ιζυ1jνού «Το αμάρτ1jμα Τ1jς μ1jτρός μου»

Transcript

1

2 ΦιλολογlκιΊ109 «Το αμάρτ1jμα... του πατρός Μια ανάγνωσ1j του δι1jγ'ijματος του μου». ιζυ1jνού «Το αμάρτ1jμα Τ1jς μ1jτρός μου» του Γιάννη Τασιόπουλου* Μνήμη και Λογοτεχνία Σημασία δεν έχει τι συνέβη, η μητέρα, κάτω από την πίεση της άρνησης του αφηγητή να δεχτεί τη δειjτερη υιοθετημένη κόρη αλλά τι επιλέγουμε να θυμόμαστε (Κατερινι(,)), του εκμυστηρει'ιεται το «αμάρτημά» ότι συνέβη. Η πράξη της μνήμης είναι πράξη ερμ ηνευτικ ή. πράξη δημιουργική. Η μνήμη ορίζει το σχήμα, το χρώμα, την ένταση. Καταγράφει -αυτή- εκ νέου κάθε φορά της: τον ακοι>σιο φόνο της πρ&)της κόρης από την ίδια, όταν ήταν βρέφος... Γ. Σ' ένα διήγημα στο οποίο cσxtjet ο βασικός νόμος της αστυνομικής λογοτεχνίας: «τίποτε το βάθος του εμπειρικοι> πεδίου. Ανασυντάσσει την έκβαση των πραγμάτων, δημιουργ&)ντας νέα αποτελέσματα. δεν είναι όπως φαίνεται» και στο οποίο η επιλογή αποσταθεροποίησης της πραγματικότητας παράγει ένα κείμενο κάτω από το κείμενο (διπλό Η μνήμη είναι ο σκηνοθέτης. κείμενο), ακόμη και αυτές οι προφανείς προθέσεις του συγγραφέα διευρι'ινονται -εν αγνοία του (;) Α. Θεωρία και κριτική της λογοτεχνίας έχουν ήδη από το επίπεδο της προθετικότητας. προ πολλού αποφανθεί ότι το κείμενο παράγει το Δ. Το παρόν άρθρο, λοιπόν, αποπειράται να δικό του νόημα, οπερβαίνοντας κατά κανόνα τις περιγράψει αυτήν τη διει'φuνση και υπέρβαση των προθέσεις τοο συγγραφέα. Η παραγωγή, βέβαια, αυτού του νοήματος -διαφορετικοι> κάθε φοράπροϋποθέτει τη συνάντηση του αναγνώστη! με το κείμενο. ΊΌ άρθρο αυτό αποτελεί έκφανση μιας τέτοιας συνάντησης και αναγνωστικής πρόσληψης του διηγήματος του Βιζυηνοι> από το γράφοντα, ορίων της πρόθεσης του συγγραφέα: Γιατί η Δεσποινιώ η Μιχαλιέσσα δεν εξιλεώνεται απέναντι στον εαυτό της (28 χρόνια μετά το μοιραίο συμβάν) και απέναντι στον Θεό (30 χρόνια το συμβάν), ενώ εξομολογοι'ιμενη λαμβάνει συγχώρεση από τον ίδιο τον Πατριάρχη; Γιατί προβάλλει και ακριβέστερα της εκμυστήρωσης-αποκάλυψης τη μ η λι'ιτρωσή της στο γεγον6ς ότι ο Πατριάρχης του «αμαρτήματος» της μητέρας του αφηγητή. Σε καμιά περίπτωση ας μη θεωρηθεί ψυχαναλυτική η προσέγγισή μας. μια που το ίδιο το κείμενο αποτελεί μια ψυχογραφική εφαρμογή του θέματος της ενοχής και των συνεπει(;)ν της σ' ένα οικογενειακό παράδειγμα, στο οποίο αριστουργηματικά ο δεν έκανε παιδιά, &JacE να μπορεί να καταλάβει το πάθος της μάνας που σκ6τωσε το ίδιο το παιδί της (άσχετο προς το ρ6λο του πνευματικ(6); Η κριτική έχει αναφερθεί στην τραγικότητα τοο προσ&)ποu, την αδυναμία του να την (παθολογική) ενοχή, αιτία της οποίας θεωρεί την Βιζυηνός δίνει ποιητικές διαστάσεις. ανατροπή του αρχετυπικού ρόλου της γυναίκας ως Β. Δεν είναι, νομίζω, άσκοπο να θυμηθούμε «μήτρας ζωής», σι>μφωνα με τον οποίο η μητέρα πολι') συνοπτικά την υπόθεση τοο έργου: Το διήγημα πραγματεύεται τη μάταιη προσπάθεια μιας δίνει ζωή, δεν αφαιρεί, και, άρα. εκείνη αισθάνεται ότι ανατρέπει τη φυσική ροή των πραγμάτων. χήρας-μητέρας να διαχειριστεί την ενοχοποιημένη συνείδησή της. Ο αφηγητής αρχίζει την ανάδρομη Δεν είναι, βέβαια, χωρίς σημασία οι ερμηνείες. αλλά δεν πα60υν να είναι ψυχογραφικές σ' αφήγησή του από τις ενέργειες της μητέρας του ένα αρκούντως ψυχογραφικό κείμενο. Το ίδω το κείμενο, ωστόσο, ως ολοκληρωμένος λογοτεχνικός να σ(~)σει την άρρωστη κόρη της (Αννι(::Ι), γεγονός που συνοi5ε6εται από τη μεροληπτική συμπεριφορά της μητέρας υπέρ του κοριτσιοι) και εις βάρος των αγοριών της. Ωστόσο, η Αννιώ τελικά πεθαίνει και το Θάνατό της διαδέχον;:αι δt')o ι>ιοθεσίες κοριτσιών με δραματικές για τον Ψυχισμό των αδελφών τοο αφηγητή -ο ίδιος είναι ξενι Το έργο κορυφι;)νεται, όταν κ&)δικας που και την ερμηνεία του, νομίζουμέ ότι δίνει το κλειδί για να ξεκλειδώσουμε ερμηνευτικά το ψυχόδραμα της γυναίκας, που είναι λίγο πω σύνθετο απ' ό,τι φαίνεται: Η τραγική -06τως ή άλλως- γυναίκα, κατά τη γνώμη μας. δεν εξιλεώνεται στη συνείδησή της, γιατί ασχολείται 2 με (ι..λλο πρόβλημα! Γι' αυτό και δεν αναζητεί τη

3 ι ιαννης ιασιοπουλος Μτρωση στην έκφραση αγάπης και στοργής προς τα άλλα (αρσενικά) παι<'5ιά της, τα οποία είναι και φυσικά τέκνα της, αλλά εμμ6νως τη ζητεί στο θηλυκό, ακόμη και το υιοθετημένο. Γι' αυτό και η απάντησή της στις επίμονες ερωτήσεις του αφηγητην εξομολόγησή της στον Πατριάρχη έχει αποπροσανατολιστικό χαρακτήρα: Η γυναίκα δεν αποζητεί σογχ&>ρεση, αλλά ται'ιτιση: με καταλαβαίνει!» «Κάποιος, να Ε. Το αμάρτημα, βέβαια, που ο τίτλος υπο<'5ηλώνει, αλλά και αυτό στο οποίο η ίοια η Δεσποινι(;) ούο φορές αναφέρεται υπαινικτικά (στην προσευχή-θυσία και λίγο πριν από την αποκάλυψη) είναι το ακούσιο πλάκωμα του νεογέννητου πρώτου κοριτσιού (Αννιώ πρ(;)τη) της Δεσποινιώς και του Μιχαήλοu. Συχνά καταλογίζονται στη μητέρα και άλλα «αμαρτήματα» -πιο σοβαρά ίσως- όπως η παραμέληση των αγοριών της, η προσφυγή της σε οεισι<'5αιμονικά μέσα αντιμετώπισης της ασθένειας και -συχνότερα- η προσφορά της θυσίας του Γιωργή ως αντάλλαγμα για το κορίτσι. Ωστόσο. το πραγματικό(τερο) αμάρτημα της μητέρας, στη οική μας ανάγνωση, νομίζουμε είναι άλλο. Και αν οεν ταυτίζεται με το αμάρτημα του... πατρός του αφηγητή (η ενοχοποίηση της Δεσποινιώς). τουλάχιστον εκκινεί από αυτό. Ας οοι'ιμε, όμως, την ανασήμανση των χωρίων της αφήγησης με βάση τη οική μας προσέγγιση: Ι. Ο αρμονικός συζογικός βίος:.. «Τ1το)) τότε κο))τά... η ΥιαΥιά σου ))α χαρώ»: Η μητέρα, στην αρχή της ανάδρομης αφήγησής της. παρουσιάζει τον άντρα της να καθυστερεί το γάμο του Φωτή του Μυλωνά, τον οποίο θα πάντρευε. για να μπορέσει να παρευρεθεί ως κουμπάρα σ' αυτόν και η γυναίκα του, να συμμετάσχει και να διασκεδάσει και η ί<'5ια (<<Τ1θελε ))α με βυάλη και μέ))α στο)) κόσμο. Υια ))α xapcj σα)) πανδρευμέ))η») και, μάλιστα, καθι,')ς υπήρξε περιορισμένη και καταπιεσμένη από τη μητέρα της (μητριά της, στην πραγματικότητα) - γιαγιά του Γιωργή (<<αφού κορίτσι δεν μ' άφηκεν η ΥιαΥιά σου να χαρcj»). Καταλαβαίνει κανείς ότι η μητέρα του Γιωργή βρ1ικε στο πρόσωπο του άντρα της τον «ελευθερωτή» της από την καταπίεση της <'5ικής της μητέρας. ένα είδος «ευεργέτη» της ζωής της. Του αναγνωρίζει, λοιπόν, ενδιαφέρον, στοργή. αγάπη... «Έκαμεν ο πατέρας σου κέφι, σαν διασκεδαστικός που ήταν ο μακαρίτης»: Ο άντρας της ήταν «διασκεδαστικ()ς». χαρακτηριστικό που προδίδει μια ευχάριστη συμβίωση. \11 «Μ' έρριψε το μαvτήλι τοο va σηκωθcj να χορέψουμε»: κίνηση ιδιαίτερα τιμητική προς τη γυναίκα από έναν άντρα, ο οποίος «φλερτάρει» -κατά κάποιο τρόπο- τη γυναίκα του ακόμη και μετά από τρία χρόνια γάμοu;j (σ11- μανση αρμονίας)... «Σαμ τον έβλεπα μα χορειύη, μου άνοιυεν η καρδιά μου»: Η ευτυχία της είναι συνδεδεμένη-εξαρτημένη από την ευτυχία εκείνου: Η γυναίκα χαίρεται με τη χαρά του άντρα της (καμαρι,')νει για το σύντροφό της - εξάρτηση)... «Και σαμ νέα... Μα εμείς εχορέφαμε και καλι'υτερα και πολύτερα» :::= Η αίσθηση της συζυγικής αρμονίας στην κορι'ιφωσή της: «Ημαστε το καλύτερο ζευυάρι!».. «Άντρα έχω παιδί στην κοι)νια και δεν μπορώ πια να μείνω»: Η μητέρα είναι υπεύθυνη και έχει συνεί<'5ηση του μητρικού ρόλου-καθήκοντος. Γι' αυτό κρίνει σκόπιμη την αποχώρησή της απ6 το γλέντι του γάμοι). \11 «Μείνε εσύ, αν θέλης να διασκεδάσης ακόμα» :::= Δε θέλει. όμως, να του περιορίσει τη χαρά και να του χαλάσει το κέφι, φ «Ε, καλά, Υυναίκα! Έλα. χόρεψε χι αoτc)ν το χορό μαζί μου και ιίστερα πηυαίνουμε και οι δύο»: παρ' όλη την κούρασή της και την έγνοια της να φροντίσει το παιδί της, παρατείνει την παραμονή της στο χορό/γλέντι, για να μην τον δυσαρεστήσει (: βασική προτεραι6τητά της η χαρά του άντρα της -7 «Το έκαμα Υια το χατήρι σοο»)... «Κουράσθης», «Κοοράσθηκα», «ξεκουράζομαι». «κουρασμένη»: η επανάληψη του θέματος της φυσικής κόπωσης της Δεσποινιώς, του ότι υποστηρίζει την αληθοφάνεια (προοικονομία) του τραγικού συμβάντος που θα επακολουθήσει. προετοιμάζει (αφηγηματικά) ένα άλλοθι σοβαρό ως προς το βαθμό της ευθι')νης της μητέρας για το Θάνατο του βρέφους... «ο πατέρας σου σήκωσε το παιδί, και βαστούσε και μέvα από το χέρι»: Ο άντρας προσπαθεί να ξεκουράσει τη γυναίκα του (στοργικ6ς) κατά την επιστροφή τους από το γλέντι του γάμου στο σπίτι: «θα στρ(/)σω τα στρ(δματα μοναχός μοο» (ο άντρας θα κάνει γυναικεία <'50υλειά ω για χάρη της γυναίκας τοο). «Εμετάνοιωσα που σ' έβαλα κι εχόρε- 53

4

5 ι ιaννης ιαο/ο110ολοζ Οάνατο της (πρώτης) Αννιώς τίποτε δεν είναι όπως πριν. Η συντριβή που προκαλεί το γεγονός στον άντρα της, κω μάλωτα 6πως το εισπράττει ενοχικά πολλαπλασιασμένο η γυναίκα, ανατρέπει την αρμονία, την ευτυχία. το 6νειρο που για τρία χρ6νια έζησε. Ακ6μη και αυτά τα «ανακαλήματα» του Μιχαήλου. εν είδει μνημοσύνοιλ μπορούν να εκληφθούν ως προσπάθειες της Δεσποινιώς να εξιλεωοεί απέναντι στον άντρα της, ακ6μη και 6ταν είναι νεκρός: «Κοίτα τι κάνω, πώς βασανίζομαι ακόμη. Υια να αποκαταστήσω το κακό που σου έκανα...». Αν δε συμβαίνει αυτ6. τότε δεν εξηγείται, πιστεί)ουμε. η παοολογική εμμονή της Δεσποινιώς στα κορίτσια και η συνέχωη της ενοχής ακόμη και μετά την εξομολόγηση στον Πατριάρχη. Ούτε και αυτό το εύρος του αφηγηματικοί> χρόνου στην αναδρομική αφήγηση του γάμου και του Οανάτου της Αννιώς, η οποία περιέχει λεπτομέρειες χωρίς άλλη σημασία (ακόμη και από αυτήν της επιβράδυνσης) απ' το να αναδείξουν την αντίθεση του προ και του μετά βίου της. απ' το να μας δώδηλαδή, τα κλειδιά για να ξεκλειδι(ισουμε το αμάρτημα... του αμαρτήματος. Η εκμυστήρευση-εξομολόγηση έχει τα χαρακτηριστικά μιας Ψυχαναλυτικής συνεδρίαξ Εδώ, πράγματι. έχουμε την ανάκληση του ασυνείδητου και την ανεπίγνωστη ανάκληση-παραδοχή ενός άλλου αμαρτήματος, το οποίο η Δεσποινιώ προβάλλει στο πλάκωμα της πρ«(ιτης ΑννΙύ\ς. Αλλά και η αντιθέτου προσέγγιση της σκηνής, κατά την οποία η Δεσποινιώ ενοχοποιείται απ6 τον άντρα της, μπορεί να φωτίσει την ερμηνεία μας: Αν η αντίδραση του Μιχαήλου ήταν λιγότερο αυθόρμητη και αυστηρή, αν, δηλαδή, ήταν με διάθεση συμπαράστασης προς τη γυναίκααυτουργό ενός φόνου που δεν ήθελε (η μητέρα που αποδεδειγμένα νοιάζεται για το παιδί της), τ6τε πιστει>ει κανείς ότι η εδραίωση της ενοχής στην ψυχή της θα έπαιρνε αυτές τις διαστάσεις; «Εγκλημάτισε» η Δεσποινιώ, πράγματι «αμάρτησε»7, αλλά όχι σε σχέση με το παιδί της (δεν το ήθελε) οι>τε σε σχέση με τον Θε6. Αμάρτησε 6σον αφορά την «τύχη» της και την ευτυχία τηξ Τ(,')ρα, εάν το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε υπήρχε ως πρόθεση στον ψυχογράφο Βιζυην6, αυτ6 είναι ένα ερ<ι')τημα μονίμως αναπάντητο στη λογοτεχνία και γενικότερα στην Τέχνη. Αλλά αυτή δεν είναι και η μαγεία της: ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ο αναγνώστης. αν δεν είναι ο σονδημιοιψγ6ς του κειμένου (του συν-γραφέα αυτού που γράφει μαζί με κάποιον άλλο) μπορεί να είναι αυτ6ς που ανασταίνει τις κείμενες (νεκρές) λέξεις του κειμένου δίνοντάς τους ζωή, για να πραγματωθεί η αφήγηση. " Ή έτσι, τουλάχιστον, το παρουσιάζει στον αφηγητή, συνεχίζοντας πιθανώς και αυτή το παιχνίδι του να αποκρίιπτει αποκαλύπτοντας πρβλ. Π. Μουλλάς (επιμ.): «Η αφήγηση δεν είναι μόνο ομολογία, Είναι και απ6- κρυψη» στο: Γ. Μ. Ι3ιζυην6ς, Νεοελληνικά Διηγήματα, ΝΕΒ, Ερμής, ΑΘήνα " Ας μην ξεχνάμε και τις ερωτικές συνδηλώσεις του χοροι). 4 Την οποία Avvtu') ήδη προηγουμένως βάλει να επιλέξει τον αντικαταστάτη της στο θάνατο, προφαν<;)ς γιατί η δική τους προτίμηση θα «ισοστάθμιζε» την αξία τους στην απαίτηση του θεοι). (<<Ποίον από τους δι>ο θέλεις να παίζετε μαζί; την ηρώτησε τρυφερώς η μήτηρ μου - τον Χρηστάκη, ή το ΓιωΡΥί;»), 5 «Τότε μοιι ήλθεν εις τον νουν ότι και άλλοτε μας επ() τιζεν από του αοτοι) σκεύους, ευθι>ς ως εξυπνούμεν, Παι ενθιιμήθην, ότι οσάκις έκαμνε τούτο η μήτηρ μας, ήτο καθ' όλην εκείνην την ημέραν ζωηρά και περιχαρής, ως εάν είχεν απολαιjσει μευ(χλην τινά πλην μοστικήν εοδαψονία». G «- Κάτι θα έχης στην καρδιά, μητέρα, είπον τότε μετά τινος δειλίας. Μη θυμώνης! Παι λαβών εφίλησα την παυεράν αοτής χείρα προς εξιλέωσιν. - Ναι! είπε ν εκείνη αποφασιστικώς, 'Εχω κάτι eor;; μέσα βαρύ, πολι.! βαριυ, παιδί μου! Ως τrδρα το ΥΥωρίζει μ6ν()ν ο Θεός και ο πνευματικός μου. Βσι> είσαι διαβασμένος και συντυχαίνεις καμμιά φορά σαν τ())) (διο τον πνεοματικό, και καλιίτερα. Σήκω, κλείσε τη θι>ρα, και κάτσε να σε το πω, ίσως με παρηυορήσης ολίυο, ίσως με λυπηοής, και αυαπήσης το Πατερινι(/). σαν ))άταν αδελφή σου,» 7 Αμάρτημα = αποτυχία «αμαρτάνω = απο1υγχάνω), Η Αειτοιφγική είναι και η αναδρομική ερμηνεία (παραλληλία) της συμπεριφοράς -ενοχοποιημένης πάντα- και του Γιωργή: «Περιποιείται» την Αννιώ για να γίνει αρεστ6ς στη μητέρα. 6πως και η Δεσποινιώ περιποιείται την Αννιώ για να γίνει αρεστή (= να εξιλεωθεο στον άντρα της (ακ6μη κσι 6ταν αυτός δε ζει πια!). *0 Γιάννης Τασι6πουλος είναι καθηγητής Δ.Ε. 55