Ο Σωκράτης εισάγει «καινά δαιµόνια»

Transcript

1 Ο Σωκράτης εισάγει «καινά δαιµόνια» BΑΣIΛHΣ KΑΛΦΑΣ Καθηγητής Φιλοσοφίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης ΣTH MYΘOΛOΓIΑ THΣ ΦIΛOΣOΦIΑΣ ο Σωκράτης είναι ο απόλυτος ήρωας, η ίδια η ενσάρκωση της φιλοσοφίας. H αλήθεια όµως είναι ότι για τον πιο γνωστό φιλόσοφο γνωρίζουµε ελάχιστα πράγµατα. O ίδιος ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε - και δεν ξέρουµε ούτε καν γιατί αποφάσισε να µη γράψει. Oσοι γνώρισαν τον Σωκράτη και θέλησαν να γράψουν γι' αυτόν, το έκαναν µέσω της λογοτεχνίας. O Σωκράτης που όλοι γνωρίζουµε είναι ένα θεατρικό πρόσωπο. Eίναι η κωµική καρικατούρα του σοφιστή στις Nεφέλες και η ηρωική µορφή του φιλοσόφου στους πλατωνικούς διαλόγους. O πραγµατικός Σωκράτης µένει πάντοτε κρυµµένος πίσω από µια µάσκα. Από τα ελάχιστα πράγµατα που γνωρίζουµε µε ασφάλεια για τον ιστορικό Σωκράτη είναι η κατηγορία που διατυπώθηκε εναντίον του το 399 π.χ. και που οδήγησε στην καταδίκη του σε θάνατο. Στηριζόταν σε δύο σηµεία: ότι δεν αναγνωρίζει τους θεούς της πόλης και εισάγει «καινά δαιµόνια», και ότι διαφθείρει τη νεολαία. Γνωρίζουµε το κατηγορητήριο, δεν γνωρίζουµε όµως το ακριβές νόηµά του. Τι εννοούσαν οι κατήγοροι όταν έκαναν λόγο για «καινά δαιµόνια»; Ποιες ήταν οι νέες θεότητες, που υποτίθεται ότι εισήγαγε στην Αθήνα ο Σωκράτης; Αν πιστέψουµε τον Αριστοφάνη -ο οποίος βεβαίως γράφει τις Νεφέλες του πολύ πριν από τη δίκη του Σωκράτη και, το κυριότερο, γράφει σάτιρα- οι νέοι θεοί του Σωκράτη είναι οι θεοί των φυσικών φιλοσόφων, οι θεοί του Αναξαγόρα και των ασεβών διαφωτιστών του 5ου αιώνα. Στην κωµωδία λοιπόν του aριστοφάνη ο «σοφιστής» Σωκράτης δέχεται στη σχολή του τον αφελή και αγράµµατο Στρεψιάδη, του γνωρίζει τους νέους θεούς στους οποίους πρέπει να πιστεύει -είναι το Xάος, οι Nεφέλες και η Γλώσσα- και του υπόσχεται ότι µε σκληρή εξάσκηση στη φιλοσοφία και τη ρητορική θα γίνει ικανός να µεταπείθει τους δανειστές του, να κυριαρχήσει στην Εκκλησία του Δήµου και να επιτύχει σε κάθε πλευρά της κοινωνικής ζωής. Η κωµωδία του Αριστοφάνη είναι ένδειξη ότι για πολλούς συγχρόνους του ο Σωκράτης δεν διέφερε ιδιαίτερα από τους σοφιστές. Η εικόνα ωστόσο του Αριστοφάνη δεν είναι αντικειµενική. Ο Σωκράτης δεν ασχολήθηκε µε τη φυσική φιλοσοφία, και θεωρείται υπεύθυνος για τη στροφή της φιλοσοφίας προς στον άνθρωπο. Απείχε άλλωστε από την ενεργό πολιτική και δεν είχε σε µεγάλη εκτίµηση τους πολιτικούς ηγέτες της εποχής του. Είναι λοιπόν µάλλον απίθανο τα «καινά δαιµόνια» του Σωκράτη να ήταν απρόσωπες θεότητες σαν το Χάος, τα Σύννεφα ή τη Γλώσσα. Θεϊκός οιωνός; H κατηγορία που οδήγησε στη θανατική καταδίκη του Σωκράτη στηριζόταν σε δύο σηµεία: ότι δεν αναγνωρίζει τους θεούς της πόλης και εισάγει «καινά δαιµόνια», και ότι διαφθείρει τη νεολαία. Πιο πιθανή είναι µια άλλη εκδοχή. Από τα λίγα πράγµατα που γνωρίζουµε µε

2 βεβαιότητα για τον Σωκράτη είναι η σχέση του µε το περίφηµο «δαιµόνιο». Ο Σωκράτης άκουγε κατά καιρούς µια εσωτερική «φωνή», που του έδινε κάποια σηµάδια για τη µελλοντική του συµπεριφορά. Στις υποδείξεις του δαιµονίου ο Σωκράτης φαίνεται ότι είχε απόλυτη εµπιστοσύνη. Η σχέση του Σωκράτη µε το προσωπικό του δαιµόνιο ήταν κάτι πασίγνωστο σε όσους τον συναναστρέφονταν, αλλά θα πρέπει να είχε γίνει γνωστή και σε ευρύτερους κύκλους, συνεισφέροντας ένα ακόµη κοµµατάκι στο παζλ της «άτοπης» προσωπικότητας του µοναδικού αυτού ανθρώπου. Eχουµε πολλές ενδείξεις ότι το δαιµόνιο ενεπλάκη µε κάποιον τρόπο στη δίκη του Σωκράτη. Ο Πλάτων το υπαινίσσεται στην Απολογία του, όταν ο Σωκράτης λέει «αυτό το δαιµόνιο που ο Μέλητος κοροϊδεύοντας το συµπεριέλαβε στην κατηγορία» (31d). Και στον Ευθύφρονα βάζει τον φανατικό θρησκόληπτο οµώνυµο µάντη να συµπαρίσταται στον Σωκράτη, λέγοντάς του ότι η κατηγορία που απαγγέλθηκε εναντίον του για καινοτοµία στα θρησκευτικά ζητήµατα θα πρέπει να οφείλεται στο πασίγνωστο δαιµόνιο. Η τάση του πλήθους, συµπληρώνει ο Ευθύφρων, είναι να περιγελούν όσους ισχυρίζονται ότι προλέγουν το µέλλον (3bc). Ο Ξενοφών πάλι, ο οποίος δεν ήταν παρών στη δίκη του Σωκράτη, είναι σχεδόν σίγουρος ότι πίσω από τις κατηγορίες βρίσκεται το σωκρατικό δαιµόνιο. «Είχε διαδοθεί η φήµη ότι ο Σωκράτης ισχυριζόταν ότι το δαιµόνιο τού έδινε µαντικά σηµάδια (σηµαίνειν) γι' αυτό τελικά νοµίζω ότι κυρίως τον κατηγόρησαν ότι εισάγει καινά δαιµόνια» (Αποµνηµονεύµατα Ι, 1,2). Με τη φιλοσοφική απλοϊκότητα που τον διακρίνει, αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν να κατηγορηθεί ως ασεβής κάποιος που προσφέρει θυσίες στα δηµόσια ιερά και που «καταφεύγει φανερά στη µαντική» µέσω του δαιµονίου του. Για τον Ξενοφώντα, το σωκρατικό δαιµόνιο είναι µια µορφή θεϊκού οιωνού, η οποία δεν διαφέρει καθόλου από τα άλλα θεϊκά σηµάδια που χρησιµοποιούν οι µάντεις, όπως τα πτηνά, οι φωνές των ανθρώπων και των ζώων, τα όνειρα ή τα σπλάχνα των ζώων στις θυσίες. Ο Σωκράτης µέσω του δαιµονίου προέβλεπε το µέλλον, τόσο γι' αυτά που θα συµβούν στον ίδιο όσο και στους άλλους, και η µαντική του ικανότητα αυτοµάτως σήµαινε ότι ήταν θεοσεβής. Μόνο στους θεοσεβείς οι θεοί δείχνουν τέτοια σπάνια εύνοια. Αυτή η γραµµή ερµηνείας γίνεται κυρίαρχη στη µεταγενέστερη αρχαιοελληνική γραµµατεία, όπου ο Σωκράτης παρουσιάζεται να προλέγει όχι µόνο τις µελλοντικές πράξεις ατόµων, αλλά και την έκβαση πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων, όπως η σικελική καταστροφή. Hταν λοιπόν ο Σωκράτης ένας µάντης; Και πώς µπορούσε να συµβιβάζει τη φιλοσοφική του δεινότητα, η οποία µάλιστα κατά κύριο λόγο στηριζόταν στον επίµονο έλεγχο των αστήρικτων απόψεων των άλλων, µε την άκριτη πίστη στα θεϊκά σηµάδια; Πώς συµβιβάζεται η διακηρυγµένη πεποίθησή του ότι ο ίδιος «δεν γνώριζε τίποτε» µε την αποδοχή εκ µέρους του της δελφικής ρήσης ότι ο «δεν υπάρχει κανείς σοφότερος του Σωκράτη»; Σε τελευταία ανάλυση, µπορεί ο ίδιος άνθρωπος να είναι υπερασπιστής του φιλοσοφικού κριτικού λόγου και ταυτοχρόνως να ασκεί οποιουδήποτε είδους µαντική; Τα ερωτήµατα αυτά αποτελούν πλευρές του λεγόµενου σωκρατικού προβλήµατος. Πώς δηλαδή να διακρίνει κανείς τον ιστορικό Σωκράτη από τον

3 Σωκράτη της σωκρατικής λογοτεχνίας, και κυρίως τον Σωκράτη του Πλάτωνα; Θεωρώ ότι το πρόβληµα αυτό δεν µπορεί να λυθεί, από τη στιγµή που τα τεκµήρια που διαθέτουµε για τον ιστορικό Σωκράτη και τη φιλοσοφία του είναι τόσο ιδιόµορφα και προκατειληµµένα. (Για το σωκρατικό πρόβληµα βλ. το έξοχο βιβλίο του Ολόφ Ζιγκόν, Σωκράτης, ελλ. µετάφραση, Γνώση, Αθήνα 1995). «Mια φωνή µέσα µου...» Είµαστε σίγουροι ότι το δαιµόνιο έπαιζε έναν σηµαντικό ρόλο στην προσωπικότητα του Σωκράτη. Εικάζουµε ότι αυτή η προσωπική επικοινωνία του µε το θείο ήταν κάτι που ενοχλούσε πολλούς από τους συγχρόνους του, ιδίως επειδή ο θεός που επικαλείται ο Σωκράτης ήταν ο Απόλλων, ο ευνοούµενος θεός της αριστοκρατικής παράταξης της Αθήνας. Και θεωρούµε πιθανό ότι το δαιµόνιο εµµέσως ή αµέσως έπαιξε ρόλο στη δίκη και την καταδίκη του Σωκράτη. Για το πώς όµως ο ίδιος ερµήνευε αυτό το χάρισµά του και πώς το ενέτασσε στη φιλοσοφία του, δεν έχουµε το παραµικρό αντικειµενικό στοιχείο. Για µας όµως ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο τρόπος που ο Πλάτων αντιµετωπίζει το σωκρατικό δαιµόνιο. Το δαιµόνιο αναφέρεται αρκετά συχνά στους σωκρατικούς διαλόγους, συνήθως χωρίς ιδιαίτερο σχολιασµό. Η αίσθηση που δίνει ο Πλάτων είναι ότι αντιµετωπίζει µε µεγάλη επιφυλακτικότητα αυτήν την ιδιοτυπία του Σωκράτη και τις ανεκδοτολογικές διηγήσεις που σίγουρα τη συνόδευαν. Δεν την αποσιωπά, αλλά ούτε και την προβάλλει. Iσως µάλιστα να επεµβαίνει, περιχαρακώνοντας την εµβέλεια του δαιµονίου. Ας δούµε τι βάζει τον Σωκράτη να λέει για το δαιµόνιο στην απολογία του. «Iσως σας φανεί άτοπο ότι εγώ περιφέροµαι εδώ και κει και δίνω συµβουλές στον καθένα και πολυπραγµονώ, ενώ δεν τολµώ να ανέβω στο δηµόσιο βήµα και να απευθυνθώ σε σας, στον δήµο, λέγοντας τη γνώµη µου για τα πράγµατα της πόλης. Αιτία γι' αυτό είναι αυτό που µε ακούσατε να λέω πολλές φορές και σε πολλά µέρη, ότι δηλαδή µου παρουσιάζεται ένα θεϊκό δαιµόνιο, αυτό το δαιµόνιο που ο Μέλητος κοροϊδεύοντας το συµπεριέλαβε στην κατηγορία. Αυτό το πράγµα ξεκίνησε να µου συµβαίνει από τότε που ήµουν παιδί, µια φωνή που ακούω µέσα µου, η οποία όταν ακούγεται, µε αποτρέπει να κάνω κάποιες πράξεις, αλλά δεν µου υποβάλλει ποτέ τι να κάνω. Αυτό µε εµποδίζει να ασχοληθώ µε τα πολιτικά πράγµατα, και µου φαίνεται ότι πάρα πολύ καλά κάνει. Γιατί γνωρίζετε καλά, Αθηναίοι, ότι αν είχα επιχειρήσει από παλιά να ασχοληθώ µε τα πολιτικά πράγµατα, θα είχα ήδη από καιρό χαθεί και δεν είχα ωφελήσει ούτε εσάς ούτε τον εαυτό µου. Μη µου κρατάτε κακία επειδή λέω την αλήθεια. Γιατί κανένας άνθρωπος που εναντιώνεται µε ειλικρίνεια στο πλήθος, στο δικό σας ή σε άλλο πλήθος, και που παρακωλύει την τέλεση πολλών αδικιών και παρανοµιών στην πόλη, δεν θα είχε καταφέρει να διασώσει τον εαυτό του. Αυτός λοιπόν που υπερασπίζεται πραγµατικά το δίκαιο, αν θέλει έστω και για λίγο να επιβιώσει, κατ' ανάγκη θα πρέπει να ιδιωτεύει και όχι να συµµετέχει στο δηµόσιο βίο» (31c-32a). Το δαιµόνιο συνοδεύει τον Σωκράτη από τα παιδικά του χρόνια, είναι πάντοτε

4 αποτρεπτικό και ποτέ προτρεπτικό, και εξηγεί την απόσταση του Σωκράτη από την ενεργό πολιτική στη δηµοκρατική Αθήνα. Ο Πλάτων τονίζει την αποτρεπτική λειτουργία του δαιµονίου, σε αντίθεση µε τον Ξενοφώντα και τις µεταγενέστερες πηγές, θέλοντας προφανώς να περιορίσει τη µαντική του εµβέλεια. Είναι αρκετά διαφορετικό να έχει κανείς ένα είδος προαισθήµατος για το επερχόµενο κακό, έστω έναν φύλακα άγγελο για τις κακοτοπιές, από το να διαθέτει έναν θεόσταλτο οδηγό συµπεριφοράς και δράσης. Η επιφυλακτική στάση του Πλάτωνα απέναντι στις υποτιθέµενες µαντικές ικανότητες του Σωκράτη είναι κατανοητή. Ο ίδιος ανήκει σε εκείνους τους κύκλους της αθηναϊκής κοινωνίας που σέβονται την καθιερωµένη θρησκευτική πίστη και αναγνωρίζουν τον θεσµικό ρόλο της επίσηµης λατρευτικής πρακτικής, ελάχιστη όµως κατανόηση έχει για τις λαϊκές θρησκευτικές δοξασίες και τις εξαγνιστικές τελετές. Ο Πλάτων µπορεί να προτείνει σκληρές τιµωρίες, ακόµη και την ποινή του θανάτου, για τους ασεβείς (Νόµοι 907d κ.ε.), και την ίδια στιγµή να περιφρονεί «τους αγύρτες και τους µάντεις, που γυροφέρνουν τις πόρτες των πλουσίων και τους πείθουν πως έχουν δύναµη, δοσµένη από τους θεούς, µε θυσίες και ξόρκια να κάνουν να τους συγχωρεθούν τα αδικήµατά τους» (Πολιτεία 364b). Η πιο επικίνδυνη ασέβεια για τον Πλάτωνα δεν προέρχεται από τους άθεους, αλλά από τους προικισµένους µε ισχυρή µνήµη και οξυδέρκεια τσαρλατάνους - τους µάντεις, τους µάγους, τους θιασώτες ιδιωτικών µυστικών τελετών (Νόµοι 908d). O Σωκράτης είναι ο πιο γνωστός φιλόσοφος, όµως δεν γνωρίζουµε γι αυτόν παρά ελάχιστα πράγµατα. Δεν ξέρουµε ούτε καν γιατί αποφάσισε να µην γράψει ποτέ του τίποτε. Από τα λίγα πράγµατα που γνωρίζουµε µε βεβαιότητα για τον Σωκράτη είναι η σχέση του µε το περίφηµο «δαιµόνιο». Eικόνα: Mαρµάρινη προτοµή του Σωκράτη, τέλος 1ου - αρχές 2ου αι. µ.x. Pώµη, Mουσείο του Kαπιτωλίου.

5 Mόνον αυτός που κάθεται στον οµφαλό της γης... Καταλαβαίνουµε τώρα γιατί ο Πλάτων προσπαθεί εντέχνως να µας πείσει ότι η πασίγνωστη σχέση του Σωκράτη µε το προσωπικό του δαιµόνιο δεν είναι µια µορφή λαϊκής µαντικής, όπως µάλλον θα την αντιλαµβανόταν ο µέσος Αθηναίος και όπως την ερµηνεύει ο Ξενοφών. Για τον Πλάτωνα, χρησµοδοτική λειτουργία στην ορθή πολιτεία µπορεί να έχει µόνο το µαντείο των Δελφών, αφού ο Απόλλων «είναι για όλους τους ανθρώπους ο πατροπαράδοτος εξηγητής, αυτός που κάθεται στον οµφαλό της γης και χρησµοδοτεί». Αντιθέτως, «κάποιος που έχει νου» θα απορρίψει κάθε άλλον µεσάζοντα ανάµεσα στα ανθρώπινα πράγµατα και τους θεούς (Πολιτεία 427bc). Ο Σωκράτης λοιπόν του Πλάτωνα δεν είναι µάντης. Διατηρεί µια ιδιαίτερη προσωπική σχέση µε το θείο, ειδικότερα µε τον Απόλλωνα, αλλά η σχέση αυτή δεν του προσδίδει µαντικές ικανότητες, δεν καθορίζει τον τρόπο ζωής του ούτε τη φιλοσοφική του τοποθέτηση. Ο πλατωνικός Σωκράτης δεν κρύβει ότι το δαιµόνιο επεµβαίνει συχνά στη ζωή του, ακόµη και σε ασήµαντα θέµατα, για να τον αποτρέψει από άστοχες ενέργειες (Απολογία 40a). Τέτοιες αποτρεπτικές παρεµβάσεις αναφέρονται συχνά στους πλατωνικούς διαλόγους, χωρίς να τους δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα. Σε µία µόνο περίπτωση ο Πλάτων δείχνει να επιµένει στην αποτελεσµατική επίδραση του δαιµονίου, και µάλιστα σε ένα σηµαντικό ζήτηµα. Πρόκειται για το χωρίο από την Απολογία που παραθέσαµε προηγουµένως, όπου ο Σωκράτης αποδίδει στο δαιµόνιο την αποχή του από την ενεργή πολιτική. Το γεγονός ότι γι' αυτήν την

6 επέµβαση του δαιµονίου δεν µιλά ούτε ο Ξενοφών ούτε άλλοι συγγραφείς, µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι µάλλον βρισκόµαστε µπροστά σε µια πλατωνική επινόηση. Πώς εξηγεί όµως ο Σωκράτης τη συγκεκριµένη επέµβαση του δαιµονίου; Την επικροτεί λέγοντας ότι είναι αδύνατο να ασκείς πολιτική και παρ' όλα αυτά να συνεχίσεις να είσαι δίκαιος και να λες την αλήθεια. Η επιτυχία στην πολιτική σε µια δηµοκρατική πολιτεία προϋποθέτει την κολακεία του πλήθους και την αποσιώπηση των παρανοµιών του. «Αυτός λοιπόν που υπερασπίζεται πραγµατικά το δίκαιο, αν θέλει έστω και για λίγο να επιβιώσει, θα πρέπει κατ' ανάγκην να ιδιωτεύει και όχι να συµµετέχει στο δηµόσιο βίο» (32a). Το επιχείρηµα ωστόσο του Σωκράτη στη συγκεκριµένη περίσταση δεν είναι ιδιαίτερα εύστοχο, καθώς διατυπώνεται τη στιγµή που ο ίδιος έχει βρεθεί στο χείλος της καταστροφής, παρά τη συµµόρφωσή του στην εντολή του δαιµονίου για αποχή από την πολιτική. Λίγο νωρίτερα άλλωστε έχει διεκδικήσει για τον εαυτό του έναν ιδιάζοντα πολιτικό ρόλο, ισχυριζόµενος ότι έχει προσφέρει µε τη δράση του τα µέγιστα αγαθά στην πόλη (30a), λειτουργώντας σαν αλογόµυγα που κεντρίζει ένα γέρικο και νωθρό άλογο (30e). Η κριτική του Πλάτωνα στις θεµελιώδεις αρχές και στον τρόπο λειτουργίας της δηµοκρατίας εκτίθεται µε σαφήνεια σε διαλόγους όπως η Πολιτεία και ο Γοργίας. Για τις πολιτικές απόψεις του ίδιου του Σωκράτη δεν έχουµε την ίδια βεβαιότητα. Είναι γνωστό ότι συνδεόταν στενά µε σηµαίνοντα στελέχη της αντιδηµοκρατικής παράταξης (Αλκιβιάδης, Κριτίας, Χαρµίδης), δεν ενέκρινε όµως τις βίαιες µεθόδους διακυβέρνησης των Τριάκοντα. Ο Ξενοφών δεν αναλύει τις πολιτικές θέσεις του Σωκράτη, µας υποβάλλει ωστόσο την εντύπωση ότι τα κίνητρα της προσαγωγής του στο δικαστήριο ήταν πολιτικά. Μάλιστα µας πληροφορεί ότι ο Σωκράτης είχε κατηγορηθεί από κάποιους ότι περιφρονούσε τους υφιστάµενους νόµους και ότι απέρριπτε τη διαδικασία της κλήρωσης των αρχόντων στο Αθηναϊκό κράτος (Αποµνηµονεύµατα Ι,2,9). Η στρατηγική του Πλάτωνα είναι πιο εκλεπτυσµένη. Δεν µιλά ποτέ ευθέως για πολιτική δίωξη του Σωκράτη, και προτιµά να επικεντρωθεί στο γράµµα του κατηγορητηρίου, όπου κυρίαρχη είναι η κατηγορία για ασέβεια. Ο Σωκράτης της Απολογίας αρνείται την κατηγορία µε το (όχι ιδιαίτερα πειστικό) επιχείρηµα ότι, εφόσον δεχτούµε ότι πιστεύει σε κάποια δαιµόνια, δηλαδή σε κατώτερες θεότητες, κατ' ανάγκην θα δεχτούµε ότι πιστεύει και σε θεούς, εποµένως δεν µπορεί να είναι άθεος ούτε ασεβής. Παράλληλα όµως εκµεταλλεύεται την ευκαιρία για να τονίσει τη θεϊκή κλίση και αποστολή του, την προτίµηση των θεών στο πρόσωπό του, όπως εκδηλώθηκε µε τον περίφηµο δελφικό χρησµό για τη σοφία του, και την ειδική σχέση του µε τον Απόλλωνα, που το δαιµόνιο τού εξασφαλίζει. Σ' αυτά ακριβώς τα συµφραζόµενα θίγεται και η αµφιλεγόµενη σχέση του µε την πολιτική και τη δηµοκρατία. Ο ευσεβής Σωκράτης υπακούει στη φωνή του θεού, που τυπικά τον προφυλάσσει από τις κακοτοπιές της πολιτικής, αλλά στην ουσία του αποκαλύπτει πόσο διεφθαρµένο πολίτευµα είναι η αθηναϊκή δηµοκρατία. Με το συγγραφικό αυτό τέχνασµα ο ιδιοφυής Πλάτων καταφέρνει δύο πράγµατα. Αφενός υπονοµεύει τη διαδεδοµένη πεποίθηση ότι ο δάσκαλός του ασκούσε µια µορφή ατοµικής µαντικής. Και αφετέρου βρίσκει έναν εύσχηµο

7 τρόπο για να υπαινιχθεί ότι τα πραγµατικά αίτια της δίωξης του Σωκράτη ήταν η αντίθεσή του στον αθηναϊκό δήµο και τις πρακτικές του. Το τι ακριβώς συνέβη στη δίκη του Σωκράτη και ποιο ρόλο έπαιξε στην καταδίκη του το περίφηµο δαιµόνιο δεν θα το µάθουµε ποτέ. Τα κείµενα όµως της σωκρατικής γραµµατείας που αναφέρονται στη δίκη είναι πολύτιµες µαρτυρίες που αποκαλύπτουν πώς η φιλοσοφία βρίσκει βαθµιαία τον δικό της δρόµο, παραµερίζοντας παλαιότερες µορφές αποκαλυπτικής γνώσης, όπως η µαντική, και αποκαθιστώντας δηµιουργικό διάλογο µε την πολιτική και τα προβλήµατά της. ΠΗΓΗ: kathimerini.gr - Το δαιµόνιο του Σωκράτη ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ: Ο Σωκράτης (4 Ιουνίου470 π.χ π.χ.) ήταν ΈλληναςΑθηναίοςφιλόσοφος και µια από τις σηµαντικότερες φυσιογνωµίες του Ελληνικού και παγκόσµιου πολιτισµού. Ήταν γιος του Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης. Παντρεύτηκε σε µεγάλη ηλικία την Ξανθίππη. Ο Σωκράτης είχε έναν πολυάριθµο κύκλο πιστών φίλων, κυρίως νέων από αριστοκρατικές οικογένειες, απ' όλη την Ελλάδα. Ορισµένοι απ αυτούς έγιναν γνωστοί ως ιδρυτές φιλοσοφικών σχολών διαφόρων κατευθύνσεων. Οι γνωστότεροι ήταν ο Πλάτωνας και ο Αντισθένης στην Αθήνα, ο Ευκλείδης στα Μέγαρα και ο Φαίδωνας στην Ηλεία. Οι πληροφορίες για τη ζωή του Σωκράτη είναι ποικίλες και ο µελετητής του Αρχαιοελληνικού κόσµου µπορεί να βγάλει ενδιαφέροντα συµπεράσµατα. Διάφοροι αξιόλογοι συγγραφείς ασχολήθηκαν µαζί του, και ο καθένας πρόσθεσε νέες πτυχές από την ζωή του. Έτσι, ο Πορφύριος µας πληροφορεί ότι ο Σωκράτης ασχολήθηκε αρχικά µε το επάγγελµα του πατέρα του, ο οποίος ήταν λιθοξόος. Στα 17 του χρόνια γνώρισε το φιλόσοφο Αρχέλαο, που του µετέδωσε το πάθος για τη φιλοσοφία και τον έπεισε να αφιερωθεί σ' αυτήν. Μία πιο βαθιά ψυχολογική πλευρά του φανερώνει ο Πλάτωνας, που στην Απολογία του παρουσιάζει το Σωκράτη να θεωρεί τη φιλοσοφική ενασχόληση ως θεία εντολή. Εδώ ο Σωκράτης µπορεί να χαρακτηριστεί ως Θεόπνευστος, καθώς αναφέρει το ισχυρό του ένστικτο, ως µία εσωτερική παρόρµηση, να του υπαγορεύει ποιες πράξεις κι ενασχολήσεις πρέπει να ακολουθήσει. Στις φιλοσοφικές του έρευνες τον παρακολουθούσαν πολλοί, ιδιαίτερα νέοι, που ένιωθαν ευχαρίστηση ακούγοντας τον να µιλάει και να συζητάει για θέµατα κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά και θρησκευτικά. Έτσι σχηµατίστηκε γύρω του ένας όµιλος, που δεν αποτελούσε όµως σχολή, γιατί ο Σωκράτης δε δίδαξε συστηµατικά, αλλά διαλεγόταν σε κάθε σηµείο της πόλης, µε ανθρώπους κάθε κοινωνικής τάξης και σε αντίθεση µε τους σοφιστές δεν έπαιρνε χρήµατα από τους µαθητές του. Το 406 π.χ., στη δίκη των 10 Αθηναίων στρατηγών, ο Σωκράτης, ως πρύτανης της Βουλής, αρνήθηκε να θέσει σε ψηφοφορία µια παράνοµη

8 πρόταση (να δικαστούν όλοι µαζί οι στρατηγοί που είχαν κατηγορηθεί ότι δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς κατά τη ναυµαχία στις Αργινούσες). Το 404 π.χ. µε τόλµη εναντιώθηκε στους Τριάκοντα τυράννους, όταν αρνήθηκε να συλλάβει ένα δηµοκρατικό πολίτη, τον Λέοντα τον Σαλαµίνιο. Το 399 π.χ. διατυπώθηκε εναντίον του κατηγορία για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων Ο φιλόσοφος καταδικάστηκε, µε βάση την κατηγορία, σε θάνατο. Ως σκοπιµότητα της κατηγορίας θεωρήθηκε η διδασκαλία του, η οποία επιδρούσε στους νέους, και µε τον φιλελευθερισµό που τον διέκρινε, θεωρήθηκε ανατρεπτικός. Ουσιαστικό κίνητρο, όµως, υπήρξε η αντιζηλία του µε σηµαντικούς άνδρες της εποχής. Στη διάρκεια της δίκης ο Σωκράτης έδειξε θάρρος, ενώ η αναγγελία της ποινής δεν κατάφερε να τον βγάλει από τη θεϊκή του αταραξία. Μετά την καταδίκη του παρέµεινε στο δεσµωτήριο 30 µέρες, γιατί ο νόµος απαγόρευε την εκτέλεση της θανατικής ποινής πριν από την επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου. Από τον διάλογο του Πλάτωνα Κρίτων µαθαίνουµε ότι ο Σωκράτης θα µπορούσε να σωθεί, αν ήθελε, αφού οι φίλοι του είχαν την δυνατότητα να τον βοηθήσουν να αποδράσει. Ο Σωκράτης αρνήθηκε και, ως νοµοταγής πολίτης και αληθινός φιλόσοφος, περίµενε τον θάνατο ειρηνικά και γαλήνια, και ήπιε το κώνειο, όπως πρόσταζε ο νόµος. Ο Σωκράτης, όπως και ο Πυθαγόρας, δεν άφησε κανένα σύγγραµµα. Γι' αυτό είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί ακριβώς το περιεχόµενο της φιλοσοφίας του. Κατά το Σωκράτη ο Θεός δεν φιλοσοφεί, γιατί κατέχει τη σοφία, φιλοσοφεί όµως ο άνθρωπος, που η ύπαρξή του είναι πεπερασµένη. Η περίφηµη σωκρατική φράση 'ἐγὼ µὲν γὰρ οὐδὲν οἶδα πλὴν ἓν µόνον, τὸ διδόναι λόγους καὶ λαµβάνειν, τουτέστι τὴν διαλεκτικήν', φαίνεται ότι ήταν η θεµελιακή πρόταση της φιλοσοφίας του. Στην εποχή του Σωκράτη έχουµε µε τους Σοφιστές την στροφή της φιλοσοφίας προς τον άνθρωπο και τη χρήσιµη αρετή, ενώ πριν το κύριο θέµα της φιλοσοφίας των προσωκρατικών ήταν η φύση. Βέβαια, οι Σοφιστές, ως µη φιλόσοφοι, δεν διείσδυσαν εις βάθος στην µελέτη της πραγµατικής ουσίας του ανθρώπου, κάτι που ξεκίνησε µε τον Σωκράτη, ο οποίος πρώτος θεώρησε την ψυχή σαν την πραγµατική ουσία του ανθρώπου και την αρετή σαν αυτό που επιτρέπει την πλήρωση της ανθρώπινης φύσης µέσα από την αναζήτηση και βελτίωση της ψυχής. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει αυτή την στροφή του πνεύµατος µε τη φράση «επί Σωκράτους το δε ζητείν τα περί φύσεως έληξε, προς την χρήσιµη αρετή και την πολιτική δε απόκλεινον οι φιλοσοφούντες». Σωκρατική (µαιευτική) µέθοδος Η µαιευτική ήταν η µέθοδος, η οποία, σε συνδυασµό µε τη χρήση της ειρωνείας, αποτελούσε χαρακτηριστικό της σωκρατικής διδασκαλίας. Σύµφωνα µε τη µέθοδο αυτή ο Σωκράτης κατά τις συζητήσεις του, προσποιούµενος την πλήρη άγνοια για το θέµα που συζητούσε κάθε φορά, προσπαθούσε µέσα από ερωτήσεις να εκµαιεύσει την αλήθεια από τον συνοµιλητή του. Ουσιαστικά ο Σωκράτης επωµιζόταν το ρόλο της συνείδησης και µέσα από αυτή τη διαδικασία ερωταπαντήσεων δηµιουργούσε ένα πνεύµα διαλόγου στη

9 συζήτηση. Ο συνοµιλητής λοιπόν απαντώντας σ' αυτές τις ερωτήσεις έφτανε σε ένα συµπέρασµα -στην αλήθεια για τον Σωκράτη- από µόνος του. Η µέθοδος ονοµάστηκε µαιευτική διότι όπως η µαία (επάγγελµα που έκανε και η Φαιναρέτη, µητέρα του Σωκράτη) φέρνει στον κόσµο το νεογνό έτσι και ο Σωκράτης ή ο εκάστοτε συνοµιλητής που παίρνει το ρόλο της συνείδησης εξάγει από τον συνοµιλητή του την αλήθεια. ΠΗΓΗ: %AC%CF%84%CE%B7%CF%82 Μεγάλος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Αθήνα, το 469πχ, και ανήκε στο δήµο Αλωπεκής. Πατέρας του ήταν ο λιθοξόος Σωφρονίσκος και µητέρα του η µαία Φαιναρέτη. Ο Σωκράτης. στην αρχή ακολούθησε το επάγγελµα του πατέρα του, αλλά από τα βιβλία των παλαιών και των σύγχρονών του σοφών απέκτησε πολλές γνώσεις και εγκαταλείποντας την πατρική τέχνη στράφηκε προς το φιλοσοφικό στοχασµό. Σύχναζε τον περισσότερο καιρό στις παλαίστρες, στα γυµναστήρια και στην αγορά και, εκπληρώνοντας θεϊκή εντολή, όπως πίστευε, επιδόθηκε ολοκληρωτικά στη βελτίωση των νέων και των άλλων πολιτών της πατρίδας του, διαφωτίζοντάς τους συγχρόνως για τον κίνδυνο που διέτρεχαν από τα νεοτεριστικά κηρύγµατα των σοφιστών, των οποίων υπήρξε φοβερός πολέµιος. Αντίθετα µ' εκείνους, δεν έπαιρνε χρήµατα από τους µαθητές του και περιοριζόταν σε µια φτωχική ζωή, αφού περιόρισε στο ελάχιστο τις υλικές του ανάγκες. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και µαζί της απέκτησε τρία παιδιά. Ο µαθητής του Πλάτωνας µας δίνει την πληροφορία ότι ο Σωκράτης. πήρε µέρος σε τρεις εκστρατείες: στην Ποτίδαια το 432 π.χ., στο Δήλιο το 424 π.χ. και στην Αµφίπολη το 422 π.χ. και ότι σ' όλες διακρίθηκε για το θάρρος του. Το 406 π.χ. ήταν επιστάτης των πρυτάνεων (δηλ. πρόεδρος της βουλής) και κατά τη δίκη των στρατηγών για τα γεγονότα στις Αργινούσες αρνήθηκε να ικανοποιήσει την αξίωση των οργισµένων Αθηναίων να βάλει σε ψηφοφορία µια παράνοµη πρόταση. Το 404 π.χ. επίσης, µε κίνδυνο της ζωής του, αρνήθηκε να εκτελέσει µια παράνοµη διαταγή των τριάκοντα τυράννων. Το 399 π.χ. κατηγορήθηκε για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων, καταδικάστηκε σε θάνατο και ήπιε ατάραχος το κώνειο µέσα στη φυλακή και περιστοιχισµένος από τους µαθητές του. Τα βιογραφικά αυτά στοιχεία είναι σύµφωνα µε την παράδοση. Η οικονοµική κατάσταση του Σωκράτη. δεν ήταν τέτοια που θέλει η παράδοση. Ο Σωκράτης. πήρε µέρος στις εκστρατείες ως οπλίτης. Αυτό σηµαίνει ότι ανήκε στην τάξη των ζευγιτών. Ως οπλίτης έπρεπε να έχει σχετική οικονοµική άνεση, γιατί αυτός, εκτός από την αγορά της πανοπλίας του, έπρεπε να µπορεί να συντηρεί τον εαυτό του και έναν ακόλουθο σ' όλη τη διάρκεια της εκστρατείας. Ασφαλώς όµως ως ζευγίτης θα πρέπει να είχε και άλλους δούλους για τις οικιακές δουλειές και για την καλλιέργεια των χωραφιών, που προϋπέθετε η τάξη του. Και το "βάναυσο" επάγγελµα του λιθοξόου δεν ταιριάζει ούτε στον ίδιο ούτε στον πατέρα του, γιατί τα βιοποριστικά

10 επαγγέλµατα τα ασκούσαν µόνο άνθρωποι της κατώτερης κοινωνικής τάξης, των θητών, και όχι των ζευγιτών. Το πιο πιθανό είναι λοιπόν ότι ο πατέρας του Σωκράτης. είχε εργαστήριο λαξευτικής, όπου θα χρησιµοποιούσε δούλους για την εκτέλεση των δύσκολων εργασιών. Γι' αυτό δεν αποκλείεται τα σχετικά µε την "πενία" του Σωκράτη. να είναι εφευρέσεις των απολογητών του, γιατί υπάρχουν και πολλά άλλα στοιχεία που φανερώνουν ότι η οικογένεια του Σωκράτη. δεν ανήκε στις πιο φτωχές. Ίσως µε τον τρόπο αυτό να θέλησαν να δείξουν οι φίλοι του την αφιλοχρηµατία του Σωκράτη., σε αντίθεση προς τους επαγγελµατίες σοφιστές, και να αφαιρέσουν έτσι την κατηγορία ότι δίδασκε "επί χρηµατισµώ", όπως ειπώθηκε από τον Αριστοφάνη και πολύ πιθανόν από τους κατήγορούς του στο δικαστήριο. Εποµένως ο Σωφρονίσκος καταχρηστικά αποκαλείται από τους απολογητές του Σωκράτη. λιθοξόος, όπως ο Κλέωνας βυρσοδέψης ή ο Υπέρβολος λυχνοποιός από τον Αριστοφάνη, ενώ στην πραγµατικότητα διεύθυναν αυτοί τις αναφερόµενες επιχειρήσεις. Το ίδιο πιθανόν να ισχύει και για το µαιευτικό επάγγελµα της Φαιναρέτης, το οποίο προήλθε από συσχετισµό µε τη µαιευτική µέθοδο του διασήµου γιου της. Ο Χάρι Τουλ (διασηµος µελετητης του Πλατωνα και εκδοτης του περιοδικου "Πλάτων" 1975) λέει κατά λέξη: "Πρέπει να σηµειώσωµεν και µίαν περίεργον σύµπτωσιν, το ότι ο Σωκράτης, ο σωφρονέστερος των ανθρώπων και διαπρύσιος κήρυξ της Αρετής, είχεν ως πατέρα τον Σωφρονίσκον και ως µητέρα την Φαιναρέτην. Μήπως και ενταύθα δεν πρόκειται περί απλής σύµπτώσεως, αλλ' εβοήθησαν και χείρες ανθρώπιναι;". Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ Οι άµεσες πληροφορίες λείπουν και από τον τοµέα αυτό, όπως και από τη ζωή του. Ο ίδιος δε µας άφησε κανένα γραπτό του. Ό,τι ξέρουµε λοιπόν για τη διδασκαλία του, το έχουµε µάθει από τους µαθητές του Πλάτωνα και Ξενοφώντα, οι οποίοι στα έργα τους αποτύπωσαν τις θεωρίες και το πνεύµα του µεγάλου τους δασκάλου. Από τη µελέτη των έργων αυτών προκύπτουν τα εξής: Ο Σωκράτης. µετέθεσε το κέντρο της φιλοσοφίας από τον εξωτερικό κόσµο των Ιώνων στον εσωτερικό, από τη φύση στον άνθρωπο. Συζητούσε διαρκώς για τα ανθρώπινα, εξετάζοντας "τι ευσεβές, τι ασεβές, τι καλόν, τι αισχρόν, τι δίκαιον, τι άδικον, τι σωφροσύνή, τι µανία, και περί των άλλων ά τους µεν ειδότας ηγείτο καλούς καγαθούς είναι, τους δ' αγνοούντας ανδραποδώδεις". Σκοπός του ήταν να κάνει τον άνθρωπο τίµιο, ηθικό και δίκαιο και όχι επιφανειακά ευτυχισµένο. Χάραξε λοιπόν ένα δικό του δρόµο, για να φέρει τον άνθρωπο κοντά στην αλήθεια και τη σωτηρία. Ξεκίνησε από την αρχή ότι κάθε πράξη πρέπει να είναι αποτέλεσµα της ορθής γνώσης του πράγµατος αλλά για να γνωρίσει κανείς ένα πράγµα, είναι ανάγκη να το εξετάσει συνεπώς είναι ανάγκη να οµολογήσει ότι δεν το γνώριζε αυτό. Πριν όµως ασχοληθεί κανείς µε τη γνώση των πραγµάτων, είναι ανάγκη να απαλλάξει τον εαυτό του από την ψεύτικη

11 εντύπωση του οίεσθαι ειδέναι α µη οίδεν (ότι γνωρίζει όσα δε γνωρίζει). Αφετηρία λοιπόν για το Σωκράτη. αποτελεί το µηδέν ειδέναι (η τέλεια άγνοια). Πιο µπροστά όµως και από τη γνώση των άλλων όντων, υποστήριζε ότι πρέπει κανείς να γνωρίζει τον εαυτό του έτσι το "γνώθι σαυτόν" αποβαίνει χαρακτηριστικό γνώρισµα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Γιατί όποιος αγνοεί τον εαυτό του και τις δικές του δυνάµεις, επιχειρεί, έργα, στα οποία αποτυγχάνει και δυστυχεί. Με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης έδωσε ένα νέο προσανατολισµό στη φιλοσοφία και κέρδισε την αναγνώριση των διανοητών όλων των εποχών, οι οποίοι των θεωρούν αιώνιο φιλόσοφο. Και όµως ο γίγαντας αυτός της φιλοσοφίας όχι µόνο δεν έγραψε τίποτε από όσα δίδασκε, αλλά ούτε σχολή επιχείρησε να ιδρύσει ούτε ολοκληρωµένο φιλοσοφικό σύστηµα να δηµιουργήσει. Ιδιόρρυθµος όπως όλοι οι µεγάλοι, τη φροντίδα αυτή την άφησε στους µαθητές του και δεν είχε λίγους. Από αυτούς ξεχώρισαν και ίδρυσαν δικές τους σχολές ο Ευκλείδης, ο Φαίδωνας, ο Αντισθένης, ο Αρίστιππος και πάνω από όλους ο Πλάτωνας. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ Ο Σωκράτης. για την εύρεση της αλήθειας µεταχειριζόταν το ερωτάν και το αποκρίνεσθαι, δηλ. τη διαλεκτική µέθοδο, η οποία είναι εφαρµογή της λογικής. Η µέθοδος αυτή ονοµάστηκε µαιευτική, γιατί δεν προσπαθούσε να διδάξει δογµατικά, αλλά σε συνεργασία µε τους άλλους να ανεύρει την αλήθεια ούτε ήθελε να την προσφέρει έτοιµη στους άλλους, αλλά να διεγείρει την έµφυτη επιθυµία του καθενός προς την αλήθεια και την αρετή και να υποδείξει το δρόµο που οδηγεί σ' αυτήν. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του τα σχετικά µε την τακτική του αυτή: Ο θεός µαιεύεσθαί µε αναγκάζει, γεννάν δ' απεκώλυσεν, δηλ. ο θεός µε υποχρεώνει να βοηθώ στη γέννηση (των ιδεών) και µε εµπόδισε να τις γεννώ. Πολλές φορές ο φιλόσοφος χρησιµοποιούσε και τη λεγοµένη σωκρατική ειρωνεία, για να στηλιτεύσει τους πάντα ειδέναι οιοµένους και µέγα φρονούντας επί σοφία, δηλ. εκείνους που νόµιζαν ότι όλα τα γνωρίζουν και υπερηφανεύονταν για τη σοφία τους. Ο Σωκράτης δηλ. προσποιόταν ότι αγνοεί αυτά που εκείνοι ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν, και τους ρωτούσε για να τα µάθει δήθεν και αυτός. Τις αποκρίσεις που έπαιρνε, στην αρχή, έκανε πως τις δέχεται για ορθές και προσποιόταν ότι τους θαύµαζε, αλλά προχωρώντας στη συζήτηση τους οδηγούσε σε άτοπα συµπεράσµατα, εξαιτίας των οποίων αναγκάζονταν και οι ίδιοι να παραδεχτούν ότι τίποτε δε γνωρίζουν από εκείνα που νόµιζαν ότι γνωρίζουν. Read more: