Εισαγωγή Ι. Ο προβληματισμός για την αρχή της αμεσότητας

Transcript

1 Εισαγωγή Ι. Ο προβληματισμός για την αρχή της αμεσότητας Αφορμή για την παρούσα μελέτη έδωσε η συνεχής προσπάθεια του ιστορικού νομοθέτη για επίτευξη της αρχής της αμεσότητας από την ισχύ του ΚΠολ μέχρι σήμερα, όπως εκτίθεται λεπτομερώς πιο κάτω. Ωστόσο το προσδοκώμενο αποτέλεσμα δεν επιτυγχανόταν πάντοτε. Μέχρι πρόσφατα στα μεγάλα πρωτοδικεία της χώρας η εξέταση μαρτύρων για υποθέσεις υπαγόμενες στην καθ ύλη αρμοδιότητα του Πολυμελούς Πρωτοδικείου γινόταν κατά πάγια τακτική σε δικαστικά γραφεία με τη σύμπραξη του γραμματέα του δικαστηρίου και των πληρεξουσίων δικηγόρων και χωρίς ακόμη την παρουσία του εισηγητή δικαστή. Μετά την πρώτη συζήτηση της υποθέσεως η αποδεικτική διαδικασία ανετίθετο στην πράξη κατά κανόνα σε εισηγητή δικαστή, όπου εκκρεμούσε για πολλούς μήνες ή και έτη. Η έκδοση οριστικής απόφασης μετά τη μετ απόδειξη συζήτηση γινόταν από δικαστές, που δεν είχαν κανένα δεσμό με την επίδικη υπόθεση, οι οποίοι έκριναν αξιολογώντας δικαστικά πρακτικά και εκθέσεις εισηγητών δικαστών. Με τη διάσπαση της διαδικασίας σε τρία διαδικαστικά στάδιά και με την επί μακρό χρονικό διάστημα διεξαγωγή της αποδεικτικής διαδικασίας η σύνθεση του δικαστηρίου, που εξέδιδε την οριστική απόφαση, πιθανώς ήταν στο σύνολό της διαφορετική από τη σύνθεση του δικαστηρίου, που εξέδιδε την απόφαση ή την πράξη περί αποδείξεως, και συμμετείχε στην πρώτη συζήτηση. Κατά τον ίδιο τρόπο, στις υποθέσεις υπαγόμενες στην καθ ύλη αρμοδιότητα του Ειρηνοδικείου και μονομελούς Πρωτοδικείου, υφίστατο η δυνατότητα ανάθεσης της αποδεικτικής διαδικασίας σε εισηγητή δικαστή, ρύθμιση όμως που δεν εφαρμόστηκε ευρέως ( ΚΠολ πριν την τροποποίηση του με τον Ν. 2915/2001). Με αυτό τον τρόπο απειλούνταν όχι μόνο η έγκαιρη παροχή δικαστικής προστασίας, άλλα και η ποιότητα του δικαιοδοτικού έργου. Ακόμη και σήμερα μετά την κατάργηση της δυνατότητας ανάθεσης διεξαγωγής της αποδεικτικής διαδικασίας σε εισηγητή δικαστή με τον Ν. 2915/2001 δεν εξαλείφονται οι πιθανότητες μεταβολής του προσώπου των δικαστών κατά τη διάρκεια της αποδεικτικής διαδικασίας. Επίσης αφορμή για την παρούσα μελέτη έδωσε η διεύρυνση της δυνατότητας αξιολόγησης αποδεικτικών μέσων, που δεν πληρούν τους όρους του νόμου στην τακτική διαδικασία (270 ΚΠολ ) καθώς και το επιτρεπτό της χρήσης, ως δικαστικών τεκμηρίων, εγγράφων μαρτυρίας, που ενσωματώνουν έμμεσα μαρτυρικές καταθέσεις. Στην εκτίμηση και αξιολόγηση των ανωτέρω αποδεικτικών στοιχείων από το δικαστήριο συνηγορεί η αρχή της ελεύθερης εκτίμησης των αποδείξεων και η διασφάλιση του δικαιώματος απο-

2 δείξεως των διαδίκων. Έτσι όμως ελλοχεύει ο κίνδυνος της κατασκευής κατά παραγγελία αποδεικτικών μέσων με σκοπό την παραποίηση της αλήθειας των πραγματικών γεγονότων και ο κίνδυνος εκτίμησης και αξιολόγησης έμμεσων μαρτυρικών καταθέσεων, που διέλαθαν τον έλεγχο της βασιμότητας και αξιοπιστίας τους με την εξέταση τους προφορικά, άμεσα και κατ αντιδικία ενώπιον του δικαστηρίου, που εκδίδει την απόφαση, όπως επιβάλλουν οι διατάξεις περί εξέτασης μαρτύρων. Ακόμη η ανάγκη ταχείας επιχείρησης αποδεικτικών ενεργειών και αποφυγής χρονικής επιμήκυνσης των συνεδριάσεων των δικαστηρίων οδήγησε στην καθιέρωση των ενόρκων βεβαιώσεων (270 ΚΠολ ). Οι ένορκες βεβαιώσεις λαμβάνονται χωρίς να είναι εφικτός κατ αντιδικία και ενώπιον του δικαστηρίου ο έλεγχος του περιεχομένου και της αξιοπιστίας της κατάθεσης του μάρτυρα, αφού είναι μεν υποχρεωτική η κλήτευση του αντιδίκου πριν τη λήψη της ένορκης βεβαίωσης, ωστόσο η τυχόν παράσταση του είναι τυπική, διότι δεν έχει δικαίωμα υποβολής ερωτήσεων. Επομένως και με την ευρεία χρήση ενόρκων βεβαιώσεων ελλοχεύει ο κίνδυνος παραποίησης της αλήθειας. Η αρχή της ελεύθερης εκτίμησης των αποδείξεων και το δικαίωμα αποδείξεως συνηγορούν στη διεύρυνση των αποδεικτικών δυνατοτήτων των διαδίκων και στην αξιολόγηση στο μεγαλύτερο δυνατό εύρος των επιτρεπτών αποδεικτικών στοιχείων. Ωστόσο στον αντίποδα για τη διασφάλιση της δυνατότητας εξακρίβωσης των πραγματικών γεγονότων θα πρέπει να αναγνωρίζεται το δικαίωμα του δικαστηρίου και των διαδίκων να επιδιώκουν τη διεξαγωγή αποδείξεως με άμεσα αποδεικτικά μέσα, με αποδεικτικά μέσα, που παρέχουν άμεση πηγή πληροφόρησης και καθιστούν εφικτό τον έλεγχο του διαφαινόμενου αποδεικτικού πορίσματος, που προκύπτει από τα προσκομιζόμενα αποδεικτικά μέσα, που δεν πληρούν τους όρους του νόμου, τα έγγραφα μαρτυρίας και τις ένορκες βεβαιώσεις. Από την έναρξη της διαδικασίας για την επίλυση της διαφοράς ιδιωτικού δικαίου σημασία αποκτά ο τρόπος χορήγησης δικαστικής προστασίας. εν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί, ότι ο χώρος του δικονομικού δικαίου αποτελεί πεδίο εφαρμοσμένου συνταγματικού δικαίου. Με τις ρυθμίσεις του δικονομικού δικαίου επιδιώκεται η υλοποίηση επιταγών, που απορρέουν από συνταγματικά δικαιώματα και συνταγματικούς κανόνες. Αναζητείται κατά πόσο οι εκάστοτε δικονομικοί κανόνες συνάδουν με συνταγματικά δικαιώματα. Αναζητείται κατά πόσο με τις δικονομικές ρυθμίσεις εκπληρώνονται τα αναγνωρισμένα δικονομικά και ουσιαστικά δικαιώματα, που αναγνωρίζει ευθέως το Σύνταγμα. ιερευνούνται οι ειδικότερες ρυθμίσεις του δικονομικού δικαίου ως εκφάνσεις των επιταγών που προκύπτουν από συνταγματικούς κανόνες, οι οποίοι αφορούν τον τρόπο χορήγησης δικαστικής προστασίας. Το δικαίωμα για πλήρη και αποτελεσματική δικαστική προστασία (άρθρ. 20 Σ), η συνταγματική επιταγή για αιτιολογία των δικαστικών αποφάσεων (άρθρ. 93 Σ), η αρχή του νόμιμου δικαστή (άρθρ. 8 Σ), το δικαίωμα για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (άρθρ. 5 Σ), η αρχή του σεβασμού της ανθρώπινής αξιοπρέπειας (άρθρ. 2 Σ), η αρχή της δημοσιότητας (άρθρ. 93 Σ), οι διατάξεις 87, 93, 94 του Συντάγματος, οριοθετούν τη 2

3 διαδικασία χορήγησης δικαστικής προστασίας, επιδρούν στην εφαρμογή και ερμηνεία των ρυθμίσεων του δικονομικού δικαίου. Ακόμη η επιταγή για δίκαιη διεξαγωγή δίκης, όπως ορίζεται από το άρθρ. 6 της ΕΣ- Α, και απορρέει από το δικαίωμα πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, αποτελεί επιδίωξη του δικονομικού δικαίου. Η μέθοδος και ο τρόπος διαπιστώσεως των κρίσιμων και αμφισβητούμενων γεγονότων αφορά τον πυρήνα της διαγνωστικής δίκης. Το οποιοδήποτε διατακτικό της δικαστικής αποφάσεως είναι απόρροια της υπαγωγής των διαπιστωθέντων πραγματικών γεγονότων στο πραγματικό των εφαρμοστέων κανόνων δικαίου. Συνεπώς η διαδικασία και ο τρόπος διαπιστώσεως των πραγματικών γεγονότων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της δικαιοδοτικής κρίσης. Η αρχή της αμεσότητας της αποδεικτικής διαδικασίας αφενός επιτάσσει την έκδοση αποφάσεως από δικαστές, που αποκόμισαν άμεση και προσωπική εντύπωση από την έκβαση και το περιεχόμενο της αποδεικτικής διαδικασίας, αφετέρου επιδιώκει τη διεξαγωγή αποδείξεως με αποδεικτικά μέσα, που παρέχουν άμεση πηγή πληροφόρησης του δικαστηρίου και χορηγεί το δικαίωμα στους διαδίκους και στο δικαστήριο να επιτυγχάνουν τη διεξαγωγή συμπληρωματικών αποδείξεων με άμεσα αποδεικτικά μέσα με στόχο την πλήρη εξακρίβωση των πραγματικών γεγονότων, που επικαλούνται οι διάδικοι. Αφορά η αρχή της αμεσότητας τη διαδικασία και τον τρόπο διερεύνησης των κρίσιμων πραγματικών γεγονότων. Η αρχή της αμεσότητας διακρίνεται στην αρχή της αμεσότητας με το τυπικό ή υποκειμενικό περιεχόμενο και στην αρχή της αμεσότητας με το αντικειμενικό ή ουσιαστικό περιεχόμενο. Η υποκειμενική αμεσότητα αφορά τα πρόσωπα των δικαστών, που θα πρέπει να έχουν την ευθύνη διεκπεραίωσης και διενέργειας της αποδεικτικής διαδικασίας. Επίσης αφορά τα πρόσωπα των δικαστών, που θα πρέπει να εκτιμήσουν το αποδεικτικό αποτέλεσμα, για να εκδώσουν την οριστική απόφαση. Στόχος είναι η απόκτηση προσωπικής εντύπωσης και βιωματικής εμπειρίας του δικαστή, που θα εκδώσει την απόφαση, από την αποδεικτική διαδικασία, ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα του δικαιοδοτικού έργου. Η ουσιαστική αμεσότητα αναφέρεται στη φύση και στην ποιότητα των προσκομιζομένων αποδεικτικών μέσων από τους διαδίκους, που υποβάλλονται στο δικαστήριο, είτε με δική τους πρωτοβουλία (106 ΚΠολ ), είτε με δική τους επιμέλεια και ευθύνη κατόπιν διαταγής του δικαστηρίου (107 ΚΠολ ). Με την ουσιαστική αμεσότητα επιδιώκεται η διεξαγωγή αποδείξεως με αποδεικτικά μέσα, που παρουσιάζουν εγγύτητα στα αποδεικτέα πραγματικά γεγονότα και αποτελούν άμεση πηγή πληροφόρησης του δικαστή, ώστε να εξακριβώνεται πληρέστερα η αλήθεια των προβαλλομένων ισχυρισμών. Παρέχεται το δικαίωμα στους διαδίκους και στο δικαστήριο να επιτυγχάνουν τη διεξαγωγή συμπληρωματικών αποδείξεων με άμεσα αποδεικτικά μέσα με στόχο την πλήρη εξακρίβωση των πραγματικών γεγονότων, που επικαλούνται οι διάδικοι. Η μέθοδος διαπιστώσεως των πραγματικών γεγονότων και ο τρόπος διεξαγωγής της 3

4 αποδεικτικής διαδικασίας, που καθορίζονται με τη διαδικασία του δικονομικού δικαίου, πρέπει να πραγματώνουν το δικαίωμα για παροχή πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, το δικαίωμα για διεξαγωγή δίκαιης δίκης, την αρχή του νόμιμου δικαστή, την αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η μέθοδος και ο τρόπος διαπιστώσεως των πραγματικών γεγονότων αφορά και την αρχή της αμεσότητας της αποδεικτικής διαδικασίας, η οποία απορρέει από το δικαίωμα παροχής αποτελεσματικής και πλήρους δικαστικής προστασίας. Αυτός ο βασικός προβληματισμός διέρχεται μέσω του προσδιορισμού, της διερεύνησης της ισχύος, της έκτασης εφαρμογής, της οριοθέτησης της αρχής της αμεσότητας της αποδεικτικής διαδικασίας, η οποία αποτελεί αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Η τήρηση της αρχής της αμεσότητας συμβάλλει στην εξακρίβωση των διερευνούμενων κρίσιμων και αμφισβητούμενων πραγματικών γεγονότων κάθε δίκης. Συντελεί στην παροχή πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, στη διεξαγωγή δίκαιης δίκης. ΙΙ. Η διάρθρωση της έρευνας H μελέτη αυτή αποτελείται από την εισαγωγή επτά κεφάλαια και δέκα παραγράφους. Στο πρώτο κεφάλαιο και στην πρώτη παράγραφο επιχειρείται συνοπτική ιστορική αναδρομή στον τρόπο διαπιστώσεως των πραγματικών γεγονότων της δίκης σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, που επηρέασαν το σύγχρονο τρόπο πολιτειακής οργάνωσης και σκέψης ( 1 Ι. ΙΙ. ΙΙΙ. IV). Στη συνέχεια της ίδιας παραγράφου επιχειρείται εκτενέστερη ιστορική αναδρομή στην αρχή της αμεσότητας των διαδικαστικών πράξεων από το προϊσχύσαν δικονομικό δίκαιο με την Πολ /1834 έως σήμερα. Η ιστορική αυτή αναδρομή κρίθηκε αναγκαία για να αντληθούν χρήσιμα συμπεράσματα, καθώς ο τρόπος διαπιστώσεως των πραγματικών γεγονότων, ο τρόπος διεξαγωγής της αποδεικτικής διαδικασίας ενώπιον των αρμοδίων κάθε φορά δικαιοδοτικών οργάνων επηρέαζε την ποιότητα του δικαιοδοτικού έργου και υποδήλωνε το βαθμό πολιτειακής οργάνωσης ( 1 V). Στο δεύτερο κεφάλαιο και στην παράγραφο δύο επιχειρείται συγκριτική επισκόπηση σε αλλοδαπές έννομες τάξεις, η οποία παρέχει πληροφορίες για θεσμούς και ζητήματα που αφορούν την παρούσα μελέτη. Η άντληση πληροφοριών από παρόμοια ή διαφορετικά δικαιικά συστήματα, μας παρέχει δυνατότητα, είτε αντιμετώπισης παρόμοιων θεσμών και ζητημάτων, είτε σύγκρισης θεσμών και ζητημάτων που αφορούν το αντικείμενο της παρούσας μελέτης ( 2 Ι. ΙΙ. ΙΙΙ. ΙV. V. VI. VII). Στο τρίτο κεφάλαιο και στην τρίτη παράγραφο κρίθηκε απαραίτητη η δογματική θεμελίωση της αρχής της αμεσότητας της αποδεικτικής διαδικασίας. Η αρχή της αμεσότητας συνάδει με ουσιαστικά και δικονομικά συνταγματικά δικαιώματα ( 3 Ι. 1.2, α, β). Αποτελεί απόρροια και έκφανση του δικαιώματος πλήρους και αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας. Αποτελεί μέτοχο, όρο και προϋπόθεση του δικαιώματος αποδείξεως και της δίκαιης διεξαγωγής της δίκης, που μορφοποιούν το δικαίωμα αποτελεσματικής και πλήρους δικαστικής προστασίας ( 3 Ι 2. γ). Στη συνέχεια εξετάζεται η αρχή της αμεσότητας 4

5 ως συνέπεια του σκοπού της δίκης ( 3 ΙΙ). Ακόμη εξετάζεται κατά πόσο η αρχή της αμεσότητας βρίσκεται σε σχέση «εχθρική» ή σχέση συλλειτουργίας και συνεπίδρασης για την πραγμάτωση του σκοπού της δίκης με τις υπόλοιπες θεμελιώδεις δικονομικές αρχές, ώστε να γίνει κατανοητή η θέση της αρχής της αμεσότητας στον ΚΠολ ( 3 ΙΙΙ). Στο τέταρτο κεφάλαιο και στην τέταρτη παράγραφο επιχειρείται η θεμελίωση, ο προσδιορισμός και η οριοθέτηση του περιεχομένου της αρχής της αμεσότητας, όπως συνάγεται και προκύπτει από τις διατάξεις του ΚΠολ ( 4 Ι). Πρώτα θεμελιώνεται σε συγκεκριμένες διατάξεις στον ΚΠολ η αρχή της υποκειμενικής αμεσότητας, που απορρέει από το δικαίωμα αποδείξεως ( 4 ΙΙ). Στη συνέχεια γίνεται σε συγκεκριμένες διατάξεις του ΚΠολ ο προσδιορισμός της ουσιαστικής αμεσότητας, ακολουθεί η παράθεση των επιχειρημάτων και η κριτική τους για την άρνηση ισχύος της ουσιαστικής αμεσότητας ( 4 ΙΙΙ. ΙV). Στη συνέχεια εξάγονται τα συμπεράσματα για την πραγμάτωση της αρχής της ουσιαστικής αμεσότητας στον ΚΠολ ( 4 V 3). Στο πέμπτο κεφάλαιο περιλαμβάνονται δύο παράγραφοι η πέμπτη και η έκτη. Στην πέμπτη παράγραφο εξετάζονται τα ρήγματα που προκαλούνται ή ενδέχεται να προκληθούν από συγκεκριμένες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στις περιπτώσεις μεταβολής του προσώπου των δικαστών κατά τη διάρκεια της δίκης. Εξετάζονται οι περιπτώσεις μεταβολής του προσώπου των δικαστών κατά τη διάρκεια της αποδεικτικής διαδικασίας, το ζήτημα των ενόρκων βεβαιώσεων, και ειδικά ζητήματα στην κατ έφεση δίκη ( 5 ΙΙ. ΙΙΙ. IV V). Στην έκτη παράγραφο εξετάζονται ζητήματα που αφορούν την αρχή της αμεσότητας κατά τη χρήση των κατ ιδία μεμονωμένων αποδεικτικών μέσων ( 6). Κατά τη λήψη υπόψη και εκτίμηση των μεμονωμένων αποδεικτικών μέσων ανακύπτουν ζητήματα προστασίας και ρήξης της αρχής της αμεσότητας. Γίνεται στάθμιση ανάμεσα στην αρχή της ελεύθερης εκτίμησης των αποδείξεων και στο δικαίωμα αποδείξεως των διαδίκων, που επιτάσσουν τη λήψη υπόψη όλων κατά το δυνατόν των διαθέσιμων αποδεικτικών στοιχείων και τη διεύρυνση των αποδεικτικών δυνατοτήτων των διαδίκων, και στην ανάγκη προστασίας της αρχή της αμεσότητας, που επιτάσσει τη λήψη υπόψη αποδεικτικών στοιχείων, που παρέχουν άμεση πληροφόρηση του δικαστηρίου, και επιβάλλει τον έλεγχο των επικαλούμενων αποδεικτικών στοιχείων με την εξέταση τους κατ αντιδικία, προφορικά και ενώπιον του δικαστηρίου, που εκδίδει την απόφαση ( 6 Ι. ΙΙ. ΙΙΙ. ΙV). Ακόμη εξετάζεται κατά πόσο η δεσμευτική συνέπεια για το δικαστήριο της δικαστικής ομολογίας αντίκειται στους σκοπούς και τις επιδιώξεις όχι μόνο της αρχής της αμεσότητας αλλά και του δικονομικού δικαίου ( 6 V). Στο κεφάλαιο έκτο, που περιλαμβάνει την παράγραφο επτά, εξετάζονται οι κυρώσεις, που θα πρέπει να επιβάλλονται για παραβάσεις της αρχής της αμεσότητας. Συγκεκριμένα εξετάζεται για παραβάσεις της αρχή της υποκειμενικής αμεσότητας η επέλευση ακυρότητας διαδικαστικής πράξεως ως κύρωση, η δυνατότητα ασκήσεως εφέσεως και αναιρέσεως ( 7 ΙΙ). Στη συνέχεια εξετάζονται οι συνέπειες των παραβάσεων της αρχής της ουσιαστικής αμεσότητας ( 7 ΙΙΙ). Στο έβδομο κεφάλαιο περιλαμβάνονται οι παράγραφοι οκτώ και εννέα. Εξετάζονται 5