον τρόπο, στον τρούλο απεικονίζεται ο Θεός που περιβάλλεται από τους Προφήτες ενώ στην αψίδα παριστάνεται η Παναγία είτε κρατώντας το θείο βρέφος είτε μόνη. Στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα, σημαντική άνθηση γνωρίζουν και τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, με μικρογραφίες που διακοσμούν τα θρησκευτικά κυρίως κείμενα. Την περίοδο της ύφεσης που παρατηρήθηκε στα χρόνια της εικονομαχίας, διαδέχεται η μεγάλη ακμή της βυζαντινής τέχνης στα χρόνια της Μακεδονικής δυναστείας. Σε αυτή [21]

23 την περίοδο, αναπτύσσεται ιδιαίτερα η αρχιτεκτονική, ενώ επικρατεί ο σταυροειδής με τρούλο ναός, χωρίς να απουσιάζει ωστόσο και ο προγενέστερος τύπος της βασιλικής. Οι εκκλησιαστικοί ναοί διακρίνονται από μεγαλύτερη κομψότητα και είναι λιγότερο λιτοί, χωρίς όμως να αποκλίνουν από τον κυρίως σκοπό της πρόκλησης μίας πνευματικής ανάτασης στους πιστούς. Ένας ακόμα τύπος που εμφανίζεται αυτή την περίοδο είναι ο οκταγωνικός, του οποίου η ονομασία προέρχεται από τη στήριξη του τρούλου που είναι οκταγωνική. Τα υλικά που κυριαρχούν είναι οι πλίνθοι και οι ακατέργαστες ή λαξευμένες πέτρες, υλικά που εναλλάσσονται προσδίδοντας ένα χαρακτηριστικό αισθητικό αποτέλεσμα. Η γλυπτική τέχνη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αρχιτεκτονική και τα περισσότερα έργα που έχουν διασωθεί αποτελούν τμήμα αρχιτεκτονικών κτισμάτων. Τα θέματα των γλυπτών είναι κυρίως γεωμετρικά με έντονα διακοσμητικό χαρακτήρα, ενώ σπανιότερα απεικονίζονται και ανθρώπινες μορφές. Κομνήνεια περίοδος Ο θρήνος της Παναγίας και του Ιωάννη από τον Ενταφιασμό του Χριστού, τοιχογραφία στον Άγιο Παντελεήμονα του Nerezi, 1164 Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, εικόνα στη Μονή Αγίας Αικατερίνης, Σινά, τέλη 12ου αι. Την Μακεδονική δυναστεία διαδέχτηκε η δυναστεία των Κομνηνών ( ) και συγχρόνως μια δεύτερη περίοδος ακμής της βυζαντινής τέχνης. Σημαντικά μνημεία αυτής της περιόδου είναι τα ψηφιδωτά στο καθολικό της Μονής Δαφνίου κοντά στην Αθήνα (τέλη 11ου αι.), η βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία (ξεκίνησε το 1063), οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Λατόμου ( ) στη Θεσσαλονίκη, ο Άγιος Παντελεήμων στο Nerezi (1164) και ο Άγιος Γεώργιος στο Kurbinovo (1191) της σημερινής ΠΓΔΜ, οι Άγιοι Ανάργυροι (περ. 1180) και ο Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη ( ) στην Καστοριά και το παρεκκλήσι της Παναγίας στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο (τέλη 12ου αι.) καθώς και, στην Κύπρο, η Παναγία η Φορβιώτισσα στην Ασίνου (1105/6), η εγκλείστρα (ασκηταριό) του Αγίου Νεοφύτου κοντά στην Πάφο (1183) και η Παναγία του Άρακα στα Λαγουδερά (1192). Σημαντικά μνημεία αυτής της περιόδου σώζονται επίσης στην Καππαδοκία και στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Χαρακτηριστική καινοτομία της κομνήνειας τέχνης, που επικρατεί ιδίως μετά τα μέσα του 12ου αι., είναι το ενδιαφέρον για την απόδοση των συναισθημάτων, κυρίως του πάθους και της οδύνης, που ταιριάζουν στα ταραγμένα χρόνια μετά το Μαντζικέρτ. Στο ίδιο πνεύμα κομνήνειας τεχνοτροπίας, εντάσσονται και οι εξεζητημένες [22]

24 αναλογίες και κινήσεις των μορφών, όπως και τα πλούσια ενδύματα με κυματιστές απολήξεις, που καταλήγουν προς το τέλος του 12ου αι. να αποκτήσουν σχεδόν μανιεριστικά χαρακτηριστικά. Υστεροβυζαντινή περίοδος Θεοτόκος με το βρέφος 6 ος αιώνας, Μουσείο Κίεβου στοιχείο τις οξυκόρυφες αψίδες. Η ύστερη βυζαντινή τέχνη οριοθετείται από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους και εκτείνεται χρονικά ως την άλωση της. Την περίοδο αυτή, το Βυζάντιο παύει να αποτελεί το ισχυρό πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της μεταβυζαντινής εποχή. Οι αρχιτεκτονικοί τύποι δεν διαφοροποιούνται αισθητά από τα παραδείγματα των προγενέστερων εποχών. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η μεγαλύτερη ποικιλομορφία, η οποία εκδηλώνεται με τη δημιουργία συνδυαστικών τύπων. Τα είδη ναών που απαντούν κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο είναι η βασιλική, ο σταυροειδής εγγεγραμμένος τύπος με τρούλο, ο οκταγωνικός, ο μικτός τύπος και ο σταυρεπίστεγος. Επιπλέον, σε ορισμένα μνημεία, αναγνωρίζονται μορφολογικές επιδράσεις της γοτθικής αρχιτεκτονικής που οφείλονται κυρίως στην επιρροή των Φράγκων, με χαρακτηριστικότερο Οι εικονογραφίες της εποχής ακολουθούν τα πρότυπα της μεσοβυζαντινή εποχής, ενώ παράλληλα εμπλουτίζονται προοδευτικά με θέματα από την παιδική ηλικία και τα πάθη του Χριστού ή το βίο της Παναγίας. Συνηθίζεται επίσης η χρήση παραστάσεων της Παλαιάς Διαθήκης που θεωρούνται ότι προεικονίζουν την Καινή Διαθήκη. Στη ζωγραφική αυτής περιόδου, εμφανίζονται πιο έντονα φυσιοκρατικά στοιχεία, ενώ αρκετοί καλλιτέχνες επιδιώκουν σταδιακά μία περισσότερο υποκειμενική απόδοση των παραδοσιακών θεμάτων που αναπτύσσουν, με αποτέλεσμα να τονίζονται οι εκφράσεις των προσώπων ή οι κινήσεις των μορφών που απεικονίζονται. Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο η τέχνη της φορητής εικόνας φτάνει στη μεγαλύτερή της ακμή, με πολλές εικόνες να σώζονται μέχρι σήμερα. H Δυναστεία των Παλαιολόγων που ξεκινά το 1259, αποτελεί ίσως την τελευταία άνθηση της βυζαντινής τέχνης, κυρίως διότι κατά αυτή την περίοδο εντείνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ βυζαντινών και Ιταλών καλλιτεχνών. ΟΜΑΔΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ [23]

25 Κόπτικη τέχνη χριστιανικής Αιγύπτου Κόπτες: είναι ο λαός της αρχαίας Αιγύπτου είναι άμεση απόγονοι των αρχαίων Αιγυπτίων. Ονομασία: παράγεται έπο το αραβικό τύπο της λέξης kibt. Η ονομασία αρχικά δεν είχε θρησκευτική έννοια, αλλά εθνική. Αργότερα όμως, έλαβε θρησκευτική για τους ιθαγενείς της Αιγύπτου, λόγω της κατακτήσεων Αράβων, διότι όλοι ήταν χριστιανοί. Η κοπτική τέχνη διαθέτει πλούσια και υψηλή εικαστική παράδοση, με εμφανείς τις επιρροές του ανατολικού κόσμου. Οι επιβιώσεις της φαραωνικής τέχνης, σε συνδυασμό με τις σπουδαιότερες βυζαντινές, συριακές, μεσοποτάμιες, περσικές αλλά και ινδικές εισροές συνετέλεσαν πολύ γρήγορα, ιδιαίτερα στα πολυάριθμα μοναστικά κέντρα του εσωτερικού της χώρας, στην διαμόρφωση μιας εγχώριας καλλιτεχνικής έκφρασης, αμιγώς κοπτικής. Η τέχνη αυτή χαρακτηρίζονταν, εκτός από την πληθωρικότητα των τόνων, από μια προοδευτική απομάκρυνση από τους υστεροελληνιστικούς τρόπους έκφρασης και από μια παράλληλα έντονη τάση προς το αφηρημένο στιλ και διακόσμηση. Επιτύμβιο αγαλμάτιο από ασβεστόλιθο Μαρμάρινο επικράνο παραστάδας Στη γλυπτική είναι πιο φανερή, παρά τις διαφορές των ποικίλων κέντρων. Η βαθμιαία απομάκρυνση από την ελληνιστική παράδοση και η στροφή προς αυστηρές στιλιζαρισμένες τεχνικές με κλίση προς τις επίπεδες μορφές, η οποία κατά τον 8 ο αι. έφτασε με απόλυτη δυσδιάστατη μορφή. Τμήμα υφάσματος από μαλλί και λινό Το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, διαθέτει μια πλούσια συλλογή από εκλεκτά δείγματα των κοπτικών Σημείο χιτώνα [24]

26 Παιδικός χιτώνας υφασμάτων και άλλων αντικειμένων κοπτικής τέχνης (υφαντικά εργαλεία, πέδιλα), που αποτελούσαν άλλοτε μέρος της Συλλογής Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. Δωρεά του Ιωάννη Δημητρίου από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και του Αλεξάνδρου Ρόστοβιτς από το Κάιρο, τα αντικείμενα αυτά παραχωρήθηκαν το 1923 στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (τότε Μουσείον Κοσμητικών Τεχνών), ως υλικό «περισσότερο εναρμονιζόμενο» προς τα νεότερα, διακοσμημένα υφάσματα των συλλογών του. Έργα των χριστιανικών λαών της κοιλάδας του Νείλου, των Κοπτών, τα αντικείμενα αυτά χρονολογούνται από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους μέχρι την αραβική κατάκτηση και μετά (2ος-12ος αιώνας μ.χ.). Βρέθηκαν σε τάφους ευγενών αξιωματούχων ή σε θησαυροφυλάκια μοναστηριών της Αιγύπτου. Η αμμώδης και ξερή αιγυπτιακή γη, καθώς και ο τελετουργικός τρόπος ενταφιασμού των νεκρών με τα διάκοσμα κοπτικά υφάσματα, βοήθησαν στη διατήρησή τους μέχρι την ανασκαφική ανακάλυψή τους από αρχαιολόγους ή λαθρανασκαφείς. Η συλλογή έργων κοπτικής τέχνης του Μ.Ε.Λ.Τ. θεωρείται μία από τις σημαντικότερες στον κόσμο. ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΝΑΚΗ [25]

27 Αγία Σοφία Σχέδιο της Αγίας Σοφίας το 1877 Ο Βυζαντινός Ναός της Ύπατης Σοφίας του Ένσαρκου Λόγου του Θεού, περισσότερο γνωστή ως Αγία Σοφία ή Αγιά-Σοφία, γνωστός και ως Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας ή απλά Η Μεγάλη Εκκλησία, ήταν από το 360 μέχρι το 1453 ορθόδοξος καθεδρικός ναός της Κωνσταντινούπολης, με εξαίρεση την περίοδο κατά την οποία ήταν ρωμαιοκαθολικός ναός, ενώ μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε τέμενος, μέχρι το 1934 και αποτελεί σήμερα μουσειακό χώρο. [26]

28 Ιστορία Μετά τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης το 337, η ανέγερση ενός ναού της Αγίας Σοφίας υπήρξε τμήμα ενός ευρύτερου προγράμματος οικοδόμησης γύρω από το Μεγάλο Παλάτι. Η πρώτη Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360 επί της αυτοκρατορίας του Κωνσταντίου Β και μαζί με το ναό της Αγίας Ειρήνης αποτελούσε τον κύριο καθεδρικό ναό της πρωτεύουσας και έδρα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Εικάζεται ότι επρόκειτο για ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη. Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404 και χτίστηκε εξαρχής τα επόμενα χρόνια. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε το 415 επί βασιλείας του Θεοδοσίου Β και καταστράφηκε από τους οπαδούς του πατριάρχη επειδή ο Θεοδόσιος είχε μια διαμάχη με τον Πατριάρχη. Αν και λίγα συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν ως προς την αρχιτεκτονική αξία του οικοδομήματος, οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν πως στο εσωτερικό του φυλάσσονταν ιερά κειμήλια μεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήμι. Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες προσπάθειες αναπαράστασης του ναού, υποθέτουμε πως είχε εύρος 52 μ. αποτελούμενη από ένα κεντρικό κλίτος και τέσσερις διακριτούς διαδρόμους. Κατά τη Στάση του Νίκα το 532, υπέστη μεγάλη φθορά και το κτίσιμο του ναού που διατηρείται ως σήμερα δρομολογήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α'. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι γεωμέτρες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και τα εγκαίνιά του τελέστηκαν στις 27 Δεκεμβρίου του 537. Τότε, σύμφωνα με το θρύλο, ο Ιουστινιανός αναφώνησε «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!», θέλοντας έτσι να εκφράσει το θαυμασμό του για το μνημείο το οποίο ήταν πιο θαυμαστό από τον Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα. Τριακόσια και πλέον εκατομμύρια χρυσών δραχμών, κατ αντιστοιχία, είχαν δαπανηθεί για την ανέγερση αυτού του Ναού. Τα «θυρανοίξια» της Αγίας Σοφίας ακολούθησαν θυσίες χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και διανομή χιλιάδων μοδίων σίτου στους φτωχούς καθώς και πολυήμερη πανήγυρη. Στο προαύλιο του ναού λέγεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία ανεγράφετο η καρκινική φράση "ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ", (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν = ξέπλυνε δηλαδή τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου). Η φράση αυτή, αν αναγνωσθεί ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά) αποδίδει τις ίδιες λέξεις και επομένως και το αυτό νόημα. Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και υπήρξε ο σημαντικότερος ναός της Ορθόδοξης εκκλησίας. Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών και συγκεκριμένα κατά την περίοδο ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός και μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Ειδικότερα και [27]

29 κατά την διάρκεια της άλωσης από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία υπέστη τεράστιες ζημιές. Επίσης κατά την περίοδο την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγιναν στο ναό σημαντικές καταστροφές στις τοιχογραφίες του ναού (ασβεστώθηκαν), αφού η απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος θεωρείται βλασφημία για το Ισλάμ. Ο ναός με την σπουδαία αρχιτεκτονική του αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή και άλλων τεμενών, όπως το Μπλε Τζαμί. Σε πρώτο πλάνο η Αγία Σοφία του Θεοδοσίου, στη μέση η Δ Αγία Σοφία του Ιουστινιανού (537) και στο βάθος η εκκλησία όπως αποκαταστάθηκε μετά από σεισμό και αφού προστέθηκε ο μεγάλος τρούλος (557) Αρχιτεκτονική Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του (ο σύγχρονος ιστορικός Προκόπιος λέει:...δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται στη γη...). Κάτοψη της Αγια Σοφιάς. Από δεξιά προς αριστερά: το αίθριο, ο έξω και έσω νάρθηκας, ως κάθετοι διάδρομοι, με την άνω ΝΔ. πύλη, όπου το Προπύλαιο του Νάρθηκα και δεξιά το αποδυτήριο και την κάτω ΒΑ. πύλη και ο κυρίως Ναός Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 78,16 μ. και πλάτους 71,82 μ. κτισμένο στη ΝΔ. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης με κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο αυλές την βόρεια και την δυτική καλούμενη και αίθριο. [28]

30 Συνορεύει Ν με τα Πατριαρχικά κτίρια τα οποία συνδέονταν με το Αυγουσταίο, τη μεγάλη δηλαδή πλατεία που βρίσκονταν το λαμπρό από πορφυρό μάρμαρο άγαλμα της Αυγούστας Ελένης. Εσωτερικά ο Ναός διαιρείται από δύο κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε τρία κλίτη. Ο όλος Ναός αποτελείται από τα εξής μέρη: Το αίθριο Υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στο μέσον της οποίας ήταν η "κομψή φιάλη" η μαρμάρινη κρήνη που έφερε την ονομαστή καρκινική επιγραφή "ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ". Στο αίθριο επίσης φέρονται κάποια ίχνη οικοδομήματος. O έξω και o κυρίως νάρθηκας Πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα και από αυτόν άλλες πέντε πύλες οδηγούν στον εσωτερικό νάρθηκα, από τις οποίες η μεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή Ωραία Πύλη. Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες, τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις μεσαίες εξ αυτών καλούνται Βασιλικές πύλες επειδή εξ αυτών εισήρχετο ο Αυτοκράτορας στις επίσημες τελετές. Και οι δύο νάρθηκες καταλαμβάνουν περίπου το ίδιο πλάτος του Ναού με μικρό μήκος εισόδου ο καθένας. Εκατέρωθεν του νάρθηκα διασώζονται προσαρτήματα μεγάλης ιστορικής σημασίας. Το προς Ν. εκκαλείτο Προπύλαιο του Νάρθηκα ή Ωραία Πύλη που από τον 10ο αιώνα ήταν η κύρια είσοδος στον Ναό. Δεξιά αυτού του προπυλαίου ήταν το αποδυτήριον (μητατώριον) όπου ο Αυτοκράτορας κατά την είσοδό του άλλαζε το τζιτζάκιο και φορούσε το σαγίο. Πάνω από τον έσω νάρθηκα είναι ο γυναικωνίτης, εξ ου και το όνομα «νάρθηξ γυναικωνίτιδος» η είσοδος στον οποίο οδηγούσε άλλο προαύλιο της Β. πλευράς [29]

31 Ο κύριος Ναός Η είσοδος στον κυρίως Ναό, όπως προαναφέρθηκε, ήταν οι τρεις Βασιλικές πύλες και οι έξι, ανά τρεις εκατέρωθεν, του έσω νάρθηκα. Ο κυρίως Ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη (στοές θα λέγαμε σήμερα), των οποίων το μεσαίο είναι διπλάσιου πλάτους των εκατέρωθεν. Το εσωτερικό σχέδιο είναι απλούν. Τέσσερις πεσσοί, κτιστοί στύλοι, συνδέονται μεταξύ τους με υπερώα τόξα στα οποία και φέρονται επιθόλια τόξα συναποτελώντας έτσι μια περιμετρική βάση επί της οποίας και εδράζει ο τεράστιος θόλος. Η περιμετρική βάση φέρει πλήθος στυλιδίων υπό μορφή παραθύρων από τα οποία και ολόκληρος ο Ναός καταυγάζεται από το φως. Η όλη κατασκευή παρουσιάζει πράγματι την εντύπωση μια αρμονίας φωτός και αρχιτεκτονικής. Τα 100 αυτά παράθυρα, 40 επί της στεφάνης του θόλου και τα υπόλοιπα στα ημιθόλια, τις κόγχες και τους τοίχους προσδίδουν την εικόνα της ανακρέμασης του θόλου από τον ουρανό, οι δε ακτίνες του Ήλιου που εισέρχονται στο χώρο δίνουν την εντύπωση να άγονται από τους ουρανούς. Γενικά τα τόξα, τα ημιθόλια και ο εκπληκτικός θόλος στηρίζονται στους τέσσερις πεσσούς οι λίθοι των οποίων φέρονται στερεομένοι με χυτό μόλυβδο και σιδερένιους μοχλούς. Στη δε κατασκευή του θόλου έχουν χρησιμοποιηθεί ελαφρόπετρες από τη Ρόδο που φέρουν την επιγραφή "Μεγάλης Εκκλησσίας του Κωνσταντίνου". Εξωτερικά και επί της κορυφής του θόλου φέροταν ο μέγας "ερυσίπτολις σταυρός" (=έρεισμα της πόλης), που έχει αντικατασταθεί με την ημισέληνο. [30]

32 Ψηφιδωτά Τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας είχαν υποστεί σημαντικές ζημιές και σήμερα γίνονται προσπάθειες για τη διάσωσή τους. Στις παρακάτω εικόνες φαίνονται λεπτομέρειες ορισμένων από αυτά. Η Αυτοκράτειρα Ζωή (11 ος αιώνας), ο ένθρονος Χριστός Παντοκράτωρ στο μέσον και ο Κωνσταντίνος ο ΙΧ ο Μονομάχος Ψηφιδωτό του 1180 περίπου O Αυτοκράτωρας Κωνσταντίνος ο Ι με ένα μοντέλο της πόλης πάνω από τη νοτιοδυτική είσοδο του ναού. [31]

33 Το ψηφιδωτό του Κομνηνού 12 ος αιώνας. Η Παρθένος Μαρία στέκεται στο μέσον με τον Χριστό στην αγκαλιά της. Αριστερά ο Ιωάννης ο Κομνηνό; Ο Πορφυρογέννητος και δεξιά η Ειρήνη Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Ψηφιδωτό του 9 ου αιώνα. Ψηφιδωτό του 1122 [32]

34 Ψηφιδωτό πάνω από την αυτοκρατορική πύλη. Ο Αυτοκράτωρας Λέων ο VI ο Σοφός γονυπετής μπροστά στον ένθρονο Χριστό. Σε μετάλλια η Παναγία σε δέηση και ο Αρχάγγελος Γαβριήλ Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 12 ος αιώνας [33]

35 Δέησις 13ος αιώνας Ψηφιδωτό πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού. Αριστερά ο Ιουστινιανός με μοντέλο της Αγίας Σοφίας και δεξιά ο Μεγάλος Κωνσταντίνος με μοντέλο της Κωνσταντινούπολης. ΙΑΣΟΝΑΣ ΚΑΛΑΪΤΖΑΚΗΣ [34]

36 Η Τέταρτη Σταυροφορία 1204 Ο Βολταίρος έλεγε ότι η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους δεν ήταν ούτε αγία, ούτε ρωμαϊκή ούτε καν αυτοκρατορία! Η Βενετική «Serenissima Repubblica» (Γαληνότατη Δημοκρατία) κατ αναλογία, ούτε γαλήνια, ούτε και Δημοκρατία ήταν. Ήταν ένα κράτος βαθιά ιμπεριαλιστικό, πλουτοκρατικό, αποικιοκρατικό και ρατσιστικό / αριστοκρατικό. Το Βενετικό κράτος ήταν «εμπορικό». Βεβαίως, δεν γνωρίζουμε αν το να είσαι κλέπτης και κλεπταποδόχος είναι «εμπόριο». Ο Πάπας Ιννοκέντιος ο Γ ήταν ο πνευματικός πατέρας της 4 ης Σταυροφορίας. Υπήρχε σε αυτήν ένα ανάμεικτο πνεύμα αρρωστημένης θρησκευτικότητας και «ιπποτικής» ιδεολογίας. Έστειλε Λατίνους ιεροκήρυκες να προωθήσουν την υπόθεση του ιερού πολέμου στην Δυτική Ευρώπη, για την κήρυξη του ιερού πολέμου. Ο Θεοβάλδος ο Γ, κόμης της Καμπανίας, κήρυξε τελικά τον (ανίερο) πόλεμο. Οι Σταυροφόροι Ήταν ένα περίεργο ανακάτωμα από ευσεβείς και θρήσκους άνδρες, αλλά και από αποβράσματα της κοινωνίας, από ανθρώπους, δηλαδή, που ήταν ικανοί για κάθε έγκλημα [Παντίτ Νεχρού Παγκόσμιος Ιστορία, επιστολή 62α]. Οι Φεουδάρχες που έπαιρναν μέρος στη Σταυροφορία, αποφάσισαν να γίνει η συγκέντρωση των Σταυροφόρων στη Βενετία και να κατευθύνονταν κατόπιν είτε στην Συρία, είτε στην Αίγυπτο. Οι σταυροφόροι έπασχαν τόσο από πλευράς οργάνωσης και εξοπλισμού, όσο και στα οικονομικά. Γι αυτό συνάψανε συμφωνία με τους Βενετούς, [35]

37 με την οποία θα τους παρείχετο τροφή και υποστήριξη, έναντι μάρκων. Επίσης θα προσέφεραν και τα μισά εδάφη που θα κατακτούσαν. Οι περισσότεροι έφτασαν το 1202, αργοπορημένα στην Βενετία. Εξαιτίας της έλλειψης οικονομικών πόρων δεν μπορούσαν να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους, κι έτσι αναγκάστηκαν, οι σταυροφόροι, να βοηθήσουν τους Βενετούς χτυπώντας εχθρικές πόλεις, ως «πληρωμή». Ως αποτέλεσμα της «βοήθειάς» τους ήταν η καταστροφή και η λεηλασία της πόλης Ζάρα στις ακτές της Αδριατικής. Εκεί στις αρχές του 1203, οι σταυροφόροι, δέχτηκαν τους αντιπροσώπους του Αλέξιου Δ Αγγελου, υιού του εκθρονισμένου και τυφλωμένου Ισάκιου Β Αγγελου. (Η αδελφή του Αλέξιου είχε παντρευτεί τον βασιλιά της Σουηβίας Φίλιππο). Ο Αλέξιος Δ έχει χαρακτηριστεί ο «Εφιάλτης» της Ρωμανίας! Αυτός έφερε τους Λατίνους Σταυροφόρους στην Κωνσταντινούπολη, γιατί ήθελε να αποκαταστήσει, στον θρόνο, τον πατέρα του Ισαάκιο. Συνεργάστηκε όμως, με τους εχθρούς της αυτοκρατορίας, για να πετύχει τον σκοπό του. Οι Σταυροφόροι δεν μπόρεσαν να αποφασίσουν, και απέπλευσαν προς Κέρκυρα, όπου ο Αλέξιος επανέλαβε τις προτάσεις του. Σημαντικό ρόλο έπαιξε ο δόγης της Bενετίας Ερρίκος Δάνδολος, ο οποίος έτρεφε μίσος κατά των Ρωμιών. Ο Δάνδολος έγινε Δόγης όταν ήταν 85 ετών. Είχε τυφλωθεί στην Κωνσταντινούπολη, ενώ ήταν επικεφαλής μίας πρεσβείας των Βενετών προς τον Μανουήλ Α Κομνηνό. Το 1171, ο αυτοκράτορας, έχοντας απηυδήσει από την «ανυπόφορη» συμπεριφορά των Βενετών εμπόρων, είχε συλλάβει μερικούς από αυτούς. Ο Δάνδολος ήρθε τότε, σε σύγκρουση με τον Μανουήλ Α και σε μια συμπλοκή στην Πόλη, τραυματίστηκε και τυφλώθηκε, σύμφωνα με τον Στήβεν Ράνσιμαν. Έτσι, ο Δάνδολος μισούσε θανάσιμα τους Ρωμιούς και ανέμενε κάποια ευκαιρία, για ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών. Επόμενο ήταν να «αρπάξει την ευκαιρία» και να ασκήσει και αυτός επιρροή, ώστε η εκστρατεία να κατευθυνθεί προς την Νέα Ρώμη / Κωνσταντινούπολη. Τον Μάιο του 1203 ο στόλος των σταυροφόρων έφυγε από την Κέρκυρα και έφθασε στην Βασιλεύουσα τον Ιούνιο. Γοδεφρείδος Bιλλεαρδουΐνος: «Το Χρονικό της Κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης» Παράγραφος 128.: «Τώρα μπορείτε να μάθετε πως κοίταζαν επίμονα την Κωνσταντινούπολη εκείνοι που δεν την είχαν δει ποτέ [σ.σ.: αναφέρεται στην στιγμή όπου τα δυτικά στρατεύματα πρωτοαντίκρισαν την Πόλη, 24 Ιουνίου 1203]. Γιατί δεν μπορούσαν καθόλου να σκεφτούν πως μπορεί να υπάρχει σε όλο τον κόσμο μια τόσο ΠΛΟΥΣΙΑ πόλη, όταν είδαν αυτά τα ψηλά της τείχη και τους ΠΛΟΥΣΙΟΥΣ πύργους κι αυτά τα ΠΛΟΥΣΙΑ παλάτια με τις ψηλές εκκλησίες, που ήταν τόσες πολλές που κανείς δεν θα το πίστευε αν δε το έβλεπε με τα μάτια του, και ακόμα το μήκος της πόλης που κυβερνούσε τις υπόλοιπες. Και μάθετε πως δεν υπήρξε άνθρωπος, άνθρωπος τόσο ασυγκίνητος, που να μην ανατριχιάσει. Κι αυτό δεν ήταν καθόλου περίεργο, γιατί ποτέ δεν ανέλαβαν άνθρωποι μια τόσο μεγάλη επιχείρηση από τότε που χτίστηκε ο κόσμος.». [36]

38 Τρομοκρατημένος ο σφετεριστής αυτοκράτορας Αλέξιος Γ διέφυγε στην Θράκη παίρνοντας μαζί του το κρατικό θησαυροφυλάκιο. Με την βοήθεια των Φράγκων που παρέμειναν έξω από την πόλη, ο τυφλωμένος πρώην αυτοκράτορας Ισαάκιος Β Άγγελος αποκαταστάθηκε στον θρόνο του. Συναυτοκράτορας έγινε ο γιός του Αλέξιος Δ Άγγελος. Ο Iσαάκιος επικύρωσε με χρυσόβουλλο όλες τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους Σταυροφόρους ο Aλέξιος ο Δ. Η βασιλεία τους, όμως, δεν κράτησε πολύ. Ο λαός αντέδρασε στην υποδούλωση του στους δυτικούς, που ήταν εμφανής και ξέσπασε επανάσταση. Την αγανάκτηση του πληθυσμού προκάλεσαν η επιβολή βαριάς φορολογίας και η ληστρική συμπεριφορά των σταυροφόρων. Η επανάσταση είχε ως αποτέλεσμα ο Αλέξιος Δ' να χάσει τόσο το στέμμα, όσο και την ίδια τη ζωή του. Στο θρόνο ανέβηκε ο γαμπρός του Αλέξιου Γ', Αλέξιος Ε' Δούκας Μούρτζουφλος τον Ιανουάριο του Οι σταυροφόροι εκμεταλλεύθηκαν την ευκαιρία και αποφάσισαν να επέμβουν, αυτή τη φορά όμως όχι τόσο για να τοποθετήσουν μια Ρωμαίικη κυβέρνηση, αλλά μια δική τους. Με εισήγηση του δόγη της Βενετίας Δάνδολου υπέγραψαν μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης συμφωνία διανομής των εδαφών της Ρωμανίας (Partitio Romaniae) και άρχισαν την πολιορκία της πόλης που έπεσε στα χέρια τους στις 13 Απριλίου Η ειρωνεία της τύχης είναι πως ο Δάνδολος πέθανε στην Κων/πολη και θάφτηκε στην Αγία Σοφία. [37]

39 Η «βασιλίδα των πόλεων», απόρθητη από την εποχή της ίδρυσής της υπέκυψε για πρώτη φορά στον εχθρό. Φοβερές λεηλασίες και σφαγές ακολούθησαν την άλωση της Πόλης. Κύριοι της Κωνσταντινούπολης οι σταυροφόροι και οι συνεργάτες τους Bενετοί επέβαλαν το δίκαιο του κατακτητή. Οι σφαγές και η λεηλασία των δημόσιων κτηρίων και των ιδιωτικών κατοικιών ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Άπληστοι και ακόρεστοι οι ιππότες της Δύσης επέπεσαν πάνω στα θαυμαστά πλούτη και τους θησαυρούς που είχαν συγκεντρώσει αιώνες πολιτισμού στη Βασιλεύουσα. [«H Δ Σταυροφορία και η πρώτη Άλωση της Κωνσταντινούπολης», Nίκος Γ.Mοσχονάς Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, ένθετο "Επτά Ημέρες" εφημ "Καθημερινή", ]. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ' ( ), θα απειλήσει, δήθεν, τους Σταυροφόρους με αφορισμό, αλλά θα φροντίσει να λησμονήσει, εγκαίρως, την απειλή του. Μετά την καταστροφή της Βασιλεύουσας, θα γράψει προς τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Λάσκαρη ότι «οι Λατίνοι υπήρξαν όργανο της Θείας Προνοίας, που τιμώρησε τους 'Έλληνες για την άρνησή τους να δεχθούν την ηγεσία της Ρωμαϊκής Εκκλησίας» [Αρχιεπισκόπου πρ. Θυατείρων και Μ. Βρεταννίας Μεθοδίου Γ. Φούγια, Μητροπολίτου Πισιδίας, 'Ελληνες και Λατίνοι, Α.Δ.Ε.Ε., Αθήνα, σ. 278]. Σε ολόκληρη την Δύση θα ψάλλουν ύμνους για να πανηγυρίσουν την πτώση της «μεγάλης ανίερης (profana) πόλεως». Στη θέση του αυτοκράτορα τοποθετήθηκε νέα λατινική κυβέρνηση. Οι κληρονόμοι του Ρωμαϊκού θρόνου, από τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, επρόκειτο να συνεχίσουν τους αγώνες, μέχρι την ανάκτησή της το 1261 από το Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο. Σερ Έντουιν Πήαρς: «Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204» «Οι επιπτώσεις της Τέταρτης Σταυροφορίας επί του ευρωπαϊκού πολιτισμού υπήρξαν εξ ολοκλήρου καταστρεπτικές. Η λάμψη του ελληνικού πολιτισμού, την οποία το Βυζάντιο (σ.σ: διάβαζε Ρωμανία) συντηρούσε επί εννέα αιώνες μετά από την επιλογή της Κωνσταντινούπολης ως πρωτεύουσας, έσβησε ξαφνικά... Το έγκλημα της Τέταρτης Σταυροφορίας παρέδωσε την Κωνσταντινούπολη και τη Βαλκανική Χερσόνησο σε έξι αιώνες βαρβαρότητας... Προκειμένου να αντιληφθούμε την πλήρη σημασία της λατινικής κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης, πρέπει να προσπαθήσουμε να συνειδητοποιήσουμε ποιος θα ήταν σήμερα ο πολιτισμός της Δυτικής Ευρώπης, αν η προ έξι αιώνων Ρωμανία δεν είχε καταστραφεί. Μπορεί κανείς να φανταστεί όχι μόνο τη Μαύρη Θάλασσα, τον Βόσπορο και τον Μαρμαρά να περιβάλλονται από προοδευτικά και πολιτισμένα έθνη. αλλά ακόμα και τα ανατολικά και νότια παράλια της Μεσογείου να έχουν επιστρέψει υπό μια καλή διακυβέρνηση και υπό μια θρησκεία η οποία δεν αποτελεί φραγμό στον πολιτισμό...» Η λεηλασία και απογύμνωση της Κωνσταντινουπόλεως από όλα της τα πλούτη, δεν είχε όμοιο της. Όσοι τολμούσαν να αντισταθούν σφάζονταν επί τόπου. Δεν έμεινε παλάτι, αρχοντικό εκκλησία μεγάλη ή μικρή, μοναστήρι, χαμοκέλα, που να μην υποστεί φρικώδη λεηλασία. Ιδίως τους προσέλκυσε ο μυθικός πλούτος της Αγίας Σοφίας. Μπήκαν μέσα στον Ιερό Ναό με άλογα και μουλάρια που λέρωναν με τις κοπριές τους το μαρμάρινο δάπεδο. Και άρχισαν με φρενιτιώδη ταχύτητα να ξηλώνουν και να παίρνουν τα πάντα: από άγια δισκοπότηρα, ευαγγέλια, ιερά άμφια, άγιες εικόνες, την [38]

40 Αγία Τράπεζα, και το ασημένιο εικονοστάσιο του Τέμπλου, αφού προηγουμένως το έκαναν κομμάτια, μανουάλια, πολυκάνδηλα, μέχρι και κουρτίνες. Μάλιστα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας μια Γαλλίδα πόρνη ανεβασμένη στον πατριαρχικό θρόνο χόρευε άσεμνα μισόγυμνη και τραγουδούσε. Ούτε οι τάφοι των Αυτοκρατόρων γλύτωσαν! Συλήθηκαν όλοι, ενώ τα λείψανα πετάχτηκαν εδώ κι εκεί. π.χ. το πτώμα του Βασίλειου Β Μακεδόνα πετάχτηκε έξω και στα χέρια του τοποθέτησαν οι Φράγκοι μια φλογέρα. Με αφορμή αυτό το γεγονός ο Παλαμάς έγραψε το ποίημα «η φλογέρα του βασιλιά». Κυρίως όμως καταστράφηκαν αναρίθμητα έργα τέχνης. Τόσο της κλασσικής αρχαιότητας (π.χ. αγάλματα του Δια, του Απόλλωνα, των Διοσκούρων, το χάλκινο άγαλμα του Ηρακλή από τον Λύσιππο τον Σικυώνιο, της Άρτεμης, της Ήρας, της Ελένης του Μενελάου κ.ά., που κοσμούσαν τους δρόμους, τις πλατείες και τα παλάτια της Βασιλεύουσας) όσο και της Ρωμαϊκής περιόδου, τα οποία κομμάτιαζαν για να αφαιρέσουν το χρυσό, το ασήμι και τους πολύτιμους λίθους, ενώ τα κατασκευασμένα από χαλκό τα έλιωναν στα καμίνια για να κόψουν νομίσματα. Τα αρχαία ελληνικά χειρόγραφα καίγονταν από τους σταυροφόρους, για να ψήσουν τα κρεατικά τους! Οι πιο φρικτοί από όλους ήταν οι Γάλλοι και οι Φλαμανδοί, ενώ αντιθέτως οι Βενετοί που ήταν εξοικειωμένοι με το Ρωμαϊκό πολιτισμό ήταν οι πλέον φιλεύσπλαχνοι έναντι των ηττημένων. Ήταν τέτοια η έκταση της καταστροφής που στο τέλος το άλλοτε περικαλλές άστυ, η Βασιλίδα των πόλεων της οικουμένης, που επί εννέα αιώνες είχε συσσωρεύσει αμύθητα πλούτη, κατάντησε σκέτο κουφάρι! [39]

41 Γράφει κι ο Νικήτας Χωνιάτης για την Άλωση της Πόλης «Κι έτσι, καθένας είχε πόνο, στα στενά θρήνος και κλάματα, στα τρίστρατα οδυρμοί, στους ναούς ολοφυρμοί, φωνές των ανδρών, κραυγές των γυναικών, απαγωγές, υποδουλώσεις, τραυματισμοί και βιασμοί σωμάτων. (..)Το ίδιο και στις πλατείες, και δεν υπήρχε μέρος ανεξερεύνητο που να δώσει άσυλο σε αυτούς. Χριστέ μου, τι θλίψη και φόβος υπήρχαν τότε στους ανθρώπους (...) Τέτοιες παρανομίες έκαναν οι στρατοί από τη Δύση εναντίον της κληρονομιάς του Χριστού, χωρίς να δείξουν σε κανένα φιλανθρωπία, αλλά γυμνώνοντάς τους όλους από χρήματα και κτήματα, από σπίτια και ρούχα. (...) και το πιο σημαντικό, αυτοί που πήραν το σταυρό στους ώμους και πολλές φορές ορκίστηκαν σε αυτόν και στα θεία λόγια ότι θα περάσουν δίχως να πειράξουν τις χώρες των Χριστιανών, χωρίς να κοιτάξουν αριστερά ή να εκκλίνουν προς τα δεξιά, αλλά θα οπλιστούν κατά των Σαρακηνών και να βάψουν τα ξίφη τους με το αίμα τους.(...) Οι δε Σαρακηνοί δεν έκαναν έτσι, και φέρθηκαν πολύ φιλάνθρωπα και ευγενικά όταν κυρίευσαν την Ιερουσαλήμ. Γιατί ούτε πείραξαν τις γυναίκες των Λατίνων, ούτε τον κενό τάφο του Χριστού έκαναν ομαδικό τάφο,(...) και αφήνοντας όλους να φύγουν με ένα ορισμένο αριθμό χρυσών νομισμάτων και από τον καθένα έπαιρναν μερικά πράγματα αφήνοντας τα υπόλοιπα στους κατόχους τους, ακόμα κι αν αυτά ήταν σαν την άμμο. Κι έτσι φέρθηκε το γένος που μάχονταν το Χριστό [σ.σ: οι Άραβες] προς τους αλλόπιστους Λατίνους, ούτε με ξίφος ούτε με φωτιά ούτε με λιμό ούτε με διωγμούς ούτε με άλλα δεινά. Σε εμάς όμως τα προκάλεσαν αυτά τα παραπάνω οι φιλόχριστοι και ομόδοξοι [σ.σ: οι Δυτικοί της Δ Σταυροφορίας], όπως είπαμε με συντομία, αν και δεν είχαμε κάνει κάποιο αδίκημα» [40]

42 Γοδεφρείδος Βιλλαρδουίνος: «Χρονικό της Κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης» 247. Εκείνη τη νύχτα [σ.σ: 12 προς 13 Απριλίου 1204], μπροστά στο στρατόπεδο του Βονιφάτιου του Μονφερατικού, δεν ξέρω ποιοι άνθρωποι, που φοβόντουσαν μην τους επιτεθούν οι Έλληνες, βάλανε φωτιά στο χώρο ανάμεσα σε αυτούς και στους Έλληνες. Και η πόλη άρχισε να αρπάζει φωτιά και να καίγεται πολύ άσχημα, και καιγόταν όλη εκείνη τη νύχτα και την άλλη μέρα μέχρι το απόγευμα. Και τούτη ήταν η τρίτη πυρκαγιά στην Κωνσταντινούπολη από τότε που ήρθανε οι Φράγκοι στην χώρα. Και υπήρχαν περισσότερα καμένα σπίτια από όσα υπήρχαν στις τρεις πιο μεγάλες πόλεις του βασιλείου της Γαλλίας Και τα λάφυρα ήταν τόσα πολλά που κανείς δεν ήξερε να πει πόσα, χρυσάφι, και ασήμι και σκεύη και πολύτιμα πετράδια και μετάξια και γούνινα φορέματα από γκρίζο σκίουρο και από ερμίνα, και όλα τα ακριβά πράγματα που βρέθηκαν ποτέ στη γη. Και δίνει βέβαιη μαρτυρία ο Γοδεφρίδος ο Μαρεσάλης της Καμπανίας, αληθινά και έχοντας σωστά τα λογικά του, πως από τότε που χτίστηκε ο κόσμος δεν πάρθηκαν τόσα λάφυρα από μια μόνο πόλη Ο μαρκήσιος Βονιφάτιος του Μονφερράτου προχώρησε κατά μήκος της ακτής προς το παλάτι του Βουκολέοντα. Και σαν έφτασε εκεί, του το παρέδωσαν, για να σώσουν τη ζωή τους, εκείνοι που ήταν μέσα. Εκεί βρήκε τις περισσότερες από τις πιο σπουδαίες κυρίες όλου του κόσμου, που είχαν καταφύγει στο κάστρο. Εκεί βρισκόταν η αδελφή του βασιλιά της Γαλλίας, που ήταν κάποτε αυτοκράτειρα [Αγνή, κόρη του Λουδοβίκου Ζ ], και η αδελφή του βασιλιά της Ουγγαρίας που ήταν κι αυτή αυτοκράτειρα, και πολλές σπουδαίες κυρίες. Για το θησαυρό που βρισκόταν σε εκείνο το παλάτι, δε πρέπει καθόλου να μιλάμε. Γιατί υπήρχαν τόσα που δεν έχουν ούτε τέλος ούτε αριθμό Ο καθένας πήρε για να μείνει όποιο σπίτι ήθελε, και υπήρχαν πολλά. Και έπρεπε να δοξάσουν πολύ τον Κύριο Ημών, γιατί δεν είχαν πάνω από είκοσι χιλιάδες οπλισμένους ανθρώπους ανάμεσά τους και με τη βοήθεια του Θεού νίκησαν τετρακόσιες χιλιάδες ανθρώπους ή και περισσότερους, και μάλιστα μέσα στην πιο ισχυρή πόλη που υπήρξε σε όλον τον κόσμο, που ήταν μεγάλη πόλη, και η πιο καλά οχυρωμένη. Σερ Στήβεν Ράνσιμαν: «Ιστορία των Σταυροφοριών» Επιλογή κειμένων: ΟΜΑΔΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ [41]

43 Βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία Η Βενετία, ξεκίνησε ως μία καθαρά Ρωμαίικη πόλη, αλλά τελικά κατάληξε να αλωθεί πολιτισμικά από της Φράγκους και να γίνει και αυτή Φραγκική. Αυτό συνέβη, κυρίως, μετά την κατάληψη του Πατριαρχείου Ρώμης από της Φράγκους. Για παράδειγμα, ως τον 10 ο αιώνα τα δημόσια έγγραφα της Βενετίας άνοιγαν με το όνομα του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Στα τέλη του 12 ου αιώνα όλοι οι Δόγηδες έφεραν τίτλους Ρωμιών αυλικών αξιωματούχων. Το σύστημα χρονολόγησης των εγγράφων παρέμεινε Ρωμαϊκό και συνέχισε να χρησιμοποιεί το μεσαιωνικό Index, ενώ ως την ενθρόνιση του τελευταίου βενετού Δόγη το 1789 το τελετουργικό ακολουθούσε αυστηρά τη Ρωμαίικη παράδοση. [GHERARDO ORTALLI, «H Βενετία και τα ίχνη του Βυζαντίου», ΤΟ ΒΗΜΑ, ] Μόνο μετά το 1797, οπότε και εγκαθιδρύθηκε η «Γαληνότατη Δημοκρατία», η Βενετία απέταξε εντελώς τα σύμβολα της Ρωμαίικης αυτοκρατορίας. Στην Βασιλική του Αγίου Μάρκου, τα τέσσερα χάλκινα άλογα που κοσμούν τον εξώστη του ναού, κάποτε στόλιζαν τον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης! Ακόμα και η βαριά μεγαλοπρεπής χαλύβδινη πόρτα του ναού, κάποτε κοσμούσε την Αγία Σοφία! Ένα από τα εξωτερικά ψηφιδωτά του Αγίου Μάρκου Βενετίας. [42]

44 O Άγιος Μάρκος (Basilica di San Marco) είναι ο καθεδρικός ναός της Βενετίας. Θεωρείται ένα σημαντικό δείγμα βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Ιταλία. Χτίστηκε το 1100 έχοντας ως πρότυπο το ναό των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης. Άρχισε να χτίζεται το 830 για να στεγάσει τα λείψανα του Ευαγγελιστή Αγίου Μάρκου, που τα μετέφεραν από τη Αλεξάνδρεια το 829. Στην αρχή ήταν μια τυπική βασιλική. Αργότερα έγιναν βυζαντινές (11 ος αι.) και γοτθικές αλλαγές (13 ος αι.). Έχει σχήμα σταυρού με τέσσερις θόλους, που περιβάλλουν έναν κεντρικό μεγαλύτερο. Η δεξιά πλευρά στολίζεται με περιστύλιο. Ο μεγάλος αριθμός των μαρμάρινων κιόνων (500), η ποικιλία των μωσαϊκών απ` της της εποχές (12 ος 15 ος αι.), η ανάμειξη των ρυθμών και η πλούσια διακόσμηση Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ από βυζαντινή ημιανάγλυφη εικόνα. κάνουν, ώστε να παρουσιάζεται ένα ιδιόμορφο, σχεδόν ανατολίτικο, σύνολο. Στο προστώο του ναού βρίσκονται τα τέσσερα χαλκόχρυσα άλογα που ο Μ. Κωνσταντίνος αφαίρεσε από την αψίδα του Τραϊανού (Ρώμη) και τα μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη. Ύστερα από την άλωση της Πόλης από της Φράγκους (1204) μεταφέρθηκαν στη Βενετία και τοποθετήθηκαν στο ν Άγιο Μάρκο. Λείψανα αγίων, τεμάχια Τιμίου σταυρού σε έξι λειψανοθήκες, ιερές άκανθες από τον Ακάνθινο Στέφανο, Τίμιος Ήλος της Σταύρωσης, κομμάτι από την κολώνα του δαρμού και άλλα ακόμα περικλείονται σε αυτή την προθήκη του θησαυρού του Αγίου Μάρκου Βενετίας. Αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων της λεηλασίας της Κωνσταντινούπολης από της σταυροφόρους το 1204,ο Νικήτας Χωνιάτης,ιστορικός της αλώσεως της πόλης, περιγράφει με λεπτομέρεια της δραματικές σκηνές της απογύμνωσης της Βασιλεύουσας από της θησαυρούς της.μιλάει για όσα χάθηκαν δια παντός αλλά και για εκείνα που έφτασαν στη Δύση. Από την [43]

45 Αγριότητα της δεν γλίτωσα ούτε η Αγία Τράπεζα που τεμαχίστηκε και διανεμήθηκε της λαφυραγωγούς. Ο θησαυρός του Αγίου Μάρκου έχει την πιο ακριβή συλλογή χειροτεχνημάτων από το βυζαντινό κόσμο και περιλαμβάνει 32 βυζαντινά κύπελλα, καθώς και διάφορα κειμήλια, κοσμήματα, άμφια, χειρόγραφα και ιερά σκεύη, βυζαντινά γλυπτά και ψηφιδωτές Αγιογραφίες. Περιλαμβάνει της σταυροθήκες με τεμάχια Τίμιου Σταυρού καθώς και λειψανοθήκες. Α χώρος Ο πρώτος χώρος που βρίσκεται μπαίνοντας δεξιά περιέχει συρταρωτές σταυροθήκες με τεμάχια Τιμίου σταυρού, λειψανοθήκες αγίων, βυζαντινά δισκοπότηρα αυτοκρατόρων κατασκευασμένα από πολύτιμα ορυκτά, της αχάτης, ίασπις κτλ, ημιανάγλυφες εικόνες απαράμιλλης τεχνοτροπίας και ομορφιάς, την κορώνα που φορούσε ο Λέων ο ΣΤ ο σοφός, όταν ήταν παιδί, και διάφορα άλλα. Βυζαντινή συρταρωτή σταυροθήκη με τεμάχιο Τιμίου Σταυρού. Κωνσταντινούπολη, τέλος 10ου - αρχές 11ου αιώνα. Σταυροθήκες Λειψανοθήκες Λειψανοθήκη (δεξιά) με λείψανα αγίων που προέρχεται από την Τραπεζούντα των Κομνηνών. Φέρει την εξής επιγραφή: + ΥΜΕΙΣ ΜΕΝ ΟΥ ΠΤΗΞΑΝΤΕΣ ΑΙΜΑΤΩΝ ΧΥΣΕΙΣ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΗΘΛΗΣΑΤΕ ΠΑΝΣΘΕΝΕΣΤΑΤΩΣ ΤΗΣ ΕΩΑΣ ΑΚΛΙΝΕΙΣ ΣΤΥΛΟΥΣ ΛΕΓΩ: ΤΟ ΛΑΜΠΡΟΝ ΕΥΤΥΧΗΜΑ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΙΩΝ ΠΡΩΤΑΘΛΟΝ ΕΥΓΕΝΙΟΝ ΑΜΑ Δ ΑΚΥΛΑΝ ΟΥΑΛΕΡΙΑΝΟΝ ΤΕ ΣΥΝ ΚΑΝΙΔΙΚΑΙ ΤΗΝ ΑΜΟΙΒΙΝ ΤΩΝ ΑΜΕΤΡΗΤΩΝ ΠΟΝΩΝ Ο Χ[ριστό]Σ ΑΥΤΟΣ ΕΣΤΙΝ ΥΜΙΝ ΠΑΡΕΧΩΝ ΚΑΙ ΓΑΡ ΔΙΔΩΣΙ ΤΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥΣ ΑΞΙΩΣ: ΕΓΩ Δ Ο ΤΑΛΑΣ ΠΛΗΜΜΕΛΗΜΑΤΩΝ ΓΕΜΩΝ ΥΜΑΣ ΜΕΣΙΤΑΣ ΤΗΣ ΕΜΗΣ Σ[ωτη]ΡΙΑΣ ΤΙΘΗΜΙ ΦΥΓΕΙΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΔΙΚΗΝ ΘΕΛΩΝ. [44]

46 Βυζαντινά Δισκοπότηρα Δισκοπότηρα του Αυτοκράτορα Ρωμανού [45]

47 Διάφορα άλλα Το βυζαντινό αυτοκρατορικό στέμμα που φορούσε ο Λέων ΣΤ ο Σοφός ως παιδί χρησιμεύει ως βάση για το γλυπτό από φυσικό κρύσταλλο που φέρει μπροστά του επίχρυσο ασημένιο αγαλματάκι της Θεοτόκου. Το κρύσταλλο και το αγαλματάκι είναι του 13 ου αιώνα, το στέμμα τέλος 9 ου αρχές 10 ου αιώνα. Βυζαντινή ημιανάγλυφη εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ (τέλος 10 ου αιώνα). Λεπτομέρεια της επάνω εικόνας. Πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα περί λειψανοθήκης και όχι περί θυμιατού, της έχει υποστηριχτεί παλαιότερα. Φέρει της παρακάτω επιγραφές πάνω από δύο μορφές, της στρατιωτικού (ΑΝΔΡΕΙΑ) και της γυναίκας (Η ΦΡΟΝΕΣΙΣ). [46]

48 Β χώρος Ο δεύτερος χώρος που βρίσκεται μπαίνοντας αριστερά περιέχει κατά κύριο λόγο σταυροθήκες με τεμάχια Τιμίου σταυρού και λειψανοθήκες αγίων σε προθήκες επενδυμένες εσωτερικά με κόκκινο βελούδο. Λειψανοθήκες Λειψανοθήκες. "Άγια χέρια". Μπροστά η λειψανοθήκη με το χέρι του Αγίου Γεωργίου. [47]

49 Λείψανα αγίων, τεμάχια Τιμίου σταυρού σε έξι λειψανοθήκες, ιερές άκανθες από τον Ακάνθινο Στέφανο, κομμάτι από την κολώνα του δαρμού Τίμιος Ήλος της Σταύρωσης, και άλλα ακόμα περικλείονται σε αυτή την προθήκη του θησαυρού του Αγίου Μάρκου Βενετίας. ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ [48]

50 Βυζαντινή Θεσσαλονίκη Η Θεσσαλονίκη έπαιξε σημαντικό ρόλο της ιστορικές εξελίξεις της βυζαντινής εποχής. Τα ισχυρά της τείχη αντιστάθηκαν της ποικίλες ορδές βαρβάρων ενώ αλώθηκαν μόνο τέσσερις φορές σε διάστημα 1000 ετών. Ως διοικητικό κέντρο η Θεσσαλονίκη συγκέντρωσε της υπηρεσίες και στρατιωτικές αρχές, ενώ από το λιμάνι της διακινούνταν τα προϊόντα της της Βαλκανικής. Έδρα μητρόπολης από την οποία εξαρτιώνταν δώδεκα επισκοπές κοσμήθηκε από ανθρώπους των γραμμάτων (Ιωάννης 7 ος αι., Λέων ο Μαθηματικός 9 ος αι., Ευστάθιος 12 ος αι., Γρηγόριος Παλαμάς 14 ος αι., Συμεών 15 ος αι.) και ηγήθηκε της προσπάθειας του εκχριστιανισμού των Σλάβων (αδελφοί Κωνσταντίνος- Κύριλλος και Μεθόδιος 9 ος αι.). Τοπογραφικό σχέδιο της βυζαντινής Θεσσαλονίκης Από της μεσοβυζαντινούς χρόνους και μετά αποκτά έντονη πνευματική κίνηση, αντίστοιχη της Κωνσταντινούπολης, με επιρροή μέχρι το Άγιον Όρος. Παρά της θρησκευτικές διαμάχες (Ησυχασμός), της εμφύλιους πολέμους και της κοινωνικές αναταραχές (Ζηλωτές) η Θεσσαλονίκη γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της τον 14 ο αι. που διαπιστώνεται ιδιαίτερα στην αρχιτεκτονική, την αγιογραφία και την ψηφοθετική. Μετά από την ταραχώδη περίοδο του τέλους του 14 ου αι. και τη σύντομη βενετική κατοχή ( ) η πόλη με την προσάρτησή της τελικά στο κράτος του Μουράτ Β (1430) εισέρχεται σε μια νέα περίοδο. ΟΜΑΔΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ [49]

51 Ο Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης Ιστορία του ναού Ο Ι. Ναός του Αγίου Δημητρίου του Μυροβλύτου κτίσθηκε στα μέσα του 5ου αι. από τον έπαρχο του Ιλλυρικού Λεόντιο πάνω στον τάφου του Αγίου, ο οποίος μαρτύρησε ως χριστιανός με το στρατιωτικό αξίωμα του ανθυπάτου επί του αυτοκράτορος Μαξιμιανού ( ), που διέταξε «λόγχαις ἀναιρεθῆναι τὸν μάρτυρα» μετά την ήττα του Δανδήλου παλαιστού Λυαίου από τον μαθητή του Δημητρίου Νέστορα στον χώρο του Σταδίου της πόλεως. Μεγάλη πυρκαγιά μεταξύ των ετών 629 και 639 κατέστρεψε μεγάλο μέρος αυτού του κτηρίου. Η ευσέβεια του λαού της Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον Επίσκοπο Ιωάννη τον ξανακτίζει διευρύνοντάς τον. Το 904 ο Ναός λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς και αρπάχτηκε σε κομμάτια το ιερό «Κιβώριο». Άλλη διαρπαγή νέου «Κιβωρίου» σημειώνεται από τους Νορμανδούς 281 χρόνια αργότερα, όταν καταλήφθηκε η πόλη από αυτούς το Το 1493 ο Ναός μετατρέπεται σε τζαμί από τους Τούρκους. Στο βορειοδυτικό μέρος του Ναού μεταφέρεται το κενοτάφιο του Αγίου και απομονώνεται από το Τζαμί. Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912 ο Ναός επαναλειτουργεί ως χώρος λατρείας - τιμής του Αγίου Δημητρίου. Η πυρκαγιά της 5ης και 6ης Αυγούστου του 1917 αποτεφρώνοντας τα δύο τρίτα της Θεσσαλονίκης μετέβαλε σε ερείπια και τον ιστορικό Ναό, ο οποίος επί χίλια πεντακόσια συνεχή έτη αποτελούσε το κόσμημα και το καύχημα της δεύτερης πρωτεύουσας του ελληνικού Γένους. Αναστηλωτικές εργασίες αποκατέστησαν την αρχική του μορφή. Για το ιστορικό του Ναού του Αγίου Δημητρίου και για την τιμή του Μυροβλήτου Μάρτυρος υπάρχουν [50]

52 πλούσιες πηγές, από τις οποίες μπορεί να σχηματιστεί όχι απλά μια ιστορική εικόνα, αλλά και να κατανοηθεί η ιδιαιτερότητα της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, που έζησε παράλληλα και άρρηκτα συνδεδεμένη με την τιμή του Μυροβλήτη και προστάτης της Αγίου. Με το διάταγμα των Μεδιολάνων, που υπέγραψε ο Μ. Κωνσταντίνος το 313 μ.χ., οι Θεσσαλονικείς Χριστιανοί ελεύθερα πλέον έσπευσαν αμέσως να τιμήσουν τον συμπολίτη τους μάρτυρα Δημήτριο, χτίζοντας έναν μικρό Ναό «οικίσκο» στο χώρο όπου είχε μαρτυρήσει και ταφεί, κοντά στο υπόγειο ερειπωμένου ρωμαϊκού λουτρού δίπλα στο Στάδιο της πόλεως: «...οἰκία φορητοῖς ἐπικεχωσμένη καὶ στενουμένη ὑπὸ τῶν περιβόλων τοῦ δημοσίου λουτροῦ και τοῦ σταδίου». Ο χώρος αυτός του Ναΐσκου του Αγίου Δημητρίου γρήγορα έγινε κέντρο της λατρείας - τιμής του. Απ όλα τα μέρη συνέρρεαν οι πιστοί, άλλοι για να προσευχηθούν στον τάφο του Μεγαλομάρτυρος και άλλοι για να θεραπευθούν από βαριές ασθένειες με το μύρο που ανέβλυζε από τον τάφο του Αγίου. Μεταξύ των προσκυνητών ήταν και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος από το Σίρμιο, ο οποίος θεραπεύθηκε τελείως από ασθένεια που έπασχε. Ο Λεόντιος από ευγνωμοσύνη προς τον Άγιο Δημήτριο έκτισε στα 413 στην ίδια θέση του μικρού Ναού νέο επιβλητικό Ναό που με διάφορες προσθήκες, επισκευές και διαρρυθμίσεις σώθηκε μέχρι τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, οπότε και καταστράφηκε, για να αναστηλωθεί στη συνέχεια «ἐκ βάθρων». Γενική άποψη της ερειπωμένης βασιλικής του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Μετά την πυρκαγιά της 17ης Αυγούστου 1917 [51]

53 Αρχιτεκτονική Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου ως μνημείο τέχνης αποτελεί ένα από τα πλέον υπέροχα χριστιανικά μνημεία της ελληνικής Ανατολής. Η αρχιτεκτονική του μας διέσωσε τον γνησιότερο τύπο της ελληνιστικής βασιλικής ή των δρομικών Ναών, με ξύλινη αμφικλινή στέγη. Φέρει εγκάρσιο κλίτος έμπροσθεν του Ιερού Βήματος και υπερώα επάνω από όλα τα κλίτη και τον νάρθηκα. Η σημερινή της μορφή είναι του 7ου αι. και αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εκκλησίες - μαρτύρια. Χωροταξικά τοποθετείται στο κέντρο της παλαιάς πόλεως, βορειοανατολικά της αρχαίας αγοράς. Έχει διαστάσεις κάτοψης 43,58 μ. (μήκος) και 33 μ. (πλάτος). Με τέσσερεις κιονοστοιχίες η Βασιλική χωρίζεται σε πέντε κλίτη ή στοές. Το μεσαίο κλίτος είναι ευρύτερο από τα υπόλοιπα τέσσερα, χωρίζεται από αυτά με οκτώ πράσινους, δώδεκα λευκούς κίονες και τέσσερεις πεσσούς, που κοσμούνται με κιονόκρανα, τα οποία στέφονται με επιθέματα. [52] Κάτοψη του ναού Η επένδυση των τοίχων και των πεσσών με πολύχρωμες πλάκες συνιστούν την ορθομαρμάρωση του υπερυψωμένου κεντρικού κλίτους. Τα πλάγια κλίτη στεγάζονται με κλιμακωτές στέγες, ώστε να δημιουργούνται μονόλοβα, δίλοβα και τρίλοβα παράθυρα, δια των οποίων εισέρχεται άπλετο φως στον μεγαλόπρεπο εσωτερικό χώρο της Βασιλικής. Άνωθεν των πλαγίων κλιτών οικοδομήθηκαν ευρύχωροι Γυναικωνίτες. Οι δεκαπέντε περίπου παραλλαγές των κιονοκράνων, όπως οι διακοσμήσεις ακανθώδους σχήματος, οι κεφαλές κριών, λοιποί φυτικοί διάκοσμοι, αετοί με ανοικτές τις πτέρυγές του κ.ά, μας διασώζουν μια χριστιανική τέχνη απαράμιλλης ποιοτικής αξίας και αισθητικής. Ένα έκτο κλίτος διαμορφώνεται κάθετα στα προηγούμενα, φέρει τέσσερεις ερυθρούς και οκτώ λευκούς κίονες και τέσσερεις πεσσούς με κορινθιακά κιονόκρανα και επίκρανα και φιλοξενεί το Ιερό Βήμα του Ναού, μετά των πτερυγίων αυτού και της ημικυκλικής αψίδος. Ας σημειωθεί εδώ ότι το υλικό κατασκευής των κιόνων είναι αιγυπτιακός πορφυρίτης, προκονησιακό μάρμαρο και θεσσαλικός ή ατράκιος λίθος. Η είσοδος στον Ναό παλαιά γινόταν από τη δυτική πλευρά, διά της μεγάλης

54 ορθογωνίου αυλής, στην οποία ανηγέρθη κυκλικό περιστύλιο (αίθριο ή atrium) έχοντας εν τω μέσω τοποθετημένη την φιάλη αγιασμού, μαρμάρινη στεγασμένη λεκάνη, περιστοιχισμένη από οκτώ μαρμάρινους κίονες, στολισμένη εξωτερικά με ραβδώσεις. Σήμερα σώζεται μόνο η λεκάνη, ενώ το υπόλοιπο της φιάλης έχει καταστραφεί. Διά της εισόδου εισερχόμαστε στον μεγαλοπρεπή Νάρθηκα, ο οποίος φέροντας εν τῳ μέσῳ αυτού δύο πράσινους κίονες, σχηματίζει το Τρίβηλον του Ναού, που οδηγεί στον κυρίως Ναό. Με την ανέγερση της Βασιλικής από τον Λεόντιο αναπτύσσεται ιδιαίτερα η τιμή του Αγίου Δημητρίου διά της κατασκευής εξαγωνικού Κιβωρίου «πρὸς τοῖς λαοῖς πλευροῖς», κοντά στην αριστερή κιονοστοιχία του μεσαίου κλίτους, όπου κατόπιν οραμάτων και ενυπνίων δημιουργήθηκε η πίστις ότι «ὑπὸ γῆν κεῖται τὸ πανάγιον λείψανον». Γύρω στα 1481 στο εσωτερικό του Ναού, στην αριστερή κιονοστοιχία αμέσως μετά τον νάρθηκα, τοποθετήθηκε ο μαρμάρινος, αναγεννησιακού ρυθμού, τάφος του Λουκά Σπαντούνη, κάτωθεν του οποίου σώζεται μέχρι και σήμερα δεκατριάστιχη επιγραφή που συνιστά εγκώμιο στον Θεσσαλονικέα πρόκριτο. Από τότε που κυριεύτηκε η πόλη από τους Τούρκους πλήρωνε βαρύτατο φόρο στους κατακτητές, ώστε να παραμείνει ο Ναός στη διάθεση των ευσεβών Θεσσαλονικέων. Το 1490 ή 1491 ο Ναός επί σουλτάνου Βαγιαζίτ Β ( ) μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα «Κασημιέ - Τζαμί», για να παραδοθεί και πάλι στη θεία λατρεία των ευσεβών ορθοδόξων χριστιανών το 1912, αμέσως μετά την απελευθέρωση της συμπρωτεύουσας. Τομή και μήκος του ναού. Η μεγαλοπρέπεια του Ι. Ναού του Αγίου Δημητρίου δεν συνίσταται μόνο στη λαμπρή πραγματικά αρχιτεκτονική του. Η πολύχρωμη ορθομαρμάρωση και ο πλούσιος γλυπτικός διάκοσμος προσδίδουν στο έργο της ανέγερσης και εξωραϊσμού του Ναού μοναδική, διαχρονική, μνημειακή αξία. Η ορθομαρμάρωση και η επένδυση με ποικίλες μαρμάρινες πλάκες των κιονοστοιχιών, του μεσαίου κλίτους, του Νάρθηκα και άλλων ιερών, ως επίσης τα γείσα, οι πεσσοί, τα κιονόκρανα, τα θωράκια, τα επιστύλια και τα επιθήματα που συνιστούν την προσφορά υψηλής γλυπτικής τέχνης στον ευπρεπισμό του Ναού και προσθέτουν μεγαλύτερη λαμπρότητα στην Βασιλική του Αγίου Δημητρίου. Στην τουρκοκρατία τα γλυπτά χρησιμοποιήθηκαν γιά την επίστρωση του δαπέδου του Ναού (που είχε ήδη μετατραπεί σε τζαμί), απομακρύνθηκαν ή χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση του μιναρέ. Ό,τι υλικό βρέθηκε κατά τις εργασίες αναστήλωσης του Ι. Ναού μεταφέρθηκε στην Κρύπτη. Ο ζωγραφικός διάκοσμος της Βασιλικής, που συνίσταται από μωσαϊκά και τοιχογραφίες, καθιστά έτι επιβλητικότερο τον ναό, καθώς ο διάκοσμος αυτός αντιπροσωπεύεται από έργα διαφόρων περιόδων και φάσεων της βυζαντινής τέχνης. Τα μωσαϊκά του βορείου [53]

55 και νοτίου κλίτους, τα μωσαϊκά των κτητόρων, του Αγίου Σεργίου, της Θεοτόκου μετά του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου, του Αγίου Δημητρίου, σε διάφορα σημεία και σε ποικιλία συνθέσεων καλύπτουν χρονική περίοδο από τον Στ μέχρι τον Θ αιώνα. Το πλήθος των τοιχογραφιών με την υψηλή τεχνική, την ευρύτατη θεματολογία και την άριστη προσαρμογή τους στις δεδομένες επιφάνειες, προσθέτουν έντονη διδακτική τους αξία γραφικότητα και χάρη υψηλής καλαισθησίας. Καταλήγοντας θα μπορούσαμε να πούμε πως η βασιλική του Αγίου Δημητρίου, στολισμένη με τα πολύχρωμα δάπεδα και τις ορθομαρμαρώσεις και ακόμη με τα ψηφιδωτά στους τοίχους, στα τόξα και στους θόλους, με ψιλοδουλεμένα κιονόκρανα και ανάγλυφα θωράκια και τέμπλα και με άλλα γλυπτά, καθώς και με φορητές εικόνες, από τις οποίες αρκετές έχουν σημειωθεί στα κείμενα εποχής, συνιστά ένα μνημειακό πραγματικά κτίσμα θαυμαστής μορφολογίας. Αν και έχουν περάσει τόσοι αιώνες από τον καιρό της κατασκευής της και έχει ταλαιπωρηθεί από τον χρόνο, σεισμούς, πυρκαγιές και αναστηλώσεις, διατηρεί τη γνησιότητα και το πνεύμα της μεγαλοφροσύνης που ξεχωρίζει την αρχιτεκτονική της εποχής, καθώς και την έξοχη και διαχρονική καλλιτεχνική αξία και αισθητική, όπως μπορούμε να κρίνουμε από όσα μέρη διασώθηκαν. Κατανοούμε λοιπόν τους λόγους διά τους οποίους η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου κυριαρχεί λειτουργικά και οπτικά επί σειρά αιώνων στη Θεσσαλονίκη, μια και υπήρξε όχι μόνο το κέντρο της τιμής του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου και προστάτη της πόλεως, αλλά και ο κατεξοχήν λατρευτικός χώρος της πρωτεύουσας της μακεδονικής γης, όπου η χριστιανική πίστη συνδέθηκε άμεσα και άρρηκτα με τις παραδόσεις και την ιστορία του Ορθόδοξου Ελληνικού Έθνους.. Τα σημαντικότερα εκθέματα του ναού είναι: 1)Η Κρήνη αγιάσματος και μύρου, σε τρεις φάσεις (4ος, 6ος και 12ος - 13ος αιώνας) 2)Αρχιτεκτονικά γλυπτά (επίκρανα, θωράκια κ.α.) της πρώτης φάσεως του ναού (5ος αιώνας). 3)Θραύσματα κιβωρίου Αγίας Τράπεζας του 13ου αιώνα. 4)Θραύσματα διακόσμησης ταφικού πιθανότατα μνημείου του 14ου αιώνα 5)Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του ναού. Στο ναό του αγίου Δημητρίου διασώζονται ελάχιστα ψηφιδωτά γιατί τα πιο πολλά καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του Τα πιο πολλά από αυτά απεικονίζουν τον Άγιο αλλά και άλλα πρόσωπα, όπως τον Άγιο Σέργιο σε στάση προσευχής. [54]

56 Περίφημη είναι η τοιχογραφία που απεικονίζει τον Ιουστινιανό τον Α και την ακολουθία του και βρίσκεται στο νότιο τοίχο. Στην πρώτη δυτική τετράγωνη κολόνα βρίσκουμε άλλη μια τοιχογραφία με τον αρχιεπίσκοπο της Θεσσαλονίκης Γρηγόριο τον Παλαμά και με τον αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνό, που χρονολογείται από τον 8ο αιώνα. Ο Άγιος Δημήτριος, που γεννήθηκε περί το μ.χ. και πέθανε πιθανότατα το 306 στη Θεσσαλονίκη, αποτελεί έναν από τους Μεγαλομάρτυρες της Χριστιανοσύνης. Ο Δημήτριος ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας στη Θεσσαλονίκη. Στον ρωμαϊκό στρατό σε ηλικία 22 ετών φέρει το βαθμό του χιλιάρχου. Ως αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού κάτω από τη διοίκηση του Τετράρχη (και έπειτα αυτοκράτορα) Γαλερίου Μαξιμιανού, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Διοκλητιανός, έγινε Χριστιανός και φυλακίστηκε στην Θεσσαλονίκη το 303, διότι αγνόησε το διάταγμα του αυτοκράτορα Διοκλητιανού «περί αρνήσεως του χριστιανισμού». Μάλιστα λίγο νωρίτερα είχε ιδρύσει κύκλο νέων προς μελέτη της Αγίας Γραφής. πλευρά («λόγχη τρωθείς την πλευράν»). Σύμφωνα με την παράδοση, μέσα στη φυλακή ευλόγησε τον μαθητή του Νέστορα «κατασφραγίσας το μέτωπο αυτού δια του σταυρού», να νικήσει τον ειδωλολάτρη παλαιστή Λυαίο «μεγέθει σώματος και ρώμη τους κατ αυτόν υπεβάλλων». Η νίκη του Νέστορα εξόργισε τον Αυτοκράτορα Μαξιμιανό που παρευρίσκετο στο στάδιο και έτσι ο μεν Νέστορας αποκεφαλίστηκε, ο δε Δημήτριος δολοφονήθηκε με λογχισμό στα Στη συνέχεια οι παρευρισκόμενοι χριστιανοί παρέλαβαν το μαρτυρικό λείψανο και το έθαψαν και πάνω στο τάφο το 412 ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος «την τε δόξαν λαμπρός, την τε προς τον Χριστόν πίστιν μάλα θερμός», έκτισε ναό «μέσον του σταδίου και του δημοσίου λουτρού κάλλιστα διηρημένου». Οι συγγραφείς εγκωμίων του Αγίου Δημητρίου, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Γρηγόριος ο Παλαμάς και Δημήτριος Χρυσολωράς, αναφέρουν ότι το σώμα του Αγίου τάφηκε στον τόπο του μαρτυρίου, ενώ ο τάφος μεταβλήθηκε σε βαθύ φρέαρ που ανέβλυζε μύρο, εξ ου και η προσωνυμία του Μυροβλήτου (Μυροβολητής). Στις βυζαντινές εικόνες αλλά και στη σύγχρονη αγιογραφία ο Άγιος Δημήτριος παρουσιάζεται αρκετές φορές ως καβαλάρης με κόκκινο άλογο, σε αντιδιαστολή του λευκού αλόγου του Αγίου Γεωργίου, να πατά τον άπιστο Λυαίο. [55]

57 Είναι πολιούχος της Θεσσαλονίκης, όπου βρίσκεται ο ομώνυμος ναός πάνω από τον τάφο του. Εορτάζει στις 26 Οκτωβρίου. Στο Μηνιαίον της 26ης Οκτωβρίου αναγράφεται η μνήμη του μετά μικρής βιογραφίας και ιδίας ακολουθίας που περιέχει δύο κανόνες των οποίων ποιητές φέρονται ο Θεοφάνης ο Γραπτός και ο Πατριάρχης Φιλόθεος της Κωνσταντινούπολης. Μερικές φωτογραφίες από τον Ναό α)εξωτερικό β)εσωτερικό ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ [56]

58 Ροτόντα Το μεγάλο κυκλικό οικοδόμημα της Ροτόντας αποτελούσε το λατρευτικό τμήμα του Γαλεριανού συγκροτήματος, που χτίστηκε στις αρχές του 4ου αι. από τον Ρωμαίο καίσαρα Γαλέριο. Μετά το θρίαμβο του Χριστιανισμού μετατράπηκε σε εκκλησία από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α' ( ). Ροτόντα, άποψη από ανατολικά. Η Ροτόντα ανήκει στα περίκεντρα οικοδομήματα, στο κυκλικό της σχήμα άλλωστε οφείλει και την ονομασία της. Κτίστηκε στα χρόνια του καίσαρα Γαλερίου, γύρω στα 306 μ.χ., ως ναός του Δία ή του Κάβειρου ή κατ άλλους ως Μαυσωλείο του ιδίου. Στον άξονά της κατέληγε πομπική οδός που συνέδεε τη θριαμβική αψίδα του Γαλερίου με το ανακτορικό συγκρότημα, που έχει ανασκαφεί νοτίως της Εγνατίας οδού. Η Ροτόντα βρίσκεται βόρεια της οδού Εγνατία, στο ανατολικό τμήμα της παλιάς πόλης και σε μικρή απόσταση από την Κασσανδρεωτική πύλη της σημερινής πλατείας Συντριβανίου, όπου σώζονται ίχνη της. Νότια της Ροτόντας και στη νοητή προέκταση του άξονά της Β-Ν, σε μικρή απόσταση και σε επαφή με τη σημερινή οδό Εγνατία της πόλης, υπάρχει ένα τμήμα της Θριαμβικής Αψίδας (Καμάρας) του Γαλερίου, με την οποία η Ροτόντα αποτελούσε ένα ενιαίο κτιριακό σύνολο. [57]

59 Η Ροτόντα είναι ένα από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα σωζόμενα κτίσματα της πόλης, κτισμένο πιθανά στα χρόνια της Ρωμαϊκής Τετραρχίας (τέλη 3ου και αρχές 4ου μ.χ. αιώνα)και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά κτίσματα της Ρωμαϊκής περιόδου σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι κατασκευασμένη με οπτόπλινθους, όπως η Καμάρα, τα Ρωμαϊκά Ανάκτορα και το Οκτάγωνο, στο χώρο του ρωμαϊκού Κάμπου (Campos) του ανατολικού τμήματος της πόλης. Το κτήριο, διαμέτρου 24,50μ καλύπτει ισοδιάστατος θόλος από οπτόπλινθους, που φθάνει σε ύψος τα 29,80μ.. Ο κυλινδρικός τοίχος, πάχους 6,30μ., διασπάται εσωτερικά σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες, από τις οποίες η νότια αποτελούσε την κύρια είσοδο. Η Ροτόντα αποτελεί ένα από τα πιο καλο-διατηρημένα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Στην ιστορία των 16 αιώνων της άλλαξε ονόματα και χρήσεις από ρωμαϊκός ναός [58]

60 σε χριστιανικός, σε μουσουλμανικό τζαμί και πάλι σε χριστιανικό ναό, κι έτσι εξηγούνται οι διάφορες φάσεις και προσθήκες στο κτίριο. Η Ροτόντα, ένα ευρύχωρο κυκλικό κτίριο, εξ ου και το σημερινό της όνομα, χτίστηκε γύρω στο 300 μ.χ. από τον ρωμαίο Καίσαρα Γαλέριο, Ο ηγεμόνας αυτός, έχοντας επιλέξει τη Θεσσαλονίκη ως έδρα του, φρόντισε να την διακοσμήσει με λαμπρά οικοδομήματα, όπως ανάκτορα, ιππόδρομο κ.ά. ΑΝΤΡΙΑΝΟ ΠΙΡΕ [59]

61 Βυζαντινή Καβάλα Πάνω στην τριγωνική χερσόνησο του λόφου της Καβάλας, από τις κάμαρες ως την άκρη του ακρωτηρίου, όπου βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας, μέχρι το 1864 περιοριζόταν η παλιά πόλη. Η Καβάλα στην αρχαιότητα ονομαζόταν Νεάπολη ενώ το Βυζαντινό της όνομα ήταν Χριστούπολη Βυζαντινοί χρόνοι-ιστορία της Xριστούπολης Οι Βυζαντινοί μετονόμασαν στην αρχαία Νεάπολη σε Χριστούπολη. Ο ακριβής χρόνος της αλλαγής ονομασίας αυτής παραμένει άγνωστος. Οι πρώτες μαρτυρίες του νέου ονόματος υπάρχουν σε πηγές του 8ου και του 9ου αιώνα. Άρα η αλλαγή της ονομασίας πρέπει να έγινε πριν από το χρόνο της επικράτησης της. Πρώτη μαρτυρία: Με το όνομα Χριστούπολη είναι που αναφέρεται στο τακτικό του πράσινου που το πρωτότυπο του είχε συνταθεί το 746. Η δεύτερη μαρτυρία: Συναντάται σε ένα μολυβδοβουλο, που χρονολογικά ανήκει στην περίοδο των εικονομάχων αυτοκρατόρων. Τρίτη μαρτυρία: Δίνεται από το Βιογραφικό του Αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτη, που πέρασε από την Χριστούπολη το 820 περίπου. Η παρουσία βυζαντινού στρατού στην Χριστούπολη το 837 με το αρχηγό τον Καίσαρα Αλέξιος Μωσελέ αποτελεί την Τέταρτη μαρτυρία. Νεάπολη-Χριστούπολη 300 μ.χ. Η Νεάπολης είναι ένα κάστρο-λιμάνι στην πορεία της Εγνατίας οδού. Κομβικό σημείο, κάστρο-σταθμός για τις χερσαίες επικοινωνίες και σκάλα για της θαλάσσιες. Αποτελούσε ένα από τα καλλίτερα και πιο σίγουρα λιμάνια μ.χ. Ο Ιουλιανός οχυρώνει την Νεάπολη μ.χ. Ο Ιουλιανός φροντίζει για τα τείχη της πόλεως. 7 ος και 8 ος αιώνας. Αλλαγή του ονόματός της σε Χριστούπολη 9 ος και 10 ος αιώνας. Παραμένει σταθερά στα χέρια των Βυζαντινών και αποτελεί υπολογίσιμο κάστρο στους στρατηγικούς σχεδιασμούς της Αυτοκρατορίας. Από εδώ περνούσαν τα αυτοκρατορικά στρατεύματα της Κωνσταντινουπόλεως σε κάθε εκστρατεία τους προς τις δυτικές επαρχίες και από εδώ επέστρεφαν στην Βασιλεύουσα μ.χ. Περνούν οι σταυροφόροι της Α Σταυροφορίας και αρχίζει η νορμανδική διείσδυση μ.χ. Η πόλη κάηκε και πιθανολογείται ότι η καταστροφή έγινε από τους Νορμανδούς. [60]

62 1207 μ.χ. Πέρασμα του Λατίνου Αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως Ερρίκου κατά την εκστρατεία του προς την Θεσσαλονίκη μ.χ. Ο Θεόδωρος, δεύτερος ηγεμόνας του κράτους της Ηπείρου κατέλαβε την Θεσσαλονίκη και τη Χριστούπολη και αναγορεύτηκε αυτοκράτορας μ.χ. Ήττα του Θεόδωρου από τους Βουλγάρους. Στα μέσα του 13 ου αιώνα δυνάμεις της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας καταλαμβάνουν το κάστρο. 14 ος αιώνας. Δημιουργείται προσωρινά το Θέμα της Χριστούπολης με περιορισμένη εδαφική αρμοδιότητα , σώμα Καταλανών τυχοδιωκτών πολεμιστών λεηλατούν την περιοχή. Ο Αυτοκράτορας δίνει εντολή να υψωθεί διατείχισμα στα υψώματα πάνω από την Χριστούπολη για να εμποδίσει την διέλευση των Καταλανών. 1350, πραγματοποίηση πειρατικών επιδρομών στη περιοχή της Χριστούπολης , ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε παλαιολόγος παρέδωσε τη διοίκηση της Χριστούπολης στους αδερφούς Ιωάννη και Άλεξιο. 1383, η πόλη περιέρχεται σε κατάσταση υποτέλειας στους Οθωμανούς του Σουλτάνου, γίνεται ναυτική βάση και ενδεχομένως απολαμβάνει ειδικό προνομιακό καθεστώς , η πόλη παραμένει σημαντικός σταθμός στις Χερσαίες επικοινωνίες και καλό λιμάνι για τα κατακτημένα εδάφη. 1391, εξαγριωμένος ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Α, διατάζει την καταστροφή της Χριστούπολης. Η πόλη καταστρέφεται και οι κάτοικοι της όσοι δεν εξανδραποδίζονται, σκορπίζονται στις γύρω περιοχές. ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΖΑΡΑ [61]

63 Όσιος Λουκάς Το σπουδαιότερο βυζαντινό μνημείο της Ελλάδας του 11ου αι., η Μονή του Οσίου Λουκά του Στειριώτη, είναι ιδρυμένο σε γραφική πλαγιά στις δυτικές υπώρειες του Ελικώνα, κοντά στην αρχαία Στειρίδα. Βασική πηγή των πληροφοριών για το μοναστήρι και τον Όσιο Λουκά είναι ὁ Βίος του, που συνέταξε ανώνυμος μαθητής του το 962, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Οσίου το 953. Το μοναστήρι με τις δύο μεγάλες εκκλησίες (το ναό της Παναγίας και το Καθολικό), την Κρύπτη, το καμπαναριό, τα κελιά και τα άλλα κτίσματα, αφιερωμένο στον θαυματουργό τοπικό άγιο, απέκτησε σύντομα μοναδική ακτινοβολία και τούτο γιατὶ η μορφή της τέχνης του θεωρείται πρότυπο για τα βυζαντινά μνημεία του 11ου αι. σε όλη την Ελλάδα. Η Ιερά Μονή αποτελείται από διώροφα και τριώροφα κελιά και βοηθητικούς τοίχους στις τέσσερις πλευρές, την τράπεζα, τον πύργο του κωδωνοστασίου και τους δύο ναούς με την κρύπτη, που καταλαμβάνουν το κέντρο του χώρου του μοναστηριού. Όλα αυτά βέβαια έγιναν σταδιακά. Άρχισαν από το ταπεινό κελί του Οσίου, ενώ τα άλλα προστέθηκαν για να στεγασθούν οι συνασκητές του. [62]

64 Στο κέντρο του συγκροτήματος δεσπόζουν οι μεγαλοπρεπείς και εντυπωσιακοί ναοί: αριστερά της Παναγίας, δεξιά του Οσίου Λουκά, που συνδέονται μεταξύ τους. Η Μονή της Παναγίας Η εκκλησία της Παναγίας είναι η παλαιότερη από τις δύο εκκλησίες του μοναστηριακού συγκροτήματος. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 10ου αι. Κτισμένη σύμφωνα με τα κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα, η εκκλησία κατέχει μια εξέχουσα θέση στην ιστορία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Η αρχιτεκτονική μορφή και ο τρόπος δομής, η εκλέπτυνση στη διάθρωση των εξωτερικών επιφανειών και ο εξαιρετικός πλούτος στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο προκάλεσαν από νωρίς το ενδιαφέρον των μελετητών. Το Ιερό της Παναγίας εσωτερικά σχηματίζει τρεις ημικυκλικές κόγχες αλλά εξωτερικά είναι ημιεξάγωνες. Έχει νάρθηκα ευρύχωρο, στον οποίο προστέθηκε μεταγενέστερα και προστώο. Είναι ενδιαφέρουσα η τοιχοδομία στο εσωτερικό και σώζονται λίγα δείγματα τοιχογραφιών, από τα οποία συνάγεται ότι ο ζωγραφικός διάκοσμος του χρονολογείται από τον 11ο ή 12ο αιώνα. Εξωτερικά ο ναός αυτός της Παναγίας παρουσιάζει ένα από τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής και διακοσμητικής της βυζαντινής περιόδου. Ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο ανήκει στο σύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο, τον τύπο δηλαδή που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική σχολή της Κωνσταντινούπολης. Όπως συχνά συμβαίνει στα μοναστήρια, στον κυρίως ναό έχει προσαρτηθεί ευρύχωρος νάρθηκας. Δυτικά Του νάρθηκα, ο ιδιότυπος εξωνάρθηκας αποτελείται από ένα ανοικτό προστώο με δύο κλειστά διαμερίσματα στα δύο άκρα, τα οποία προεξείχαν από το περίγραμμα του κυρίως ναού. Το νότιο διαμέρισμα του εξωνάρθηκα [63]

65 ενσωματώθηκε στη μεταγενέστερη εκκλησία, το καθολικό της μονής. Στη διάρκεια αναστηλωτικών εργασιών, κάτω από την ορθομαρμάρωση του καθολικού αποκαλύφθηκε μια εξαιρετική τοιχογραφία, που διακοσμούσε άλλοτε τον ανατολικό τοίχο του νοτίου διαμερίσματος του εξωνάρθηκα. Η μοναδική τοιχογραφία που σώθηκε από την αρχική διακόσμηση του ναού της Παναγίας ιστορεί την εμφάνιση του αρχάγγελου Μιχαήλ στον Ιησού του Ναύη πριν από την άλωση της Ιεριχώ. Τοιχογραφίες διασώζονται και στο νότιο σκέλος του σταυρού και το διακονικό. Παριστάνονται συνολικά πέντε μορφές ιεραρχών που έχουν χρονολογηθεί στο τέλος του 12ου αι. Μισό αιώνα, περίπου, μετά το ναό της Παναγίας χρειάσθηκε να ανεγερθεί και ο δεύτερος, ο μεγαλύτερος, ο αφιερωμένος ναός στον όσιο ιδρυτή (1011). Επί χίλια τώρα έτη δεν έπαυσε ο ναός αυτός να προκαλεί κατάπληξη και αισθήματα θαυμασμού με τη μεγαλοπρέπεια και τον πλουσιότατο και τέλειο εσωτερικό του διάκοσμο (ψηφιδωτά, τοιχογραφίες), γεγονός που γεννά την πεποίθηση ότι ανοικοδομήθηκε με γενναίες βασιλικές και ηγεμονικές χορηγίες. Ἡ οικοδομή του Καθολικού, που τοποθετείται χρονολογικά στις πρώτες δεκαετίες του 11ου αι., αποδίδεται, σύμφωνα με την παράδοση, σε τρεις αυτοκράτορες του Βυζαντίου: Τον Ρωμανό Β ( ), τον Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο ( ) και τον Κωνσταντίνο Θ τον Μονομάχο ( ). Ο Όσιος Λουκάς είχε προφητέψει το 941 ότι «Ρωμανός Κρήτην χειρούται», θα ελευθερώσει δηλαδή την Κρήτη από τους Σαρακηνούς. Όταν ρωτήθηκε αν επρόκειτο για τον αυτοκράτορα Ρωμανό Α που βασίλευε την εποχή εκείνη, απάντησε «ουχ ούτος αλλ έτερος». Έτσι ἡ ανέγερση του Καθολικού συνδυάστηκε με την προφητεία αυτή, γιατί ήταν επόμενο ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ρωμανός Β να θέλησε να ανεγείρει έναν μεγαλοπρεπή ναό από ευγνωμοσύνη στον Όσιο για την απελευθέρωση της Κρήτης (961), όπως είχε προφητέψει είκοσι χρόνια νωρίτερα. Όμως ο Ρωμανός Β απεβίωσε το 963, δύο χρόνια μετά την ανακατάληψη της Κρήτης. Επομένως το χρονικό διάστημα των δύο ετών που μεσολάβησε κρίνεται ανεπαρκές για την αποπεράτωση του μεγαλεπήβολου αυτού έργου. Τίποτε το συγκεκριμένο δεν προκύπτει για την ίδρυση του Καθολικού κατά την βασιλεία του Βασιλείου Β του Βουλγαροκτόνου, αφού το σημαντικότατο αυτό γεγονός δεν μνημονεύεται στις λεπτομερείς περίγραφες των συγγραφέων για τη θριαμβευτική πορεία του αυτοκράτορα από την Αχρίδα στην Αθήνα ( ). Καθολικό Μονής Όσιου Λουκά Η κεντρική εκκλησία του μοναστικού συμπλέγματος, το καθολικό, κτίστηκε νότια του ναού της Παναγίας για να στεγάσει το θαυματουργό λείψανο του οσίου Λουκά. Ανήκει στον τύπο των «ηπειρωτικών οκταγωνικών ναών» και μάλιστα θεωρείται το πρότυπο όλων των μεταγενέστερων ναών αυτού του τύπου. Στους οκταγωνικούς ναούς, που κατ' ουσίαν είναι σταυροειδείς ναοί, μόνο η στήριξη του τρούλου είναι οκταγωνική, ενώ ο κεντρικός χώρος κάτω από αυτόν παραμένει τετράγωνος. Το καθολικό του Οσίου Λουκά χαρακτηρίζεται για τον ευρύ τρούλο του (διαμέτρου 9 μ. περίπου) και αντίστοιχα τον διευρυμένο ενιαίο τετράγωνο χώρο [64]

66 κάτω από αυτόν. Το βάρος του τρούλου φέρουν οκτώ ογκώδεις πεσσοί που γεφυρώνονται σε μεγάλο ύψος, από τέσσερα μεγάλα τόξα ανάμεσα σε τέσσερα ημιχώνια. Από τα παρεκκλήσια που πλαισιώνουν τον τετράγωνο πυρήνα ιδιαίτερη σημασία έχει το βορειανατολικό γιατί εκεί, και στο σημείο επικοινωνίας με τη βόρεια κεραία του σταυρού έχει τοποθετηθεί η μαρμάρινη λειψανοθήκη του οσίου. Είναι το τμήμα του καθολικού που συνδέεται με το ναό της Παναγίας, διευκολύνοντας τη διέλευση των προσκυνητών μπροστά από το λείψανο και την είσοδό τους στο ναό της Παναγίας. Ταυτόχρονα με το καθολικό κτίσθηκε η κρύπτη που έχει σε κάτοψη το σχήμα σταυροειδούς τετρακιόνιου ναού. Στην κρύπτη στεγάζεται ο αρχικός τάφος του οσίου Λουκά, που βρίσκεται στο βόρειο τοίχο, ακριβώς κάτω από το χώρο του καθολικού, όπου τοποθετήθηκε η λειψανοθήκη του οσίου. Δύο ακόμα τάφοι στην κρύπτη ανήκουν σε επιφανείς ηγούμενους του μοναστηριού. Ο επισκέπτης του καθολικού εντυπωσιάζεται από τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο. Συνθέσεις από χρωματιστά μάρμαρα καλύπτουν το δάπεδο του ναού, όπως και τις κατακόρυφες επιφάνειες των τοίχων. Τα λαμπρά ψηφιδωτά που κοσμούν τις ανώτερες επιφάνειες του καθολικού, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά σύνολα της μεσοβυζαντινής τέχνης. Χρονολογούνται γύρω στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 11ου αι., είναι δηλαδή πρωιμότερα από τα άλλα δύο μεγάλα ψηφιδωτά σύνολα του ελλαδικού χώρου, αυτά της Νέας Μονής Χίου και του Δαφνιού. Στη κόγχη του ιερού απεικονίζεται η Παναγία ένθρονη [65]

67 Βρεφοκρατούσα, ενώ στο χαμηλό θόλο πάνω από το ιερό παριστάνεται η Πεντηκοστή. Στο μεγάλο τόξο επάνω από την είσοδο του ιερού εικονίζονται οι δύο αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ο χριστολογικός κύκλος αντιπροσωπεύεται με τέσσερις σκηνές στα ημιχώνια (ο Ευαγγελισμός που δεν σώζεται, η Γέννηση, η Υπαπαντή και η Βάπτιση) και με τέσσερις σκηνές από τον κύκλο του Πάθους (ο Νιπτήρας, η Σταύρωση, η Ανάσταση και η Ψηλάφηση του Θωμά). Στο διακονικό διατηρούνται δύο σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης, ο Δανιήλ στο λάκκο των Λεόντων και οι Τρεις Παίδες στην κάμινο. Τη ψηφιδωτή διακόσμηση συμπληρώνουν παραστάσεις ενός πολύ μεγάλου αριθμού αγίων, κυρίως μοναχών, ιεραρχών, στρατιωτικών αγίων και αγίων ιατρών. Τα δύο παρεκκλήσια, βορειοδυτικό και νοτιοδυτικό, μικρό τμήμα του βορειοανατολικού διαμερίσματος και η κρύπτη κοσμούνται με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο τρίτο τέταρτο του 11ου αι. ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΓΓΕΛΗΣ [66]

68 Καπνικαρέα Η Καπνικαρέα είναι ένας ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου που βρίσκεται στην οδό Ερμού, στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Το όνομα με το οποίο είναι σήμερα γνωστός ίσως να υποδεικνύει την επαγγελματική ιδιότητα του κτήτορα (καπνικάρης). Παλιότερα ονομαζόταν Καμουχαρέα από την λέξη Καμουχά, με την οποία στα χρόνια του Βυζαντίου ονόμαζαν τα χρυσοΰφαντα υφάσματα, πιθανώς γιατί βρισκόταν κοντά σε εργαστήρια τέτοιων υφασμάτων. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν γνωστή ως Nαός της Βασιλοπούλας και του Πρέντζα. Το 1834 κινδύνευσε να ρυμοτομηθεί στην προσπάθεια ανάπλασης και εξωραϊσμού της πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, αλλά σώθηκε την τελευταία στιγμή μετά από παρέμβαση του πατέρα του βασιλέα Όθωνα, Λουδοβίκου της Βαυαρίας. Σήμερα, ο ναός ανήκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Για τον ναό και την ίδρυσή του δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες ή επιγραφές, διακρίνονται ωστόσο τρεις φάσεις κατασκευής: η οικοδόμηση του κυρίως ναού τοποθετείται στο τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Ο ναός ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο. Στο ανατολικό τμήμα του κεντρικού διαμερίσματος ενσωματώνεται [67]

69 τριμερές ιερό με ημικυκλικές κόγχες. Εξωτερικά οι κόγχες διαμορφώνονται σε τρίπλευρες αψίδες. Η κεντρική αψίδα που αντιστοιχεί στο ιερό βήμα είναι μεγαλύτερη και ψηλότερη από τις άλλες δύο, με τρίλοβο άνοιγμα. Στο κέντρο του ναού δεσπόζει τρούλος αθηναϊκού τύπου, με μαρμάρινα τοξωτά γείσα, προεξέχουσες υδρορροές και μονόλοβα παράθυρα με κιονίσκους που φέρουν καρδιόσχημο φυτικό κόσμημα. Οι τέσσερις κίονες και τα κιονόκρανα που στηρίζουν τον τρούλο προέρχονται από παλαιότερα μνημεία. Στη συνέχεια, προστίθεται μία ανοικτή στοά στη δυτική όψη του κτιρίου, πιθανώς στις αρχές του 12ου αιώνα. Αργότερα, η στοά αυτή κλείνεται και μετατρέπεται σε εξωνάρθηκα. Η στοάεξωνάρθηκας έχει μονόλοβα και δίβολα ανοίγματα με πεταλοειδή πλίνθινα τόξα και στεγάζεται με τέσσερις δικλινείς στέγες. Στην πρόσοψή του έχουν ενσωματωθεί δύο πρώιμα βυζαντινά κιονόκρανα με κομβία που φέρουν μονογράμματα. Στην ίδια εποχή ανήκει και το μικρό πρόπυλο με δύο κίονες στη νότια πλευρά. Τέλος, προστίθεται ένα μονόχωρο παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Βαρβάρα στη βόρεια πλευρά του ναού, με τρούλο ίδιου τύπου με τον κεντρικό, αλλά χαμηλότερου ύψους. Η χρονολόγηση του παρεκκλησίου τοποθετείται στα χρόνια της Φραγκοκρατίας ή Τουρκοκρατίας, με κάποια τμήματά του ανατολικού τοίχου να είναι πρωιμότερα, πιθανόν σύγχρονα του αρχικού ναού, γεγονός που σημαίνει ότι ίσως οικοδομήθηκε στη θέση άλλου κτίσματος που αποτελούσε επέκταση του κυρίως κτιρίου. Για την κατασκευή των τοίχων έχει χρησιμοποιηθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ενώ στο κάτω τμήμα του κτιρίου υπάρχουν λευκοί λίθοι διατεταγμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν σταυρούς. Η εξωτερική κόσμηση του ναού είναι σχετικά λιτή. [68]

70 Υπάρχει περιορισμένη χρήση κουφικών κοσμημάτων και οδοντωτών ταινιών, ενώ τα παράθυρα έχουν πεταλοειδή τόξα. Οι τοιχογραφίες του ιερού και του τρούλου οφείλονται στον Φώτη Κόντογλου, ενώ στις υπόλοιπες επιφάνειες δούλεψαν σε μεγάλο βαθμό οι μαθητές του. Η ψηφιδωτή παράσταση της Παναγίας στο πρόπυλο είναι έργο της Έλλης Βοΐλα σε σχέδιο του Αθηναγόρα Αστεριάδη. ΗΛΙΑΣ ΚΑΠΑΡΕΛΙΩΤΗΣ [69]

71 Εμμανουήλ Πανσέληνος Ο Άγιος Φανούριος Ο Εμμανουήλ ήταν αγιογράφος από την Θεσσαλονίκη. Δεν ξέρουμε όμως πολλά πράγματα για το βίο του, καθώς δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Σημαντικές του αγιογραφίες υπάρχουν στο Άγιο Όρος, κυρίως στην μονή Βατοπεδίου, της Μεγίστης Λαύρας και του Πρωτάτου των Καρυών. Τα έργα του είναι τοποθετημένα χρονολογικά περίπου στον 11 ο και 13 ο αιώνα. Η ύπαρξη του μέχρι και σήμερα κινείται ανάμεσα στο μύθο και στην πραγματικότητα. Δεν θα ξέραμε τίποτα για αυτήν, αν ο μοναχός Διονύσιος ο εκ Φουρνά, δεν διέσωζε το όνομα του, γράφοντας για αυτόν τρείς αιώνες μετά τον θάνατο του. Η εποχή στην οποία λέγεται πως έζησε, αποτελεί το ύψιστο σημείο της τέχνης και των γραμμάτων. Είναι η εποχή της αντινομίας. Το έργο του Πανσέληνου στο Πρωτάτο Το έργο του Πανσέληνου στο Πρωτάτο, αντιπροσωπεύει μια ολόκληρη εποχή, την εποχή της Παλαιολογείας, η οποία είναι γνωστό πως έληξε με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Ο καλλιτέχνης το ανέπτυξε σε τέσσερις επάλληλες ζώνες. Στην ανώτατη ζώνη διακρίνονται οι προπάτορες του Χριστού από τον Αδάμ ως τον Ιωσήφ, στις επόμενες δύο ζώνες εικονίζονται σκηνές από το Δωδεκάερτο, τα Πάθη του Χριστού και τη ζωή της Παναγίας, ενώ στην κατώτατη ζώνη, Απεικόνιση της σταύρωσης απεικονίζονται ιεράρχες, στρατιωτικοί άγιοι μάρτυρες της Εκκλησίας, αλλά και επιφανείς ασκητές. Συμπληρώνεται δε με σκηνές από τον κύκλο της περιόδου της Πεντηκοστής, καθώς και με την απεικόνιση προφητών και δικαίων, ενώ κλείνει με σκηνές από την Π. Διαθήκη, που αποτελούν προεικονίσεις της Παναγίας. Το έργο του χαρακτηρίζεται από τον ρεαλισμό των εξωτερικών μορφών και την έντονη παρουσία συναισθημάτων. Διατηρεί μια σπάνια ποιότητα στην απόδοση των χρωμάτων, την οργανική σύνθεση του σώματος και την ψυχολογική απόδοση των μορφών. [70]

72 Το σύνολο φέρνει γαλήνη και αρμονία στην ανθρώπινη ψυχή, προσκαλώντας τον θεατή να συμμεριστεί τα αισθήματα που το εκπέμπουν. Απεικόνιση βάφτισης Χαρακτηριστικά του Πανσέληνου Κύρια χαρακτηριστικά του είναι ο αφηγηματικός χαρακτήρας στην απόδοση των σκηνών, η μνημειακότητα των συνθέσεων, η υιοθέτηση προτύπων από την αρχαία ελληνική τέχνη, καθώς και το δραματικό στοιχείο και ο εξιδανικευμένος ρεαλισμός, ταιριασμένα με την έκφραση βαθιάς πνευματικότητας (π.χ Έργο του Πρωτάτου). Παρόλο που η ύπαρξη του αμφισβητείται από πολλούς, δεν παύει να είναι ένας από τους καλύτερους αγιογράφους της Βυζαντινής εποχής. Με τα έργα του ο Πανσέληνος, επηρέασε τόσο πολύ τους μεταγενέστερους του, που η παράδοση του αποδίδει όχι μόνο τα έργα στον Πρωτάτο, αλλά και των άλλων ναών στο Άγιο Όρος. Άγιοι Μερκούριος και Αρτέμιος Οι θυγατέρες των Εβραίων με τη μικρή Παναγία. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία «Τα Εισόδια της Παναγίας». ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΝΑΚΗ [71]

73 Η μουσική στο Βυζάντιο Η μουσική των Βυζαντινών έχει επηρεαστεί τόσο από την αρχαία Ελληνική και τη Ρωμαϊκή μουσική, όσο και από την ψαλτική των Εβραίων. Αρχικά κωδικοποιήθηκε με ένα περιορισμένων εκφραστικών δυνατοτήτων σύστημα, το οποίο αργότερα εξελίχθηκε στην Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια και την Έφεσο. Αρχικά, τα πρώτα μέλη μάλλον ήταν συλλαβικά (μία νότα αντιστοιχούσε σε μία συλλαβή). Από τον 9ο αιώνα όμως κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα σύμβολα που δηλώνουν μελωδικές εναλλαγές (νεύματα), ενώ στα τέλη του ίδιου αιώνα η βυζαντινή μουσική ενορχηστρώνεται και παύει να είναι μονοφωνική. [72] Το σύστημα της Βυζαντινής μουσικής σημειογραφίας περνά από διάφορα στάδια εξέλιξης πριν να αποκτήσει τη τελική του μορφή στα τέλη του 12ου αιώνα. Αυτό δίνει τη δυνατότητα της γραπτής έκφρασης πολύπλοκων μελωδικών σχέσεων με τη χρήση

74 λίγων συγκεκριμένων συμβόλων, προσφέροντας έτσι στους συνθέτες την ευκαιρία να αποδώσουν μεγάλη ποικιλία ρυθμικών, μελωδικών και δυναμικών μουσικών αποχρώσεων Ρωμανός ο Μελωδός Στους σημαντικότερους μελωδούς της βυζαντινής μουσικής συγκαταλέγονται ο Ρωμανός ο Μελωδός, ο οποίος εξέλιξε τους εκκλησιαστικούς ύμνους, καθώς τους έκανε συνθετότερους και μεγαλύτερους σε διάρκεια, και ο Κοσμάς ο Υμνογράφος, που εισήγαγε νέους τύπους ύμνων. [73]

75 Ιωάννης Κουκουζέλης Η τελική μορφή της Βυζαντινής μουσικής έχει ταυτιστεί με τον Ιωάννη Κουκουζέλη, ο οποίος έδωσε έμφαση στη μελωδία, ενώ οργάνωσε τους νέους ψαλμούς σε ανθολογίες (ακολουθίες). Αυτή η τελευταία φάση της Βυζαντινής μουσικής αποτελεί ακόμα και σήμερα τη βάση της Ορθόδοξης εκκλησιαστικής υμνογραφίας. Οι χαρακτήρες της βυζαντινής μουσικής [74]

76 Άσκηση πάνω στην ανάγνωση της Βυζαντινής μουσικής Κι άλλες μελωδίες με ιδιωματισμούς.. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΕΠΠΑ [75]

77 Η Κ Α Θ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Η Ζ Ω Η Σ Τ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Ακολουθώντας τα χνάρια των Βυζαντινών χίλια χρόνια πριν, σεργιανίσαμε στα σοκάκια του Βυζαντίου, αφουγκραστήκαμε τις επιθυμίες και τα παράπονα των Βυζαντινών γυναικών για μόρφωση. Γνωρίσαμε τις συνήθειες, τα έθιμα τους, τα μυστικά του καλλωπισμού τους, τον τρόπο που ντύνονταν, τον τρόπο που διασκέδαζαν. Μέσα από παιχνίδια σε ομάδες, δραματοποίηση ρόλων και τη βιωματική προσέγγιση των όσων μάθαμε με τις επισκέψεις στα Βυζαντινά Μουσεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης ζωντανέψαμε το παρελθόν. Ευχαριστώ τις μαθήτριες Χριστίνα και Μαίρη Βουζαλή, Κωνσταντίνα Φερέτου, Μαίρη Λουμιώτη, Ελένη Μάστορη, Κατερίνα Μονιού, Αννα Προύντζου, Φωτεινή Πόθου, Δέσποινα Βεϊζάϊ, Ντορίσσα Χαϊντάρι, τον μαθητή Κώστα Τσανακτσή και την Μυρσίνη Μανωλά! Η υπεύθυνη καθηγήτρια ΜΑΡΙΝΕΤΤΑ ΓΟΥΝΑΡΗ [76]

78 Το παιδί στο Βυζάντιο Η φροντίδα της ανατροφής των παιδιών στα καθοριστικά πρώτα χρόνια της ζωής τους ήταν έργο της μητέρας τους ή στις πλουσιότερες οικογένειες κάποιας τροφού. Η γέννηση αγοριού ήταν αφορμή για μεγάλες χαρές και γλέντια. Ο ερχομός των κοριτσιών όμως ήταν αθόρυβος. Τα νεογέννητα, αφού τα έπλενε η μαμή, τα τύλιγε σε φασκιές, πρακτική που συνεχιζόταν για τους 2-3 πρώτους μήνες. Μέσα στην πρώτη βδομάδα από τη γέννησή τους τα νεογέννητα βαπτίζονταν και στο όνομα που έπαιρναν προσέθεταν και το όνομα του πατέρα τους σε πτώση γενική. Τα βρέφη κοιμόντουσαν σε λίκνα. Έκαναν τα πρώτα τους βήματα κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της μητέρας τους, που τους μάθαινε και τα πρώτα γράμματα.τα παιχνίδια που τα διασκέδαζαν ήταν το σείστρο και ο καλαθίσκος που ήταν γεμάτος με αθύρματα, παιχνίδια δηλαδή. Τα λίγο μεγαλύτερα αγόρια είχαν τη συρίκτρα, πήλινα οχήματα και αρματηλάτες, τη δερμάτινη --συχνά πολύχρωμη-- σφαίρα, τους αστραγάλους, τον τροχό ή κρίκο και τα καλαλαλλάκια,τα πεντόβολα της λαϊκής μας παράδοσης. Τα κορίτσια έπαιζαν με τις πλαγγόνες και τα νιννία. Αγαπημένο τους επίσης παιχνίδι ήταν η μίμηση σημαντικών γεγονότων όπως ο γάμος και η βάπτιση. Ακόμη, συνήθιζαν να χτίζουν σπίτια από χώμα, όπως αναφέρει ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης. Μετά τα 6 τους χρόνια, τα αγόρια πήγαιναν στο δάσκαλο για να μάθουν γραφή και ανάγνωση από το Ψαλτήρι και αριθμητική μετρώντας με τα δάχτυλά τους. Χάραζαν τα πρώτα τους γράμματα πάνω στην αλειμμένη με κερί πινακίδα τους.τα κορίτσια παρακολουθούσαν μαζί με τους αδελφούς τους μόνον όταν τα μαθήματα γίνονταν στο σπίτι από ιδιωτικούς παιδαγωγούς. Παρ'όλα αυτά υπήρχαν αρκετές γυναίκες με πλατιά μόρφωση, όπως η Κασσιανή και η Άννα Κομνηνή. ΜΑΡΙΑ ΛΟΥΜΙΩΤΗ ΜΑΙΡΗ ΒΟΥΖAΛΗ [77]

79 Η Εκπαίδευση στο Βυζάντιο Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο δεν ήταν υποχρεωτική. Σχολεία, δάσκαλοι και βιβλία ήταν συγκεντρωμένα στις πόλεις, όπου και εκεί απευθύνονταν σε μία μικρή μερίδα των ανθρώπων. Τα σχολεία ήταν ιδιωτικά ή εκκλησιαστικά, τα παιδιά πήγαιναν σ' αυτά σε ηλικία έως οκτώ ετών και οι γονείς τους πλήρωναν τα δίδακτρα σε είδος ή χρήματα. Μάλιστα τα υψηλά δίδακτρα της ιδιωτικής διδασκαλίας την έκαναν απρόσιτη για τις περισσότερες οικογένειες των Βυζαντινών. Δύο ήταν οι βαθμίδες εκπαίδευσης του Βυζαντίου: Η προπαιδεία, που αντιστοιχεί στο σημερινό δημοτικό, διαρκούσε τρία ως τέσσερα χρόνια και η εγκύκλιος παιδεία, που αντιστοιχεί στο γυμνάσιο και το λύκειο, διαρκούσε τέσσερα χρόνια και φοιτούσαν μαθητές από τα δώδεκα ή δεκατέσσερα χρόνια τους. Η βασική εκπαίδευση (προπαιδεία) είχε τέσσερις τάξεις: Στις δυο πρώτες οι μαθητές μάθαιναν να διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν ενώ στις μεγαλύτερες μάθαιναν ορθογραφία, γραμματική, αριθμητική και ιστορίες από την Αγία Γραφή, τον [78]

80 Όμηρο και τους μύθους του Αισώπου. Στα εκκλησιαστικά σχολεία φοιτούσαν και ορφανά ή μαθητές από άλλες περιοχές δωρεάν. Μέχρι τον ενδέκατο αιώνα, τα κορίτσια δεν πήγαιναν στο σχολείο. Τα κορίτσια και αρκετά αγόρια δεν πήγαιναν σχολεία. Έμεναν στο σπίτι, βοηθούσαν στις δουλειές και τα διαπαιδαγωγούσαν οι γονείς και οι παππούδες τους. Όσα αγόρια δεν πήγαιναν σχολείο μάθαιναν τέχνες σε ειδικούς τεχνίτες. Τα σχολεία στο Βυζάντιο δεν στεγάζονταν όπως σήμερα σε μεγάλα κτίρια με αυλές και πολλά παράθυρα. Ως αίθουσες διδασκαλίας χρησίμευαν δωμάτια στον περίβολο των εκκλησιών, σε νάρθηκες, όπως επίσης και σε οικήματα κοντά σε μοναστήρια. Στις αίθουσες δεν υπήρχαν θρανία. Υπήρχαν μόνο λίγες ξύλινες ψηλές καρέκλες, οι αναβάθρες, δηλαδή σκαμνάκια. Μερικές φορές τα σχολεία στεγάζονταν μέσα σε εκκλησίες ή μοναστήρια. [79] Οι μαθητές έγραφαν με στυλόν ή γραφείον, που είχε μυτερή ακίδα στο ένα άκρο ώστε τα γράμματα να χαράζονται εύκολα, και πεπλατυσμένη στο άλλο για να σβήνουν. Επίσης με κοντύλι κι έσβηναν με σφουγγάρι.έγραφαν πάνω σε ξύλινες πινακίδες, τα σχεδάρια, σε παπύρους και περγαμην έςπου τις κουβαλούσαν στον μάρσιπο, δηλαδή στην τσάντα τους. Πάνω στον πάπυρο και στην περγαμηνή έγραφαν με ένα ειδικά ξυσμένο

81 καλάμι, το κάλαμον, που το βουτούσαν σε μελάνι μαύρο συνήθως. Μαζί τους είχαν ένα μαχαιράκι για να ξύνουν τη μύτη του καλάμου που ήταν χαραγμένη κατά μήκος ώστε να συγκρατεί το μελάνι. Το χαρτί, αν και ήταν από παλιά γνωστό, άρχισε να χρησιμοποιείται ευρύτερα στο Βυζάντιο μόλις τον 11ο αιώνα και γρήγορα αντικατέστησε την περγαμηνή. Τα παιδιά πήγαιναν στα σχολείο με τα καθημερινά τους ρούχα και έτρωγαν το μεσημέρι εκεί. Μερικοί μαθητές ζούσαν στο σχολείο και άλλοι επέστρεφαν στα σπίτια τους. Ορισμένες φορές οι κακές καιρικές συνθήκες εμπόδιζαν τα παιδιά να πάνε σχολείο. Πολύ συχνές ήταν και οι τιμωρίες, μάλιστα τις περισσότερες φορές έβρισκαν σύμφωνους και τους γονείς που πίστευαν ότι οι σωματικές τιμωρίες ήταν ωφέλιμες για τα παιδιά τους. "Ο μη δαρείς ου παιδεύεται" έλεγαν τότε δηλαδή "Όποιος δε δαρθεί δε μαθαίνει γράμματα" ΜΑΡΙΑ ΛΟΥΜΙΩΤΗ [80]

82 Η ενδυμασία στο Βυζάντιο Το ένδυμα στο Βυζάντιο αποτελούσε σημαντικό διακριτικό στοιχείο κοινωνικής θέσης, που καθοριζόταν από πολλούς παράγοντες, όπως την οικονομική κατάσταση του ατόμου, το επάγγελμα, την ηλικία και το φύλο του. Οι Βυζαντινοί που ανήκαν στα μεσαία και κατώτερα στρώματα φορούσαν κατά κανόνα λινά ή μάλλινα ρούχα, που υφαίνονταν στον αργαλειό από τις γυναίκες του σπιτιού. Συνήθως ήταν πιο κοντά σε μήκος σε σχέση με αυτά της ανώτερης τάξης για να έχουν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. Η ανώτερη τάξη φορούσε μακριά ενδύματα από ακριβές πρώτες ύλες (μετάξι, λινό), ενώ ειδική κατηγορία αποτελούσαν τα ενδύματα των αυτοκρατόρων που ήταν φτιαγμένα από πολύτιμα υφάσματα και έφεραν πλούσια διακόσμηση με κεντήματα και πολύτιμους λίθους. Βασική ενδυματολογική μονάδα της βυζαντινής φορεσιάς ήταν ο χιτώνας, που μπορούσε να συνδυαστεί με διαφορετικά ενδύματα, όπως παντελόνια, μανδύες, επενδύτες και πανωφόρια, και φοριόταν και από τα δύο φύλα. Οι άντρες φορούσαν συνήθως κοντούς χιτώνες, ψηλές πλεχτές κάλτσες, μανδύες ή χοντρά πανωφόρια και σκούφιες στο κεφάλι, ενώ αντίθετα οι γυναίκες προτιμούσαν τους φαρδιούς, μακριούς και με μακριά μανίκια χιτώνες μαζί με εσάρπες, μαντήλια και καλύμματα της κεφαλής, που σχετίζονταν βέβαια με την ηθική της εποχής. Τα ενδύματα των Βυζαντινών διακρίνονταν σε πρώτης, δεύτερης και τρίτης ποιότητας, με τα καλά να φοριούνται σε ιδιαίτερες περιστάσεις και σε εορτές. Γενικότερα τα ενδύματα της εποχής χαρακτηρίζονταν από τα πλούσια λαμπερά χρώματα αλλά και από την ποικιλία των σχεδίων τους. Το χρώμα, άλλωστε, ήταν το κύριο στοιχείο διαφοροποίησης των αξιωμάτων, με πιο χαρακτηριστικά τα πορφυρά ενδύματα που αποτελούσαν αποκλειστικό προνόμιο του αυτοκράτορα. [81]

83 Την εποχή του Ιουστινιανού η Ρωμαϊκή Τόγκα άρχισε να αντικαθίσταται με την Τούνικα ιντίμα (που οι Έλληνες την ονόμασαν χιτώνα) την φορούσαν και άνδρες και γυναίκες. Οι άνδρες πάνω από την τούνικα φορούσαν την παραδοσιακή Δαλματική που ήταν πλατύτερη και κοντύτερη από την τούνικα. Το σκαραμαγγείον ήταν ένα είδος σακακιού που ήρθε από την Περσία. Το φορούσε ο αυτοκράτωρ στις επίσημες τελετές. Οι κυρίες των τιμών στο παλάτι όπως και οι παλαιές Ρωμαίες κυρίες φορούσαν την στόλα, μακρύ πτυχωτό φόρεμα που έπεφτε με χάρη πάνω από την τούνικα ιντίμα. Η στόλα συνοδευόταν με την Πάλλα υφασμάτινο κάλυμμα της κεφαλής. Μία αξιοπρεπής κυρία έπρεπε κατά τις εξόδους της να έχει καλυμμένο το κεφάλι με μαφόριο ή μαφόρτη, κάτω από το οποίο συγκρατούσαν τα μαλλιά με mitella, μαντήλι από μετάξι, τραχύ ή λεπτό λινό ύφασμα, ή δίχτυ, που οι συγγραφείς αποκαλούν κεκρύφαλον, κεφαλόδεσμο, φακιόλι ή γυρί.το μαντήλι αυτό φέρουν οι ακόλουθες της Θεοδώρας στο ψηφιδωτό του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα και η Serena στο ελεφαντοστέινο δίπτυχο του καθεδρικού ναού της Monza. Η γυναικεία ενδυμασία περιλάμβανε περισκελίδα στηθόδεσμoυς, κνημίδες και μακρύ χιτώνα, χειριδωτό το χειμώνα και αχειρίδωτο το καλοκαίρι, που σφιγγόταν με ζώνη κάτω από το στήθος και διακοσμούνταν με όρθια σήματα στην όψη και οριζόντια στα μανίκια. Ο χειμερινός χιτώνας χαρακτηρίζεται στα κείμενα πεπλυμένος και τριβακός και ο θερινός λινός, άγναφος και ημιτριβής. Οι δούλες και οι αγρότισσες έφεραν κολόβιο, κοντό αμάνικο χιτώνα, σκιάδι, καπέλο ή σκούφια και λεντίον (ποδιά). Για την κάλυψη των σωματικών ατελειών χρησιμοποιούσαν διάφορες μεθόδους που ισχύουν μέχρι σήμερα, όπως το έρραμμα, είδος φρου-φρού, με το οποίο κάλυπταν την έλλειψη ισχύων, και τα τιτθία, περίζωμα ενισχυμένο με ξύλινες βέργες. Για να αποκτήσουν ύψος, φορούσαν φελλούς ἐν ταῖς βαυκίσι και, αν ήταν ψηλές, διάβαθρα λεπτά, ίσιες παντόφλες. Επάνω από το χιτώνα φορούσαν το ιμάτιο, που, ανάλογα με το υλικό κατασκευής του, ήταν απλό, βαρύ (τρίβων) ή λεπτό (ημιτριβές). Στα πολυτελή ιμάτια κατατάσσονται τα συριακά, πορφυρά τα χρυσοστόλιστα και η δαλματική, είδος πανωφοριού με γούνα στις παρυφές. Για τον απλό Βυζαντινό η ενδυμασία είχε τον καθαρά χρηστικό της χαρακτήρα. [82]

84 Ενδιαφερόταν για τα απλά καθημερινά ρούχα που θα τον προστάτευαν από τα καιρικά φαινόμενα και θα του πρόσφεραν μια άνεση στις καθημερινές του εργασίες στο χωράφι, στο βοσκοτόπι, στο λιμάνι, στο εργαστήρι και στην αγορά. Bασικό ένδυμα για όλους στο Βυζάντιο ήταν ο χιτώνας σε σχήμα T, που διέφερε στο μήκος και τα μανίκια και συνήθως έδενε στη μέση με ζώνη. Ο μακρύς μονόχρωμος χιτώνας ήταν η τυπική καθημερινή φορεσιά του λαού σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου. Ο κοντός χιτώνας με κοντά μανίκια, απεικονίζεται συχνά σε ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Είναι το ένδυμα των φτωχών αγροτών αλλά και των παιδιών. Το χειμώνα έριχναν στην πλάτη τους μια κάπα, τη μηλωτή, ρούχο φτιαγμένο από δέρμα προβάτου, ή άλλου ζώου. Εξαίρεση στα καθημερινά και τετριμμένα τους ρούχα, σίγουρα θα αποτελούσε την ενδυμασία με την οποία θα προσέρχονταν στο ναό για την εκπλήρωση των θρησκευτικών τους καθηκόντων, η οποία θα ήταν πιο περιποιημένη και καθαρή. Τα υφάσματα ήταν μεταξωτά αφού το μετάξι ήταν αυτοκρατορικό. Όταν ο Ιουστινιανός εμφανιζόταν στους Επιτελείς φορούσε μια χλαμύδα δεμένη στο στήθος με περόνη (διακοσμητικό κουμπί). Οι στρατιώτες και οι αυτοκράτορες που έβγαιναν σε εκστρατείες φορούσαν κόκκινη χλαμύδα και σανδάλια. Τα υπόλοιπα εξαρτήματα της στολής τους είχαν σκούρα χρώματα για να μην φαίνεται το αίμα σε περίπτωση τραυματισμού. Το Βυζάντιο διαμόρφωσε το δικό του ενδυματολογικό χαρακτήρα, συνεχίζοντας τη ρωμαϊκή παράδοση και αφομοιώνοντας στοιχεία από την Ανατολή και την Περσία. Μέσω της ενδυμασίας γινόταν η διάκριση των ανθρώπων όσον αφορά την κοινωνική τους θέση. Οι αριστοκράτες εμφανίζονταν με μακριά ενδύματα, σε αντίθεση με τους αγρότες και τους τεχνίτες, που φορούσαν συνήθως έναν κοντό απλό χιτώνα. Η βυζαντινή αριστοκρατία, οι αξιωματούχοι και οι αυλικοί που περιέβαλλαν τον αυτοκράτορα και βέβαια ο ίδιος ο αυτοκράτορας και η οικογένειά του, πρόσεχαν και έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην ενδυμασία τους. Στο Βυζάντιο η φροντισμένη και ακριβή ενδυμασία ήταν απαραίτητο στοιχείο σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις και συνδεόταν με τους τίτλους και τα αξιώματα. [83]

85 Φορούσαν πολυτελή ρούχα από ακριβά υφάσματα, όπως μετάξι από την Ανατολή, τα οποία είχαν δημιουργήσει ράπτες που δούλευαν αποκλειστικά για την αυτοκρατορική αυλή. Μεταξωτά και άλλα πολυτελή υφάσματα, χρυσοκεντημένα και διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους, έντονα χρώματα καθώς και ποικίλα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια φανερώνουν τόσο την πολυτέλεια όσο και την έντονη επίδραση των ανατολικών πολιτισμών στην ενδυμασία. Η μεταξουργία, το μυστικό για τον τρόπο παραγωγής του μεταξιού μαθεύτηκε την εποχή του Ιουστινιανού, γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη και τα βυζαντινά μεταξωτά έγιναν γνωστά σε όλο τον κόσμο. Στολίζονταν μάλιστα και με βαρύτιμα κοσμήματα φτιαγμένα με πολύτιμους λίθους. Το χρώμα ήταν το κύριο στοιχείο διαφοροποίησης των αξιωμάτων. Οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις και κυρίως οι αξιωματούχοι της αυλής είχαν ενδυμασίες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Διαφορετικά χρώματα, διακοσμητικά σχέδια και κεντήματα υποδήλωναν τα διάφορα αξιώματα. Τα κόκκινα παπούτσια και τα πορφυρά ρούχα ήταν αποκλειστικά προορισμένα για τον αυτοκράτορα και μόνο προς τα τέλη του 12ου αιώνα δόθηκε το δικαίωμα σε ανώτερους αξιωματούχους να ντύνονται με πορφύρα. Γνωρίζουμε ακόμη ότι, όταν ο αυτοκράτορας είχε πένθος, φορούσε λευκή στολή, ενώ όλοι οι άλλοι φορούσαν μαύρα. Η 'Άννα η Κομνηνή περιγράφει ότι, όταν πέθανε ο πατέρας της Αλέξιος Α' Κομνηνός ( ), η αυτοκράτειρα Ειρήνη Δούκαινα έβγαλε το αυτοκρατορικό πέπλο, έκοψε τα μαλλιά της, έβγαλε τα πορφυρά ενδύματά της και ντύθηκε στα μαύρα. Πολυτελής ήταν η ενδυμασία και των ανδρών που είχαν πολλές εργασίες και κοινωνικές συναναστροφές αλλά και των γυναικών της αριστοκρατίας και της βυζαντινής αυλής. Οι άνδρες πάνω από την τούνικα φορούσαν την παραδοσιακή Δαλματική που ήταν πλατύτερη και κοντύτερη από την τούνικα. Το σκαραμαγγείον ήταν ένα είδος σακακιού που ήρθε από την Περσία. Το φορούσε ο αυτοκράτορας στις επίσημες τελετές. Οι αυτοκράτορες που έβγαιναν σε εκστρατείες φορούσαν κόκκινη χλαμύδα και σανδάλια, τα λεγόμενα κόκκινα τσαγγία του αυτοκράτορα, τα παπούτσια του, το στοιχείο της ένδυσής του που αποτέλεσε διαχρονικά το αποκλειστικό σύμβολο της εξουσίας του και που προσδιόριζε απόλυτα την ταυτότητά του. Τα τσαγγία κάλυπταν τις κνήμες, φτάνοντας ως το γόνατο. Δεν είναι ξεκάθαρο αν ήταν ψηλές μπότες ή μάλλον πιο σύνθετα υποδήματα, αποτελούμενα από «πέδιλα» και «περικνημίδες». Αετοί από πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια ή χρυσοΰφαντοι στόλιζαν και τα βασιλικά τσαγγία στα πλάγια των κνημών, ως τους ταρσούς. Τα βασιλικά υποδήματα κατασκευάζονταν από ειδικό τεχνίτη, τον τζαγγά,(από εκεί βγαίνει η λέξη τσαγκάρης) φυλάσσονταν στο βεστιάριο και τα έφερνε στο βασιλιά ένα παιδί επιφορτισμένο με αυτήν την εργασία. [84]

86 Τα υπόλοιπα εξαρτήματα της στολής του, όπως και των αξιωματικών ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές και φροντισμένες. Αρχικά στο Βυζάντιο επικρατεί η Ρωμαϊκή μόδα όπως διαμορφώθηκε από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι την εποχή του Ιουστινιανού. Σιγά-σιγά όμως πήρε πολλά στοιχεία από την ανατολή και ιδιαίτερα από την Περσία. Πληροφορίες αντλούμε για τις ενδυμασίες από τα ψηφιδωτά, τις τοιχογραφίες και τις μικρογραφίες που έχουν σωθεί. ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΟΘΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΟΝΙΟΥ [85]

87 Καλλωπισμός στο Βυζάντιο Η αγάπη των Βυζαντινών για την ομορφιά είναι εμφανής καθ όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η σημασία που είχε γι αυτούς ο καλλωπισμός φαίνεται όχι μόνο στα υλικά κατάλοιπα της εποχής αλλά και στις συνεχείς παραινέσεις για το αντίθετο, των Πατέρων της Εκκλησίας. Οι Βυζαντινοί φρόντιζαν για την καθαριότητα και την περιποίηση του σώματός τους πηγαίνοντας στα λουτρά. Στο χλιαρό χώρο του λουτρού άλειβαν το σώμα τους με λάδι ή κρασί και άλλες αρωματικές ουσίες, για να αποφύγουν την εκδήλωση εξανθημάτων. Στη συνέχεια έμπαιναν στο θερμό χώρο, οπού γινόταν η κύρια διαδικασία του λουτρού. Αφού ίδρωναν, τρίβονταν με το τρίπτρο (υφασμάτινο γάντι), μετά με σπαρτίον (ίνες σπάρτου) ή με ύσσωπο και μετά σαπουνίζονταν με σαπούνι (το οποίο ονόμαζαν και «γαλλικό», γιατί το πήραν από τους Γάλλους) ή παλιότερα με νίτρο. Το τελευταίο στάδιο του λουτρού ήταν η είσοδος στο ψυχρόν. Στη συνέχεια σκουπίζονταν, αλείβονταν με μύρα και αποσύρονταν στα διαμερίσματα ανάπαυσης. Στα λουτρά μπορούσαν να κάνουν, όσοι ήθελαν, αποτρίχωση χρησιμοποιώντας διάφορα φάρμακα. Η περιποίηση του προσώπου ήταν κυρίως υπόθεση της γυναίκας, η οποία χρησιμοποιούσε διάφορα υλικά (νίτρο, αφρονίτρο, κιμωλία, λάδι, φύκη, μέλι, τρυγία) είτε αυτούσια είτε σε συνταγές, για τον καθαρισμό, την τροφή και την καλή όψη της επιδερμίδας της. Για να τονώσει το χρώμα και τη λάμψη του δέρματος της, το άλειφε με περιττώματα σαύρας. Μία από τις μάσκες ομορφιάς που χρησιμοποιούσε την παρασκεύαζε αναμειγνύοντας ίσες ποσότητες λιβανωτού (ρητινώδης ουσία του δέντρου λίβανος) και παιδέρωτα (φυτό) με μέλι. Το μείγμα το άλειφε στο πρόσωπο, το άφηνε ολόκληρη μέρα και μετά το ξέπλενε. Για το μακιγιάζ του προσώπου η Βυζαντινή χρησιμοποιούσε τρία χρώματα, άσπρο, μαύρο και κόκκινο. Για το βάψιμο των ματιών της χρησιμοποιούσε το στίμμι (θειούχο αντιμόνιο), από το οποίο έπαιρνε το μαύρο χρώμα. Το ονόμαζαν και χολά, κόχλο ή λαχά. Μαύρο χρώμα παρασκεύαζαν και από λιγνύα (καπνιά), από κουκουνάρια και από υγρή πίσσα. Με αυτό έβαφε το περίγραμμα των βλεφάρων της, τις βλεφαρίδες και τα φρύδια. Το μαύρο χρώμα των φρυδιών φαίνεται ότι είναι της μόδας, διότι υπάρχουν πληροφορίες για κάποιες γυναίκες, οι οποίες είχαν ξανθά φρύδια, που τα έβαφαν μαύρα. Επίσης έβγαζαν τις τρίχες των φρυδιών τους, για να τα κάνουν λεπτά. Ο ψιμυθισμός του προσώπου, δηλαδή η λεύκανση του, γινόταν με το ψιμύθιο, που είναι ο ανθρακικός μόλυβδος, λευκή σκόνη, την οποία εκτός από το πρόσωπο έβαζαν και στον λαιμό. Το κόκκινο χρώμα για τους παραφυκισμούς, όπως λέγονταν, παρασκευάζονταν από τα φύκη της θάλασσας και με αυτό έβαφαν οι Βυζαντινές τα μάγουλά τους. Έτριβαν τα μάγουλά τους για να κοκκινίσουν με επιτρίμματα ή τρίμματα. Τέτοια αποτελέσματα έδινε η κόκκινη ρίζα του φυτού άγχουσα και το φυτό παιδέρωτας. Με κόκκινο έβαφε η Βυζαντινή και τα χείλη της. [86]

88 Υπάρχουν μαρτυρίες ότι βάφονταν και οι άντρες. Επρόκειτο είτε για θηλυπρεπείς είτε για άλλους, που έβαφαν το πρόσωπό τους με ώχρα, για να δείξουν ότι ζούσαν ασκητική ζωή. Ένα από τα κύρια στοιχεία της εξωτερικής τους εμφάνισης ήταν τα μαλλιά, βασικά εργαλεία για την περιποίηση των οποίων ήταν τα χτένια και τα ψαλίδια. Το κούρεμα γινόταν κατά κανόνα στο σπίτι από δούλους, καθώς κουρείς και κομμώτριες θα ήταν στη δούλεψη των αρχόντων. Χρησιμοποιούσαν ακόμα και ειδικές αλοιφές και ζεστό σίδερο για να κατσαρώνουν τα μαλλιά τους ή τα έβαφαν ξανθά για να φαίνονται πιο όμορφα. Και οι άνδρες φρόντιζαν τα μαλλιά τους. Ανάλογα με την καταγωγή τους, την κοινωνική τους θέση αλλά και τις επιθυμίες τους είχαν κοντά ή μακριά μαλλιά, χωρίς να απορρίπτουν και τη χρήση περούκας, ενώ με εξαίρεση τους ευνούχους του Παλατιού, οι περισσότεροι άνδρες της εποχής διατηρούσαν γενειάδα. Οι Βυζαντινές κατά κανόνα είχαν μακριά μαλλιά που τα χτένιζαν σεμνά και τα συγκρατούσαν στον αυχένα με περόνη (εξάρτημα της γυναικείας αμφίεσης σε σχήμα καρφίτσας που το χρησιμοποιούσαν για τη συγκράτηση μαλλιών, ενδυμάτων κ.ά.), τα έπλεκαν κοτσίδες ή τα άφηναν να πέφτουν ελεύθερα στους ώμους, ιδίως τα νεαρά κορίτσια. Οι γυναίκες κούρευαν τα μαλλιά τους μόνο σε ένδειξη πένθους ή από τιμωρία λόγω ηθικού παραπτώματος. Ιδιαίτερα ασχολούνταν και με την περιποίηση και τον καλλωπισμό του προσώπου τους. Για παράδειγμα ξύριζαν ή έβγαζαν τις τρίχες του προσώπου τους και μακιγιάρονταν με άσπρο, μαύρο και κόκκινο χρώμα, γεγονός που έκανε τους Πατέρες της Εκκλησίας να τις κατακρίνουν έντονα. Κοινή στους άνδρες και στις γυναίκες ήταν και η χρήση αρωμάτων. Τα μύρα που χρησιμοποιούσαν ήταν το σούσινον, το μύρσινον, η νάρδος, το ροδόσταγμα, η στακτή, έλαιο από τα δένδρα σμύρνη και κανέλα, το οινάνθιον, το βάλσαμον, το βηρύλλιον, ο μόσχος, το βρένθιον, το μετάλλιον και το πλαγγόνιον, πολλά από τα οποία προέρχονταν από μακρινές χώρες. Μύρα χρησιμοποιούσαν και οι άνδρες, αλείφοντας τα στα μαλλιά τους για να γυαλίζουν, προκαλώντας την αντίδραση της Εκκλησίας. Οι γυναίκες φορούσαν κοσμήματα, που ήταν χρυσά και αργυρά, συχνά διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους ή από πιο ευτελή υλικά, όπως σίδηρο, χαλκό και γυαλί. Υπήρχαν όλων των ειδών τα κοσμήματα: σκουλαρίκια, αλυσίδες, περιδέραια, βραχιόλια, περικάρπια, πόρπες (μεταλλική καρφίτσα για τη συγκράτηση μαλλιών, ενδυμάτων κ.ά.), ακόμα και κοσμήματα για τον αγκώνα και τα πόδια! Από τα πιο αγαπημένα πάντως είδη ήταν αναμφίβολα το δαχτυλίδι που φοριόταν από άνδρες και γυναίκες. Φαίνεται ότι οι γυναίκες της περιόδου χρησιμοποιούσαν τα κοσμήματα, τα ενδύματα και τα διάφορα είδη καλλωπισμού, όχι μόνο ως μέσα για την βελτίωση της εμφάνισής τους αλλά και ως δείκτες της κοινωνικής τους θέσης. ΕΛΕΝΗ ΜΑΣΤΟΡΗ [87]

89 Η διατροφή στα βυζαντινά χρόνια Το καλύτερο ψωμί ήταν το μενσάλιο, σιλίγνιο και το αφράτο που σερβιριζόταν μόνο για την άρχουσα τάξη. Ενώ υπήρχε και το κιβαρόν και το χονδρόχιλον για τους πτωχοπρόδρομους, δηλαδή τους πτωχούς. Στην άρχουσα τάξη στόλιζαν τα τραπέζια με γυάλινα ποτήρια επάνω στο τραπέζι, ενώ υπήρχε το εμποτόπουλο το οποίο ήταν μια μικρή πήλινη στάμνα γεμάτη με κρασί που το φύλαγαν σε ένα πηγάδι για να είναι δροσερό, το κίρρος. Το κρασί ήταν το εκλεκτότερο ποτό. Υπήρχαν πολλά είδη κρασιού ανάλογα με το χρώμα. Ήταν το κίρρος (το ξανθό κρασί), το ρούσιο (το κόκκινο κρασί) και ο μέλας οιονάς (το λευκό κρασί). Χαρακτηρισμένο ως άνοστο κρασί ήταν το ρετσινάτο. Επίσης στην άρχουσα τάξη τα γλυκά σερβιρίζονταν στο τέλος. Σαν φρούτα έτρωγαν κάστανα, φυστίκια, κουκουνάρια, καθώς και τα λεύκα δαμάσκηνα. Περιζήτητα ήταν τα καρύδια και οι ξηροί καρποί (γιατί άντεχαν μεγάλα χρονικά διαστήματα). Δεν τους άρεσαν τα σύκα γιατί είχε βγει φήμη ότι όποιος τρώει σύκα γεμίζει ψείρες. Τα μήλα όμως ήταν το αγαπημένο τους φρούτο και είχαν διάφορα είδη μήλων. Οι Βυζαντινοί αγνοούσαν την ζάχαρη αλλά λάτρευαν τα γλυκίσματα κυρίως το μέλι. Σε ένα τραπέζι άρχουσας τάξης υπήρχε ο μάγειρας, ο βοηθός του μάγειρα, ο συντονιστής που φρόντιζε να επιβλέπει και να ελέγχει άμα λείπει τίποτα και οι υπηρέτριες. Ο μάγειρας φρόντιζε να ψήσει το καλύτερο ψητό κατσικάκι στο φούρνο (όταν είχαν καλεσμένους από την άρχουσα τάξη). Οι βυζαντινοί ήταν κυρίως κρεατοφάγοι, αλλά η κατανάλωση κρέατος ήταν μικρή λόγω θρησκείας. Από κρέατα έτρωγαν αρνίσιο κρέας, πρόβατο, κατσίκι, γίδα, τράγο και χοιρινό. Για τους βυζαντινούς το φαγητό ήταν ιερό. Το κύριο δωμάτιο ήταν η κουζίνα γιατί εκεί μαγείρευαν και ήταν το πιο ζεστό μέρος στο σπίτι. Οι βυζαντινοί πριν καθίσουν στο τραπέζι έπλεναν τα χέρια τους έβγαζαν τα παπούτσια τους και πολλές φορές έτρωγαν ξαπλωμένοι. Συνήθως υπήρχε συνοδεία μουσικής και δινόταν ξεχωριστές θέσεις στους μεγαλύτερους. Το τραπεζομάντιλο ήταν καθαρό και καλά κεντημένο, προσεύχονταν στην αρχή και ίσως και στο τέλος και διέθεταν μεγάλη ποικιλία από κουταλομάχαιρα παρόλο που έτρωγαν με τα χέρια. Από γάλατα είχαν το πρόβιο, το κατσικίσιο και αγελαδινό με το οποίο έφτιαχναν και τυρί. Επίσης για γάλα είχαν και το ξυνόγαλο. Οι βυζαντινοί είχαν μεγάλη αγάπη για το κυνήγι. Τους άρεσε να κυνηγάνε αγριοκάτσικα, ελάφια, λαγούς, αγριόχοιρους και πουλιά. Καλύτερο θεωρούσαν το κρέας του ελαφιού. Ο λαγός τους άρεσε ξιδάτος ή κρασάτος. Πολλοί όμως δεν το κατάφερναν με το κυνήγι και στράφηκαν προς το ψάρεμα. Ανώτερης ποιότητας ψάρι θεωρούνταν το «λευκό», ενώ κατώτερης ποιότητας ήταν το μπλε και το μαύρο. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί δίνονταν σύμφωνα με το χρώμα που έπαιρναν τα ψάρια την ώρα του ψησίματος. Προτιμούσαν τα ψάρια της θάλασσας από εκείνα του γλυκού νερού, της λίμνης ή του ποταμιού. Απαγορευόταν η κατανάλωση ψαριού και κρέατος λόγω θρησκείας τις Τετάρτες και τις Παρασκευές. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΝΑΚΤΣΗΣ [88]

90 Ψυχαγωγία στο Βυζάντιο Η ψυχαγωγία αποτελούσε ένα από τα κύρια συστατικά στοιχεία της καθημερινότητας των Βυζαντινών. Βασικό κέντρο ψυχαγωγίας στους Βυζαντινούς χρόνους ήταν ο ιππόδρομος. Όλες σχεδόν οι μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας διέθεταν ιππόδρομο. Οι λαϊκές μάζες στο Βυζάντιο διασκέδαζαν με διάφορα θεάματα στο δρόμο: με σκύλους, πιθήκους, αρκούδες, φίδια, αλλά και άλλα, περισσότερο εξωτικά ζώα (ελέφαντες, ρινόκερους, καμήλες), που τα περιέφεραν οι κύριοί τους (συνήθως τσιγγάνοι) και εκτελούσαν διάφορα νούμερα, με σχοινοβάτες, θαυματοποιούς και χορευτές, αλλά και με παραστάσεις κουκλοθέατρου. Ακόμα, τα μέλη των λαϊκών στρωμάτων διασκέδαζαν σε λαϊκές ταβέρνες, τα καπηλειά, με κρασί και χορευτικά θεάματα. Οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές έδιναν την ευκαιρία για την οργάνωση πανηγύρεων. Επρόκειτο για γιορτές που είχαν και εμπορικό χαρακτήρα και που γίνονταν συχνά κοντά σε κάποιο ναό, συνήθως έξω από τις πόλεις, σε ανοικτό χώρο, όπου στήνονταν πρόχειρα παραπήγματα και σκηνές. Από τις σημαντικότερες ήταν αυτή της Τραπεζούντας, των Χωνών της Φρυγίας και τα Δημήτρια της Θεσσαλονίκης. Ο βασικός τρόπος ψυχαγωγίας ήταν οι θρησκευτικές, κοινωνικές και λαϊκές γιορτές. Σύχναζαν σε ταβέρνες για φαγητό και πολύ κρασί. [89]

91 Παρά τις αντιδράσεις της εκκλησίας : Στις απόκριες μεταμφιέζονταν και έκαναν παρελάσεις στους δρόμους. Με αφορμή τη νέα σελήνη οι νέοι άναβαν φωτιές στους δρόμους και πηδούσαν από πάνω τους. Στην επαρχία τα μεγάλα ετήσια πανηγύρια κατέληγαν σε λαϊκές γιορτές με τη συμμετοχή μάγων, αστρολόγων, ταχυδακτυλουργών. Στην Κωνσταντινούπολη και στις μεγάλες πόλεις οι κάτοικοι διασκέδαζαν στον ιππόδρομο με αρματοδρομίες, δημόσιες τελετές, θεατρικές παραστάσεις και διάφορα λαϊκά προγράμματα. Κατά τον 7ο 8ο αιώνα καταρρέει η αστική τάξη και εξαφανίζονται οι μεγάλες πόλεις. Όταν εμφανιστεί η νέα αστική τάξη και αρχίζουν να ανακάμπτουν τα αστικά κέντρα τα θέατρα, οι δημόσιες μεγάλες αίθουσες, οι βασιλικές, οι στοές και οι ιππόδρομοι είχαν εξαφανιστεί. Μόνο ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης παρέμεινε να χρησιμοποιείται για τις αυτοκρατορικές τελετές. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΦΕΡΕΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΒΟΥΖΑΛΗ [90]

92 Ο Α Θ Λ Η Τ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Τ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Όταν μου προτάθηκε να πάρω μέρος στο πολιτιστικό πρόγραμμα: «Βυζάντιο, χίλια χρόνια πριν», δέχτηκα με χαρά. Στις πρώτες μας συναντήσεις με το σύνολο των μαθητών που θα έπαιρναν μέρος στο πρόγραμμα, αρκετοί από τους μαθητές που ασχολούνται με διάφορες αθλητικές δραστηριότητες, έχοντας ήδη κάποιες γνώσεις για τον αθλητισμό στην αρχαία Ελλάδα, θέλησαν να ερευνήσουν αυτό το πεδίο στους Βυζαντινούς χρόνους. Έτσι αποφάσισα να αναλάβω τον συντονισμό αυτής της ομάδας. Αφού αναφερθήκαμε στα αθλήματα της εποχής εκείνης και στους τόπους που διεξάγονταν, αρκετοί μαθητές πρότειναν να ερευνήσουμε τα αντίστοιχα αθλήματα στην σημερινή εποχή, πράγμα που έγινε και έδωσε ένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα. Μιλήσαμε για την μεγάλη σημασία του αθλητισμού και ανακαλύψαμε πως, όπως και σήμερα, έτσι και τότε, τα διάφορα αθλήματα χρησιμοποιούνταν για ψυχαγωγικούς, παιδαγωγικούς, θεραπευτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς. Η υπεύθυνη καθηγήτρια ΜΑΡΙΑ ΑΝΔΡΕΑΔΕΛΛΗ [91]

93 Ο Αθλητισμός στους Βυζαντινούς χρόνους Ο αθλητισμός στο Βυζάντιο δεν είχε τη μορφή και τη θέση που κατείχε στον αρχαιοελληνικό κόσμο: οι νέοι δεν ασχολούνταν συστηματικά με τον αθλητισμό, ο αθλητισμός έπαψε να είναι ένα μέσον εκπαίδευσης, και οι αγώνες αποτελούσαν καθαρό θέαμα. Στον 2ο-1ο αι. π.χ, οι αθλητές ήταν πλέον ειδικοί επαγγελματίες, οι οποίοι επιδείκνυαν τις ικανότητές τους στους αγώνες, και πληρώνονταν για αυτήν τους την απασχόληση με μισθό. Οι αγώνες συχνά δεν ήταν δίκαιοι: οι ελλανοδίκες και οι κριτές χρηματίζονταν και έστηναν τους αγώνες. Μετά την καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας (381 μ.χ.) από τον Θεοδόσιο τον Α, καταργήθηκαν όλοι οι αγώνες που διατηρούσαν ειδωλολατρικά στοιχεία, όπως τα Ολύμπια (394 μ.χ.). Οι Πατέρες της Εκκλησίας και οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς σε κείμενά τους καταδίκαζαν τη γυμνότητα των μίμων και των μιμάδων, οι οποίοι εμφανίζονταν γυμνοί και διακωμωδούσαν τις χριστιανικές τελετές και τους μάρτυρες της πίστης. Ωστόσο, οι Πατέρες ενθάρρυναν τη φροντίδα του σώματος, γιατί μέσα από τη φροντίδα προέκυπταν υγιείς πολίτες. Από τον Κώδικα του Ιουστινιανού (529 μ.χ.) μαθαίνουμε ότι τα επιτρεπόμενα αγωνίσματα ήταν: η πάλη, το άλμα εις ύψος, το άλμα εις μήκος και ο ακοντισμός. Παραδοσιακοί αθλητικοί χώροι, όπως το στάδιο, το γυμνάσιο και η παλαίστρα συνέχισαν να είναι σε χρήση κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, αλλά όταν άρχισαν να εμφανίζονται οικονομικά προβλήματα, από τον 6ο αιώνα και μετά, οι χώροι έμειναν χωρίς συντήρηση, με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν και να γίνουν ερείπια. [92]

94 Ιππόδρομος Ο ιππόδρομος ήταν ένα μεγάλο υπαίθριο κτίριο αρματοδρομιών και θεαμάτων, που έμοιαζε με αρχαιοελληνικό στάδιο. Η Ρώμη είχε τον μεγαλύτερο και αρχαιότερο ιππόδρομο, ενώ ιπποδρόμους απέκτησαν η Κωνσταντινούπολη και όλες οι μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Καρχηδόνα και η Θεσσαλονίκη. Οι αρματοδρομίες πραγματοποιούνταν σε τακτές ημερομηνίες, τις Κυριακές και σε μεγάλες θρησκευτικές γιορτές. Ιπποδρομικοί αγώνες γίνονταν επίσης και με την ευκαιρία διάφορων επίσημων εορτασμών, όπως η επίσημη ανακήρυξη ενός νέου βασιλέα, τα βασιλικά γενέθλια, η τέλεση γάμων στο παλάτι κ.ά. Στον ιππόδρομο ο λαός είχε την ευκαιρία να εκφράσει δημόσια τις απόψεις του για την πολιτική του αυτοκράτορα: εκεί τον επευφημούσε όταν ήταν ευχαριστημένος ή δήλωνε τη δυσαρέσκειά του και ζητούσε ικανοποίηση των αιτημάτων του. Την παραμονή των αγώνων οι δήμοι κρεμούσαν στην πύλη του ιπποδρόμου ένα πανί, το βήλον, που ανήγγειλε ότι την επόμενη μέρα θα πραγματοποιηθούν αγώνες. Η τελική σειρά των αρματοδρομιών αποφασιζόταν με επίσημη κλήρωση το απόγευμα της ίδιας μέρας. Τις ημέρες των αγώνων κανείς δεν εργαζόταν: καταστήματα, εργαστήρια, ναυπηγεία, όλα ήταν κλειστά, και κόσμος από όλες τις τάξεις, ακόμη και κληρικοί, συνέρρεαν στον ιππόδρομο. Όταν ο αυτοκράτορας εμφανιζόταν στο Κάθισμα μετά τις επευφημίες, σήκωνε το χέρι του με το οποίο κρατούσε τη μάππα, ένα λευκό λινό ύφασμα, όταν το άφηνε να πέσει, ήταν το σύνθημα για να αρχίσει η αρματοδρομία. Από τα τέσσερα άρματα που εμφανίζονταν στον αγωνιστικό χώρο, ένα από κάθε δήμο, κέρδιζε αυτό που θα έκανε πρώτο επτά πλήρεις περιφορές γύρω από τον εύριπο. Οκτώ αρματοδρομίες διεξάγονταν κατά τη διάρκεια της ημέρας, τέσσερις το πρωί και τέσσερις το απόγευμα. Στο μεταξύ, ένα μεγάλο διάλειμμα επέτρεπε στους θεατές να γευματίσουν και να ψυχαγωγηθούν από χορευτές, ηθοποιούς, μίμους, ακροβάτες, αλλά και θηριοδαμαστές με άγρια ζώα. Τα θεάματα αυτά είχαν σκοπό να κρατήσουν το ενδιαφέρον του κοινού και να αποφύγουν τυχόν βίαιες εκδηλώσεις του. Οι τέσσερις ομάδες, οι δήμοι, που λάμβαναν μέρος στις αρματοδρομίες, ήταν πλήρη αθλητικά σωματεία, με ιδιαίτερα σημαντική δύναμη και επιρροή στο λαό της πρωτεύουσας. Έπαιρναν τα ονόματά τους, Πράσινοι, Βένετοι (Γαλάζιοι), Λευκοί και Ρούσσιοι (Κόκκινοι), από το χρώμα της ενδυμασίας του οδηγού του δικού τους άρματος (ηνίοχος). Οι δήμοι διέθεταν δικά τους άλογα, άρματα, εγκαταστάσεις και προσωπικό, όπως ιππίατρους και νοτάριους για τα πρακτικά των αποφάσεων και την τήρηση των λογαριασμών, χαρτουλάριους για τα αρχεία, ποιητές για τα συνθήματα των αγώνων, μουσικά όργανα και οργανοπαίκτες. Οι δήμοι αναλάμβαναν την απόκτηση και συντήρηση των αλόγων, την πληρωμή των ηνιόχων, τη διανομή των εισιτηρίων. Επίσης, είχαν παράλληλη κοινωνική και πολιτική παρουσία: τα μέλη τους αλληλοβοηθούνταν, βοηθούσαν στην κατασκευή δημόσιων έργων ή συμμετείχαν στην υπεράσπιση της πρωτεύουσας, αν υπήρχε ανάγκη. ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΣΑΪΤΗΣ [93]

95 Η άθληση στο Βυζάντιο Πριν από κάποιες δεκαετίες υπήρχε η άποψη ότι το Βυζάντιο δεν ασχολούνταν με τον αθλητισμό, αλλά μόνο με τις αρματοδρομίες και κάποια περίεργα παιχνίδια. Έρευνες που έγιναν απέδειξαν ότι η άθληση σαν στοιχείο της αρχαίας Ελληνικής κουλτούρας, δεν έπαψε να υπάρχει σαν γνώρισμα στον ελληνικό τουλάχιστον βυζαντινό πληθυσμό. Την εποχή του Βυζαντίου όλοι οι θρησκευτικοί αθλητικοί αγώνες είχαν καταργηθεί διότι θεωρούνταν ειδωλολατρικοί και δεν επιτρέπονταν μέσα στη χριστιανική κοινωνία. Παρ όλα αυτά, όχι για θρησκευτικούς σκοπούς, αλλά από συνήθεια και για λόγους ψυχαγωγίας και παράδοσης, οι βυζαντινοί συνέχισαν να γυμνάζονται. Τα αγωνίσματα που έκαναν ήταν οι αρματοδρομίες, ο δρόμος, η πάλη, το ακόντιο, η άρση βαρών και άλλα παιδικά και πνευματικά παιχνίδια. Πηγές αναφέρουν ότι ο Ιωάννης Τσιμισκής, φημιζόταν σαν αθλητής με επιδόσεις στο τζικάντιο, στο δρόμο και στα άλματα. Επίσης ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος, πεθαίνει ύστερα από τραυματισμό του σε ένα παιγνίδι που έμοιαζε με το σημερινό τένις. Τα δημοτικά ακριτικά μας τραγούδια, αναφέρουν ότι οι ακρίτες, σαν ελεύθερη ασχολία είχαν το δρόμο, το πάλεμα, τα άλματα και το λιθάρι. Μελέτες αποδεικνύουν ότι την περίοδο αυτή (10 ος -15 ος αιώνας) τα αθλήματα τα χρησιμοποιούσαν για ψυχαγωγικούς, παιδαγωγικούς, θεραπευτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς. ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΑΝΤΖΕΒΕΛΑΚΗΣ [94]

96 Μεσαιωνικά Βυζαντινά Αθλήματα Τσυκάνιο Δημοφιλές άθλημα στην αυτοκρατορική αυλή και στην αριστοκρατία ήταν το τζυκάνιον, που εισήχθη από την Περσία και παιζόταν σε ανοιχτό γήπεδο. όπου έφιπποι παίχτες προσπαθούσαν με ειδικά μακριά μπαστούνια να κτυπήσουν μια μπάλα και να βάλουν τέρματα. Τζόστρα Στην τζόστρα ένας έφιππος με ασπίδα, περικεφαλαία και κοντάρι προσπαθούσε να ρίξει τον αντίπαλό του από το άλογο. Τορνεμές Στον τορνεμέ, αντίστοιχης φιλοσοφίας αγώνισμα, η συμπλοκή πραγματοποιούνταν μεταξύ δύο ομάδων εφίππων αντιμέτωπων. Στάση του Νίκα Με αυτή την ονομασία έμεινε στην ιστορία η λαϊκή εξέγερση που συνέβη στο Βυζάντιο την εποχή του Ιουστινιανού και πνίγηκε στο αίμα από τον αυτοκράτορα. Πληροφορίες από «πρώτο χέρι» μας δίνει ο σύγχρονος του Ιουστινιανού, ιστορικός Προκόπιος, στο βιβλίο του «Η ιστορία των Πολέμων». Πρωταγωνιστές της εξέγερσης ήταν οι δήμοι των «Πράσινων και «Βένετων» (μπλε), οργανώσεις φιλάθλων με λαϊκή καταγωγή, που ζούσαν για τις αρματοδρομίες στις εξέδρες του Ιππόδρομου της Κωνσταντινούπολης. Οι «Ρούσσοι» και οι «Λευκοί» υπολείπονταν αρκετά σε δημοτικότητα των άλλων δύο δήμων. Οι αρματοδρομίες ήταν ένα ιδιαίτερα δημοφιλές άθλημα εκείνη την περίοδο, όπως σήμερα είναι το ποδόσφαιρο. Οι ιστορικοί χαρακτηρίζουν του δήμους κάτι ανάμεσα σε συμμορία και πολιτικό κόμμα, καθώς συχνά προσπαθούσαν να επηρεάσουν τις πολιτικές αποφάσεις. Το 531, ένας «βένετος» και ένας «πράσινος» συλλαμβάνονται με την κατηγορία της δολοφονίας και καταδικάζονται σε θάνατο διά απαγχονισμού. Ο Ιουστινιανός, δεδηλωμένος οπαδός των Βένετων, μετατρέπει τη θανατική ποινή σε φυλάκιση. Οι «Πράσινοι» και «Βένετοι» αξιώνουν την πλήρη απαλλαγή τους. Ο αυτοκράτωρ, όμως, τους αγνοεί. Στις 11 Ιανουαρίου του 532 ξεσηκώνονται, πυρπολούν κτίρια, πολιορκούν το παλάτι και προξενούν ζημιές ακόμη και στην Αγία Σοφία. Η ιαχή «Νίκα» δονεί την ατμόσφαιρα. Είναι το σύνθημα που φώναζαν στον Ιππόδρομο για να εμψυχώσουν τους αρματοδρόμους. [95]

97 Το πλήθος των εξεγερμένων όλο και μεγαλώνει, καθώς ο λαός δυσφορούσε για τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις του αυτοκράτορα, τη βαριά φορολογία και την κρατική αυθαιρεσία. Απαιτεί την παραίτηση του Ιωάννη Καππαδόκη (Υπουργού Οικονομικών της εποχής) και του διάσημου νομομαθούς Τριβωνιανού. Την κατάσταση επιχειρούν να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους οι συγκλητικοί και οι ευγενείς, που έβλεπαν τα δικαιώματά τους να ψαλλιδίζονται από τις μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού. Συγκεντρώνονται στον Ιππόδρομο και ανεβάζουν στο θρόνο τον Υπάτιο, ανιψιό του πρώην αυτοκράτορα Αναστάσιου. Τμήμα του Παλατιού με τον Ιππόδρομο Ο Ιουστινιανός αδυνατεί να ελέγξει την κατάσταση. Είναι καινούργιος στην εξουσία και έχει ένα σωρό προβλήματα, με τους Πέρσες στα ανατολικά της αυτοκρατορίας. Για μια στιγμή περνά από το νου να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Η αυτοκρατορική σύζυγος, η δυναμική και αποφασιστική Θεοδώρα, γρήγορα τον μεταπείθει και οι στρατηγοί Βελισάριος και Μούνδος αναλαμβάνουν δράση. Εγκλωβίζουν τους επαναστάτες στον Ιππόδρομο και κυριολεκτικά τους κατασφάζουν. Η καταστολή της «Στάσης του Νίκα» στις 18 Ιανουαρίου του 532 άφησε πίσω της νεκρούς. Ο Ιουστινιανός πατούσε πλέον γερά στα πόδια του και την επομένη μέρα έδωσε εντολή να εκτελεσθούν ο σφετεριστής του θρόνου Υπάτιος και ο αδελφός του. Η περιουσία τους δημεύθηκε, όπως και πολλών ευγενών, που εξορίστηκαν, επειδή είχαν υποστηρίξει την εξέγερση. Η αυτοκρατορική θητεία μιας από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες του Βυζαντίου, όπως ήταν ο Ιουστινιανός, ξεκίνησε με τη χειρότερη περίοδο βίας και αναρχίας που γνώρισε η Βασιλεύουσα. Συνέπειες της εξέγερσης υπήρξε η ενίσχυση της αυτοκρατορικής εξουσίας και ο περιορισμός της δύναμης των δήμων. Ιππόδρομος ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΣΗΣ [96]