Νομικό τμήμα της σχολής Ν.Ο.Π.Ε του Ε.Κ.Π.Α. Εργασία στο μάθημα: Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα

Transcript

1 Νομικό τμήμα της σχολής Ν.Ο.Π.Ε του Ε.Κ.Π.Α. Εργασία στο μάθημα: Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα Τίτλος: Τα επίπεδα εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων Όνομα: Ανδρεσάκη Χρυσούλα Αριθμός μητρώου: Υπεύθυνος καθηγητής: Δημητρόπουλος Ανδρέας Αθήνα Μάιος 2014

2 ii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΩΡΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Α) ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Β) ΕΙΔΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Γενική σχέση Ειδικές σχέσεις ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 - 1 - ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το αντικειμενικό νομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων, εμφανίζεται σε δυο διαφορετικά πεδία, εκείνο της γενικής σχέσης και αυτό της ειδικής σχέσης. Η θεωρία των δύο επιπέδων είναι σε θέση να εξηγήσει την υλοποίησή τους κυρίως στις ειδικότερες σχέσεις και θεσμούς που διέπονται απο το δημόσιο. Αυτό θα επιχειρηθεί με τη βοήθεια μίας ιστορικής αναδρομής, ξεκινώντας απο την κοινωνική και νομική πραγματικότητα σε σχέση με τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως την αντιλαμβανόταν, εξηγούσε και διαμόρφωνε η παραδοσιακή θεωρία και καταλήγοντας εν τέλει στα διδάγματα της σύγχρονης θεωρίας για τα συνταγματικά δικαιώματα και τα ειδικότερα συμπεράσματα που συνάγονται εξ αυτής αναφορικά με την εφαρμογή των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων εντός των ειδικών κυριαρχικών σχέσεων. Σύμφωνα με την υποκειμενική παραδοσιακή θεωρία, το ατομικό δικαίωμα είναι στατικό και εφαρμόζεται στη γενική κυριαρχική σχέση κράτους-πολιτών. Αντίθετα, κατά την αντικειμενική θεωρία τα συνταγματικά δικαιώματα ως αμυντικά στρέφονται erga omnes, ενώ παράλληλα έχουν αποκτήσει προστατευτικό αλλά και εξασφαλιστικό περιεχόμενο. Εφαρμόζονται επιπλέον σε δυο επίπεδα, γενικό και ειδικό. 1 Προλογικά λοιπόν ας σημειωθεί, ότι η παραδοσιακή θεωρία δε μπορεί να εξηγήσει την προβληματική που έχει δημιουργηθεί με την εξέλιξη των συνταγματικών δικαιωμάτων στη σύγχρονη πραγματικότητα, ενώ η αντικειμενική έχει σύνθετο χαρακτήρα και μπορεί και τα ερευνά μέσα στο ευρύτερο αντικειμενικό περιβάλλον στο οποίο ασκούνται. 1 Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα, Εισαγωγή, Γένεση και εξέλιξη των συνταγματικών δικαιωμάτων.

4 - 2 - ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Τα ατομικά δικαιώματα απέκτησαν από τα πρώτα στάδια της διαμόρφωσής τους αμυντικό χαρακτήρα με σκοπό την απόκρουση των κατά του «φύσει ελευθέρου ανθρώπου» απειλών. Το αμυντικό αυτό περιεχόμενο διατηρήθηκε στην κλασική θεωρία και ισχύει ακόμη και σήμερα. Από τον αμυντικό χαρακτήρα προσδιορίστηκε το αρνητικό, κατά την κλασική θεωρία, περιεχόμενό τους, η αξίωση δηλαδή για παράλειψη ( non facere). Ο περιορισμός του αμυντικού χαρακτήρα των δικαιωμάτων και η αποκλειστική κατά του κράτους κατεύθυνσή τους, προσδιορίστηκε από τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες που παρατηρήθηκαν την εποχή του φιλελευθερισμού. Η κατά του κράτους κατεύθυνση, σχετίζεται με το γεγονός ότι αυτό εμφανιζόταν την εποχή εκείνη ως η μεγαλύτερη απειλή της ελευθερίας του ανθρώπου. Τόσο η μεσαιωνική φεουδαρχία όσο και το απολυταρχικό κράτος που τη διαδέχτηκε, υπήρξαν αυταρχικά συστήματα με έντονο, αυθαίρετης μορφής κρατικό παρεμβατισμό. Λόγω λοιπόν αυτών των γεγονότων η μεγάλη πλειοψηφία των συνταγματικών κανόνων που διαμορφώθηκαν εκείνη την εποχή, απέβλεπαν κατά κύριο λόγο στον περιορισμό της κρατικής εξουσίας. Από το πνεύμα αυτό δεν ήταν δυνατόν να ξεφύγουν τα ατομικά δικαιώματα, τα οποία αφενός επιδίωξαν τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας και αφετέρου ανέλαβαν την εγγύηση της λογικής συνέπειας αυτού του περιορισμού, δηλαδή την εξασφάλιση στους πολίτες μιας περιοχής ελεύθερης, στην οποία δε θα μπορούσε να υπεισέλθει το κράτος. Κατά την πριν τη γαλλική επανάσταση εποχή, η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της αστικής κοινωνίας και τη συνεχή διεύρυνση και αύξηση της δύναμής της. Οι επεμβάσεις του απολυταρχικού παρεμβατικού κράτους έπρεπε να εκλείψουν. Η ελευθερία του εμπορίου, που προϋπέθετε την ελευθερία κίνησης του ατόμου, έπρεπε να διασφαλιστεί, όπως άλλωστε και το αποτέλεσμα της ιδιωτικής οικονομικής δραστηριοποίησης. Οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες είχαν αναγάγει ένα σημαντικό τμήμα του περιεχομένου των ατομικών δικαιωμάτων σε πολιτικά αιτήματα του αγώνα της αστικής τάξης κατά του

5 - 3 - απολυταρχικού κράτους, δικαιοποιήθηκαν με την επικράτηση των αστικών επαναστάσεων του 18 ου αιώνα, μεταπήδησαν από τη σφαίρα της πολιτικής στο νομικό πεδίο και πήραν τη μορφή των συνταγματικών κανόνων. Οι περί κοινωνικοικονομικού ανταγωνισμού αντιλήψεις της εποχής εκείνης σχηματοποιήθηκαν στη διάκριση κράτους-κοινωνίας. Η φιλελεύθερη δημοκρατία και το δίκαιο που δημιούργησε, βασίστηκε στο δυαδισμό κράτους και κοινωνίας. Η κοινωνία ήταν ο χώρος της ελεύθερης δράσης και ανάπτυξης των ατόμων, μέσα στην οποία το κράτος δεν είχε, από συνταγματική άποψη, δικαίωμα επέμβασης. Το κράτος, ως ηθικοπνευματική τάξη, ως πραγματικότητα της ηθικής ιδέας βρίσκεται πάνω από την κοινωνία και τις κοινωνικές αντιθέσεις. 2 Επιπλέον, στην αντίθεση αυτή μεταξύ κράτους-κοινωνίας στηρίχθηκε και η διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού δικαίου. Σύμφωνα με την κλασική νομική θεωρία, η κρατική περιοχή, ως δημόσια περιοχή, διέπεται από το δημόσιο δίκαιο. Παράλληλα ο κοινωνικός χώρος, ως ιδιωτική περιοχή, διέπεται από το ιδιωτικό δίκαιο. Το δημόσιο δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους-πολιτών, ενώ το ιδιωτικό δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις των ιδιωτών μεταξύ τους. Με βάση επίσης την παραπάνω θεωρία, το συνταγματικό δίκαιο δεν αποτελεί τον ανώτατο κώδικα της έννομης τάξης. Το Σύνταγμα είναι «δημόσιο δίκαιο» και ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ κράτους- πολιτών και όχι τις διαπροσωπικές σχέσεις. Τα ατομικά δικαιώματα λοιπόν που θεμελιώνονται μέσα στο Σύνταγμα είναι κανόνες δημοσίου δικαίου και ρυθμίζουν μόνο τις σχέσεις μεταξύ του κράτους και των πολιτών. Είναι δηλαδή δημόσια δικαιώματα τα οποία στρέφονται μόνο κατά του κράτους και όχι κατά των ιδιωτών. Σ αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι την εποχή της επικράτησης του φιλελευθερισμού, κυριάρχησαν δύο παράλληλες και αλληλοσυμπληρούμενες τάσεις, οι οποίες και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μορφοποίηση της νομικής επιστήμης και στη συγκεκριμενοποίηση του περιεχομένου της κοινής νομοθεσίας. Οι τάσεις αυτές ήταν η δέσμευση του κράτους και η ελευθερία του ατόμου. Το κράτος δικαίου ήταν κράτος μη επέμβασης, κράτος αποχής και η έννοια της αρχής της νομιμότητας είχε αποκλειστικά αρνητικό περιεχόμενο. 2 Α. Δημητρόπουλος,Συνταγματικά δικαιώματα, Η παραδοσιακή θεωρία των ατομικών δικαιωμάτων

6 - 4 - Μέσα λοιπόν σ αυτό το κλίμα, τα ατομικά δικαιώματα επιδίωξαν τον περιορισμό της κρατικής δραστηριότητας. Ο αμυντικός τους χαρακτήρας κατά της εξουσίας έλαβε τη νομική μορφή της αξίωσης προς παράλειψη( nec facere). Η υποχρέωση του κράτους να «μην πράττει», βαίνει παράλληλα προς την αξίωση του πολίτη προς παράλειψη (status negativus). Η κατά το κράτος κατεύθυνση των ατομικών δικαιωμάτων, προσδιοριζόμενη από την πολιτική αντίθεση κράτους-κοινωνίας, ήταν κατεύθυνση αρνητική. Είναι εύλογο να αναφερθεί ότι τα ατομικά δικαιώματα, επηρεασμένα από τις αντιλήψεις της εποχής είχαν ως στόχο την κατοχύρωση της ελευθερίας του ανθρώπου από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας. Όσον αφορά την κατά κράτος κατεύθυνσή τους, ο ρόλος τους ήταν περιοριστικός ενώ όσον αφορά την προς τα άτομα λειτουργία τους ήταν απελευθερωτικός. Γι αυτό ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες είναι όροι συνώνυμοι στην κλασική θεωρία. Αποτελούν μερικότερες μορφές ενός γενικότερου δικαιώματος της ελευθερίας υπέρ του οποίου λειτουργεί το τεκμήριο : in dubio pro libertate. Καταλήγοντας, η παραδοσιακή υποκειμενική θεωρία προσέδωσε ατομικιστικό- υποκειμενικό χαρακτήρα στα δικαιώματα, που σκοπό είχαν να προστατέψουν την ελευθερία του ατόμου και να περιορίσουν τη δύναμη και την επέμβασή του κράτους στη ζωή του. Σταδιακά όμως η θεωρία αυτή εγκαταλείφθηκε καθώς η εξέλιξη του δημοκρατικού πολιτεύματος οδήγησε στην αντικειμενοποίηση του δικαίου, το οποίο πλέον στηρίζεται πάνω σε αντικειμενικές βάσεις.

7 - 5 - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΩΡΙΑ Η μεταβολή και η συνεχής εξέλιξη της κοινωνικής και νομικής πραγματικότητας, συνεπώς και των θεμελιωδών δικαιωμάτων, κατέστησε με τον καιρό την παραδοσιακή θεωρία ανεπαρκή και οδήγησε στην ανάγκη της ταυτόχρονης εξέλιξης της θεωρίας, έτσι ώστε ν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, αποτυπώνοντας και εξηγώντας τα χαρακτηριστικά της με έναν περισσότερο ρεαλιστικό και ακριβή τρόπο. Στο πλαίσιο αυτό, υποστηρίχτηκε η μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ιδιαίτερα τονίζεται η αντικειμενική τους φύση. 3 Τα συνταγματικά δικαιώματα δεν είναι μόνο δικαιώματα (δίκαιο εξ υποκειμένου) αλλά και αντικειμενικοί κανόνες δικαίου. Παράλληλα αλλάζει και ο νομικός τους χαρακτήρας, καθώς το προστατευτικό τους περιεχόμενο αφορά πλέον και στρέφεται κατά οποιασδήποτε εξουσίας (όχι μόνο της κρατικής) ικανής να προκαλέσει δυσχέρειες ως προς την εφαρμογή τους. Δεν είναι πλέον απλά και μόνο κανόνες δημοσίου δικαίου, αλλά βασικά αξιώματα της έννομης τάξης που διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο για την βιωσιμότητα του κοινωνικού δημοκρατικού κράτους. Η μεταβολή των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι επίσης μεταβολή και των μορφών έκφανσης του αντικειμενικού πλέον περιεχομένου τους. Τα σύγχρονα συνταγματικά δικαιώματα δεν έχουν μόνο αρνητική-αμυντική διάσταση, αλλά και προστατευτική και εξασφαλιστική. Λόγω της μετάβασης του περιεχομένου τους σε ένα περισσότερο αντικειμενικό επίπεδο, διευρύνονται και δεν είναι πλέον μόνο τα «ατομικά δικαιώματα» κατά την παραδοσιακή θεωρία και κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα, αλλά επίσης και τα πολιτικά και τα «κοινωνικά». Είναι βέβαια αυτονόητο ότι η μεταβολή αυτή των δικαιωμάτων δεν είναι «αυτόνομη» αλλά αποτέλεσε τμήμα της γενικότερης μεταβολής της έννομης τάξης, από ατομικιστική σε ανθρωπιστική. Η μεταβολή δηλαδή του νοήματός τους ήταν αποτέλεσμα της μετάβασης από τα δυαδιστική- ατομικιστική στην ενιαία κοινωνική ανθρωπιστική έννομη τάξη. 3 Δημητρόπουλος, Γενική Συνταγματική Θεωρία, σελ. 304 επ.

8 - 6 - Τα θεμελιώδη αυτά δικαιώματα μέσα από τη συνεχή τους μεταβολή και εξέλιξη καταλήγουν να τοποθετηθούν λόγω του ουσιαστικού αυτού και πολυδιάστατου περιεχομένου τους, στην κορυφή της έννομης τάξης. Στο σύγχρονο αυτό δικαιικό σύστημα,, έννομη τάξη και θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα με το δεύτερο ως αναπόσπαστο και σημαντικότερο κομμάτι του πρώτου, εξελίσσονται ταυτόχρονα. Η ιστορική αυτή εξέλιξη διακρίνεται σε τρεις μεγάλες ιστορικές φάσεις, μεγάλης ιστορικονομικοκοινωνικοπολιτικής σημασίας, που εκφράζουν τη δημιουργία διαφορετικών εννόμων τάξεων, που στηρίχθηκαν σε διαφορετικά νομικά πρότυπα κράτους και πολίτη. 4 Ι) Το στάδιο της ανυπαρξίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, που είναι στάδιο της απόλυτης υπεροχής του «δημοσίου» πάνω στο «ιδιωτικό». ΙΙ) Το δεύτερο στάδιο είναι εκείνο της σχετικής αναγνώρισης των αποκλειστικά ατομικών δικαιωμάτων, με αμυντικό κατά του κράτους χαρακτήρα. Είναι το στάδιο της υπεροχής «ιδιωτικού» απέναντι στο «δημόσιο».το κράτος εδώ εμφανίζεται ως κράτος αποχής. ΙΙΙ) Το στάδιο της απόλυτης αναγνώρισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Τα θεμελιώδη δικαιώματα προστατεύουν, όχι μόνο από την κρατική, αλλά και από την ιδιωτική εξουσία. Η προς το κράτος κατεύθυνσή τους έχει ταυτόχρονα αμυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό περιεχόμενο. Στη συνέχεια, τίθεται ένα πολύ σημαντικό ερώτημα, ιδιαίτερα κρίσιμο καθώς αναφέρεται στην ίδια τη φύση των συνταγματικών δικαιωμάτων που η έρευνα και απάντησή του θα θέσει τη βάση για να εξηγηθούν και άλλα μερικότερα ζητήματα που ανακύπτουν με την ταυτόχρονη εξέλιξη κοινωνίας, έννομης τάξης και συνταγματικών δικαιωμάτων. Τι είναι λοιπόν τα δικαιώματα, αντικειμενικοί κανόνες δικαίου (objectives Rechn) ή υποκειμενικά δίκαια, δικαιώματα στην κυριολεξία του όρου (subjectives Rechn) ; Το ερώτημα αυτό αναφέρεται στην ίδια τη φύση τους. Στη δυαδιστική ατομιστική έννομη τάξη, τα συνταγματικά δικαιώματα είναι υποκειμενικά δίκαια. Η απόλυτη όμως αυτή υποκειμενοποίησή τους, που 4 Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Μεταβολή και σύγχρονη θεσμική θεωρία των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

9 - 7 - υποστηριζόταν από την παραδοσιακή θεωρία είναι πλέον ανεπαρκής και δεν μπορεί να εξηγήσει τη θέση τους στη σύγχρονη κοινωνία. Από την άλλη πλευρά, η επισκόπηση των συνταγματικών δικαιωμάτων αναφορικά με την αντικειμενική τους διάσταση στηρίζεται κυρίως στη θεωρία των θεσμικών εγγυήσεων η οποία αποβλέπει όχι στην προστασία του εκάστοτε φορέα του δικαιώματος, αλλά κυρίως στη διασφάλιση του συνταγματικά κατοχυρωμένου θεσμού. Συνεπώς το συμπέρασμα που συνάγεται είναι ότι ούτε και η θεωρία των θεσμικών εγγυήσεων ανταποκρίνεται σε μία ρεαλιστική αντιμετώπιση της κοινωνικοοικονομικής αυτής πραγματικότητας, καθώς η σύγχρονη δημοκρατική αντικειμενική έννομη τάξη χαρακτηρίζεται και πρέπει να χαρακτηρίζεται από την παράλληλη, ταυτόχρονη και διαλεκτική κατοχύρωση συνταγματικών δικαιωμάτων και θεσμών. Βεβαίως η αντικειμενικοποίηση των συνταγματικών δικαιωμάτων αποτελεί τη βασικότερη διάσταση της μεταβολής τους, καθώς τα κατέστησε πολύ σημαντικά για την έννομη τάξη αλλά και για την κοινωνία αυτή καθαυτή, έτσι ώστε να αποτελούν σήμερα αντικειμενικά αξιώματα του συνολικού δικαικού οικοδομήματος. Η αντικειμενική αυτή προσέγγιση των συνταγματικών δικαιωμάτων, διαδραματίζει επίσης σπουδαίο ρόλο στην ανάδειξη του αντικειμενικού θεσμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ασκούνται, κάτι το οποίο επιτυγχάνεται από τον εντοπισμό της ανθρώπινης υπόστασης και των εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής ως το βασικό χαρακτηριστικό των προστατευόμενων από τα συνταγματικά δικαιώματα αγαθών. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, στη σύγχρονη έννομη τάξη, τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν διπλή φύση, αντικειμενική και υποκειμενική. Από τις αντικειμενικές αρχές απορρέουν υποκειμενικά δίκαια του κάθε φορέα θεμελιώδους δικαιώματος. Για παράδειγμα από την αρχή της ισότητας απορρέουν τα δικαιώματα της ισότητας. Επιπρόσθετα, η κατεύθυνση αυτή των δικαιωμάτων προς την αντικειμενική διάσταση εξαιτίας της μεταβολής τους, οδηγεί στην ανάδυση της θεσμικής θεωρίας που σε συνδυασμό με την όλο και περισσότερο αντικειμενική θεώρησή τους οδηγεί στη διαμόρφωση της θεσμικής ερμηνείας και κατ επέκταση της θεσμικής εφαρμογής τους.

10 - 8 - Η θεσμική ερμηνεία μπορεί να εξηγήσει το αν με τη θεσμική εφαρμογή ενός συνταγματικού δικαιώματος, αυτό προσαρμόζεται μέσα στο θεσμό συσχετιζόμενο με το περιεχόμενο του τελευταίου, έτσι ώστε να έχουμε ταυτόχρονη εφαρμογή του περιεχομένου του δικαιώματος εντός του θεσμού και του περιεχομένου του θεσμού πάνω στο δικαίωμα. Θεσμός δύναται να είναι οποιαδήποτε μερικότερη περίπτωση κοινωνικών διαπροσωπικών σχέσεων. Οι διαπροσωπικές σχέσεις στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας, είναι φυσικό να παρουσιάζουν μία δυναμική κίνηση και μία πολυμορφία, οι οποίες δημιουργούν πλέον διαπροσωπικές κυρίως αντιθέσεις, εντός των οποίων εφαρμόζονται τα συνταγματικά δικαιώματα. Η θεσμική εφαρμογή είναι διαλεκτική, εφόσον βασίζεται στον εντοπισμό των προαναφερθέντων αντιθέσεων, στην ανάλυση του περιεχομένου τους και στη διεύρυνση της μεταξύ τους ενότητας. Είναι μέθοδος σύνθετη και αντικειμενική, προσανατολισμένη και προς το υποκειμενικό-ατομικό των συνταγματικών δικαιωμάτων, αλλά και προς το αντικειμενικό-θεσμικό τους στοιχείο. Πρόκειται επίσης για μία ουσιαστική μέθοδο που κατευθύνεται προς την ανάλυση του φυσικού περιεχομένου και της φυσικής σχέσης δικαιωμάτων και θεσμών, αναφορικά με την αλληλοσύνδεσή τους που υπάρχει στην πραγματικότητα και στο παραγόμενο, από αυτή την φυσικά αλληλοσυνδεόμενη σχέση, δίκαιο. Οι φορείς πάνω στους οποίους κινείται η θεσμική ερμηνεία, λόγω της συνθετότητας που τη χαρακτηρίζει, είναι όπως αναφέρθηκε ο υποκειμενικός (δικαίωμα) και ο αντικειμενικός (θεσμός). Πρέπει λοιπόν να αναζητηθεί ο θεσμός αυτός που αποτελεί πεδίο εφαρμογής των δικαιωμάτων. Αυτά δεν εφαρμόζονται «αυτόνομα» και «μόνα», αλλά πάντα μέσα σ ένα συγκεκριμένο χώρο, που αποτελεί το θεσμικό περιβάλλον, μέσα στον οποίο ασκείται κάθε συνταγματικό δικαίωμα και μπορεί να είναι ή ο γενικός (γενικό πεδίο εφαρμογής) ή ένας ειδικός (μερικότεροι χώροι που διέπονται από το ιδιωτικό ή το δημόσιο δίκαιο, όπως θεσμοί και έννομες σχέσεις). Μέσα από αυτό τον εντοπισμό του θεσμικού περιβάλλοντος, πραγματοποιείται η αλληλοσύνδεση δικαιώματος και θεσμού που οδηγεί τελικά στη θεσμική αντιπαράθεσή υποκειμενικού και αντικειμενικού στοιχείου.

11 - 9 - ΓΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Η συνεχής εξέλιξη της κοινωνίας έχει καταστήσει τις σύγχρονες έννομες σχέσεις πολυπλοκότερες απ ότι στο παρελθόν με αποτέλεσμα η εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων εντός αυτών των σχέσεων, να εξηγείται πλέον με επιτυχία από τη «θεωρία των δύο επιπέδων» που αναφέρεται πρώτα στο πεδίο της γενικής σχέσης και δεύτερον σε εκείνο των ειδικών σχέσεων. Τα δύο αυτά επίπεδα που συναποτελούν τα μέρη του αντικειμενικού νομικού περιβάλλοντος, διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους, εμπεριέχουν διαφορετικούς όρους και διαμορφώνουν τελικά δυο διαφορετικά είδη εφαρμογής. Στα δύο αυτά επίπεδα εφαρμογής αντιστοιχούν δυο διαφορετικές μορφές εφαρμογής, η γενική που αναφέρεται στο γενικό πλαίσιο εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων και περιλαμβάνει τη γενική κυρίαρχη (γενική σχέση κράτους-πολίτη) και τη γενική διαπροσωπική σχέση (γενική κοινωνική σχέση μεταξύ των πολιτών) και την ειδική ή θεσμική εφαρμογή που αφορά το ειδικό πεδίο εφαρμογής το οποίο περιλαμβάνει τις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις και τις ειδικές διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των πολιτών. Το γενικό περιεχόμενο, είναι το ευρύτερο δυνατό περιεχόμενο κάθε δικαιώματος και εφαρμόζεται πάντα στο πλαίσιο της γενικής κυρίαρχης ή διαπροσωπικής σχέσης. Θεσμικό περιεχόμενο είναι το εφαρμοζόμενο στο πλαίσιο κάθε μερικότερου θεσμού ή έννομης σχέσης, δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. Όταν γίνεται λόγος για το ειδικό πεδίο εφαρμογής, ως το δεύτερο συστατικό του αντικειμενικού νομικού περιβάλλοντος, νοείται σε κάθε περίπτωση το ζήτημα της εφαρμογής των δικαιωμάτων στις μερικότερες σχέσεις ή θεσμούς, δηλαδή γίνεται λόγος για το ζήτημα της θεσμικής τους εφαρμογής. Παράλληλα με την κοινωνικοπολιτική εξέλιξη, άρχισε να προβάλλεται το αίτημα της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων και στο ειδικότερο επίπεδο των μερικότερων σχέσεων και θεσμών. Τέθηκε δηλαδή το ζήτημα της υλοποίησής τους τόσο σε μερικότερους χώρους του δημοσίου δικαίου, όπως για παράδειγμα μέσα στις φυλακές, στο πλαίσιο της δημοσιοϋπαλληλικής σχέσης (ειδικές κυριαρχικές σχέσεις), όσο και μέσα στις έννομες σχέσεις του ιδιωτικού δικαίου, όπως για παράδειγμα στην οικογένεια (τριτενέργεια).

12 Η διάκριση των δυο επιπέδων έχει εξέχουσα σημασία διότι διαφοροποιείται σημαντικά η νομική μεταχείριση των δικαιωμάτων στη μια ή την άλλη περίπτωση. Η γενική σχέση είναι η περιοχή της οριοθετούμενης ελευθερίας, όπου μιλώντας για οριοθετήσεις αναφερόμαστε σε κανόνες δικαίου που τοποθετούν το ανώτατο γενικό όριο σε ένα δικαίωμα, ρυθμίζουν τη δράση όλων των φορέων του εκάστοτε δικαιώματος και χαρακτηρίζονται από καθολικότητα εφόσον κάθε δικαίωμα έχει όρια. Αντίθετα οι ειδικές σχέσεις είναι ο χώρος των εξαιρετικά αναγκαίων και αναπόφευκτων περιορισμών. Οι περιορισμοί είναι και αυτοί κανόνες δικαίου, οι οποίοι όμως διαφέρουν εν τέλει από τις οριοθετήσεις, όσον αφορά την επίδραση που έχουν στη νομική υπόσταση του δικαιώματος. Ξεπερνούν τα όρια που θέτουν αυτές και συρρικνώνουν έτσι το γενικό-maximum περιεχόμενο του δικαιώματος. Οι περιορισμοί χαρακτηρίζονται από ειδικότητα, με την έννοια ότι αφορούν κάθε φορά μία συγκεκριμένη, in concreto, κατάσταση και συγκεκριμένο ή συγκεκριμένα κάθε φορά δικαιώματα. Πρωταρχική και καθοριστική σημασία έχει ο εντοπισμός του πεδίου στο οποίο ασκείται και επιχειρείται η εφαρμογή του συνταγματικού δικαιώματος. Για τον εντοπισμό αυτό προϋποτίθενται σαφή και επαρκή κριτήρια διάκρισης του γενικού από το ειδικό πεδίο εφαρμογής. Κατ αρχήν, η γενική εφαρμογή των δικαιωμάτων έχει χαρακτήρα γενικό και μόνιμο και αφορά ένα γενικό, ευρύτερο περιεχόμενο. Αντίθετα, η ειδική εφαρμογή διακρίνεται για τον προσωρινό της χαρακτήρα και αφορά την εφαρμογή του εκάστοτε θεσμικού περιεχομένου του δικαιώματος σε ορισμένους φορείς. Η διαφοροποίηση λοιπόν των δυο επιπέδων γίνεται με βάση τρία κριτήρια : το υποκειμενικό, το χρονικό και το ουσιαστικό. 5 Το βασικό κριτήριο διάκρισης μεταξύ των δύο σχέσεων είναι το υποκειμενικό, δηλαδή αυτό που αναφέρεται στα υποκείμενα, στους φορείς των δικαιωμάτων. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της γενικής εφαρμογής είναι ακριβώς ότι αναφέρεται γενικά σε όλους ή σε αόριστο αριθμό φορέων συνταγματικών δικαιωμάτων. Αντίθετα, στις ειδικές σχέσεις η συγκεκριμένη κάθε φορά ειδική εφαρμογή, αναφέρεται σε ορισμένους φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων που εμπλέκονται με το συγκεκριμένο θεσμό. 5 Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό και Ειδικό μέρος, Τόμος Γ - Ημίτομος Γ

13 Το χρονικό κριτήριο αφορά το χρόνο διάρκειας της εφαρμογής. Η γενική σχέση είναι σχέση «τακτική» και όχι έκτακτη, δηλαδή σχέση, που κατά κανόνα έχει διάρκεια και όχι παροδικό χαρακτήρα. Αντίθετα, οι ειδικές σχέσεις δεν έχουν μόνιμο αλλά συνήθως παροδικό χαρακτήρα. Το χρονικό κριτήριο της «μονιμότητας», συμβάλλει σημαντικά στη διάκριση της γενικής από τις ειδικές σχέσεις. Το ουσιαστικό κριτήριο αναφέρεται στη γενικότερη φυσιογνωμία των δύο αυτών μορφών σχέσεων. Η γενική εφαρμογή αποτελεί τον κανόνα και συνάδει με την καθολικότητα των οριοθετήσεων, σε αντίθεση με τις ειδικές σχέσεις που αποτελούν εξαίρεση και στην υπόστασή τους εμπερικλείουν τους περιορισμούς και τη μερικότητα που τους χαρακτηρίζει. Χαρακτηριστικό λοιπόν της γενικής σχέσης είναι η ευρύτητα, ενώ των ειδικών σχέσεων η στενότητα. Τέλος η γενική σχέση είναι μια και έχει συνολικό χαρακτήρα, ενώ οι ειδικές σχέσεις είναι πολυάριθμες. Στη γενική σχέση εφαρμόζεται όλο το περιεχόμενο των δικαιωμάτων και σ όλη την έκτασή τους. Από την άλλη πλευρά, οι περιορισμοί έχουν πάντοτε ειδικό χαρακτήρα, είναι ειδικοί περιορισμοί καθόσον αφορούν συγκεκριμένο δικαίωμα. Ποτέ ένας περιορισμός δεν μπορεί να είναι γενικός, με την έννοια να αφορά όλα τα δικαιώματα. Υπάρχουν καθολικές οριοθετήσεις όχι όμως και καθολικοί περιορισμοί.

14 Α) ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων γίνεται κατά κανόνα αντιληπτή ως γενική εφαρμογή, με την έννοια της υλοποίησης του περιεχομένου τους μόνο στο πεδίο της γενικής κυριαρχικής σχέσης κράτους-πολίτη. Τα θεμελιώδη δικαιώματα εφαρμοζόμενα μόνο στο επίπεδο της γενικής κυριαρχικής σχέσης, απέκτησαν περιεχόμενο, που αντιστοιχεί στην ευρύτητα του περιεχομένου αυτής της σχέσης. Η γενικότητα της κυριαρχικής σχέσης ενίσχυσε τη διεύρυνση του περιεχομένου των δικαιωμάτων, τη διαμόρφωση δηλαδή του γενικού περιεχομένου, που προβλέπεται από τις συνταγματικές διατάξεις και που εφαρμόζεται στις σχέσεις κράτους πολιτών. Γενική κυριαρχική σχέση : Στο ευρύτερο πλαίσιο του υποκειμενισμού που επικράτησε την εποχή δημιουργίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αυτά προσέλαβαν ατομικιστικό χαρακτήρα και περιεχόμενο. Το «μεμονωμένο άτομο» απέκτησε προτεραιότητα έναντι του κοινωνικού ανθρώπου. Οι θεσμοί υποβαθμίστηκαν έναντι των δικαιωμάτων. Το περιεχόμενό τους καθορίστηκε μέσα στο πλαίσιο της γενικής κυριαρχικής σχέσης ανεξάρτητα από το θεσμικό περιβάλλον. Σύμφωνα με την παραδοσιακή θεωρία, αυτά εφαρμόζονται μόνο στη γενική κυριαρχική σχέση και όχι μέσα σε ειδικότερους θεσμούς. Η αντίληψη αυτή εμπόδισε τη νομική επιστήμη να στραφεί στη μελέτη της θεσμικής διάστασης της εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων, δεν υπήρχε δηλαδή ιδιαίτερη ανάγκη μελέτης των σχέσεων τους μέσα σ αυτούς. Γενική διαπροσωπική σχέση : Εκτός από τις ειδικές έννομες σχέσεις που συνδέουν ορισμένα άτομα με νομικούς δεσμούς, όλα τα μέλη μιας κοινωνίας συνδέονται μεταξύ τους με μία γενική διαπροσωπική έννομη σχέση. Όπως μεταξύ κράτους και πολίτη υπάρχει κυριαρχική σχέση, κατά τον ίδιο τρόπο γενική σχέση υπάρχει μεταξύ κάθε πολίτη και των άλλων φορέων θεμελιωδών δικαιωμάτων, δηλαδή των κοινωνών του δικαίου. Η σχέση αυτή που υφίσταται μεταξύ των κοινωνών του δικαίου, επιτάσσει την εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων σ αυτή, μόνο όμως κατά την αμυντική τους διάσταση. Η γενική διαπροσωπική σχέση αναφέρεται στην προς αλλήλους συμπεριφορά των φορέων των δικαιωμάτων και αναδεικνύεται με την αναγνώριση της εφαρμογής τους και στο ιδιωτικό δίκαιο.

15 Β) ΕΙΔΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Θεσμική είναι η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων, στο πλαίσιο μιας μερικότερης έννομης σχέσης από αυτή της γενικής, διεπόμενης από το ιδιωτικό ή το δημόσιο δίκαιο, είτε εξ ολοκλήρου ως προς το γενικό τους περιεχόμενο, είτε ως προς το θεσμικό, όπως αυτό προσδιορίζεται από τη σχέση αιτιώδους συνάφειας που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στο εφαρμοζόμενο δικαίωμα και το θεσμό. Η θεσμική εφαρμογή εμφανίζεται στη νομική επιστήμη με δυο μορφές. Στο χώρο του δημοσίου δικαίου εμφανίζεται ως πρόβλημα των «ειδικών κυριαρχικών σχέσεων», ενώ στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου εμφανίζεται ως «τριτενέργεια». Και στις δυο περιπτώσεις πρόκειται για το ίδιο ακριβώς ζήτημα με την ίδια μέθοδο λύσης. 6 Στο επίπεδο των μερικότερων εννόμων σχέσεων και θεσμών που αναπτύσσονται σε μία οργανωμένη κοινωνία, ξετυλίγεται το μεγαλύτερο μέρος της ανάπτυξης και της ωρίμανσης της ανθρώπινης προσωπικότητας και για το λόγο αυτό η πρακτική σημασία της θεσμικής εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων, ανεξάρτητα με το αν πρόκειται για θεσμούς του δημοσίου ή του ιδιωτικού δικαίου, είναι πολύ μεγάλη. Συνεπώς, η μη εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων στις σχέσεις αυτές θα δημιουργούσε μεγάλο κενό προστασίας. Με βάση τα παραπάνω η ζωή του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία δεν εξαντλείται στο πλαίσιο της σχέσης κράτους-πολιτών. Το άτομο αναπτύσσει μερικότερες σχέσεις, οι οποίες είναι είτε «κρατικής» υφής ( για παράδειγμα : σχολείο, εκκλησία, κόμματα ) είτε ιδιωτικής φύσεως (για παράδειγμα : οικογένεια). Η «είσοδος» του ατόμου σ αυτές τις δημόσιες/ιδιωτικές σχέσεις (θεσμούς), στις οποίες αφιερώνει μεγάλο μέρος της ζωής του, δεν είναι πάντοτε αποτέλεσμα της ελεύθερης επιλογής του. Η δραστηριοποίησή του αυτή οδηγεί στον περιορισμό της ελευθερίας του. Ο άνθρωπος δηλαδή, εντασσόμενος 6 Α. Δημητρόπουλος Η τριτενέγεια δεν αποτελεί αυτόνομο ζήτημα, αλλά πρόκειται για το πρόβλημα της εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε μερικότερα βιοτικά επίπεδα, σχέσεις και θεσμούς, δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, πέρα από την εφαρμογή τους στη γενική κυριαρχική σχέση

16 στους μερικότερους θεσμούς με ή χωρίς τη θέλησή του, δεν μπορεί ν ασκεί τα δικαιώματά του στους χώρους αυτούς με τον τρόπο που τα ασκεί έξω απ αυτούς, στη γενική σχέση (θεσμοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων). Τα δικαιώματα ασκούμενα στους θεσμούς «θεσμοποιούνται», δηλαδή συστέλλονται. Επιπλέον, η αναγνώρισή τους ως αντικειμενικές αρχές και ως υποκειμενικά δίκαια έχει ως συνέπεια την ταυτόχρονη προστασία της διπλής νομικής τους φύσης από το Σύνταγμα. Ο νομοθέτης επιβάλλει την ταυτόχρονη εφαρμογή δικαιωμάτων και θεσμών, ώστε να επιτυγχάνεται η αρμονική υλοποίηση τους, χωρίς τα μεν να λειτουργούν εις βάρος των δε. Οι ειδικές σχέσεις στις οποίες μετέχει ο άνθρωπος στην καθημερινή του ζωή, ξεκίνησαν ως «ειδικές κυριαρχικές σχέσεις» στο χώρο του δημοσίου δικαίου. Αργότερα, λόγω της επέκτασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων και στις σχέσεις των ιδιωτών, οι ειδικές σχέσεις εμφανίζονται και ως σχέσεις «ιδιωτικού δικαίου», δηλαδή ως «ειδικές διαπροσωπικές σχέσεις». Αυτές που ενδιαφέρουν τη νομική επιστήμη αλλά και την κοινωνική πραγματικότητα, από την άποψη της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων, βρίσκουν υπόβαθρο σε μία ή περισσότερες διατάξεις του Συντάγματος. Το Σύνταγμα επίσης, μέσω κυρίως της προστασίας των δικαιωμάτων, προστατεύει διάφορα αγαθά. Οι ειδικές σχέσεις δημιουργούνται γύρω από τον άξονα της αυξημένης προάσπισης κάποιου συνταγματικά προστατευόμενου αγαθού. 7 Η αυξημένη όμως αυτή προστασία που απαιτείται με την εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων στα πλαίσια μιας ειδικής σχέσης, οδηγεί αναπόφευκτα σε αποκλίσεις από τη συνήθη ρύθμιση της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων. Αυτό συμβαίνει, καθώς οι ειδικές σχέσεις εντός των οποίων γίνεται η θεσμική εφαρμογή, δημιουργούνται συνήθως στα πλαίσια ενός θεσμού που εμπεριέχει και συνδέεται άμεσα με κάποιο συνταγματικό αγαθό το οποίο προκειμένου να προστατευτεί, πρέπει να διασφαλιστεί από το συντακτικό νομοθέτη και ο θεσμός. Συνεπώς, για να δημιουργηθεί αρμονική 7 Η συνταγματική αναγνώριση του κάθε θεσμού προκύπτει από διατάξεις του Συντάγματος :π.χ. αναγνώριση του στρατού, οι επιβαλλόμενες όμως αποκλίσεις συνιστούν επιβαρύνσεις των δικαιωμάτων : π.χ. για να λειτουργήσει ορθά ο στρατός χρειάζεται αυξημένη πειθαρχία, γεγονός που συνεπάγεται περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας.

17 συνύπαρξη δικαιώματος και θεσμού, από τη στιγμή που ο θεσμός είναι ένα πολυμορφικό σύνολο και πεδίο αυξημένης έντασης της αντιπαράθεσης δικαιώματος-θεσμού, δημιουργούνται παράλληλα περιορισμοί κατά των συνταγματικών εφαρμοζόμενων δικαιωμάτων που ανάλογα με το θεσμό είναι μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης και οι οποίοι επιβάλλονται πάντα με σκοπό την προστασία του συνταγματικού αγαθού. Ειδική κυριαρχική σχέση : Ειδική κυριαρχική σχέση είναι η ειδική σχέση εξουσίασης, στην οποία βρίσκεται πρόσκαιρα ή για περισσότερο χρόνο ο πολίτης και ένεκα της οποίας έχει αυξημένες έναντι του κράτους υποχρεώσεις. 8 Στην κλασική ήδη θεωρία εντοπίζεται η διάκριση μεταξύ γενικής κυριαρχικής σχέσης και ειδικών σχέσεων, όμως αυτό το ειδικό πεδίο δε θεωρείται επίπεδο εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων. 9 Σύμφωνα με την κλασική διδασκαλία, τα συνταγματικά δικαιώματα δεν εφαρμόζονται στις ειδικές σχέσεις, οι οποίες, ένεκα και της ανικανότητας της παραδοσιακής θεωρίας να διακρίνει και να ορίσει ένα αντικειμενικό νομικό περιβάλλον όπου υπάρχει συνεφαρμογή δικαιωμάτων και θεσμών, δεν αποτελούν περιπτώσεις εξαιρετικών εννόμων σχέσεων οπού πρέπει να υπάρχει εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ αντίθετα, παραμένουν και χαρακτηρίζονται συνταγματικά-νομικά αδιάφορες. Στη σημερινή όμως εποχή, σ αντίθεση μ όσα πρέσβευε η παραδοσιακή θεωρία, ο άνθρωπος συμμετέχει για αρκετό χρονικό διάστημα σε μια ή περισσότερες ειδικές σχέσεις, στις οποίες εφαρμόζονται τα δικαιώματα. Στο πλαίσιο αυτών των ειδικών κυριαρχικών σχέσεων εμφανίζεται η ανάγκη περιορισμού τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ειδικής κυριαρχικής σχέσης είναι η ποινική σχέση, καθώς, όπως προβλέπεται από το Σύνταγμα, με διακρίνουσα την 8 Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό και ειδικό πεδίο εφαρμογής 9 Πέρα από τις παραδοσιακές ειδικές κυριαρχικές σχέσεις, υπάρχουν και άλλες που αναγνωρίζονται από το συνταγματικό νομοθέτη αλλά ρυθμίζονται από τον κοινό νομοθέτη( π.χ. σχέση εργασίας).η εξέτασή τους δε θα πρέπει να γίνεται απομονωμένα αλλά να εντάσσεται στο θεσμικό περιβάλλον όπου ανήκουν. Για παράδειγμα, η νομοθετική ρύθμιση που επιβάλλει την απόσταση μεταξύ των φαρμακείων θα πρέπει να τοποθετείται στο ευρύτερο θεσμικό περιβάλλον της προστασίας της υγεία( άρθρο 21), στο οποίο περιλαμβάνονται μερικότερες σχέσεις, μεταξύ των οποίων είναι και η σχέση αυτού του επαγγέλματος με το κράτος.

18 κυρίαρχη θέση του κράτους απέναντι σε όποιον φορέα συνταγματικών δικαιωμάτων εμπλακεί στην ποινική διαδικασία και την ποινική σχέση ως παραβαίνων τον ποινικό κώδικα ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, περιορίζονται τα δικαιώματά του έτσι ώστε να καθίσταται βιώσιμος ο ποινικός θεσμός. Η ποινική σχέση ως ειδική, αφορά ορισμένους φορείς (υποκειμενικό κριτήριο), εκείνους δηλαδή που εμπλέκονται στο ποινικό αδίκημα. Γι αυτό και η ποινική σχέση είναι κατά βάση σχέση παροδική (με εξαίρεση την ισόβια κάθειρξη). Η ποινική σχέση, με κύριο ειδικότερο παράδειγμά της την ποινική σχέση κράτους-κρατουμένων, αποτελεί την ειδική κυριαρχική σχέση όπου ξεχωρίζει ολοκάθαρα, ο περιορισμός του συνταγματικού δικαιώματος της ελευθερίας της κίνησης που πηγάζει από τη γενικότερη συνταγματική αντικειμενική αρχή της ελευθερίας, προκειμένου να επιβιώσει ο θεσμός των φυλακών που κατά συνέπεια οδηγεί στην προστασία της ποινικής σχέσης και της ενδοκρατικής δικαιοσύνης και άρα, πολύ περισσότερο στην προστασία του ίδιου του κράτους και της ανθρώπινης αξίας, που επίσης κατοχυρώνονται συνταγματικά, ως θεμελιώδεις αντικειμενικές αξίες. Πέρα από την ποινική σχέση, ένας ακόμη κοινωνικός χώρος που παρουσιάζει ιδιαίτερο νομικό ενδιαφέρον για την εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων, διαμέσου του πλαισίου του διοικητικού δικαίου στις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις, είναι αυτός των δημοσίων υπηρεσιών και των δημοσίων υπαλλήλων ως φορέων των συνταγματικών δικαιωμάτων. Ειδικές διαπροσωπικές σχέσεις : Οι ειδικές σχέσεις δεν εμφανίζονται μόνο στο χώρο του δημοσίου δικαίου αλλά και σ αυτό του ιδιωτικού. Τα σχετικά ζητήματα με την «τριτενέργεια» είναι ακριβώς θέματα ειδικών σχέσεων στην περιοχή του ιδιωτικού δικαίου, είναι ουσιαστικά η «άλλη όψη» της θεσμικής προσαρμογής. («τριτενέργεια» : ενέργεια προς τους τρίτους, δηλαδή τους ιδιώτες) Το πρόβλημα της «τριτενέργειας» γεννάται μόνο στο πλαίσιο της παραδοσιακής δυαδιστικής έννομης τάξης, που διακρίνει αυστηρά το δίκαιο σε δημόσιο και ιδιωτικό, διάκριση που δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες νομικές ανάγκες και δεν υπάρχει στο σύγχρονο νομικό οικοδόμημα. 10 Στη σημερινή, αντιθέτως, εποχή το πρόβλημα της «τριτενέργειας» εξαφανίζεται, γιατί αυτή 10 Α. Δημητρόπουλος, Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία. Συμβολή στο πρόβλημα της «τριτενέργειας», 1981/2

19 προκύπτει από τη δομή και τη λειτουργία της έννομης τάξης. Η αμυντική διαπροσωπική ενέργεια εφαρμόζεται αναγκαία σ όλες τις έννομες σχέσεις. Το πρόβλημα οριστικά λύθηκε με την ρύθμιση του άρθρου 25 παρ. 1 εδάφιο γ, όπως διαμορφώθηκε με την αναθεώρηση του 2001, σύμφωνα με την οποία όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα ως προς την αμυντικής τους διάσταση, υλοποιούνται και στο δημόσιο και στον ιδιωτικό δίκαιο.

20 ΝΟΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Γενική σχέση 1. Απαγόρευση συγκεντρώσεων σε ώρες αιχμής 11 Η κυβέρνηση προχωρεί στη σύνταξη νομοσχεδίου με το οποίο απαγορεύει την πραγματοποίηση συγκεντρώσεων και πορειών στο κέντρο της Αθήνας σε ώρες αιχμής, 7-9 μμ καθημερινά, διότι αυτές οι πορείες και οι συγκεντρώσεις προκαλούν διατάραξη της κοινωνικοοικονομικής ζωής με βάση μάλιστα το άρθρο 11 παρ.2 εδάφιο β του συντάγματος. Στις διαμαρτυρίες πολιτικών κομμάτων και πολιτών ότι παραβιάζεται το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, η κυβέρνηση απαντά ότι ενεργεί σύμφωνα με το Σύνταγμα και ότι δεν πρόκειται για περιορισμό αλλά για μια απλή δέσμευση. Το νομοσχέδιο με βάση την κυβέρνηση δεν περιορίζει το δικαίωμα αυτό αλλά το οριοθετεί για την διευκόλυνση της άσκησης άλλων δικαιωμάτων από άλλους φορείς. Είναι λοιπόν συνταγματική η ρύθμιση αυτή; Η παρεμποδιζόμενη δράση είναι οι υπαίθριες συναθροίσεις στο κέντρο σε ώρες αιχμής. Το παρεμποδιζόμενο δικαίωμα είναι αυτό του συνέρχεσθαι (άρθρο 11 Συντάγματος). Η παρεμποδιζόμενη δράση εμπίπτει στο περιεχόμενο του δικαιώματος, άρα η απαγόρευση των συναθροίσεων των πολιτών περιορίζει την ελευθερία του συνέρχεσθαι. Τίθεται τώρα το ερώτημα, πρόκειται για γενική ή ειδική σχέση; Πρόκειται για γενική σχέση γιατί ο περιορισμός αυτός αναφέρεται γενικά και αόριστα σ όλους τους πολίτες, σε τακτά επαναλαμβανόμενα χρονικά διαστήματα, δηλαδή η ρύθμιση έχει τακτικό χαρακτήρα. Δεν είναι όμως δυνατόν να τεθούν περιορισμοί στο πλαίσιο της γενικής κυριαρχικής σχέσης γιατί κάθε περιορισμός συνιστά προσβολή. Εδώ λοιπόν ο περιορισμός του δικαιώματος του συνέρχεσθαι στη γενική κυριαρχική σχέση συνεπάγεται την προσβολή του, άρα η ρύθμιση είναι αντισυνταγματική 2. Ο απρόσκλητος ζωγράφος 11 Ο ζωγράφος Ζ, ζωγραφίζει μια ημέρα που είχε έμπνευση τον τοίχο του Β, τον οποίο μόλις είχε βάψει και είχε δαπανήσει αρκετά μεγάλο ποσό. Ο Β λοιπόν 11 Ανδρέας Δημητρόπουλος, Εφαρμογές συνταγματικού δικαίου II, β έκδοση

21 την επόμενη μέρα ζητά αποζημίωση από τον Ζ για την αποκατάσταση του τοίχου του. Ο Ζ όμως αντιτείνει ότι ο τοίχος του πήρε αξία και αντιπροτείνει το δικαίωμα στην τέχνη, το οποίο δεν υπόκειται σε κανένα περιορισμό, ούτε ακόμη και από τον Β. Πρέπει λοιπόν να γίνει σύμφωνα μ αυτόν μια στάθμιση, στην οποία υπερτερεί η τέχνη. Ο Β υφίσταται απλό περιορισμό ή προσβολή του δικαιώματος στην ιδιοκτησία; Η παρεμποδιζόμενη δράση είναι η διατήρηση του χρώματος του τοίχου που δημιούργησε ο ζωγράφος. Το παρεμποδιζόμενο δικαίωμα είναι η ιδιοκτησία (άρθρο 17 του συντάγματος). Η παρεμποδιζόμενη δράση εμπίπτει στο περιεχόμενο του δικαιώματος, άρα το δικαίωμα περιορίζεται. Τίθεται τώρα το ερώτημα πρόκειται για γενική ή ειδική σχέση; Πρόκειται για μια γενική διαπροσωπική σχέση, καθώς ο ιδιοκτήτης Β και ο ζωγράφος Ζ δε συνδέονται με κάποιο νομικό δεσμό. Οπότε δεν είναι ανεκτός ο περιορισμός του δικαιώματος της ιδιοκτησίας στο πλαίσιο της γενικής διαπροσωπικής σχέσης, άρα το δικαίωμα του Β προσβάλλεται. 3. Εφετείο Κέρκυρας 94/1983 Ο επιτάφιος των Φιλιατών(ελευθερία τέχνης και θρησκευτική συνάθροιση) Τη Μεγάλη Παρασκευή κατά τη περιφορά του επιταφίου στο χωριό των Φιλιατών, ενώ ο επιτάφιος πλησίαζε στο κατάστημα του Κ, εκείνος δυνάμωσε την ένταση του ραδιόφωνου που μετέδιδε δημοτικά τραγούδια. Η ενέργειά του αυτή προκάλεσε αναταραχή και αγανάκτηση στους πιστούς, οι οποίοι διακήρυτταν ότι παραβιάστηκε η άσκηση του δικαιώματος της συμμετοχής σε θρησκευτική συνάθροιση. Αντιθέτως ο Κ υποστήριξε ότι δεν παραβίασε κανένα δικαίωμα, αλλά απλώς άσκησε το δικαίωμα της ελευθερίας της τέχνης που θεμελιώνεται στο άρθρο 16 του Συντάγματος. Ποια πλευρά άσκησε νομίμως το δικαίωμά της; Η υπόθεση αυτή θα εξεταστεί από την πλευρά των πιστών: Η παρεμποδιζόμενη αξίωση είναι η παράλειψη ακρόασης της μουσικής σε μεγάλη ένταση κατά την τέλεση της θρησκευτικής συνάθροισης δηλαδή κατά την περιφορά του Επιταφίου. Το παρεμποδιζόμενο δικαίωμα είναι η ελευθερία της θρησκευτικής συνάθροισης (πρόκειται για μεικτό δικαίωμα : άρθρο 11,16 Σ.) Το corpus έχει την έννοια της συγκέντρωσης των ατόμων ενώ το animus της κοινής άσκησης της λατρείας. Η παρεμποδιζόμενη αξίωση των πιστών, που

22 ασκείται μέσα σε νόμιμα όρια του τόπου, του χρόνου και του τρόπου, εμπίπτει στο περιεχόμενο της θρησκευτικής συνάθροισης. Άρα η παρεμπόδιση της συμμετοχής στη περιφορά του Επιταφίου συνιστά περιορισμό του δικαιώματος και όχι απλή επίδραση. Στη συνέχεια εξετάζεται αν πρόκειται για γενική ή ειδική σχέση. Μεταξύ του Κ και των πιστών δεν υφίσταται κάποιος νομικός δεσμός, έτσι συνδέονται μέσω της γενικής διαπροσωπικής σχέσης, στο πλαίσιο της οποίας δεν είναι δυνατός ο περιορισμός του δικαιώματος αλλά μόνο η οριοθέτησή του. Άρα ο εν προκειμένω περιορισμός της θρησκευτικής συνάθροισης αποτελεί προσβολή του δικαιώματος του άρθρου 11,16 του Σ. Το Εφετείο της Κέρκυρας έδωσε την παρακάτω απάντηση που είναι σύμφωνη με την παραπάνω ανάλυση : Η ανωτέρω τελετή διεταράχθη εν γνώσει του κατηγορουμένου και διεσπάθη η προς την ιερότητα των τελουμένων προσοχή των συνηθροισμένων και παρακολουθέντων αυτήν, οίτινες ησθάνθησαν ιεράν αγανάκτησιν δια τας πράξεις ταύτας. Ταύτα πάντα προκύπτουν σαφώς εκ των καταθέσεων αμφοτέρων των επ ακροατηρίω εξετασθέντων μαρτύρων, ών όντων μάλιστα και αυτοπτών, η κατάθεσις τυγχάνει πειστικωτέρα της απολογίας του κατηγορούμενου. Κατ ακολουθίαν η προεκτειθείσα συμπεριφορά του κατηγορούμενου εμπίπτει εις την υπό της ανωτέρω διατάξεως προβλεπομένην και τιμωρουμένην πράξιν της διαταράξεως της θρησκευτικής τελετής. Όθεν δέον όπως τούτος κηρυχθή ένοχος της πράξεως ταύτης.

23 Ειδικές σχέσεις 1. Απόλυση υπαλλήλου θρησκευτικού σωματείου Δεν αντίκειται στο Σύνταγμα και δεν προσβάλλει την αμυντική διάσταση της θρησκευτικής συνείδησης η απόλυση υπαλλήλου θρησκευτικού σωματείου, επειδή άλλαξε θρήσκευμα. Η παρούσα αντίθεση είναι ομοιογενής, διότι η θρησκευτική συνείδηση αποτελεί αντικειμενικό στοιχείο το οποίο περιέχεται και στο αντίστοιχο δικαίωμα (ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης) (Συντ. 1975, άρθρ. 13 παρ. 1, εδάφιο α ) αλλά και συστατικό στοιχείο του περιεχομένου της εργασιακής σχέσης (Συντ. Άρθρ. 22 παρ. 1, εδάφιο α ). Από τη σύμπτωση αυτή δικαιώματος και σχέσης σε ένα και το αυτό συστατικό στοιχείο, προκύπτει η αναγκαιότητα και το επιτρεπτό της προσαρμογής του δικαιώματος στο πλαίσιο της συγκεκριμένης σχέσης στην οποία και ασκείται. 2. Άρνηση ξενοδοχείου για την είσοδο πελατών ορισμένου χρώματοςκαταγωγής Αντίκειται στο Σύνταγμα (άρθρο 4 παρ.1,5 παρ. 2, 106 παρ.2) η ανάρτηση πινακίδων σε ξενοδοχεία ή εστιατόρια, με τις οποίες απαγορεύεται η είσοδος πελατών λόγω ορισμένου χρώματος ή καταγωγής. Η φυλή του συναλλασσόμενου δεν έχει κατά το δίκαιο καμία σχέση με το περιεχόμενο των συναλλακτικών σχέσεων και δε μπορεί επομένως να αποτελεί αιτία παρεμπόδισης της δικαικής επικοινωνίας των ανθρώπων. Η ανάρτηση πινακίδας με το παραπάνω περιεχόμενο προκαλεί ανομοιογενή αντίθεση ανάμεσα στο ατομικό δικαίωμα της ισότητας των φύλων και στο περιεχόμενο των συναλλακτικών σχέσεων. Το βασικό στοιχείο της διαφοράς, η φυλή, δεν αποτελεί συστατικό στοιχείο της συναλλακτικής σχέσης, όπως ανάγεται από το περιεχόμενο της αναρτημένης πινακίδας. Είναι αντισυνταγματική λοιπόν η άρνηση του ξενοδόχου να ενοικιάσει δωμάτια σε πελάτη ορισμένου χρώματος/καταγωγής. Η άρνηση αυτή είναι δυνατή μόνο για λόγους που κάνουν γενικά αδύνατη την παροχή, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση που το ξενοδοχείο δεν έχει άδεια δωμάτια. 3. Ο πολιτικός αρθογράφος (ελευθερία σκέψης) Ο δημοσιογράφος Δ εργάζεται στην εφημερίδα Ε για τρία χρονιά στην οποία συντάσσει το βασικό άρθρο που τοποθετείται στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας. Για αρκετό χρονικό διάστημα, η Ε ασκεί έντονη κριτική στο έργο

24 της κυβέρνησης και ανάλογο περιεχόμενο έχουν τα άρθρα του συγκεκριμένου δημοσιογράφου. Ο ιδιοκτήτης όμως της Ε αποφασίζει, υστέρα από συζήτηση με σημαντικά πρόσωπα της κυβέρνησης, να αλλάξει τη στάση του απέναντι σ αυτήν και αναθέτει στο Δ να γράφει πλέον άρθρα με περιεχόμενο που υποστηρίζουν το έργο της. Ωστόσο, ο Δ αρνείται να γράψει τέτοιου είδους άρθρα γιατί ανήκει ιδεολογικά στην αντίθετη παράταξη και υποστηρίζει ότι η συγγραφή τέτοιου άρθρου αντίκειται στο άρθρο 14 παρ.1 του Συντάγματος. Αντίθετα, ο ιδιοκτήτης ισχυρίζεται ότι ο Δ είναι υποχρεωμένος να γράψει ένα τέτοιο άρθρο. Υπάρχει απλός περιορισμός ή προσβολή του δικαιώματος της πολιτικής έκφρασης; Η παρεμποδιζόμενη δράση είναι η συγγραφή άρθρου με βάση την πολιτική βούληση του δημοσιογράφου. Το παρεμποδιζόμενο δικαίωμα είναι η ελευθερία πολιτικής έκφρασης (άρθρο 14 παρ. 1 Συντάγματος.) Η δράση εμπίπτει στο περιεχόμενο του δικαιώματος και αυτό ασκείται μέσα σε επιτρεπτά συνταγματικά όρια. Οπότε η παρεμποδιζόμενη δράση αποτελεί περιορισμό του δικαιώματος. Στο δεύτερο στάδιο θα εξεταστεί αν πρόκειται για γενική ή ειδική σχέση. Πρόκειται για ένα δικαίωμα που αφορά ένα συγκεκριμένο άτομο, το δημοσιογράφο Δ (υποκειμενικό κριτήριο) για ένα τακτικό χρονικό διάστημα σ ένα όμως συγκεκριμένο περιβάλλον, το οποίο είναι το περιβάλλον εργασίας του. Αφορά το δικαίωμα ελευθερίας έκφρασης μέσω του τύπου (ουσιαστικό κριτήριο). Απ όλα αυτά λοιπόν φαίνεται, ότι στο συγκεκριμένο θέμα αναλύεται μια ειδική σχέση. Στο τρίτο στάδιο ελέγχεται αν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ του δικαιώματος της ελεύθερης πολιτικής έκφρασης και του θεσμού του τύπου. Η ειδική σχέση θεμελιώνεται στο Σύνταγμα άρθρο 14 παρ.1 Η εφημερίδα ως θεσμός (άρθρο 14 συντάγματος), έχει πολιτική κατεύθυνση δηλαδή σ αυτόν εμπεριέχονται πολιτικές πεποιθήσεις. Από την άλλη και το δικαίωμα της ελευθερίας της πολιτικής έκφρασης περιλαμβάνει τη διάδοση των πολιτικών πεποιθήσεων. Συνάγεται λοιπόν το συμπέρασμα ότι ανάμεσα στο θεσμό και στο δικαίωμα υπάρχει αιτιώδης συνάφεια, οπότε το δικαίωμα προσαρμόζεται στο θεσμό άρα είναι δυνατός ο περιορισμός του.

25 Μεταξύ του δημοσιογράφου και του ιδιοκτήτη, αναπτύσσεται το δικαίωμα της ελευθερίας της πολιτικής έκφρασης (άρθρο 25 παρ.1 εδάφιο γ του Συντάγματος). Στο πλαίσιο όμως του θεσμού περιοριζεται, γιατί ενώ απο τη μια πλευρά ο δημοσιογράφος έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της πολιτικής έκφρασης απο την άλλη όμως πρέπει να ανταποκριθεί και στις υποχρεώσεις του απο τη σύμβαση εργασίας που έχει με τον ιδιοκτήτη, να γράψει δηλαδή το συγκεκριμένο άρθρο για την εφημερίδα. Δεν του ζητείται κάτι που βρίσκεται έξω απο το περιεχόμενο της σύμβασης. Άρα το δικαίωμα του δημοσιογράφου απλώς περιορίζεται και δεν προσβάλλεται. 4. Συμβούλιο της Επικρατείας 3533/1986 Η Χιλιάστρια φιλόλογος Η χιλιάστρια φιλόλογος Φ πρόκειται να διοριστεί ως φιλόλογος σε δημόσιο γυμνάσιο. Ενώ αναμένει το διορισμό της, ο Υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων κοινοποιεί πράξη που αρνείται το διορισμό με την αιτιολογία ότι η Φ είναι χιλιάστρια. Είναι σύμφωνη με τα Σύνταγμα η άρνηση διορισμού της; Η παρεμποδιζόμενη δράση είναι η παροχή εργασίας και συγκεκριμένα η διδασκαλία φιλολογικών μαθημάτων σε δημόσιο γυμνάσιο. Το παρεμποδιζόμενο δικαίωμα είναι αυτό της εργασίας του άρθρου 22 του Συντάγματος. Η δράση εμπίπτει στο περιεχόμενο του δικαιώματος, χωρίς να υπερβαίνονται τα όρια άσκησης. Επομένως η άρνηση διορισμού της φιλολόγου περιορίζει το δικαίωμα του άρθρου 22 του Σ. Τώρα θα πρέπει να εξεταστεί αν η υπόθεση αυτή πραγματοποιείται στο πλαίσιο της γενικής ή ειδικής σχέσης. Πρόκειται για την άσκηση του θεσμού της εργασίας στο μερικότερο θεσμό της δημόσιας εκπαίδευσης ( Άρθρο 16 Σ.), στο πλαίσιο ειδικής κυριαρχικής σχέσης. Στο τρίτο τώρα στάδιο, ελέγχεται η ύπαρξη ή όχι αιτιώδους συνάφειας. Με την άρνηση διορισμού της φιλολόγου λόγω του θρησκεύματος, το δικαίωμα της θρησκείας καθίσταται στοιχείο της έννομης σχέσης. Όμως η θρησκευτική πίστη δεν αποτελεί στοιχείο του θεσμού του σχολείου (άρθρο 16 Σ.). Με άλλα λόγια, η θρησκεία δεν αποτελεί στοιχείο του δικαιώματος της εργασίας που ασκείται μέσα στο θεσμό του σχολείου. Επομένως, δεν είναι επιτρεπτός από το Σύνταγμα ο περιορισμός του δικαιώματος της εργασίας στο πλαίσιο του σχολείου και το δικαίωμα της φιλολόγου προσβάλλεται.

26 Η απάντηση του ΣτΕ ήταν ως εξής: Άρνησις διορισμού εις την M.E. καθηγητού φιλολόγου επί τη αιτιολογία ότι είναι «μάρτυς του Ιεχωβά», ήτοι γνωστής θρησκείας, δεν ευρίσκει νόμιμο έρεισμα, ούτε εις τας ειδικάς περί προσόντων των εκπαιδευτικών λειτουργών διατάξεις των άρθρων 35 και 82 του νόμου 309/76, ούτε εις τας γενικάς διατάξεις περί προσόντων των άρθρων 18-26, 70-76, και του προεδρικού διατάγματος 611/77,ούτε δύνανται να εύρει έρεισμα, εμμέσως, εις τας διατάξεις του άρθρου 13 παρ.1 και 16 παρ. 1 του Συντάγματος ή εις τας γενικάς διατάξεις των άρθρων 26 παρ. 1 και 29 παρ.1 του νόμου 309/76 περί αποστολής της μέσης εκπαίδευσης, ενόψει του ότι κύρια αποστολή των καθηγητών φιλολογικών μαθημάτων δεν είναι η ανάπτυξη θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών, δια την οποίαν θα ήτο ακατάλληλος ως εκπαιδευτικός ο οπαδός ετέρας θρησκείας και ουχί του ορθόδοξου δόγματος, προκειμένου βεβαίως περί των μαθητών των ελληνικών σχολείων, οι οποίοι κατά την συντριπτικήν πλειοψηφίαν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι, όθεν, εν όψει των περί ισότητας και ανεξιθρησκίας διατάξεων του Συντάγματος (άρθρο 4 και 13 πρα.1), δημιουργία κωλύματος εν προκειμένω δε θα ήτο συνταγματικώς επιτρεπτή Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών 6\1996, Υπόθεση: Αστυνομικοί και ελευθερία σκέψης. Κρίνεται παράνομη η απόταξη συνδικαλιστή αστυνομικού για δηλώσεις του. O εν λόγω αστυνομικός με τις δηλώσεις του, άσκησε το δικαίωμα που του αναγνωρίζεται, όπως και στον οποιοδήποτε εντός της ελληνικής επικράτειας, από το Σύνταγμα στο άρθρο 14 παρ.1. Η αντίθεση που δημιουργείται, με σκοπό την παράλληλη προστασία δικαιώματος και θεσμού, είναι μεταξύ του περιεχομένου του δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης και του περιεχομένου του θεσμού της αστυνομίας και όλων των ειδικότερων περιορισμών που τον συνοδεύουν ένεκα της φύσης του που χαρακτηρίζεται από γενικά αυξημένη αυστηρότητα και πειθαρχία ως προς τη λειτουργία του και συνεπώς, αυτό σημαίνει ότι και τα αστυνομικά όργανα πρέπει να φέρονται με συγκεκριμένη πειθαρχημένη εξαιρετικά συμπεριφορά, δεχόμενα, έτσι τον ανάλογο περιορισμό των δικαιωμάτων τους. Ο περιορισμός όμως του συγκεκριμένου δικαιώματος, που πρόκειται μάλιστα για δικαίωμα που 12 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα Ειδικό Μέρος ια έκδοση

27 συνδέεται άμεσα με την προστατευόμενη συνταγματικά αντικειμενική αρχή της πνευματικής υπόστασης του ανθρώπου, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να φτάνει στο σημείο να πλήττει γενικά, τον πυρήνα του δικαιώματος αναφορικά με το περιεχόμενό του και την ικανότητα άσκησής του. Άλλωστε, η προστασία της «αντίθετης γνώμης», η προστασία των αντιφρονούντων, ασχέτως με τον ειδικότερο θεσμό που ασκείται το εν λόγω δικαίωμα, εφόσον βέβαια δεν πλήττει τον θεσμό στο σημείο που να καθιστά την πραγματικότητα επικίνδυνη για τη βιωσιμότητα και τη λειτουργία του, είναι προστασία της ίδιας της δημοκρατίας. Η ελεύθερη έκφραση και διάδοση των ιδεών αποτελεί βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος 6. Α.Π. 856/1980, Εφετείο Αθηνών 10942/1978 Υπόθεση : Είναι αντισυνταγματική η απόλυση εργαζομένου με σχέση εργασίας αορίστου χρόνου, η οποία δε βασίζεται σε αντικειμενικούς λόγους, που καθιστούν αναγκαία την απόλυση, όπως είναι οι λόγοι που αναφέρονται στην οικονομική πορεία της επιχείρησης ή στην εργασιακή απόδοση του εργαζόμενου. Το αμυντικό δικαίωμα της εργασίας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 22 παρ. 1 του Συντάγματος αναγνωρίζει την εργασία σαν αμυντικό δικαίωμα και τη θέτει στην προστασία του κράτους. Ο μισθωτός δικαιούται να παράσχει και ο εργοδότης να δέχεται την εργασία, σύμφωνα με τους όρους της σύμβασης. 13 Η εργαζόμενη Α συνάπτει την 2/1/1993 σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου με την εταιρεία Ε. Στις 29/12/1997, η εργοδότρια αναγγέλλει στην εργαζόμενη ότι επρόκειτο να καταγγείλει τη σύμβαση. Η Α αναλογιζόμενη τα οικογενειακά της βάρη, καθώς μεγάλωνε μόνη της το παιδί της, λόγω διαζυγίου, και φρόντιζε την άρρωστη ηλικιωμένη μητέρα της, παθαίνει την ίδια μέρα καρδιακή προσβολή. Η εργοδότρια όμως παρά το γεγονός αυτό προβαίνει στις 30/12/1997 στην καταγγελία της σύμβασης. Μετά από λίγους μήνες προσλαμβάνει τέσσερις νέους υπαλλήλους, άγαμους και χωρίς οικογενειακά βάρη. Ο Άρειος Πάγος δεχόμενος την απόφαση του Εφετείου έκρινε ως εξής : Η καταγγελία συμβάσεως εργασίας αορίστου χρόνου υπόκειται στους περιορισμούς του άρθρου 281ΑΚ., καθώς αποτελεί άσκηση δικαιώματος. Η 13 Α. Δημητρόπουλος, Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία. Συμβολή στο πρόβλημα της «τριτενέργειας» 1981/82