Η EΛΛΗΝΙΚΗ EΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΟΘΩΜΑΝΟΙ, ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΣΤΑ 1821

Transcript

1 Η EΛΛΗΝΙΚΗ EΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΟΘΩΜΑΝΟΙ, ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΣΤΑ 1821 Μια συντηρητική εποχή Το 1815 οι τελευταίες στρατιές του Ναπολέοντα ηττήθηκαν στο Βατερλό. Για την ευρωπαϊκή ιστορία αυτό το ορόσηµο αποτελούσε το τέλος µιας εποχής και την αρχή µιας καινούργιας κατάστασης. Η περίοδος των µεγάλων αναταραχών, που είχε ξεκινήσει µε τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και συνεχίστηκε µε τις απόπειρες της Γαλλίας να µεταβάλει τον χάρτη και συνάµα το πολιτικό και κοινωνικό σύστηµα της Ευρώπης, τελείωσε και επανήλθε η γαλήνη. Θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστούµε ότι το ποτάµι της ιστορίας είχε γυρίσει πίσω. Από πολλές απόψεις το 1815 δεν θύµιζε σε τίποτε το Η Παλινόρθωση, η αποκατάσταση των δικαίων του Παλαιού Καθεστώτος έδωσε πίσω τίτλους και ενίοτε ιδιοκτησίες στους αριστοκράτες της Γαλλίας, δεν µπόρεσε όµως να επαναφέρει στη ζωή εκείνους που έχασαν τη ζωή τους στη λαιµητόµο όπως δεν µπόρεσε να επαναφέρει στο µυαλό των ανθρώπων τον σεβασµό, τον φόβο, το δέος, την απόσταση τέλος πάντων που χώριζε παλιά τους άρχοντες από τον απλό λαό. Οι τύραννοι, το ήξερε ο πολύς κόσµος πλέον, ήταν θνητοί. Επιπλέον νέα φαινόµενα άλλαζαν την εικόνα και τις λειτουργίες του κόσµου. Οι εφαρ- µογές του ατµού έδιναν νέες προοπτικές στη βιοµηχανία και στο εµπόριο και ταυτόχρονα γεννούσαν νέες ευκαιρίες πλουτισµού για τους λίγους και νέες κοινωνικές ιδιότητες για τους πολλούς. Οι βιοµηχανικοί εργάτες έγιναν µέρος του κοινωνικού τοπίου στις λίγες ακόµα γεωγραφικές ζώνες όπου η βιοµηχανία έκανε την επανάστασή της. Μαζί τους έφεραν νέες κοινωνικές ισορροπίες ή µάλλον εισήγαγαν φόβους ανατροπής πολύ πιο ισχυρούς από εκείνους που γνώριζε το πρόσφατο µόλις παρελθόν. Παράλληλα οι επιχειρηµατίες άλλαξαν διάσταση, υπόσταση, σηµασία: δεν χρειαζόταν πλέον να έχεις τίτλο ευγενείας, γαλάζιο αίµα, γη και δουλοπάροικους για να είσαι σηµαντικός. Το χρήµα, τα εισοδήµατα, έκρινε ολοένα περισσότερο τη θέση στην κοινωνική πυρα- Η ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό σηµατοδότησε το τέλος Στη νέα εποχή των αρχών του 19ου αιώνα οι νέες εφαρµο-

2 µίδα και οι τρόποι να το αποκτήσει κανείς πολλαπλασιάζονταν. Η κερδοσκοπία έγινε τρόπος ζωής και µαζί της η τυχοδιωκτική τόλµη. Γεννιόταν ένας κόσµος ευκαιριών, στον οποίο θα κυριαρχούσαν όσοι ήξεραν να τις αδράξουν. Όλα αυτά ήταν καινούργια για τη γηραιά ήπειρο, τον οµφαλό της γης σε εκείνους τους καιρούς. Οδηγούσαν σε ένα µέλλον απρόβλεπτο όπου οι ανατροπές θα ήταν ο κανόνας στη λειτουργία του κόσµου. Οι φόβοι που κληροδότησε το επαναστατικό χθες συναντήθηκαν µε εκείνους που προκαλούσε το καινοτόµο αύριο, έτσι ώστε να απλώσουν ένα παχύ σύννεφο ανησυχίας πάνω από τα ανάκτορα, τους πύργους ή τα µέγαρα των ισχυρών της ηπείρου. Ο κόσµος τους ήταν εύθραυστος, όπως απέδειξε το χθες, και ασταθής, όπως υποσχόταν το αύριο. Η αίσθηση αυτή οδηγούσε τους ενδιαφεροµένους προς µια συντηρητική κατεύθυνση, η οποία εκφραζόταν και κυριαρχούσε στην πολιτική αντίληψη σε όλες τις πρωτεύουσες της ηπείρου. Διαµορφωµένη µέσα στο γενικό αυτό πνεύµα η Ιερή Συµµαχία ιδρύθηκε από τους ισχυρούς ηγεµόνες της Ευρώπης την επαύριο της µεγάλης τους νίκης κατά του Ναπολέοντα ακριβώς για να εξορκίσει τους φόβους για όσα έφυγαν και για όσα θα έρχονταν. Αναχρονιστική στο πνεύµα και στο γράµµα, ταύτιζε την τάξη του κόσµου µε την τάξη του Θεού και απειλούσε τους ανατροπείς µε επίγεια και επουράνια τιµωρία. Δεν ήταν ευπρόσδεκτες οι επαναστάσεις εκείνα τα χρόνια. Παρά τις αναχρονιστικές της παραµέτρους, η Ιερή Συµµαχία επρόκειτο να έχει αξιοσηµείωτη και σε ένα βαθµό απρόβλεπτη για όποιον γνώριζε τα υπόγεια πάθη και τους ανταγωνισµούς των δυνάµεων επιτυχία. Στην ουσία εγκαινίασε ένα διπλωµατικό σύστηµα µε πολιτικά, ιδεολογικά, κοινωνικά χαρακτηριστικά το οποίο, µε διαφορετική µορφή και διαφορετικούς πρωταγωνιστές, θα διηύθυνε τα ευρωπαϊκά πράγµατα έως το ή σύµφωνα µε άλλους έως το Επρόκειτο για ένα πλαίσιο συνεννόησης των Ευρωπαίων ηγετών που επιβίωσε επαναστάσεων (1821, 1830, 1848, 1870), πολεµικών αναµετρήσεων (Κριµαϊκός πόλεµος, ιταλικοί και γερµανικοί πόλεµοι, Γαλλοπρωσικός πόλεµος κλπ.), τεράστιων γεωπολιτικών ανατροπών (ενοποίηση Ιταλίας και Γερµανίας) και ποικίλων αδιάκοπων κρίσεων. Στην ουσία εµπόδισε το ξέσπασµα ενός γενικευµένου ευρωπαϊκού πολέµου για περίπου εκατό χρόνια, από το 1815 έως το Είχε τις θετικές του πλευρές, καθώς εξασφάλισε στις ευρωπαϊκές δυνά- µεις την αναγκαία ηρεµία, ώστε να απλώσουν την ισχύ τους (οικονοµική, διοικητική, Ο τσάρος Αλέξανδρος της Ρωσίας ( ) ήταν ανά-

3 Διακήρυξη της Iερής Συµµαχίας Παρίσι, 26 Σεπτεµβρίου 1815 (αποσπάσµατα) «Στο όνοµα της Aγίας και Aδιαιρέτου Tριάδος, οι A.M. ο Aυτοκράτορας της Aυστρίας, ο Bασιλιάς της Πρωσσίας και ο Aυτοκράτορας της Pωσσίας, ακολουθώντας την οδό που έδειξαν τα µεγάλα γεγονότα που συνέβησαν στην Eυρώπη τα τελευταία τρία χρόνια και, ιδιαίτερα, τις αγαθές τύχες µε τις οποίες θέλησε η Θεία Πρόνοια να ανταµείψει τα κράτη των οποίων οι Kυβερνήσεις στήριξαν την ελπίδα και την εµπιστοσύνη τους σε Aυτήν και µόνη, έχοντας την βαθιά πεποίθηση ότι πρέπει να θεµελιώσουν την πορεία που οι Δυνάµεις αυτές ακολουθούν στις µεταξύ τους σχέσεις πάνω στίς υπέρτατες αλήθειες που η άφθαρτη θρησκεία του Θεού-Σωτήρος διδάσκει. Διακηρύσσουν αποφασιστικά ότι η παρούσα Πράξη δεν έχει άλλο αντικείµενο από το να εκφράσει ενώπιον του Σύµπαντος την ακλόνητη απόφασή τους να µην ακολουθήσουν άλλον κανόνα στην συµπεριφορά ή στην διοίκηση των κρατών τους ή στις σχέσεις τους µε οποιαδήποτε άλλη κυβέρνηση, παρά τις διδαχές αυτής της Aγίας Θρησκείας, αρχές δικαιοσύνης, ελέους και ειρήνης. (...) Kατά συνέπεια, οι Mεγαλειότητές Tους, συµφωνούν στα παρακάτω άρθρα: Άρθρο 1ο - Σύµφωνα µε τον Λόγο των Aγίων Γραφών, που επιτάσσει σε όλους τους ανθρώπους να θεωρούν αλλήλους ως αδελφούς, οι τρείς µονάρχες αποφασίζουν να συνδεθούν µε δεσµούς αδελφοσύνης, αληθινής και αδιάλυτης και, θεωρώντας εαυτούς συµπατριώτες, να παρέχουν ο ένας στον άλλο, σε κάθε τόπο και σε κάθε περίσταση, στήριξη και βοήθεια. Θεωρώντας δε τις σχέσεις µε τους υπηκόους τους και τους στρατούς τους ως σχέσεις πατέρα προς την οικογένειά του, θα τους κατευθύνουν στο ίδιο πνεύµα της αδελφότητας που εµπνέει τους ίδιους στην υπεράσπιση της θρησκείας, της ειρήνης και της δικαιοσύνης. Άρθρο 2ο. - Kατά συνέπεια, η µόνη απόλυτη αρχή στις σχέσεις, είτε ανάµεσα στις αναφερόµενες Kυβερνήσεις, είτε ανάµεσα στους υπηκόους τους, θα είναι η παροχή αµοιβαίας υποστήριξης, η καλοπροαίρετη έκφραση της αµοιβαίας στοργής που τους διακατέχει, η αίσθηση όλων ότι είναι µέλη του ίδιου χριστιανικού έθνους. Οι τρείς

4 σύµµαχοι Πρίγκηπες δεν θεωρούν τους εαυτούς τους παρά ως απεσταλµένους της Θείας Πρόνοιας µε αποστολή την διακυβέρνηση των τριών κλάδων της ίδιας και της αυτής οικογένειας. (...) οµολογώντας έτσι ότι το χριστιανικό έθνος, του οποίου οι ίδιοι και οι λαοί τους αποτελούν τµήµα, δεν έχει αληθινά άλλον ηγεµόνα, από αυτόν στον οποίο αποκλειστικά ανήκει η δύναµις, γιατί σ αυτόν αποκλειστικά βρίσκονται οι θησαυροί της αγάπης, της επιστήµης και της απέραντης γνώσης, δηλαδή στον Θεό, στον Θείο Σωτήρα µας Iησού Xριστό, στον Λόγο του Yπέρτατου, λόγο της ζωής. Oι Mεγαλειότητές Tους συστήνουν συνεπώς, µε το πιο τρυφερό ενδιαφέρον, στους λαούς τους, να έχουν ως µοναδικό µέσο για να απολαύσουν την γαλήνη που απορρέει από την καθαρή συνείδηση και που είναι η µόνη µε διάρκεια, την περιχαράκωσή τους, κάθε µέρα και περισσότερο, πίσω από τις αρχές και την τήρηση των καθηκόντων που ο Θείος Σωτήρας δίδαξε στους ανθρώπους. Άρθρο 3ο. Όλες οι δυνάµεις που θα επιθυµήσουν σταθερά να συνταχθούν µε τις ιερές αρχές που υπαγόρευσαν την παρούσα Πράξη και που θα αναγνωρίσουν πόσο αυτές είναι σηµαντικές για την ευτυχία των εθνών, που για τόσο καιρό ταράχθηκαν, (...) θα γίνουν δεκτές µε προθυµία και φροντίδα σε αυτήν την Iερά Συµµαχία. (...) Φραγκίσκος Φρειδερίκος - Γουλιέλµος Aλέξανδρος στρατιωτική, πολιτισµική) σε ολόκληρο τον πλανήτη δηµιουργώντας τις αποικιακές αυτοκρατορίες τους. Είχε τις αρνητικές του πλευρές, καθώς επέτρεψε επίσης την επιβίωση αναχρονιστικών πολιτικών και κοινωνικών σχηµάτων, των αυτοκρατόρων από τη µια, των δουλοπάροικων λόγου χάρη από την άλλη, που θα εκρήγνυνταν µε απίστευτη βιαιότητα στον 20ό αιώνα. Αυτό το ισχυρό σχήµα βρισκόταν ακόµη στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση. Η τελευταία αποτέλεσε την πρώτη µεγάλη δοκιµασία του συστήµατος ενώ, από την άλλη, η Ιερή Συµµαχία αποτέλεσε τον βασικό «αστάθ- µητο παράγοντα» του τολµηρού εγχειρήµατος των Ελλήνων. Η γνώµη των ισχυρών ηγεµόνων της Ευρώπης θα καθόριζε σε µεγάλο βαθµό την έκβαση του επαναστατικού

5 αγώνα και ήταν φυσικό να θεωρείται το συντηρητικό πνεύµα που σάρωνε την ήπειρο, µείζων κίνδυνος για τα δίκαια των Ελλήνων. Στην πράξη αποδείχθηκε ότι τα πράγµατα ήταν πολύπλοκα και αντιφατικά. Η ελληνική εξέγερση ήταν το πρώτο µεγάλο γεγονός που βρέθηκε απέναντι στα νέα ευρωπαϊκά σχήµατα. Οι εταίροι δεν είχαν διαµορφώσει συγκεκριµένες πολιτικές για ένα τόσο µεγάλο ζήτηµα που έθετε σε δοκιµασία ακόµη και τις µεταξύ τους ισορροπίες. Επιπλέον το γεγονός ήταν πολύπλοκο. Η Οθωµανική αυτοκρατορία είχε γίνει δεκτή στη Βιέννη αν όχι ως ισότιµος εταίρος των ισχυρών της Ευρώπης, τουλάχιστον ως µία δύναµη που µπορούσε να συµβάλει στην ευταξία και στις ισορροπίες του καιρού της, έστω και αν δύσκολα µπορούσε να τη θεωρήσει κανείς µέρος των σχεδίων της χριστιανικής Θείας Πρόνοιας. Και ενώ οι θρησκευτικοί παράγοντες µπορούσαν εύκολα να παραµεριστούν, δεν συνέβαινε το ίδιο µε τους αντίστοιχους πολιτικούς. Η όλη θλιβερή εικόνα της επικράτειας του σουλτάνου γεννούσε εκ των πραγµάτων ζήτηµα διαδοχής. Η διαδοχή αυτή ενδιέφερε κυρίως τη Ρωσία και την Αυστρία, δυνάµεις που αποτελούσαν τους θεµέλιους λίθους του τότε ευρωπαϊκού συντηρητισµού και δευτερευόντως την Αγγλία που δεν ήθελε να δει στο νότιο άκρο των Βαλκανίων ανατροπές που θα δηµιουργούσαν µακροπρόθεσµα απειλές στους αποικιακούς της διαδρόµους. Εκ των πραγµάτων η αναταραχή που προκάλεσαν οι Έλληνες αποτελούσε ευθύς εξαρχής ένα διεθνές επεισόδιο, η έκταση του οποίου προκαλούσε υπόγειους κλυδωνισµούς κάτω από τη µάσκα του συντηρητισµού και της αντεπανάστασης που φορούσε η Ιερή Συµµαχία. Σε τελευταία ανάλυση αυτές οι αφανείς αναταράξεις θα έδιναν στην πορεία τη λύση στο ελληνικό ζήτηµα και θα διαµόρφωναν µε τον τρόπο που διαµόρφωσαν το ελληνικό κράτος, κάτω από διεθνή αιγίδα και µέριµνα. Με άλλα λόγια, το γενικά συντηρητικό κλίµα που όριζε τα ευρωπαϊκά πράγµατα δεν είχε µόνο αρνητικές συνέπειες για τους επαναστάτες. Οπωσδήποτε θα χρειάζονταν πολλά για να φθάσουµε έως εκεί. Η Ιερή Συµµαχία των ισχυρών ηγεµόνων της Ευρώπης υπήρξε Μια ασυνήθιστη επανάσταση Η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν οπωσδήποτε η πρώτη που συνέβαινε στο ευρωπαϊκό στερέωµα ούτε η πρώτη που συγκλόνιζε την Οθωµανική αυτοκρατορία. Η ταραγµένη περίοδος είχε δει κάθε είδους ανατρεπτικό και επαναστατικό αίτηµα να µετουσιώνεται σε µαζική πολιτική δράση. Στην ίδια την επικράτεια της Πύλης επανα-

6 στατικά κινήµατα ή αποσχιστικές απόπειρες µε θρησκευτικό ή πολιτικό περιεχόµενο ήταν µάλλον ο κανόνας στην εποχή αυτή. Οι Σέρβοι εξεγέρθηκαν το 1804 και το 1817 ήταν η πρώτη εθνική ενότητα των Βαλκανίων που απέκτησε κάποιου είδους ανεξαρτησία από την Κωνσταντινούπολη. Στην Αραβία, τη Συρία, την Αίγυπτο σοβούσαν κινήµατα αµφισβήτησης της εξουσίας του σουλτάνου µε θρησκευτικό ή αντίθετα εκσυγχρονιστικό περιεχόµενο. Ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων ανήκε ακριβώς σε αυτό το κλίµα. Η περίπτωση των Ελλήνων διέφερε όµως απ όλα όσα ο οθωµανικός κόσµος είχε γνωρίσει µέχρι τότε. Ένα χαρισµατικό πρόσωπο βρισκόταν πίσω από τις περισσότερες των περιπτώσεων όπου η κυριαρχία του σουλτάνου βρέθηκε, εκείνα τα χρόνια, σε αµφισβήτηση. Ο Μεχ- µέτ Αλή της Αιγύπτου ήταν η πιο επιφανής περίπτωση αξιωµατούχου ικανού να υπεξαιρέσει εξουσία και επικράτεια της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης, χωρίς όµως να είναι η µόνη. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε τίποτε το αντίστοιχο, αν και οι κινήσεις του Αλή πασά παραπλάνησαν αρχικά τους ιθύνοντες της Πύλης ως προς το τι συνέβαινε στην Ελλάδα. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στη Σερβία, όπου απουσίαζε η χαρισµατική προσωπικότητα, επικεφαλής της αµφισβήτησης βρισκόταν µία συγκεκριµένη κοινωνική οµάδα µε συµφέροντα που συναντούσαν ίσως τις επιθυµίες των πολλών αλλά που δεν έπαυαν να είναι στενά συνδεδεµένα µε τις ειδικές «ταξικές» θα λέγαµε επιθυµίες του συγκεκριµένου κοινωνικού χώρου. Επρόκειτο για αγροτικές κοινωνίες, κλεισµένες στον εαυτό τους µε βασικό ενδιαφέρον τη γη και τον τρόπο που θα την κατείχαν ή θα τη διένειµαν. Η πλεονεξία των γενίτσαρων ήταν εκεί το βασικό τους πρόβληµα και την επίλυσή του µπορούσαν να την αναζητήσουν ακόµα και από κοινού µε τον σουλτάνο. Στην Ελλάδα τα πράγµατα ήταν πιο σύνθετα. Πραγµατικά, το κύριο στοιχείο που διαφοροποιούσε την ελληνική περίπτωση από τις άλλες κινήσεις αµφισβήτησης της σουλτανικής εξουσίας ήταν ο πολυσηµία των πρωταγωνιστών της. Δεν υπήρχε στην εδώ περίπτωση µία αυστηρά προσδιορισµένη κοινωνική οµάδα που θα οδηγούσε προς τη ρήξη για να προασπίσει κυρίως τα δικά της συµφέροντα. Για την ακρίβεια οι ισχυρές οικονοµικά και κοινωνικά οµάδες που ενδιαφέρονταν για τον απογαλακτισµό τους από την οθωµανική εξουσία ήταν στη συγκεκριµένη περίπτωση πολλές, µε διαφορετικές δραστηριότητες, διαφορετικά ταξικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, διαφορετική κουλτούρα, ιδεολογία, πολιτική παιδεία Το σώµα των γενίτσαρων δηµιούργησε κατά τον 19ο αιώνα Οι Φαναριώτες, οι αριστοκράτες της Κωνσταντινούπολης, αποτε-

7 και, ως εκ τούτου, σχέδια. Τις ένωνε ο κοινός παρονοµαστής της αµφισβήτησης, τις χώριζαν όµως οι διαφορετικές λειτουργίες που επιτελούσαν. Καµία από τις διαφορετικές αυτές οµάδες δεν µπορούσε από µόνη της να σκεφθεί, να οργανώσει και να πραγµατοποιήσει µια επανάσταση ενάντια στην εξουσία της Υψηλής Πύλης. Η καθεµία από αυτές µετέφερε ιδιότητες, δυνατότητες, δεξιότητες και χαρακτηριστικά που, σε συνδυασµό µε τις υπόλοιπες, την καθιστούσαν απαραίτητο κοµµάτι της γενικής προσπάθειας. Οι Φαναριώτες, αληθινοί αριστοκράτες της Κωνσταντινούπολης, απολάµβαναν σηµαντικές θέσεις στον κρατικό µηχανισµό της Πύλης κυρίως ως δραγοµάνοι, ως διερµηνείς, ως διπλωµάτες, δηλαδή σύµφωνα µε τους ορισµούς της δικής µας εποχής. Δεν ήταν εκ φύσεως επαναστάτες, κάθε άλλο µάλιστα. Ζούσαν όµως σε συγκυρίες περίπλοκες, ευνοϊκές γι αυτούς και απειλητικές ταυτόχρονα. Οι εκσυγχρονιστικές επιθυµίες των σουλτάνων ευνοούσαν την ανάδειξή τους καθώς ενίσχυαν τις γέφυρες µε τη Δύση και ως εκ τούτου τη θέση των Φαναριωτών στην οθωµανική πολιτική ζωή. Όταν οι διαµάχες των Οθωµανών µε τους Ρώσους οδήγησαν σε ειδικό καθεστώς τις συνοριακές, ανάµεσα στις δυνάµεις αυτές, επαρχίες, η Πύλη εµπιστεύθηκε αυτούς τους άρχοντες στη διακυβέρνηση των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών, αξίωµα που επιβαλλόταν πλέον από τις συµφωνίες µε τους Ρώσους να το ασκούν χριστιανοί. Άρχοντες της διοίκησης και της διπλωµατίας, ηγεµόνες σε πλούσιες επαρχίες που βρίσκονταν ανάµεσα σε δύο κόσµους, οι Φαναριώτες αποτελούσαν το σηµείο επίσηµης επαφής της οθωµανικής εξουσίας µε τη Δύση. Από τη θέση τους αυτή γνώριζαν πολλά πράγµατα για τις προόδους της τελευταίας και αποτελούσαν ένα βασικό κανάλι στη µεταφορά ιδεών προς την οθωµανική πρωτεύουσα. Αυτή ακριβώς η στρατηγικά σηµαντική τους θέση τους καθιστούσε εύθραυστους, ευάλωτους στις εκάστοτε κρίσεις και αλλαγές. Οι συντηρητικοί στην Κωνσταντινούπολη τους έβλεπαν ως συνενόχους στο έγκληµα του εκδυτικισµού, της εγκατάλειψης των πατροπαράδοτων ισλαµικών αξιών. Από την άλλη πλευρά όσοι στην οθωµανική διοίκηση επιθυµούσαν τον εκδυτικισµό αυτό, έβλεπαν τους Φαναριώτες ως µείζον εµπόδιο στις προθέσεις τους. Στη θέση τους έπρεπε να αναδειχθεί µία µουσουλµανική, οθωµανική αριστοκρατία που θα µπορούσε να οδηγήσει την αυτοκρατορία στις απαραίτητες αλλαγές. Στην Κωνσταντινούπολη ακόµη και οι επιφανέστεροι των Φαναριωτών ένιωθαν ανησυχία µπροστά στις αντιφατικές και επικίνδυνες αυτές ισορροπίες. Ο πατριάρχης αντλούσε το κύρος του από τη θέση του στην

8 Οι εξελίξεις στα βόρεια Βαλκάνια έδιναν νέες δυνατότητες στους Φαναριώτες, µε αντάλλαγµα πρόσθετους κινδύνους και ανησυχίες. Το εξαρτώµενο από τις τύχες των ρωσο-οθωµανικών σχέσεων ειδικό καθεστώς των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών είχε εξασφαλίσει σε µερικές χριστιανικές οικογένειες της Πόλης αληθινά βασίλεια, που φαίνονταν όµως και ήταν εφήµερα. Ηγεµόνευαν στα σύνορα δύο διαφορετικών και αντίπαλων κόσµων ξένοι αυτοί, ενδιάµεσοι, δεχόµενοι επιδράσεις από όλα τα ση- µεία του ορίζοντα και εξασκώντας τις πολιτικές και διπλωµατικές τους δεξιότητες σε ένα ολισθηρό περιβάλλον. Μερικοί από αυτούς, η οικογένεια των Υψηλάντηδων ήταν το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγµα, περνούσαν τη λεπτή και δυσδιάκριτη για αριστοκράτες φυσικά γραµµή των συνόρων και µετέφεραν τα δικαιώµατα της τάξης τους στην οµόθρησκη δύναµη, τη Ρωσία. Με τον τρόπο αυτό ο υπό εκκόλαψη νέος ελληνισµός διέθετε µια κοσµοπολίτικη αριστοκρατία από εκείνες που ξέρουν να τηρούν εξουσία, θέση, περιουσία, τίτλους, κάτω από διαφορετικές σηµαίες, υπηρετώντας ισχυρά κέντρα, στο επίκεντρο των ευρωπαϊκών ενδιαφερόντων και εξελίξεων. Κανείς άλλος από τους λαούς της Οθωµανικής αυτοκρατορίας δεν διέθετε µία τόσο πολύπλευρη άρχουσα τάξη. Κανείς άλλος δεν διέθετε επίσης µηχανισµούς, σχεδόν κρατικούς, σε πολλές πλευρές της λειτουργίας τους. Η Ορθόδοξη Εκκλησία εκπορευόταν από την Κωνσταντινούπολη και συνδιαλεγόταν ποικιλότροπα µε την αριστοκρατία του Φαναρίου. Από εκεί άπλωνε την οργάνωση, τους θεσµούς, τις κοινωνικές και οικονοµικές λειτουργίες της σε ευρύτατους γεωγραφικά χώρους, αποτελώντας ίσως τον βαρύτερο κρατικό, µη στρατιωτικό, µηχανισµό της αυτοκρατορίας. Ο πατριάρχης, υπεύθυνος για το Μιλέτι των χριστιανών, αποτελούσε ένα σηµείο αναφοράς, διχασµένο επίσης, καθώς αντλούσε κύρος και δυνατότητες από τον ίδιο τον µηχανισµό της Εκκλησίας, από τη θέση του κοντά στην εξουσία του σουλτάνου αλλά και, καθώς πλησιάζαµε στα χρόνια της Επανάστασης, µετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, από την υψηλή προστασία, την εύνοια θα λέγαµε, της ισχυρής Ρωσίας, χώρας µε ιδιαίτερο κύρος στα ευρωπαϊκά πράγµατα στη µετά τον Ναπολέοντα εποχή. Κανείς άλλος από τους λαούς της αυτοκρατορίας δεν διέθετε παρόµοιο µηχανισµό, ικανό να συνδέει µεταξύ τους τις διάφορες ενότητες των χριστιανών ραγιάδων, να διασχίζει τον κοινωνικό χώρο, να ενοποιεί µε τη γλώσσα αλλά και µε πολλά άλλα, να διοικεί και να προνοεί σε πλήθος υποθέσεων και πεδίων. Οι Δυτικοί λόγιοι περιηγητές αναζητούσαν το µεγαλείο της

9 Η οικονοµική, κοινωνική, πολιτιστική πολυµορφία χαρακτήριζε επίσης τις υπόλοιπες κοινωνικές οµάδες µέσα στις οποίες διαµορφωνόταν ο νέος ελληνισµός και ωρίµαζε το αίτηµα για επανάσταση. Η κινητικότητα χαρακτήριζε πολλές από τις κοινότητες του ελληνικού χώρου, καθώς οι δρόµοι της θάλασσας και η συνοριακή θέση τους ανάµεσα στην Ευρώπη και στον οθωµανικό κόσµο διευκόλυναν τη µετακίνηση σε αναζήτηση ευκαιριών. Προς τη πλευρά της Ρωσίας και της Μαύρης Θάλασσας αλλά και προς την πλευρά της Ιταλίας µε αιχµές στην κεντρική Ευρώπη, ελληνικές παροικίες υπηρετούσαν το εµπόριο αλλού µε µεγαλύτερη, αλλού µε µικρότερη επιτυχία. Το ζήτηµα ήταν ότι η έννοια του «επιχειρώ» ήταν µια τρέχουσα αντίληψη σε σηµαντικούς αριθµούς Ελλήνων και µαζί µε αυτήν δηµιουργούνταν νέες ανάγκες και συνεπακόλουθα δεξιότητες. Η µόρφωση ήταν µία από αυτές. Το ταξίδι, η εγκατάσταση σε ξένους τόπους, η επαφή µε διαφορετικές καταστάσεις και πολιτισµούς αποτελούσαν από µόνα τους σηµαντικούς παράγοντες παιδείας. Επιπλέον όλα αυτά βοηθούσαν στη διατύπωση ταυτότητας. Αυτοί οι µετανάστες, οι ταξιδευτές, οι έµποροι προέρχονταν από έναν κόσµο που δεν ήταν ο δικός τους. Χριστιανοί προερχόµενοι από µια µουσουλµανική πραγµατικότητα, έµποροι και επιχειρηµατίες σε έναν σχεδόν καπιταλιστικό κόσµο, προερχόµενοι από µια ενοχλητικά προκαπιταλιστική κατάσταση, ένιωθαν ότι η θέση τους ήταν αδιευκρίνιστη και εύθραυστη έτσι όπως πατούσαν ταυτόχρονα σε δύο κόσµους. Η ρωσική προστασία στο όνοµα των θρησκευτικών πεποιθήσεων αλλά και του εµπορίου ενίσχυε αυτήν την αντίληψη. Οι λόγιοι περιηγητές από τη Δύση, που αναζητούσαν στις ελληνικές χώρες το κλασικό πνεύµα των αρχαίων καιρών, συνηγορούσαν στην καλλιέργεια αµφιβολιών. Το πνεύµα του Ανθρωπισµού και των Φώτων του Διαφωτισµού έδινε απαντήσεις ειδικά στους εγκατεστηµένους έξω από τον οθωµανικό κόσµο Έλληνες. Αυτοί προέρχονταν από τον ίδιο εκείνο χώρο στον οποίο οι Δυτικοί αναζητούσαν το µεγαλείο της κλασικής αρχαιότητας. Αλλά ακόµη και στον ίδιο τον ελληνικό χώρο, έτσι όπως λειτουργούσε στην οθωµανική του εκδοχή, υπήρχαν ισχυρά κοινωνικά στρώµατα που επίσης είχαν λόγους να διαισθάνονται ότι τα συµφέροντα και οι προοπτικές τους δεν ταυτίζονταν µε τα αντίστοιχα της Οθωµανικής αυτοκρατορίας. Οι ναυτικοί του Αιγαίου και ειδικά οι κάτοικοι των µικρών άγονων νησιών που δηµιούργησαν από το τίποτα ισχυρούς εµπορικούς στόλους ανήκαν οπωσδήποτε σε αυτή την κατηγορία. Πιο παραδοσιακές κοινωνικά οµάδες Η µεγαλόπρεπη και πλούσια διακοσµηµένη αίθουσα ακροάσεων

10 αισθάνονταν το ίδιο. Οι χριστιανοί προύχοντες της Πελοποννήσου, όπως διαµορφώθηκαν µέσα από τις περιπέτειες της ιστορίας του Μοριά από την τελευταία Ενετική περίοδο ( ) κι έπειτα, αποτελούσαν µία καθ όλα σεβαστή αριστοκρατία, η οποία είχε πολλούς λόγους να αντιµετωπίζει µε καχυποψία τα όσα τις προσέφερε η προσήλωσή της στην Κωνσταντινούπολη. Λίγο πιο βόρεια, στη Στερεά, η χριστιανική αριστοκρατία των όπλων, οι αρµατολοί, γνώρισαν, ειδικά στα χρόνια της λάµψης του Αλή πασά των Ιωαννίνων, τη δυνατότητα άλλων αναζητήσεων και επιλογών. Πολλές από αυτές µπορούσαν να τους οδηγήσουν έξω από την οθωµανική πραγµατικότητα, σε δρόµους µέρος των οποίων είχε ήδη διανύσει και ο πρόσκαιρος αφέντης τους, ο κυρίαρχος των Ιωαννίνων. Xριστιανική γαιοκτησία στις παραµονές της Επανάστασης: πηγή: D.A. ZAKYTHINOS, The Making of Modern Greece. From Byzantium to Independence, Oxford, Blackwell, Περιοχή Eλληνικές ιδιοκτησίες (σε στρέµµατα) Mουσουλµανικές ιδιοκτησίες (σε στρέµµατα) Δυτική Eλλάδα Aνατολική Eλλάδα* Mοριάς Kρήτη Xίος Kυκλάδες 100% Oι αριθµοί είναι κατ εκτίµηση * Mε την περιοχή του Πηλίου αλλά χωρίς την υπόλοιπη Θεσσαλία.

11 Με λίγα λόγια, στις παραµονές της Ελληνικής Επανάστασης υπήρχαν σηµαντικά και ισχυρά οικονοµικά, πολιτιστικά, κοινωνικά κέντρα, δυναµικές οµάδες και κοινωνικά στρώµατα που θα µπορούσαν να συναντηθούν σε µια αποκλίνουσα από την οθωµανική πραγµατικότητα πορεία. Ακόµη και τα πιο ταπεινά στρώµατα, τα λαϊκά όπως απλουστευτικά ονοµάζονται, είχαν µια σειρά ιδιοµορφίες που τα έκανε να διαφέρουν από τα αντίστοιχα άλλων περιοχών της αυτοκρατορίας ή της υπόλοιπης Ευρώπης. Το 1820 δεν είχαν ακόµη συµβεί στις περισσότερες ζώνες του ευρωπαϊκού χώρου οι διεργασίες της Βιοµηχανικής Επανάστασης που θα ανέτρεπαν τις παραδοσιακές ισορροπίες του αγροτικού κόσµου. Στη Ρωσία, σε ολόκληρη την κεντρική Ευρώπη, σε πολλές γερµανικές περιοχές, ο αγροτικός πληθυσµός ζούσε κάτω από απόλυτη ανέχεια και κάτω από απόλυτη δουλεία. Οι αριστοκράτες της γης θεωρούσαν απόλυτο κτήµα τους όχι µόνο την πρώτη αλλά και τους ανθρώπους που την αξιοποιούσαν, που εργάζονταν σε αυτή. Η δουλοπαροικία ήταν το κυρίαρχο καθεστώς στην αγροτική Ευρώπη. Σ έναν βαθµό έτσι ήταν και στον ελληνικό χώρο. Σ έναν βαθµό µόνο γιατί εδώ οι γεωγραφικές συνθήκες, η περιορισµένη έκταση της καλλιεργήσιµης γης, η εναλλαγή της µε τους βοσκότοπους της κτηνοτροφίας, οι παραπληρωµατικές δραστηριότητες, καθιστούσαν πιο ευέλικτες τις σχέσεις ανάµεσα στους ισχυρούς και τους αδύναµους. Οι αποστάσεις ήταν εδώ µικρές και η δυνατότητα αλλαγής κοινωνικού ρόλου υπαρκτή, πολύ περισσότερο υλοποιήσιµη απ ό,τι σε ένα τσιφλίκι στα κεντρικά Βαλκάνια, σε ένα αγρόκτηµα της Ρωσίας, της Ουγγαρίας, της Σικελίας, της Ισπανίας ή της Αυστρίας. Σε σύγκριση µε τον µέσο αγρότη του κεντρικού, του ανατολικού, του µεσογειακού τµήµατος της Ευρώπης, ο αγρότης του ελληνικού χώρου ταυτιζόταν µε αυτόν ως προς την πενία, την εξαθλίωση πολλές φορές, είναι όµως αµφίβολο αν ταυτιζόταν ως προς τις δυνατότητες. Τις δυνατότητες του να ξεφύγει από το θλιβερό περιβάλλον του, να κάνει κάτι διαφορετικό από αυτό στο οποίο τον έταξε η κοινωνική του µοίρα. Δεν ήταν ροµπότ (όπως ονοµάζονταν οι εκτεθειµένοι στις αγγαρείες και τις επιθυµίες του άρχοντα δουλοπάροικοι της Τσεχίας) δεν ήταν µουζίκος. Από τη σκοπιά του η αναζήτηση µιας καλύτερης κατάστασης φαινόταν εφικτή, είτε µέσα από τη µετανάστευση είτε µέσα από τη διεκδίκηση γης, προστασίας ή δικαιωµάτων (προνοµίων) είτε µέσα από την αλλαγή ρόλου. Για τον ίδιο λόγο του φαινόταν εφικτή µια επανάσταση, ειδικά αν αυτή την προστάτευε µια µεγάλη δύναµη το ξανθό γένος και την ήθελε και ο Στην αγροτική Ευρώπη επικρατούσε η δουλοπαροικία, σε Οι εντάσεις που δηµιουργήθηκαν στο πλαίσιο της επαναστατι-

12 Θεός. Είχε το προνόµιο του να ονειρεύεται σε µία εποχή που για τους περισσότερους αγρότες αυτό ήταν µια αδιανόητη πολυτέλεια. Ξεκινώντας από πολλές διαφορετικές και ενίοτε αντιφατικές και αντίπαλες ως προς τα συµφέροντα αφετηρίες, η Ελληνική Επανάσταση δεν µπορούσε να είναι µία µονοσή- µαντη διαδικασία µε διαυγείς ενιαίους στόχους, πέρα από εκείνο της απόσχισης από την οθωµανική πραγµατικότητα. Για τον λόγο αυτό σε όλη τη διάρκεια του αγώνα της ανεξαρτησίας δεν έλειψαν οι συγκρούσεις µεταξύ των επαναστατηµένων και οι συνεπακόλουθες πολιτικές εσωτερικού συµβιβασµού. Για τον ίδιο λόγο η επανάσταση δεν ανέδειξε αδιαφιλονίκητο ηγέτη ούτε ενιαία ηγετική οµάδα. Δεν θα υπήρχε εδώ κάποιος Μπολιβάρ και η κυβερνητική εξουσία του νέου κράτους σχεδόν ποτέ, στα χρόνια του Αγώνα, δεν θα κατάφερνε να συσπειρώσει γύρω από την εξουσία της όλους τους επαναστατηµένους Έλληνες. Ήταν µια σύνθετη και πολυκύµαντη διαδικασία, ακατανόητη σε όσους από τους Ευρωπαίους την υποστήριξαν στα ροµαντικά εκείνα χρόνια ή σε όσους ασχολήθηκαν µαζί της ως ερευνητές αργότερα. Από την άλλη πλευρά, η ιδιοµορφία αυτή που τόσο δυσκόλεψε τον Αγώνα, αποτέλεσε ίσως το σηµαντικό πλεονέκτηµα των επαναστατών. Για να συγκεράσουν τις διαφορετικές τάσεις, οι τελευταίοι έπρεπε να κατασκευάσουν ένα κράτος που θα υπηρετούσε, που θα συνυπολόγιζε πολύ περισσότερους ανθρώπους και κοινωνικούς χώρους απ ό,τι τα αντίστοιχα κράτη του καιρού. Εκ των πραγµάτων η νέα εξουσία ήταν υποχρεωµένη να διατηρεί ισορροπίες, να έχει ως εκ τούτου δηµοκρατικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά και να διαµορφώνει πολιτικές εξισορρόπησης αποφεύγοντας τις ακραίες επιλογές και καταστάσεις. Για τους ίδιους λόγους δεν αναδείχθηκε µία κυρίαρχη οµάδα ολότελα διακριτή από τις υπόλοιπες, ικανή να υπαγορεύει τις θελήσεις της στην πολιτική εξουσία. Δεν Χτίστηκε παρότι αρκετοί το επιδίωξαν ούτε αριστοκρατία αίµατος ούτε ολιγαρχία ιδιοκτησίας ή χρήµατος, και οι ισχυροί διεσπάρησαν µέσα σε ανταγωνιστικές µεταξύ τους οµάδες. Οι ενίοτε προφανείς, µέσα στην επαναστατική διαδικασία, κοινωνικές εντάσεις διαρθρώνονταν συνήθως κάθετα, συχνά µε απλό γεωγραφικό παρονοµαστή (οι Πελοποννήσιοι, οι Νησιώτες, οι Ρουµελιώτες), χωρίς να προκαλέσουν οριζόντιους διαχωρισµούς που θα έδιναν άλλη χροιά στην επαναστατική διαδικασία. Μετά την ανεξαρτησία, οι εκ των Ελλήνων αριστοκράτες από γενιά ή από περιουσία εξακολούθησαν να βρίσκο- Άποψη αγροτικού σπιτιού στη Χίο σε έγχρωµη λιθογραφία

13 νται κυρίως έξω από τα σύνορα, στον παροικιακό χώρο, στην Κωνσταντινούπολη, στη Ρωσία. Η επανάσταση του ροµαντισµού Η Ελλάδα που γεννιόταν θα είχε, εξαιτίας των εσωτερικών της ισορροπιών, θεσµούς και πρακτικές εξαιρετικά προοδευτικά για τα µέτρα της τότε Ευρώπης. Σε αυτή την κατεύθυνση όµως χρειάστηκε να εργαστούν και άλλοι παράγοντες, ευρωπαϊκοί αυτή τη φορά, που ξεκινούσαν µεν έξω από το πλαίσιο της εδώ επαναστατικής διαδικασίας, µπόρεσαν όµως, εξαιτίας του ειδικού της χαρακτήρα, να συναντηθούν µαζί της, σχεδόν να την υιοθετήσουν, να της προσδώσουν µια λάµψη που σφράγισε την ιστορία της γηραιάς ηπείρου στη µετά τη Βιέννη περίοδο. Η ελληνική υπόθεση έγινε απρόσµενα µία ευρωπαϊκή υπόθεση, ήταν η επανάσταση του ροµαντισµού. Έξι χρόνια µετά τον θρίαµβο των αυτοκρατόρων, το πολιτικό κλίµα στην Ευρώπη άγγιζε το απόλυτο σκοτάδι. Το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς που εκπροσωπούσαν οι γαλαζοαίµατοι µονάρχες και που τόσο είχε αµφισβητηθεί τα προηγούµενα χρόνια είχε επανέλθει φαινοµενικά πανίσχυρο στο ευρωπαϊκό στερέωµα. Οι µεγάλες αυτοκρατορίες η Αυστρία και η Ρωσία θα αποτελούσαν τους κύριους τοποτηρητές της τάξης και θα εµπόδιζαν κάθε αλλαγή, είτε αυτή διεκδικούσε εθνικά είτε κοινωνικά είτε πολιτικά αιτήµατα. Η Βρετανία προσυπέγραφε ευχαρίστως ένα σύστηµα που την άφηνε κυρίαρχο τοποτηρητή των ωκεανών και κρατούσε ανοικτούς τους δρόµους του ευρωπαϊκού εµπορίου. Παρά την επιβλητική του εικόνα, το σύστηµα ήταν εύθραυστο καθώς ήταν ήδη αναχρονιστικό. Οι προσδοκίες των λαών είχαν ήδη καταγραφεί µε διαύγεια στα προηγού- µενα χρόνια και οι ταυτότητες των εθνών µε την εµφάνισή τους είχαν ενσωµατώσει µε τρόπο δυναµικό τα επιµέρους αιτήµατα ευρύτατων κοινωνικών οµάδων. Κάτω από τη γαλήνη της ευρωπαϊκής επιφάνειας σοβούσαν αντιθέσεις, εχθρότητες, θεµελιώνονταν συγκρούσεις έτοιµες να ξεσπάσουν µόλις η συγκυρία το επέτρεπε. Οι αυτοκράτορες, οι µονάρχες, κυβερνούσαν όπως τον παλιό καιρό, αλλά βασική πλέον παράµετρος της εξουσίας τους ήταν ο φόβος. Περίπλοκοι µηχανισµοί καταστολής χτίζονταν σε κάθε γωνιά της ηπείρου για να παρακολουθούν τα υπόγεια ρεύµατα, να προλαµβάνουν και να καταστέλλουν κάθε απόπειρα ανατροπής, κάθε επαναστατική δραστηριότητα. Η Η µαγεία που ασκούσε στους ροµαντικούς Δυτικούς το ελλη-

14 δυσφήµιση των επαναστατικών καιρών που λίγο νωρίτερα είχε ζήσει η Ευρώπη ήταν µέρος αυτής της πολιτικής. Οι αστυνόµοι, οι λογοκριτές, οι δεσµοφύλακες ήταν σχεδόν σύµβολα αυτής της φοβισµένης Παλινόρθωσης. Το Έθνος Η ιδέα του Έθνους σφράγισε µε την παρουσία της τον 19ο αιώνα. Στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης το «Έθνος» (La Nation) αντιπροσώπευε τη συλλογική θέληση των πολιτών που το συναποτελούσαν. Η εξουσία πήγαζε απ αυτούς και µόνο χωρίς να χρειάζεται κάποια µεσιτεία της Θείας Πρόνοιας που, στο παρελθόν, εξέφραζε σαφή προτίµηση για τους αριστοκράτες, τους βασιλείς και τους αυτοκράτορες. Απ αυτή την άποψη η ιδέα του Έθνους αποτέλεσε το θεµέλιο της δηµοκρατίας, όπως σήµερα τη γνωρίζουµε και την εφαρµόζουµε. Στα επόµενα χρόνια, µετά την υποχώρηση του πνεύµατος της Γαλλικής Επανάστασης, στα χρόνια του ροµαντισµού, το Έθνος απέκτησε πρόσθετες σηµασίες. Στη γερµανική του εκδοχή, όπως τη διατύπωσε κυρίως ο Χέρντερ, η αίσθηση της «ταυτότητας» έγινε προϋπόθεση για την ανάδειξη µιας εθνικής οντότητας και τη συµµετοχή σε αυτή. Τα κοινά χαρακτηριστικά ταξινοµούσαν τις κοινωνίες των ανθρώπων σε εθνικές οντότητες. Τόσο στην πολιτική όσο και στη φυλετική εκδοχή του, το Έθνος σφράγισε έκτοτε την ιστορία της ανθρωπότητας και, πιο ειδικά, την ιστορία της Ευρώπης. Στις συνθήκες του 19ου αιώνα ήταν εκ των πραγµάτων µια ανατρεπτική ιδέα. Τα εθνικά σύνορα µέσα στα οποία έπρεπε να περιχαρακωθεί το κάθε Έθνος είτε για να καλλιεργήσει την ιδιαίτερή του ταυτότητα είτε για να διασφαλίσει το δικαίωµα αυτοπροσδιορισµού των πολιτών του, αποτελούσαν τη ληξιαρχική πράξη θανάτου για τις αυτοκρατορίες και για τους ηγεµόνες που, στο όνοµα των επιθυµιών της Θείας Πρόνοιας, διαχειρίζονταν σχεδόν προσωπικά την έκταση των επικρατειών τους. Σε τελευταία ανάλυση οι κοινωνικές οµάδες που υιοθέτησαν και προώθησαν την ιδέα του Έθνους ήταν οι ίδιες προϊόντα των καιρών. Τα µεσοαστικά και µικροαστικά στρώ- µατα που διόγκωναν οι οικονοµικές και παραγωγικές εξελίξεις χρησιµοποίησαν έντονα την ιδέα αυτή για να διεκδικήσουν και να βελτιώσουν τη δική τους θέση στην κοινωνική ιεραρχία ανατρέποντας την έως τότε τάξη.

15 Η καταστολή κάθε φιλελεύθερου πνεύµατος που προωθούσαν οι Αρχές συναντούσε την απογοήτευση των δυνάµεων της ανατροπής στην Ευρώπη. Το επαναστατικό ρεύµα που σάρωσε την ήπειρο από το 1789 έως το 1815 είχε µεταβληθεί σε ρυάκι ή µάλλον είχε διασπαστεί σε πλήθος αόρατων νεροσυρµών που πότιζαν τα θεµέλια του ισχυρού εποικοδοµήµατος χωρίς να δείχνουν ικανά να το ανατρέψουν. Αδελφότητες, µασονικές στοές, συνωµοτικές οµάδες, κύκλοι κάθε είδους και µορφής, κρατούσαν ζωντανή την επαναστατική ιδέα, προσαρµόζοντάς την στη δική τους µορφή και διάσταση. Η γλώσσα της πολιτικής µεταφράστηκε σε ποικίλες διαλέκτους που δανείζονταν το λεξιλόγιό τους από την τέχνη, τη θρησκευτική αποκάλυψη, τους παλιούς θρύλους των λαών. Ο µυστικισµός συνδέθηκε έτσι µε το υπόγειο ρεύµα της αµφισβήτησης και όλα αυτά, απλωµένα σε όλα τα επίπεδα της πνευµατικής και πολιτικής δραστηριότητας, στριµώχθηκαν µέσα στο περίβληµα του ροµαντισµού δίνοντας αισθητική και προσωπική χροιά σε ανάγκες βαθύτατα πρακτικές και συλλογικές. Βαθιά µέσα στο σκοτάδι των καιρών, οι προσδοκίες των Ευρωπαίων φιλελεύθερων µεταπλάθονταν και µεταµφιέζονταν σε κινήµατα ευαισθησίας. Η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν το µόνο ανατρεπτικό κίνηµα στις αρχές της δεκαετίας του Αν εξαιρέσουµε τις µεγάλες ανατροπές που βρίσκονταν σε εξέλιξη στη νότια Αµερική, στο ευρωπαϊκό έδαφος οι ταραχές δεν ήταν άγνωστο φαινόµενο. Συγκρούσεις συγκλόνιζαν την Πορτογαλία, τη Νάπολη, την ίδια την Ισπανία, ενώ στα γερµανικά κρατίδια αργόσβηναν οι τελευταίες σπίθες του εθνικού κινήµατος του Τίποτε από αυτά δεν έφερε µαζί του τα ίδια νοήµατα, τους ίδιους συµβολισµούς, δεν είχε την ίδια απήχηση και σηµασία µε την Ελληνική Επανάσταση. Για τους Ευρωπαίους φιλελεύθερους ο πάλαι ποτέ Μεγάλος Τούρκος, ο σουλτάνος της Κωνσταντινούπολης, ήταν ένας τύραννος όπως όλοι οι υπόλοιποι µονάρχες του καιρού, µε πρόσθετα όµως αρνητικά χαρακτηριστικά. Ανήκε στη βάρβαρη Ανατολή, µια περιοχή όπου δεν άνθησε ο αιώνας των Φώτων, ανήκε στο Ισλάµ και εχθρευόταν τον κόσµο του χριστιανισµού, διά του οποίου έβρισκαν συχνά κοινή γλώσσα οι Ευρωπαίοι. Καµία φιλελεύθερη συνταγή δεν είχε απαλύνει τον δεσποτισµό του και η εκ µέρους του διατήρηση αρχαϊκών πολιτικών και διοικητικών σχηµάτων ξεπερνούσε ακόµη και τις πιο θλιβερές αναµνήσεις του Παλαιού Καθεστώτος στη Δύση. Ο εναντίον του ξεσηκωµός αποτελούσε ταυτόχρονα κίνηση ελευθερίας και κίνηση πολιτισµού. Καθώς Οι ροµαντικοί περιηγητές ταξίδευαν στην οθωµανική Ελλάδα Άποψη του Ερεχθείου σε έγχρωµη υδατογραφία είναι

16 µάλιστα ο ξεσηκωµός αυτός γινόταν από Έλληνες, ο σχετικός συµβολισµός αποκτούσε πρόσθετο βάρος και σηµασία. Η ελληνική αρχαιότητα είχε τιµητική θέση στην Ευρώπη εκείνου του καιρού. Καθώς ο κόσµος της Δύσης αναζητούσε από καιρό νέα σχήµατα και πρότυπα, µακριά µάλιστα από τα τετριµµένα και στραµµένα προς το παρελθόν που είχε να προσφέρει η Eκκλησία, η δεξαµενή του αρχαίου κόσµου, ρωµαϊκού κυρίως αλλά και ελληνικού, προσέφερε απλόχερα υλικά και επιχειρήµατα για τον νέο κόσµο που ερχόταν. Πολλές φωτισµένες µοναρχίες του Παλαιού Καθεστώτος (πριν από τη Γαλλική Επανάσταση) ή την Παλινόρθωση (µετά το 1815) αναφέρονταν σε αυτό το κλασικό παρελθόν σχεδόν όπως και οι ανατρεπτικοί τους αντίπαλοι. Ήταν ένα είδος πολιτικής και πνευµατικής κιβωτού η αρχαιότητα και επάνω στα ίχνη της αναζητούσαν οι σύγχρονοι κλειδιά για τη βελτίωση του τρέχοντος κόσµου. Αυτά τα ίχνη αναζητούσαν οι περιηγητές που έσπευδαν στην οθωµανική Ελλάδα να θαυµάσουν τα αρχαία κατάλοιπα. Ο πρύτανης του ροµαντισµού, ο Μπάυρον, χρωστούσε πολλά στο ελληνικό του ταξίδι. Οι δυσαρεστηµένοι µε την οθωµανική πραγµατικότητα Pωµιοί δεν ήταν δυνατό να µείνουν αδιάφοροι στις ευρωπαϊκές αυτές ευαισθησίες. Εξάλλου η γλώσσα τους πιστοποιούσε άµεσες συγγένειες µε τον πολύ θαυµαζόµενο κλασικό κόσµο. Από το σηµείο αυτό έως του να θεωρηθούν νόµιµοι διάδοχοι των αρχαίων ο δρόµος ήταν µικρός. Τον διένυσαν πρόθυµα οι επαναστατηµένοι και εξίσου πρόθυµα οι αρχαιολάτρες Ευρωπαίοι από την άλλη κατεύθυνση. Πάνω στα ερείπια του αρχαίου κόσµου λοιπόν συναντήθηκε η Ελληνική Επανάσταση µε τη ροµαντική Ευρώπη και όχι µόνο µε αυτή. Πολλοί συγκινήθηκαν µε τη ιδέα της αναγέννησης µιας χαµένης Ατλαντίδας και σε αυτή έσπευσαν να καταθέσουν τη δική τους πίστη και τις προσδοκίες τους για τον τρέχοντα κόσµο. Η Ελληνική Επανάσταση έγινε µε τον τρόπο αυτό από την πρώτη κιόλας στιγµή ευρωπαϊκή υπόθεση. Ως προς αυτό διέφερε και πάλι από όλα τα ανάλογα κινήµατα που συνέβαιναν στα Βαλκάνια, στη Μεσόγειο ή αλλού. Ήταν ένα εξαιρετικό στη µοναδικότητά του και στο εύρος του γεγονός. Ήταν από την αρχή µια ευρωπαϊκή υπόθεση, όσο και αν οι ισχυροί ηγεµόνες δυσκολεύονταν να το δεχτούν. Δεν ήταν χωρίς βαριές συνέπειες η συνάντηση των επαναστατηµένων Ελλήνων µε τους ροµαντικούς φιλελεύθερους. Οι τελευταίοι περίµεναν να γεννηθεί από τον αγώνα αυτόν ένα Έθνος περίπου ιδανικό, περίπου µια µετενσάρκωση, µια ανάσταση της Ο γρήγορος πλουτισµός των Ελλήνων και η παράλληλη

17 κλασικής αρχαιότητας. Δεν ήταν έτσι, και οι απογοητεύσεις που προκλήθηκαν δεν ήταν ασήµαντες. Έµεινε όµως πίσω από όλον αυτό τον ξέφρενο θαυµασµό ένα βαρύ κληροδότηµα: το νέο Έθνος θα είχε δύο µορφές, της θολής πραγµατικότητας και της υπέρλαµπρης φαντασίωσης. Με λίγα λόγια δεν θα ήταν εκ κατασκευής ευχαριστη- µένο µε τον εαυτό του. Για πολλά χρόνια αργότερα οι µετέπειτα Έλληνες θα δυσκολεύονταν αφάνταστα στο να προσδιορίσουν το Έθνος τους, τις διαστάσεις του, τα δικαιώµατά του, τη γλώσσα του, τα πιστεύω του. Ο ροµαντισµός στέριωσε εδώ στην πιο πολιτική εκδοχή του. Η εξέγερση και ο πόλεµος Η αναζήτηση των χαρακτηριστικών της ιστορικής συγκυρίας που οδήγησε στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης έχει έως τώρα οδηγήσει σε αντικρουόµενες απόψεις. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η εξέγερση ξέσπασε µέσα σε βαθιά οικονοµική κρίση που υποβάθµιζε τη θέση των Eλλήνων, κάνοντας τους φτωχούς άθλιους και τους πλούσιους φτωχούς. Άλλοι πάλι υποθέτουν ότι οι Έλληνες πλούτιζαν εκείνο τον καιρό τόσο γρήγορα ώστε η κοινωνική και πολιτική τους κατωτερότητα στα πλαίσια της Οθωµανικής αυτοκρατορίας να τους φαίνεται αβάσταχτα άδικη. Ούτως ή άλλως, όλοι συµφωνούν στο ότι η επανάσταση του 1821 ξεκίνησε από πολλά ταυτόχρονα κοινωνικά στρώµατα και δυνάµεις που, αν και είχαν διαφορετικά και αντικρουόµενα πολλές φορές συµφέροντα, συµφωνούσαν στο βασικό: να φύγουν οι Tούρκοι. Στα πλαίσια της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, η συγκυρία του ήταν ευνοϊκή για το ξεκίνηµα της επανάστασης. Εκτός από το πρόβληµα του Aλή πασά, η Οθωµανική αυτοκρατορία είχε εµπλακεί σε πολέµους στα ανατολικά της σύνορα µε τους Πέρσες. Φυγόκεντρες τάσεις και κίνδυνοι ήταν αισθητοί στα Bαλκάνια, στην Aίγυπτο και στη βόρεια Aφρική. Tαυτόχρονα τα σχέδια εκσυγχρονισµού της οθωµανικής κρατικής µηχανής από τους σουλτάνους προκαλούσαν εντάσεις και τριγµούς στην αυτοκρατορία. Η προσπάθεια ενίσχυσης της κεντρικής εξουσίας σε βάρος των τοπικών αρχόντων ενίσχυσε κρυφές δυσαρέσκειες και αναδείκνυε φυγόκεντρες προθέσεις ιδιαίτερα όπου η Κωνσταντινούπολη επένδυε στους ανταγωνισµούς µεταξύ των πασάδων της περιφέρειας. Η πρόθεση της Πύλης να αντικαταστήσει τα επιµέρους παλαιά στρατιωτικά σώµατα µε τακτικό στρατό, την οδήγησε σε ανοικτή σύγκρουση Έλληνας οπλαρχηγός σε υδατογραφία του περιηγητή Charles

18 µε τα γενιτσαρικά σώµατα. Ο εσωτερικός αυτός πόλεµος, η έκταση του οποίου φαίνεται ανάγλυφα στα γεγονότα της Kρήτης (συγκρούσεις και µαζική θανάτωση γενιτσάρων στα 1813), σοβούσε σε πολλές περιοχές, όπως και στην ίδια την Kωνσταντινούπολη. O φαινοµενικά ισχυρός σουλτάνος έπρεπε να ισορροπεί συνεχώς σε τεντωµένο σκοινί χωρίς να µπορεί να φέρει σε πέρας τις µεταρρυθµίσεις αλλά και χωρίς να µπορεί να κινηθεί χωρίς αυτές. Όσο αφορούσε την κατάσταση των εχθρών της, η Ελληνική Επανάσταση ξέσπασε πραγµατικά την πιο κατάλληλη ώρα και καθώς δεν λειτούργησε ως καταλύτης σε πολλά εσωτερικά αδιέξοδα του οθωµανικού κόσµου µπορεί να λεχθεί ότι η σηµασία της ήταν και για τους Οθωµανούς τόσο µεγάλη όσο ήταν για τους Έλληνες ή για την Ευρώπη. Στις παραµονές του 1821, το ελληνικό στοιχείο ήταν από πολλές πλευρές ισχυρό, µέσα και έξω από την αυτοκρατορία. Στον καθαυτό ελληνικό χώρο, εκεί όπου η επανάσταση ρίζωσε και επικράτησε, η υπεροχή του ήταν καταλυτική. Στον Mοριά και στη Pούµελη, στα νησιά του Αιγαίου, το στοιχείο αυτό κυριαρχούσε και αριθµητικά. Οι Oθωµανοί δεν προκάλεσαν µαζικές µεταναστεύσεις µουσουλµανικών πληθυσµών της Aνατολής προς τον ελληνικό χώρο. Οι µουσουλµάνοι δεν ήταν παρά το 10% του πληθυσµού του Μοριά, κάτι ανάλογο του πληθυσµού της Ρούµελης, σχεδόν ανύπαρκτοι στα νησιά των Κυκλάδων και σαφής µειοψηφία σε άλλα νησιωτικά πλέγµατα, εκτός ίσως της Κρήτης, όπου αντιπροσώπευαν σχεδόν το µισό του τότε πληθυσµού. Αυτοί οι συσχετισµοί υπαγόρευσαν, εκτός από την επιτυχία του εγχειρήµατος, και τη µορφή που θα είχε η επερχόµενη αναµέτρηση. Μετά τους πρώτους ταραγµένους µήνες της εξέγερσης και της πολιορκίας των φρουρίων και των οχυρών πόλεων, η επανάσταση συνεχίστηκε ως πόλεµος µε σαφώς διαχωρισµένες γεωγραφικά τις εκατέρωθεν επικράτειες. Με τους µηχανισµούς που µπορούσε να κινητοποιήσει το οθωµανικό κράτος, µε τις δυνατότητες και τα µέσα των εµπολέµων, ο πόλεµος αυτός ήταν καταδικασµένος να κρατήσει πολύ, καθώς δύσκολα µπορούσε ο ένας εκ των αντιπάλων να εκβιάσει κάποιο αποφασιστικό αποτέλεσµα. Ο πόλεµος της ελληνικής ανεξαρτησίας κράτησε λοιπόν περίπου επτά χρόνια και προκάλεσε όλα τα δεινά που συνοδεύουν µια αδιέξοδη σκληρή αναµέτρηση. Στη διάρκειά του όµως, εκτός από τα θύµατα, τις καταστροφές

19 και τα παθήµατα των ανθρώπων, συντελέστηκε κάτι πολύ σηµαντικό. Όλοι αυτοί, άνθρωποι, οµάδες, χώροι, που συναντήθηκαν στη βάση της κοινής τους απέχθειας για την οθωµανική εξουσία, συναρθρώθηκαν σε κάτι ενιαίο, σε κάτι που ποτέ δεν είχε υπάρξει νωρίτερα στο παρελθόν. Συναρθρώθηκαν σε Έθνος και σε Κράτος. Οι ρωµιοί, οι ραγιάδες, οι γκιαούρηδες µεταπλάστηκαν σε Έλληνες. Μέσα στα πάθη του Αγώνα έφτιαξαν αυτό που είµαστε σήµερα. Δηµιούργησαν το κράτος διά του οποίου συλλογικά αναφερόµαστε και µέσα από το οποίο ταξινοµούµαστε στον σύγχρονο κόσµο. Η γέννηση δε ενός Έθνους δεν είναι ποτέ µια απλή και εύκολη υπόθεση. Στα νησιά των Κυκλάδων το µουσουλµανικό στοιχείο ήταν