Μέρος A. Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Επιχειρησιακό Περιβάλλον

Transcript

1 Μέρος A Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Επιχειρησιακό Περιβάλλον

2

3 1. Το Οικονομικό Περιβάλλον των Βαλκανίων (εισαγωγή) Σήμερα, δεκατρία περίπου χρόνια μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, βρισκόμαστε μπροστά σε μία «δεύτερη» ευκαιρία για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Η νέα οικονομική κατάσταση, που διαμορφώνεται στην ευρύτερη ενδοχώρα της Βαλκανικής, κρύβει ταυτόχρονα ευκαιρίες, προκλήσεις και σημαντικά αντικίνητρα για όλους τους ενδιαφερόμενους επενδυτές. Ο οικονομικός χώρος των Βαλκανίων, ιδιαίτερα μετά τις τελευταίες εξελίξεις, μπορεί να αναδειχθεί σε πόλο προσέλκυσης των διεθνών κεφαλαίων και ιδίως των ελληνικών τα οποία θα κληθούν να αξιοποιήσουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν σήμερα αυτές οι χώρες σε συνδυασμό με τα προγράμματα ανασυγκρότησης, που διαμορφώνονται και περιμένουν τους ενδιαφερόμενους επενδυτές να αναλάβουν μεγαλύτερο ή μικρότερο μερίδιο από την «επιχειρηματική πίτα». Από ανάλυση των οικονομικών στοιχείων του ιεθνούς Νομισματικού Ταμείου και των Ηνωμένων Εθνών προκύπτει ότι στην πλειοψηφία τους οι Βαλκανικές χώρες, με εξαίρεση μόνο τη χώρα της Σλοβενίας, υστερούν σε οικονομική ανάπτυξη αλλά και πολιτική σταθερότητα σε σχέση τόσο με τις χώρες της Κεντροανατολικής Ευρώπης (Πολωνία, Ουγγαρία, Τσεχία και Σλοβακία) όσο και μ αυτές της Βαλτικής (κυρίως Εσθονία και Λιθουανία). Τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν σαφέστατα μια αδυναμία των χωρών της Βαλκανικής να πλησιάσουν τόσο τις ανεπτυγμένες χώρες της ύσης όσο και τις υπόλοιπες χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ. Επιπρόσθετα, οι χώρες της Βαλκανικής αδυνατούν περισσότερο να πλησιάσουν τα μεγέθη που είχαν οι ίδιες το Αντίθετα, χώρες όπως η Ουγγαρία και Πολωνία ξεπέρασαν κατά πολύ (περισσότερο από 30%) τα αντίστοιχα μεγέθη που είχαν οι ίδιες το Οι βασικοί λόγοι για την καθυστέρηση της οικονομικής ανάπτυξης των Βαλκανικών χωρών ήταν: Η μεγάλη απόσταση των βαλκανικών χωρών από τις αγορές της υτικής Ευρώπης.

4 40 A. Mπιτζένης Η διαφορετική αφετηρία σε επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης από την οποία ξεκίνησαν οι Βαλκανικές χώρες σε σχέση με αυτές της Κεντρικής Ευρώπης. Η έλλειψη επιχειρηματικής κουλτούρας. Η έλλειψη κατάλληλου νομοθετικού θεσμικού πλαισίου. Ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας. Η κοινωνική και πολιτική ρευστότητα στην περιοχή. Η έλλειψη υποστήριξης των επενδυτικών σχεδίων στην περιοχή (επιδοτήσεις, ασφάλεια ρίσκου κ.τ.λ.). Οι συνεχείς εχθροπραξίες στην περιοχή που απέτρεψαν ή μείωσαν την εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων (Ξ.Α.Ε.), οι οποίες βοηθούν την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Το γεγονός ότι μέχρι πολύ πρόσφατα τόσο οι ιεθνείς Οργανισμοί όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν ανταποκρίθηκαν στη θεμελιώδη ανάγκη για μία συνδυασμένη παρέμβαση οικονομικού και ανθρωπιστικού χαρακτήρα στην περιοχή. Αποτέλεσμα αυτής της οικονομικής καθυστέρησης ήταν η μεγέθυνση της απόστασης που χωρίζει τις κοινωνίες και οικονομίες των χωρών της περιοχής από την υπόλοιπη Ευρώπη. Την τελευταία δεκαετία η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) επέλεξε ως χώρο εφαρμογής των πλέον προωθημένων της πολιτικών τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και αγνόησε τις ιδιομορφίες και τις αυξημένες ανάγκες των κρατών της Βαλκανικής, που ωστόσο αντιμετωπίζουν τα σοβαρότερα προβλήματα από την κατάρρευση του κομμουνισμού. Μόνο μετά την κρίση στο Κόσσοβο, η ύση, έχοντας συνειδητοποιήσει τους κινδύνους μίας περιφερειακής αποσταθεροποίησης στα Βαλκάνια, συγκρότησε το Σύμφωνο Σταθερότητας που αποτελεί περιφερειακό πρόγραμμα οικονομικής ενίσχυσης, εκδημοκρατισμού και ασφάλειας της περιοχής σε συνδυασμό με την προοπτική ενσωμάτωσης των Βαλκανικών χωρών στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Στο πλαίσιο αυτό φαίνεται πλέον ρεαλιστική η προοπτική να ενταχθούν τα Βαλκάνια στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Ήδη η Σλοβενία είναι η μοναδική μέχρι σήμερα χώρα των Βαλκανίων η οποία θα ενταχθεί μαζί με άλλες 9 χώρες στην Ε.Ε. το 2004 ενώ η Βουλγαρία και η Ρουμανία πιθανότατα θα ενταχθούν το Οικονομική Ανάπτυξη των Βαλκανικών Χωρών: Προοπτικές Ένταξής τους στην Ε.Ε. (εισαγωγή) Η υπανάπτυξη στα Βαλκάνια χαρακτηρίζεται από το χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα ΑΕΠ, το χαμηλό βαθμό εκβιομηχάνισης, τα αυξη-

5 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 41 μένα επίπεδα αγροτικής παραγωγής και χαμηλής ειδίκευσης υπηρεσιών, το ελλιπές θεσμικό πλαίσιο, καθώς και την εξαγωγική δομή που αποτελείται κυρίως από πρώτες ύλες, γεωργικά προϊόντα και βιομηχανικά προϊόντα εντάσεως εργασίας. Εξετάζοντας τα μακροοικονομικά μεγέθη των χωρών της Βαλκανικής και λαμβάνοντας υπόψη το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης (growth rates) των χωρών αυτών (5%-7%) και τα επίπεδα της παραοικονομίας (black economy), τα οποία φτάνουν την περίοδο σε ετήσια βάση το 40%-50% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ-GDP) (στην Ελλάδα είναι γύρω στο 30%-35%, ενώ ο μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση μόλις που αγγίζει το 15%), γίνονται αντιληπτά τα ακόλουθα: Προκύπτουν προοπτικές σημαντικής ανάπτυξης των χωρών αυτών και προσέγγιση των επιπέδων (πραγματικής σύγκλισης) των ασθενέστερων χωρών που είναι ήδη μέλη της Ε.Ε. (π.χ. Ελλάδας και Πορτογαλίας) ή των χωρών που θα ενταχθούν το 2004 στην Ε.Ε. Αν συνεχίσουν με τον ίδιο ρυθμό να αναπτύσσονται και με μία επιτυχημένη προσπάθεια μείωσης του επιπέδου παραοικονομίας τότε μέχρι το 2015 είναι πιθανή μία πραγματική σύγκλιση των οικονομιών τους με αυτές των ασθενέστερων χωρών της Ε.Ε. Πίνακας 2.1 Α.Ε.Π. κατά κεφαλήν σε PPP (Purchasing Power Parity)* ($) Χώρα Βουλγαρία Μ/ ** Κροατία Μ/ ημοκρατία της Τσεχίας Μ/ Εσθονία Μ/ Μ/ Ουγγαρία Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Λετονία Μ/ Μ/ Λιθουανία Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Πολωνία Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Ρουμανία Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Ρωσία Μ/ Σλοβακία Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Σλοβενία Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Μ/ Ουκρανία Μ/ Πηγή: Μπιτζένης Α., διάφορες πηγές. (*) Ισοτιμία Αγοραστικής ύναμης, (**) Μ/ : Μη ιαθέσιμα.

6 42 A. Mπιτζένης Πίνακας 2.2 Α.Ε.Π. κατά κεφαλήν 1 Λουξεμβούργο 1 $32, Κύπρος-Τουρκικός τομέας $7,000 2 Ηνωμένες Πολιτείες $31, Μάλτα*** $13,000 3 Βερμούδες $30, Παρθένοι Νήσοι $12,500 4 Ελβετία $26,400 ημοκρατία της 44 Τσεχίας*** $11,300 5 Σιγκαπούρη $26, Μπαρμπάντος $11,200 6 Χονγκ Κονγκ $25, Μαρτινίκα $10,700 7 Μονακό $25, Αργεντινή $10,300 8 Νορβηγία $24, Μαλαισία $10,300 9 Νησιά Καϋμάν $24, Σλοβενία*** $10, Βέλγιο 2 $23,400 Βρετανικοί Παρθένοι 50 Νήσοι $10, ανία 3 $23, Σλοβακία*** $8, Ιαπωνία $23, Ουγγαρία*** $7, Λιχτενστάιν $23, Σεϋχέλλες $7, Αυστρία 4 $22, Πολωνία*** $6, Κουβέιτ $22, Νησιά Φίτζι $6, Γαλλία 5 $22, Τουρκία* $6, Καναδάς $22, Βραζιλία $6, Ισλανδία $22, Ταϊλάνδη $6, Ολλανδία 6 $22, Εσθονία*** $5, Γερμανία 7 $22, Λευκορωσία $5, Αρούμπα $22, Κροατία $5, Αυστραλία $21, Λιθουανία*** $4, Ηνωμένο Βασίλειο 8 $21, Βουλγαρία* $4, Ιταλία 9 $20, Λετονία*** $4, Μπαχάμες $20, Ρουμανία* $4, Φινλανδία 10 $20, Ρωσία $4, Σαν Μαρίνο $20, Κίνα $3, Σουηδία 11 $19, Φιλιππίνες $3, Γκουάμ $19, Μαρόκο $3, Ιρλανδία 12 $18, Καζακστάν $3, Ισραήλ $18, Αρμενία $2,700

7 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον Ανδόρα $18, Ουζμπεκιστάν $2, Γιβραλτάρ $17, Σερβία $2, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα $17, Μογγολία $2, Κατάρ $17, Γεωργία $2, Μπρούνεϊ $17, Κιργιστάν $2, Νέα Ζηλανδία $17, Μολδαβία $2, Ισπανία 13 $16, Ουκρανία $2, Ταϊβάν $16, Βοσνία & Ερζεγοβίνη $1, Γροιλανδία $16, Αζερμπαϊτζάν $1, Νήσοι Φερόες $16, Τουρκμενιστάν $1, Μακάο $16, Αλβανία $1, Πορτογαλία 14 $14, Π.Γ..Μ. $1, Ελλάδα 15 $13, Τατζικιστάν $ Μπαχρέιν $13, Σομαλία $ Νήσος Μαν $13, Αιθιοπία $ Κύπρος*** $13, Σιέρα Λεόνε $530 Πηγή: Μπιτζένης Α., διάφορες πηγές. Σημειώσεις: α) Με αρίθμηση από 1-15 (δεύτερη στήλη) είναι οι 15 χώρες της Ε.Ε., β) Στον Πίνακα ενδεικτικά αναφέρονται συγκεκριμένες χώρες και η κατάταξη αυτών είναι σύμφωνα με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Στον παραπάνω πίνακα είναι αριθμημένες οι 15 χώρες της Ε.Ε., με έντονους χαρακτήρες (bold) είναι οι 27 χώρες της Κεντρικής & Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ), με τρεις αστερίσκους βρίσκουμε 10 από τις 13 υποψήφιες για ένταξη στην Ε.Ε. οι οποίες θα ενταχθούν τον Μάιο του 2004, ενώ με έναν αστερίσκο βρίσκουμε τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία οι οποίες θα ενταχθούν το 2007 στην Ε.Ε. και την 13η υποψήφια την Τουρκία. Πιο συγκεκριμένα, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Ελλάδας, μιας χώρας που είναι ήδη μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και αυτό των χωρών που πληρούν τις οικονομικές προϋποθέσεις για ένταξη όπως είναι η Κύπρος και η Μάλτα είναι περίπου δολάρια. Με ένα ποσοστό ανάπτυξης 6% ετησίως και με επίπεδα παραοικονομίας στο 40%-50% χρειάζονται 15 χρόνια (2015) περίπου για χώρες όπως η Βουλγαρία και η Ρουμανία ώστε να φθάσουν τα επίπεδα των παραπάνω χωρών (αν οι παραπάνω χώρες διατηρήσουν ανάπτυξη μικρότερη του 2%-3%). Αν όμως ληφθεί υπόψη το ύψος της παραοικονομίας που είναι σήμερα ένα ποσοστό της τάξεως του 50% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, τότε με ταυτόχρονη μείωση της παραοικονομίας από 40%-50% στο μισό, δηλαδή στο 20%-25%, και ανάπτυξη γύρω στο 6%

8 44 A. Mπιτζένης καταλήγουμε ότι χρειάζονται περίπου 10 χρόνια (2010) για την επίτευξη του παραπάνω στόχου. Η ένταξη των χωρών στην Ε.Ε. απαιτεί την εκπλήρωση και την ικανοποίηση των κριτηρίων της Κοπεγχάγης (βλέπε παρακάτω) και αυτή η εκπλήρωση μπορεί να επιτευχθεί ακόμη και με ονομαστική σύγκλιση, εφόσον θα είναι αδύνατη η πραγματική σύγκλιση. Οι Βαλκανικές χώρες, παρόλο που υστερούν οικονομικά σε σχέση με τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, διαθέτουν εντούτοις σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης για την ένταξή τους στην Ε.Ε. μέσα στην τρέχουσα δεκαετία [η Σλοβενία το 2004, η Βουλγαρία και η Ρουμανία (ο Πρωθυπουργός της Ρουμανίας, τον Οκτώβριο του 2003 ανέφερε σε δήλωσή του ότι πολύ δύσκολα η Ρουμανία θα τα καταφέρει να ενταχθεί στην Ε.Ε. το 2007) έχουν ελπίδες για ένταξη το 2007]. Επίσης, υπάρχουν έντονα σημάδια οικονομικής ανάκαμψης-ανάπτυξης και πολιτικο-κοινωνικής σταθερότητας και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα παρουσιάζονται αρκετές επενδυτικές ευκαιρίες ιδίως για τις ελληνικές επιχειρήσεις με δεδομένη την έλλειψη επενδυτικού ενδιαφέροντος από τις υτικές πολυεθνικές. Οι χώρες της Ν.Α. Ευρώπης έχουν την προοπτική στη δεκαετία που διανύουμε να επιτύχουν το στόχο της ευρωπαϊκής σύγκλισης όπως επίσης και οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν τις αγορές αυτές. Οι χώρες που καταλαμβάνουν τις τελευταίες θέσεις μεταξύ των χωρών του πρώην Ανατολικού μπλοκ είναι οι χώρες των Βαλκανίων και πιο συγκεκριμένα η Βοσνία, η Αλβανία, η Σερβία-Μαυροβούνιο (πρώην Γιουγκοσλαβία), η Βουλγαρία, η FYROM (Σκόπια), η Ρουμανία. Η Αλβανία, για παράδειγμα, σε μεγέθη βιομηχανικής παραγωγής σε σχέση με το 1989, που ξεκίνησε η μετάβασή της στην οικονομία της αγοράς, βρίσκεται στο 29% του επιπέδου που είχε η ίδια το Την ίδια στιγμή η Βοσνία βρίσκεται μόλις στο 10%, ενώ η Ρουμανία φτάνει περίπου τα μισά σε βιομηχανική παραγωγή (Πίνακας 2.3) σε σχέση με τα μεγέθη που είχε η ίδια το Εδώ πρέπει να επισημανθεί και το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια των κομμουνιστικών χρόνων υπήρχε μια εσκεμμένη διόγκωση των στατιστικών δεδομένων γι αυτό και κάθε αναλυτής πρέπει να είναι επιφυλακτικός στα συμπεράσματά του ακόμη και με πηγές διεθνούς κύρους όπως τα Ηνωμένα Έθνη. Με βάση αυτά τα δεδομένα και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα επίπεδα της παραοικονομίας φτάνουν στη Βαλκανική το 50% στα έτη δίδεται στην ανάλυσή μας η δυνατότητα να δούμε τα γεγονότα από μία πιο αισιόδοξη οπτική γωνία. Έτσι καταλήγουμε πάλι ότι τα συγκεκριμένα στοιχεία δείχνουν σαφέστατα μία αδυναμία ανάκαμψης των χωρών της Βαλκανικής όχι μόνο να πλησιάσουν τις ανεπτυγμένες χώρες, ούτε καν τις υπόλοιπες χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ, αλλά ακόμη περισσότερο ούτε να πλησιάσουν τα μεγέθη που είχαν οι ίδιες το Σε αντίθεση, χώρες όπως η Ουγγαρία και Πολωνία ξεπέρασαν κατά πολύ (πάνω από 30%) τα μεγέθη που είχαν το 1989.

9 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 45 Πίνακας 2.3 Πραγματικός όγκος βιομηχανικής παραγωγής στην Ανατολική Ευρώπη 1980, , (1989=100) Ανατολική Ευρώπη Αλβανία Βοσνία και Ερζεγοβίνη Βουλγαρία Κροατία ημοκρατία της Τσεχίας Ουγγαρία Πολωνία Ρουμανία Σλοβακία Σλοβενία Π.Γ..Μ Γιουγκοσλαβία Πηγή: UNECE Common Database. Σχόλιο: Το 1990 όλες οι Κ.Α.Ε. χώρες είχαν παρόμοια μείωση περίπου 50% του βιομηχανικού προϊόντος με την αρνητική εξαίρεση της Αλβανίας και τη θετική εξαίρεση της Σλοβακίας, της Πολωνίας, της Σλοβενίας, της ημοκρατίας της Τσεχίας και της Ουγγαρίας. Η Βουλγαρία δεν επανήλθε τη περίοδο στα μεγέθη που είχε το όπως η Ουγγαρία και Πολωνία.

10 46 A. Mπιτζένης Πίνακας 2.4 Πραγματικός όγκος βιομηχανικού προϊόντος στην Ανατολική Ευρώπη, τις Βαλτικές χώρες και τις CIS 1980, (1989=100) Ανατολική Ευρώπη Αλβανία Βοσνία και Ερζεγοβίνη Βουλγαρία Κροατία ημοκρατία της Τσεχίας Ουγγαρία Πολωνία Ρουμανία Σλοβακία Σλοβενία Π.Γ..Μ Γιουγκοσλαβία Βαλτικές χώρες Εσθονία Λετονία Λιθουανία CIS Αρμενία Αζερμπαϊτζάν Λευκορωσία Γεωργία Καζακστάν Κιργιστάν ημοκρατία της Μολδαβίας Ομοσπονδία της Ρωσίας Τατζικιστάν Τουρκμενιστάν Ουκρανία Ουζμπεκιστάν Σύνολο Πηγή: UN/ECE Common Database. Σημείωση: εδομένα από την πρώην Τσεχοσλοβακία και την πρώην Γιουγκοσλαβία για το 1980 και μέχρι τη διάσπαση λήφθηκαν ως σύνολο ατομικών δεδομένων της κάθε χώρας για τα πρώην μέλη τους. Για τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, τα δεδομένα για το συνδέθηκαν με τα εθνικά ή τα δεδομένα των CIS από το 1990 και έπειτα.

11 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 47 Τα ίδια συμπεράσματα εξάγονται και από την ανάλυση του πίνακα που αφορά τα μεγέθη του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (Πίνακας 2.6). Στις τελευταίες θέσεις πάλι εμφανίζονται η Γιουγκοσλαβία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η FYROM και η Κροατία που όλες αποτελούν χώρες της Βαλκανικής, ενώ χώρες όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία έχουν ξεπεράσει ήδη τα επίπεδα του Εδώ αξίζει να σημειωθεί και πάλι το εντυπωσιακό οικονομικό επίτευγμα της Σλοβενίας, τα μακροοικονομικά μεγέθη της οποίας την καθιστούσαν γενικότερα ως ένα από τα μεγάλα «φαβορί» για ένταξη στην Ε.Ε., όπως και έγινε (θα γίνει μέλος της Ε.Ε. το 2004). Στον τρίτο και τέταρτο κατά σειρά πίνακα εμφανίζονται τα ποσοστά μεγέθυνσης των οικονομιών (GDP growth- οικονομική ανάπτυξη-ανάπτυξη του ΑΕΠ) (Πίνακες 2.5 και 2.6) από όπου επιβεβαιώνεται ξανά η μεγάλη αναπτυξιακή πορεία της Σλοβενίας, της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, αλλά και της Εσθονίας, της Λιθουανίας και της Κροατίας. Πίνακας 2.5 ΑΕΠ στις Κεντρικές και Ανατολικές Ευρωπαϊκές Χώρες (% μεταβολή σε σχέση με τη προηγούμενη χρονιά) Ρυθμός μεταβολής του ΑΕΠ Χώρα Βουλγαρία -9,1-11,7-7,3-1,5 1,8 2,9-10,1-7,0 3,5 2,4 Μ/ Κροατία -7,1-21,1-11,7-8,0 5,9 6,8 5,9 6,8 2,5-0,4 Μ/ ημοκρατία της Τσεχίας -1,2-11,5-3,3 0,1 2,2 5,9 4,8-1,0-2,2-0,2 Μ/ Εσθονία -8,1-13,6-14,2-8,5-2,0 4,3 3,9 10,6 4,7-1,1 Μ/ Ουγγαρία -3,5-11,9-3,1-0,6 2,9 1,5 1,3 4,6 4,9 4,5 Μ/ Λετονία -3,5-10,4-34,9-15,0 0,8-1,0 3,3 8,6 3,9 0,1 Μ/ Λιθουανία -6,9-5,7-21,3-16,2-9,8 3,3 4,7 7,3 5,1-4,2 2,9 Πολωνία -11,6-7,0 2,6 3,8 5,2 7,0 6,0 6,8 4,8 4,1 4,1 Ρουμανία -5,6-12,9-8,8 1,5 3,9 7,1 3,9-6,9-5,4-3,2 2,0 Ρωσία -3,0-5,0-14,5-8,7-12,7-4,1-4,9 0,9-4,6 3,2 7,6 Σλοβακία -2,5-14,6-6,5-3,7 4,9 6,7 6,2 6,2 4,4 1,9 2,1 Σλοβενία -4,7-8,9-5,5 2,8 5,3 4,1 3,5 4,6 3,8 4,9 4,7 Ουκρανία 13,0-8,7-9,9-14,2-22,9-12,2-10,0-3,2-1,7-0,4 6,0 Πηγή: Α. Μπιτζένης, διάφορες πηγές.

12 48 A. Mπιτζένης Πίνακας 2.6 Πραγματικό Α.Ε.Π. στην Ανατολική Ευρώπη, τις Βαλτικές Χώρες και τις CIS 1980, (1989=100) Ανατολική Ευρώπη Αλβανία Βοσνία και Ερζεγοβίνη Βουλγαρία Κροατία ημοκρατία της Τσεχίας Ουγγαρία Πολωνία Ρουμανία Σλοβακία Σλοβενία Π.Γ..Μ Γιουγκοσλαβία Βαλτικές χώρες Εσθονία Λετονία Λιθουανία

13 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 49 CIS Αρμενία Αζερμπαϊτζάν Λευκορωσία Γεωργία Καζακστάν Κιργιστάν ημοκρατία της Μολδαβίας Ομοσπονδία της Ρωσίας Τατζικιστάν Τουρκμενιστάν Ουκρανία Ουζμπεκιστάν Σύνολο Πηγή: UN/ECE Common Database. Σημείωση: Τα δεδομένα για τις Ανατολικές Ευρωπαϊκές Χώρες βασίζονται στη μέτρηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (Α.Ε.Π.). Για τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης έχουμε δεδομένα του εθνικού προϊόντος (και ΝΜΡ = net material product) για το τα οποία συνδέθηκαν με τα δεδομένα του Α.Ε.Π. από το 1990 και έπειτα.

14 50 A. Mπιτζένης Γενικότερα η ένταξη στην Ε.Ε. προϋποθέτει ότι κάθε υποψήφια χώρα πρέπει να ικανοποιήσει τα κριτήρια της Κοπεγχάγης (13 υποψήφιες χώρες). Τα κριτήρια είναι κυρίως πολιτικά όπως δημοκρατία, σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επαρκές νομοθετικό και εκτελεστικό καθεστώς, σεβασμός και προστασία των μειονοτήτων αλλά και οικονομικά όπως η δημιουργία και λειτουργία όλων των θεσμών και κανόνων που διέπουν την οικονομία της αγοράς, κανόνες που εμποδίζουν τον αθέμιτο ανταγωνισμό και ενισχύουν την ιδιωτική πρωτοβουλία, δημιουργία ανταγωνιστικών τάσεων (απελευθέρωση της αγοράς), μακροοικονομική σταθερότητα, κατάργηση των μονοπωλίων και ανάπτυξη όλων των υποδομών του κράτους, ανάπτυξη του εμπορίου, της βιομηχανίας και των υπηρεσιών. Οι χώρες που διανύουν την προενταξιακή τους πορεία είναι: η Κύπρος, η Μάλτα, η Σλοβενία, η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβακία, η Εσθονία, η Λιθουανία, η Λετονία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία και με ειδικό καθεστώς η Τουρκία. (Για περισσότερα βλέπε κεφ. 30, τόμος Β ). 3. Η Μετάβαση των Βαλκανικών Χωρών στην Οικονομία της Αγοράς και οι Αρνητικές Αρχικές Συνθήκες της Μετάβασης Όπως αναφέρθηκε, οι χώρες της Βαλκανικής βρίσκονται στις τελευταίες θέσεις οικονομικής ανάπτυξης καθώς και απορρόφησης κεφαλαίων από ξένες χώρες σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Οι λόγοι είναι αρκετοί και αναλύονται ως εξής: Το μεγάλο εξωτερικό χρέος ως ποσοστό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος τα πρώτα έτη της μετάβασης (το έτος 1989 θεωρείται ως έτος έναρξης της οικονομικής μετάβασης στην οικονομία της αγοράς). Το μεγάλο έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και η συνεχής διόγκωση του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου λόγω της έλλειψης ανεύρεσης νέων εμπορικών εταίρων και της χαμηλής ανταγωνιστικής ποιότητας των περισσοτέρων προϊόντων (πιο απαιτητικοί οι υποψήφιοι υτικοί εμπορικοί εταίροι). Τα χαμηλά συναλλαγματικά αποθέματα εμπόδισαν τη στήριξη των εθνικών νομισμάτων και οδήγησαν σε πληθωριστικές τάσεις, διόγκωση του εξωτερικού χρέους και οικονομική εξαθλίωση των πολιτών από τη συνεχιζόμενη μείωση της αγοραστικής τους δύναμης λόγω των υποτιμήσεων των εθνικών νομισμάτων. Η μεγάλη εξάρτηση των χωρών αυτών από τη Σοβιετική Ένωση (η Βουλγαρία μεγαλύτερη σε σχέση με όλες τις υπόλοιπες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης) και η μετέπειτα διάλυση της

15 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 51 Σοβιετικής Ένωσης [στις 8 εκεμβρίου 1991 η Ρωσία, η Μολδαβία, η Ουκρανία, οι Βαλτικές χώρες (Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία) καθώς και η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία, το Καζακστάν, το Τατζικιστάν, το Τουρκμενιστάν, το Ουζμπεκιστάν, η Λευκορωσία και η Κιργισία δημιούργησαν την Κοινοπολιτεία των Ανεξαρτήτων Χωρών]. Οι 27 χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ αποτελούν σημαντικό πόλο έλξης για κάθε πολυεθνική αποτελώντας ένα σημαντικό μέγεθος αγοράς περίπου μισού δισεκατομμυρίου κατοίκων [(περίπου 470 εκ. πολίτες σε 27 χώρες) (βλ. Πίνακες 3.1 & 3.2 και Εικόνες 3.1 & 3.2)]. Πίνακας 3.1 Πληθυσμός ανά χώρα στην ΚΑΕ (1990) Χώρες Πληθυσμός Τσεχία* 10,300,000 Ουγγαρία * 10,340,000 Πολωνία * 38,300,000 Σλοβακία * 5,300,000 Σλοβενία * 2,000,000 Βουλγαρία * 8,669,300 Ρουμανία * 23,200,000 Κροατία 4,510,000 Ρωσία 148,900,000 Ουκρανία 51,900,000 Αλβανία 3,200,000 Σκόπια 2,000,000 Ελλάδα 10,100,000 Λιθουανία* 3,700,000 Λετονία* 2,500,000 Εσθονία* 1,500,000 Τουρκία 57,100,000 ΚΑΕ 114,900,000 Κοινοπολιτεία (CIS) 284,100, υποψήφιες για την Ε.Ε. * 105,100,000 Πηγή: WIIW, 1991 Research Report, various databases. Σημείωση: Με αστερίσκο συμβολίζονται οι 10 από τις 13 υποψήφιες χώρες για ένταξη στην Ε.Ε. που ανήκαν στο πρώην Ανατολικό Μπλοκ.

16 52 A. Mπιτζένης Εικόνα 3.1: Η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη (1/2) Εικόνα 3.2: Η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη (2/2)

17 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 53 Οι χώρες της ΚΑΕ είναι 27 στο σύνολο. Όλες τους ανήκουν στο πρώην Ανατολικό μπλοκ. Επιπλέον χώρες, που κατά τη διάρκεια της ανάλυσής μας αναφέρονται σ αυτό το βιβλίο, είναι η Τουρκία, η Μάλτα και η Κύπρος, οι οποίες αποτέλεσαν και οι τρεις υποψήφιες χώρες προς ένταξη στην Ε.Ε. και δύο από αυτές θα ενταχθούν το Μάιο του 2004 (Μάλτα και Κύπρος). Οι 27 χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ προσπαθούν να γίνουν οικονομίες της αγοράς, εγκαθιδρύοντας ταυτόχρονα, οι περισσότερες από αυτές, ένα δημοκρατικό πολίτευμα. Οι 27 χώρες, στις οποίες αναφερόμαστε, είναι καταρχήν 8 χώρες από τα Βαλκάνια: Σερβία-Μαυροβούνιο, Αλβανία, Βουλγαρία, ΠΓ Μ, Ρουμανία, Σλοβενία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη και Κροατία. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετοί προσμετρούν και ως 9η Βαλκανική χώρα τη Μολδαβία. Από τις Βαλκανικές χώρες η Σερβία-Μαυροβούνιο, η Αλβανία, η Βουλγαρία, η ΠΓ Μ και η Ρουμανία αποτελούν μεγάλο πόλο έλξης των ελληνικών επενδύσεων. Έπειτα, έχουμε τις 4 χώρες του VISEGRAD. To Visegrad είναι πόλη της Ουγγαρίας, όπου εκεί συμφωνήθηκε να δημιουργηθεί ο οργανισμός των τεσσάρων της Κεντρικής Ευρώπης. Ο οργανισμός αυτός περιλαμβάνει τις εξής χώρες: Πολωνία, Ουγγαρία, Σλοβακία και Τσεχία. Ανάμεσα στις 27 προαναφερθείσες χώρες συμπεριλαμβάνονται 3 χώρες της Βαλτικής: Εσθονία, Λιθουανία και Λετονία. Η ΚΑΕ περιλαμβάνει επίσης και τις χώρες της Αρμενίας, του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας, που βρίσκονται στην περιοχή του Καυκάσου. Απομένουν άλλες 5 χώρες που εδράζονται στην Κεντρική Ασία και είναι: το Καζακστάν, το Κιργιστάν, το Τατζικιστάν, το Τουρκμενιστάν και το Ουζμπεκιστάν. Ο κατάλογος με τις 27 χώρες της ΚΑΕ κλείνει με τη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία. Τέλος, όσον αφορά τη Κύπρο, την Τουρκία και τη Μάλτα, αυτές αποτελούν ήδη ανεπτυγμένες οικονομίες της αγοράς με σταθερό δημοκρατικό πολίτευμα, με εξαίρεση την ιδιάζουσα περίπτωση της Τουρκίας, η οποία αποτελεί μία στρατοκρατική, θεοκρατική δημοκρατία, με αρκετές αδυναμίες που κάνει προσπάθεια να συγκλίνει η οικονομία της ονομαστικά και πραγματικά με αυτές των ανεπτυγμένων χωρών και να αποτελέσει μέλος της Ε.Ε. εκπληρώνοντας τα κριτήρια της Κοπεγχάγης καθώς και τα 31 κεφάλαια του ευρωπαϊκού κεκτημένου. Σ αυτή την προσπάθεια επιδιώκεται η περαιτέρω σταθεροποίηση των μακροοικονομικών δεικτών, η ιδιωτικοποίηση των κρατικών της επιχειρήσεων, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του επιχειρησιακού της περιβάλλοντος, το άνοιγμα της οικονομίας προκειμένου να δεχθεί περισσότερες επενδύσεις καθώς επίσης και η εναρμόνιση των νόμων της με τα διεθνή πρότυπα και τους κανόνες που προτάσσει η Ε.Ε.

18 54 A. Mπιτζένης Αλβανία: 3,490,435 (Ιούλιος 2000 Λευκορωσία: 10,366,719 (Ιουλ est.) (Ιούλιος 2000 Βοσνία και Ερζεγοβίνη: 3,835,777 Σημ.: Όλα τα δεδομένα που συσχετίζονται με τον πληθυσμό, υπόκεινται σε αξιοσημείωτο σφάλμα λόγω των ανακατατάξεων που προκαλούνται από την στρατιωτική δράση και την εθνική εκκαθάριση. (Ιούλιος 2000 Βουλγαρία: 7,796,694 (Ιούλιος 2000 Κροατία: 4,282,216 (Ιούλιος 2000 ημοκρατία της Τσεχίας: 10,272,179 (.Ιούλιος 2000 Εσθονία: 1,431,471 (Ιούλιος 2000 Καζακστάν: 16,733,227 (Ιούλιος 2000 Κυργιστάν: 4,685,230 (Ιούλιος 2000 Πίνακας 3.2 Πληθυσμός ανά Χώρα στην ΚΑΕ (2000) Λετονία: 2,404,926 (Ιούλιος 2000 Λιθουανία: 3,620,756 (Ιούλιος 2000 (Π.Γ..Μ.), πρώην Γιουγκοσλαβική ημοκρατία της Μακεδονίας:2,041,467 (Ιούλιος 2000 Μολδαβία: 4,430,654 (.Ιούλιος 2000 Πολωνία: 38,646,023 (Ιούλιος 2000 Ρουμανία: 22,411,121 (Ιούλιος 2000 Ρωσία: 146,001,176 (Ιούλιος 2000 Σλοβακία: 5,407,956 (Ιούλιος 2000 Σλοβενία: 1,927,593 (Ιούλιος 2000 Τατζικιστάν: 6,440,732 (Ιούλιος 2000 Τουρκμενιστάν: 4,518,268 (Ιούλιος 2000 Ουκρανία: 49,153,027 (Ιούλιος 2000 Ουζμπεκιστάν: 24,755,519 (Ιούλιος 2000 Αρμενία: 3,344,336 (Ιούλιος 2000 Αζερμπαϊτζάν: 7,748,163 (Ιούλιος 2000 Τουρκία: 65,666,677 (Ιούλιος 2000 Κίνα: 1,261,832,482 (Ιούλιος 2000 Ηνωμένο Βασίλειο: 59,511,464 (Ιούλιος 2000 Ελλάδα: 10,601,527 (Ιούλιος 2000 Κόσμος: 6,080,671,215 (Ιούλιος 2000 Ινδία: 1,014,003,817 (Ιούλιος 2000 Ηνωμένες Πολιτείες: 275,562,673 (Ιούλιος 2000 Κύπρος: 758,363 (Ιούλιος 2000

19 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 55 Ουγγαρία: 10,138,844 (Ιούλιος 2000 Πηγή: ιάφορες πηγές. Σερβία και Μοντενέγκρο: 10,662,087 (Σερβία- 9,981,929; Μοντενέγκρο- 680,158) Σημ.:Όλα τα δεδομένα που συσχετίζονται με τον πληθυσμό, υπόκεινται σε αξιοσημείωτο σφάλμα λόγω των ανακατατάξεων που προκαλούνται από τη στρατιωτική δράση και την εθνική εκκαθάριση. (Ιούλιος 2000 Μάλτα: 391,670 (Ιούλιος 2000 Γερμανία: 82,797,408 (Ιούλιος 2000 Η μεγάλη εξάρτηση των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ) από τον πρώην οργανισμό της ΚΟΜΕΚΟΝ (βλ. σχετική ενότητα κατωτέρω). Σημαντικά προβλήματα δημιουργήθηκαν λόγω της μεγάλης ανάγκης απορρόφησης των προϊόντων των χωρών της Βαλκανικής μετά τη διάλυση της ΚΟΜΕΚΟΝ. Τα περισσότερα προϊόντα αυτών των χωρών δεν είχαν την ποιότητα, την ποικιλία, το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για να μπορέσουν να κατακτήσουν άμεσα τις αγορές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το εμπάργκο της Γιουγκοσλαβίας από τα Ηνωμένα Εθνη αποτέλεσε έναν ακόμη αρνητικό παράγοντα για την οικονομική κατάσταση των χωρών της Βαλκανικής. Τα προϊόντα με κατεύθυνση τις υτικές αγορές μεταφέρονταν από τους δρόμους της πρώην Γιουγκοσλαβίας, οι οποίοι ήταν και οι φθηνότεροι της Ευρώπης. Έτσι μετά το εμπάργκο τα προϊόντα επιβαρύνονταν με πρόσθετο κόστος και έχαναν το συγκριτικό τους πλεονέκτημα (χαμηλού κόστους-χαμηλής τιμής). Έτσι ακυρώθηκαν εξαγωγές προϊόντων των χωρών της Βαλκανικής προς τη υτική Ευρώπη καθώς επίσης και στο άμεσο μέλλον δεν έγιναν αρκετές εξαγωγές ώστε να ισοσκελίσουν τη προηγούμενη ζημιά. Στην προσπάθεια των Βαλκανικών χωρών να βρουν οικονομικούς πόρους για να στηρίξουν το νόμισμα και να ξεχρεώσουν δάνεια που είχαν από τα κομμουνιστικά χρόνια ή να πληρώσουν τους τόκους αυτών των δανείων οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να ξανάδανειστούν από εμπορικές τράπεζες σε ξένο νόμισμα. Λόγω της μεγάλης και συνεχούς υποτίμησης του εθνικού νομίσματος η κατάσταση επιβαρύνθηκε.

20 56 A. Mπιτζένης Στοιχεία όπως: ο χαμηλός ρυθμός ιδιωτικοποιήσεων με μεγάλες και συνεχείς αποκλίσεις από το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων, ο μη ικανοποιητικός ρυθμός αναδιάρθρωσης και αποκρατικοποίησης των επιχειρήσεων, το χαμηλό επενδυτικό ενδιαφέρον από τις υτικές πολυεθνικές και γενικά από τις χώρες με δυνατή οικονομία όπως η Γερμανία, η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Αμερική, η μεγάλη πολιτική αστάθεια που υπήρχε τα πρώτα χρόνια της μεταβατικής περιόδου το ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο αγοραστικής δύναμης των πολιτών (πολύ χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα), η καθυστέρηση κατάργησης μονοπωλίων, το ασταθές και μη επαρκές νομοθετικό καθεστώς ο μεγάλος βαθμός διαφθοράς, γραφειοκρατίας, αδιαφάνειας η πολιτική αστάθεια της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων συνθέτει ένα πλέγμα από σημαντικούς λόγους που εξηγούν γιατί οι Βαλκανικές χώρες βρίσκονται στις τελευταίες χώρες οικονομικής ανάπτυξης. Τέλος, δεν πρέπει να αγνοηθεί και ο παράγοντας απόσταση. Από τα επίσημα στοιχεία του.ν.τ. γίνεται φανερό ότι χώρες όπως η Γερμανία, η Βρετανία και η Αυστρία προτιμούν τις χώρες της Πολωνίας, Τσεχίας και Ουγγαρίας κατά πρώτο λόγο και της Σλοβενίας, Λιθουανίας, Εσθονίας και Ρωσίας κατά δεύτερο. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι λόγω της μεγαλύτερης εξάρτησης που είχαν οι Βαλκανικές χώρες από τη Ρωσία (Σοβιετική Ένωση), την Ανατολική Γερμανία και γενικότερα από το πρώην Ανατολικό μπλοκ και με δεδομένη τη μη ανταγωνιστική ποιότητα των περισσοτέρων προϊόντων τους αλλά και τη γεωγραφική και ιστορική τους απομόνωση από τη ύση σε συνδυασμό μαζί με τα εξωτερικά αρνητικά γεγονότα της διαμέλισης της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας και την αδυναμία οριστικοποίησης των συνόρων δημιουργείται ένα δυσμενές τοπίο για τη Βαλκανική. Ως αποτέλεσμα οι οικονομίες των Βαλκανίων, εκτός της Σλοβενίας, υστερούν σημαντικά συγκριτικά με τις άλλες χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ. Όμως πρέπει να τονιστεί εδώ και το γεγονός ότι οι χώρες της Βαλκανικής είχαν ανέκαθεν υποδεέστερα οικονομικά μεγέθη (για παράδειγμα κατά την έναρξη της μετάβασης η Τσεχοσλοβακία είχε διπλάσιο κατά κεφαλήν εισόδημα από αυτό της Βουλγαρίας). Καταλήγοντας, πρέπει να τονιστεί η ανάγκη που υπάρχει για λεπτομερή και αναλυτική μελέτη των οικονομιών της κάθε Βαλκανικής

21 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 57 χώρας με ενσωμάτωση προβλέψεων για ανάκαμψη-ανάπτυξη και ταυτόχρονη επισήμανση των επενδυτικών ευκαιριών. Η κατάσταση των Βαλκανίων τη δεδομένη στιγμή με την έλλειψη επενδυτικού ενδιαφέροντος από τη ύση και με μια λεπτομερή ενημέρωση των Ελλήνων επιχειρηματιών για τα Βαλκάνια θα οδηγήσει στην προοπτική για περαιτέρω οικονομική διείσδυση των Ελλήνων και απόκτηση ηγετικής θέσης των ελληνικών πολυεθνικών στη Βαλκανική αγορά. 4. Το υτικό Επενδυτικό Ενδιαφέρον στα Βαλκάνια Από στατιστικά δεδομένα διεθνών πηγών απορρέει το συμπέρασμα ότι το σύνολο των χωρών του πρώην Ανατολικού μπλοκ είχαν δεχθεί ένα σχετικά μικρό ποσοστό επενδύσεων κατά τη διάρκεια της δεκατριάχρονης μετάβασης ( ) στην οικονομία της αγοράς, σε σχέση με τα κεφάλαια που επενδύονται παγκοσμίως κάθε χρόνο. Η έλλειψη επενδυτικού ενδιαφέροντος από τη ύση οφείλεται στην πολιτική και κοινωνική αστάθεια των Βαλκανικών χωρών, τη γεωγραφική και πολιτισμική τους απόσταση από τη ύση, καθώς και τη δυσχερή οικονομική θέση που βρίσκονται οι χώρες αυτές σε σχέση με τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Αυτή η έλλειψη επενδύσεων προκύπτει, αναλύεται και εξηγείται από τα ακόλουθα: Το σύνολο των πολυεθνικών, που έχουν τη μητρική τους εταιρεία είτε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είτε στη Μεγάλη Βρετανία είτε στη Γερμανία, πραγματοποιούν επενδύσεις ύψους δισεκατομμυρίων δολαρίων σε όλες τις άλλες χώρες παγκοσμίως μέσα σε ένα οικονομικό έτος. Την ίδια στιγμή από σχετική έρευνα προκύπτει ότι τα συνολικά επενδυμένα κεφάλαια και στις 8 Βαλκανικές χώρες και σωρευτικά για τα 12 χρόνια της οικονομικής τους μετάβασης είναι της τάξεως των 22 δισεκατομμυρίων δολαρίων ( ). Το σύνολο του επενδυμένου κεφαλαίου σε όλο το πρώην Ανατολικό μπλοκ (Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη) σωρευτικά στα 12 χρόνια της μετάβασης είναι 175 δισεκατομμύρια δολάρια, ένα ποσό που είναι δυνατό να επενδυθεί από τις πολυεθνικές μιας και μόνο χώρας, για παράδειγμα της Γερμανίας, και μάλιστα μέσα σε μία μόνο χρονιά. Επιπλέον, στα Βαλκάνια έχουν πραγματοποιηθεί επενδύσεις της τάξεως του 13% του συνόλου του κεφαλαίου που έχει επενδυθεί σε όλες τις χώρες της ΚΑΕ (δηλαδή από τα 175 δισ. $ επενδυμένα κεφάλαια σε 12 χρόνια σε όλη την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη επενδύθηκαν μόνο 22 δισ. δολάρια σε 8 χώρες της Βαλκανικής την ίδια χρονική περίοδο) (βλ. Πίνακες 4.1 και 4.2).

22 58 A. Mπιτζένης ΒΑΛΚΑΝΙΑ Αλβανία Βουλγαρία Ρουμανία Γιουγκοσλαβία Π.Γ..Μ. Πίνακας 4.1 Εισροές ΞΑΕ σε οκτώ Βαλκανικές Χώρες ( ), εκατ. USD ΣΥΝΟΛΟ * * ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΤΩΝ Βοσνία και Ερζεγοβίνη Κροατία * 5837 Σλοβενία ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΤΩΝ Πηγή: National Βalance of Payments Statistics, IMF. Πίνακας 4.2 Εισροές ΞΑΕ στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη ( ), εκατ. USD ΣΥΝΟΛΟ Ουγγαρία Πολωνία Τσεχία * Σλοβακία * 6694 Κεντρική Ευρώπη Χώρες της VISEGRAD* Ανατολική Ευρώπη Βαλτική * 8730 CIS * Ρωσία Εσθονία * 2952 Λετονία Λιθουανία * 3040 Σύνολο * VISEGRAD: Πόλη της Ουγγαρίας η οποία έδωσε το όνομά της στην Ένωση των τεσσάρων χωρών (Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία) Πηγή: Εθνικές Στατιστικές Ισοζυγίου Πληρωμών, ΝΤ με υπολογισμούς και τροποποιήσεις του Α. Μπιτζένη.

23 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 59 Η έλλειψη ενδιαφέροντος για επενδύσεις σε όλες τις χώρες της ΚΑΕ αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι μόνο ένα ποσοστό 2%-5% επί του συνόλου των ξένων επενδυμένων κεφαλαίων, παγκοσμίως πάντοτε σε ετήσια βάση, τελικά καταλήγει σε αυτές (στα Βαλκάνια το αντίστοιχο ποσοστό είναι μόλις της τάξεως του 0,25%-0,65%) (βλ. Πίνακες 4.3 και 4.4). Πίνακας 4.3 Εκροές ΞΑΕ ανά χώρα, ανά έτος, σύνολο, (δισ. δολάρια) Χώρα 1993 Χώρα 1994 Χώρα 1995 Χώρα 1996 Αμερική 78.2 Αμερική 54.5 Αμερική 95.5 Αμερική 74.8 Βρετανία 25.5 Βρετανία 28.3 Βρετανία 40.3 Βρετανία 34.1 Γαλλία 20.6 Γαλλία 22.8 Γερμανία 34.9 Γαλλία 30.4 Γερμανία 15.3 Ιαπωνία 18.1 Ιαπωνία 22.7 Γερμανία 29.5 Ιαπωνία 13.8 Ολλανδία 16.7 Γαλλία 18.7 Χονγκ Κονγκ, Κίνα 26.4 Πηγή: Balance of payments, International Financial Statistics, IMF, UNCTAD (1998), World Investment Report, 1998, σελ. 11. Πίνακας 4.4 Εκροές και Εισροές ΞΑΕ σε ποσοστό σε παγκόσμια κλίμακα ανά περιοχή ΞΑΕ Εισροές % Εκροές % υτική Ευρώπη Αμερική Ιαπωνία Ασία Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη Λατινική Αμερική και Καραϊβική Άλλες Σύνολο Πηγή: UNCTAD, World Investment Report, Έτσι διαπιστώνεται ότι η έλλειψη δυτικού επενδυτικού ενδιαφέροντος είναι πλεονέκτημα για τις εταιρείες της Ελλάδος, ταυτόχρονα όμως είναι ανάγκη αυτές οι ελληνικές επιχειρήσεις να κατανοήσουν τον επιχειρηματικό κίνδυνο και να προσπαθήσουν να τον ενσωματώσουν στις επενδυτικές δραστηριότητες. Αυτές οι ευκαιρίες θα προκύψουν από τη λεπτομερή μελέτη των οικονομιών των Βαλκανικών χωρών, από την ανάλυση των

24 60 A. Mπιτζένης μακροοικονομικών μεγεθών τους και από τη διερεύνηση των αρχικών αρνητικών συνθηκών και εξωτερικών γεγονότων που επηρέασαν τη μετάβασή τους στην οικονομία της αγοράς. Η δεδομένη έλλειψη δυτικού επενδυτικού ενδιαφέροντος «επέτρεψε» στις ελληνικές εταιρείες να πραγματοποιήσουν στη Ν.Α. Ευρώπη επενδύσεις σε ποσοστό 15% επί του συνόλου των ξένων επενδύσεων (περίπου 2.5 δισ. από τα 18 δισ. δολάρια). Το επενδυμένο αυτό κεφάλαιο είναι αρκετά σημαντικό σε σχέση με την οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας και σε σύγκριση με τις υτικοευρωπαϊκές χώρες. Είναι επίσης δεδομένες οι προοπτικές διεύρυνσης της Ε.Ε. με την πιθανή συμμετοχή των χωρών αυτών και επομένως είναι απαραίτητη η λεπτομερής οικονομική ανάλυση των μεγεθών τους καθώς και οι πιθανότητες ένταξή τους στην Ε.Ε. Επιπλέον, είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή η γεωγραφική θέση της Βορείου Ελλάδος σε σχέση με τα Βαλκάνια. Είναι βασικό πλεονέκτημα για τους Έλληνες επιχειρηματίες η έλλειψη ανταγωνισμού και δυτικού επενδυτικού ενδιαφέροντος, ενώ ουσιαστική θεωρείται η γνώση από πλευράς Ελλήνων επιχειρηματιών της επιχειρηματικής ηθικής και κουλτούρας της Βαλκανικής ενδοχώρας, η οποία διακρίνεται και από αρνητικά στοιχεία όπως η υψηλή γραφειοκρατία, η έλλειψη διαφάνειας στις συναλλαγές και τις ιδιωτικοποιήσεις, η διαφθορά στο δημόσιο τομέα και τις συναλλαγές καθώς και οι δωροδοκίες. Όλα αυτά μαζί συνθέτουν ένα πλέγμα «συγκριτικών πλεονεκτημάτων» για την ελληνική πλευρά. Τα συγκεκριμένα πλεονεκτήματα αναμφισβήτητα τοποθετούν την Ελλάδα, και ειδικότερα τη Βόρεια Ελλάδα, ως προς τις επενδύσεις στη Βαλκανική ενδοχώρα σε πλεονεκτικότερη θέση σε σχέση με τις άλλες χώρες. Προτού γίνει εκτενής αναφορά στη μετάβαση και τα τέσσερα στάδια που απαιτούνται για τη μετάβαση από το συγκεντρωτικό καθεστώς στην οικονομία της αγοράς και επειδή οι περισσότερες από τις 27 χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ χρειάστηκε πρώτα να μεταβούν από τον κομμουνισμό στη δημοκρατία, παρατίθεται μια ανάλυση έξι μοντέλων τέτοιας μετάβασης για το σκοπό αυτό. 5. Η Μετάβαση από τον Κομμουνισμό στη ημοκρατία Μπορούμε να προσδιορίσουμε έξι γενικά πρότυπα όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο έγινε η μετάβαση των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης από τον κομμουνισμό στη δημοκρατία. Αυτή επιτεύχθηκε είτε με: α) Βίαιη μεταρρύθμιση: το παλαιό καθεστώς νικάται από μία βίαιη εξέγερση και τελικά αντικαθίσταται μέσα από τις αντίθετες δημοκρατικές δυνάμεις

25 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 61 οι οποίες και απαιτούν μεταρρυθμίσεις. Στο ίδιο πλαίσιο, πραγματοποιείται εξέγερση από την πλευρά των πολιτών, εργατών, φοιτητών κ.τ.λ. οι οποίοι απαιτούν κατάρρευση του καθεστώτος, ακόμη και με χρήση βίας (π.χ. αιματηρές συγκρούσεις σε Ρουμανία και Αλβανία) και έτσι προκηρύσσονται ελεύθερες εθνικές εκλογές. β) Ήρεμη μεταρρύθμιση: το παλαιό καθεστώς βρίσκεται αντιμέτωπο με μία ειρηνική αλλά αντίθετη πολιτική δύναμη και ουσιαστικά παραδίδει τελικά την πολιτική του ισχύ στη δημοκρατική πολιτική δύναμη χωρίς να προβάλλει αντίσταση (π.χ. προκήρυξη εθνικών εκλογών και διαμελισμός της Τσεχοσλοβακίας. Ήρεμη μεταρρύθμιση με ταυτόχρονη ανεξαρτητοποίηση της χώρας εφαρμόστηκε και στην περίπτωση της Σλοβενίας η οποία αποκόπηκε από την ενιαία Γιουγκοσλαβία με ειρηνικό τρόπο). γ) Μεταρρύθμιση συμβιβασμού: το κομμουνιστικό καθεστώς συμβιβάζεται με την απαίτηση για εκδημοκρατισμό με τη δημοκρατική πολιτική αντίθεση και προκηρύσσονται ελεύθερες εθνικές εκλογές. Αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα είτε πίεσης (π.χ. εργατικής πίεσης για απότομες αλλαγές shock therapy ή big bang Πολωνία), είτε συνειδητής πολιτικής απόφασης για μια βαθμιαία μεταρρύθμιση η οποία είχε ξεκινήσει πριν το 1989 (π.χ. gradualism Ουγγαρία). δ) ιπλωματική μεταρρύθμιση: η μετάβαση επιτυγχάνεται μέσω της πολιτικής επέμβασης μίας εξωτερικής δύναμης. Αυτό το πρότυπο αναφέρεται αποκλειστικά στη Ο Γ (Ομοσπονδιακή Γερμανία) όπου η κατάρρευση του παλαιού καθεστώτος στην Ανατολική Γερμανία πραγματοποιήθηκε με μία πολιτική ένωση με τη υτική Γερμανία, όταν αυτή απαιτήθηκε από την τελευταία. ε) Μεταμφιεσμένη μεταρρύθμιση: το παλαιό καθεστώς «μεταμφιέζεται» από κομμουνιστικό σε δημοκρατικό σοσιαλιστικό κόμμα (δεν υπάρχει ουσιαστική αλλαγή προσώπων ή ιδεών υπάρχει ίσως αλλαγή ονόματος του πολιτικού κινήματος). Αυτό γίνεται στην προσπάθεια του παλαιού καθεστώτος να μείνει στο πολιτικό προσκήνιο. Υπήρχε διάχυτη η προσδοκία σε όλες τις χώρες ότι (σύμφωνα με το domino effect) θα ήταν αναπόφευκτες οι πολιτικές αλλαγές. Η κυβερνώσα ελίτ στη Βουλγαρία στερήθηκε την πίεση από μια ισχυρή αντίθετη πολιτική δύναμη και κινήθηκε προς το πολιτικό άνοιγμα μόνο όταν η Σοβιετική Ένωση έκανε μια πολιτική επέμβαση. Κατόπιν το κομμουνιστικό καθεστώς μετονομάστηκε σε σοσιαλιστικό, σχεδίασε και κέρδισε τις πρώτες εκλογές (παρόμοια μεταρρύθμιση πραγματοποιήθηκε και στην Αλβανία). στ) Ανάμικτη μεταρρύθμιση (περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας): με πρωθυπουργό τον Μάρκοβιτς η Γιουγκοσλαβία ξεκίνησε τις μεταρρυθμίσεις σε αργό ρυθμό σε ένα κράτος το οποίο ήταν το πιο φιλελεύθερο από όλα τα πρώην κομμουνιστικά κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής

26 62 A. Mπιτζένης Ευρώπης μέχρι το Με δεδομένο το απολυταρχικό καθεστώς του Μιλόσεβιτς και τον πολιτικό διαμελισμό του κράτους μετά από 10 περίπου χρόνια αποτυχημένης μεταρρύθμισης και 6ετή τουλάχιστον οικονομικό αποκλεισμό από τη ύση, ήταν το έτος 1999 κατά το οποίο μετά από μία σχετικά ειρηνική εξέγερση ήρθε στην εξουσία μία δημοκρατική και φιλελεύθερη κυβέρνηση να εφαρμόσει το πρόγραμμα μετάβασης στην οικονομία της αγοράς με σχετικά γρήγορους ρυθμούς και αφού είχε χαθεί πολύτιμος χρόνος. Ήταν όμως πάλι το έτος 2003 (Μάρτιος) όταν δολοφονήθηκε ο πρωθυπουργός της Γιουγκοσλαβίας (πλέον Σερβία-Μαυροβούνιο) Τζίζνιτς, γεγονός που επέφερε πολιτική αστάθεια στη χώρα καθώς και νέα καθυστέρηση στο πρόγραμμα αλλαγών και μεταρρυθμίσεων [ανάμικτη μεταρρύθμιση μπορεί να θεωρηθεί και αυτή που συνέβη στην Αλβανία στην οποία αρχικά επικράτησε μία βίαιη μεταρρύθμιση ενώ μετά το οικονομικό σκάνδαλο «της πυραμίδας» πέρασε στο στάδιο της μεταμφιεσμένης μεταρρύθμισης (το καθεστώς του Μπερίσα αν και προερχόταν από ένα δημοκρατικό κόμμα, δεν προέβει σε ανάλογες μεταρρυθμίσεις που να υποστηρίζουν την οικονομία της αγοράς και αποδείχθηκε λιγότερο φιλελεύθερο απ ότι το μεταγενέστερο σοσιαλιστικό κόμμα το οποίο ήλθε στην εξουσία) και αφού πρώτα είχαν χαθεί πολύτιμα χρόνια (μέχρι μέσα 1997) για εφαρμογή προγραμμάτων που θα οδηγούσαν τη χώρα στην οικονομία της αγοράς]. 6. KOMEKON Εμπορικός Οργανισμός με Μέλη τα Πρώην Κομμουνιστικά Κράτη Σ αυτό το μέρος του βιβλίου θα παρουσιάσουμε τους λόγους, που οδήγησαν στην κατάρρευση του εμπορίου της ΚΟΜΕΚΟΝ (CMEA-Council for Mutual Economic Assistance) καθώς και τους λόγους για τη μεταγενέστερη κατάρρευση της βιομηχανικής παραγωγής των χωρών της Kεντρικής και Aνατολικής Ευρώπης. Η εξάρτηση όλων των πρώην κομμουνιστικών χωρών και κυρίως της Βουλγαρίας από τη CMEA και ιδιαιτέρως από την πρώην Σοβιετική Ένωση καθώς και η κατάρρευση του εμπορίου της CMEA με αριθμούς παρουσιάζονται επίσης σε αυτό το κεφάλαιο. 6.1 Σύντομη Εισαγωγή στο Σύστημα Εμπορίου της ΚΟΜΕΚΟΝ Πριν από οποιαδήποτε περαιτέρω ανάλυση, είναι σημαντικό να γίνει κατανοητή η λειτουργία του ιδρύματος-οργανισμού CMEA που επικράτησε όλα σε όλα τα θέματα του ξένου εμπορίου για τις έξι «Λαϊ-κές ημοκρατίες»

27 Μέρος Α: Θέματα Μετάβασης και Επενδύσεων στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον 63 (Βουλγαρία, Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Ανατολική Γερμανία) καθώς και τη Σοβιετική Ένωση μαζί με όλα τα άλλα πλήρη συνεργαζόμενα μέλη, συνεργάτες και παρατηρητές των χωρών-μελών. Από το 1948, η Βουλγαρία, η Τσεχοσλοβακία, η Ανατολική Γερμανία, η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Ρουμανία ξεκίνησαν τη δημιουργία του ξένου εμπορικού μονοπωλίου σύμφωνα με το διοικητικό σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης. Η διαδικασία της δημιουργίας ενός ξένου εμπορικού μονοπωλίου περιελάμβανε τα ακόλουθα στοιχεία: 1. ιαχωρισμός του ξένου από το εγχώριο εμπόριο και την εγχώρια παραγωγή με τη διαμόρφωση ξένων εμπορικών εταιρειών, οι οποίες δραστηριοποιήθηκαν αποκλειστικά στις ξένες συναλλαγές. Κάθε μία από αυτές τις εταιρείες είχε ένα μονοπώλιο εμπορίου στο δικό της τομέα. 2. Συμπεριλήφθηκε το ξένο εμπόριο στο κεντρικό σχέδιο (central plan) του κράτους και οριοθετήθηκε η επιβολή του ανώτατου ορίου ποσότητας σε όλες τις εισαγωγές και του κατώτατου ορίου ποσότητας σε όλες τις εξαγωγές. 3. Καθορίστηκαν αυστηρά οι τιμές των εγχώριων προϊόντων προκειμένου να αποφευχθεί η ανατίμηση του εγχώριου νομίσματος εξαιτίας του πληθωρισμού. 4. Την ενοποίηση-σύνδεση των σοβιετικών επιχειρήσεων και των κοινών επιχειρήσεων (κοινοπραξιών) με το εθνικό σύστημα. Οι Κεντρικές Ανατολικές ευρωπαϊκές χώρες και η ΕΣΣ ανέπτυξαν «έντονο» εμπόριο η μία με την άλλη και αυτές οι εμπορικές συναλλαγές αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία του Συμβουλίου Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας (εμπορικός οργανισμός ΣΑΟΒ CMEA COMECON). Τον Ιανουάριο του 1949, ο ΣΑΟΒ δημιουργήθηκε στη Μόσχα. Ήταν ένα διακυβερνητικό σώμα που αρχικά δημιούργησε ένα σύστημα πληρωμών για το εμπόριο των σοσιαλιστικών χωρών αλλά αργότερα βοήθησε επίσης και συντόνισε την οικονομική ανάπτυξη των μελών του. 6.2 Η Οργανωτική ομή της ΚΟΜΕΚΟΝ Η πολιτική αρχή της CMEA ήταν «ισότητα, εθνική κυριαρχία και ενδιαφέρον». Η CMEA μη έχοντας καμιά εκτελεστική ή νομοθετική εξουσιοδότηση, δημιούργησε μια κοινή αγορά και επίσης μια ευδιάκριτη οικονομική περιοχή με την ενθάρρυνση των προνομιακών σχέσεων που κωδικοποιήθηκαν σε αμοιβαίες και αμφίδρομες συναλλαγές μεταξύ των μελών-κρατών της CMEA. Το σύστημα του αμοιβαίου και αμφίδρομου «καθαρισμού» των συναλλαγών δεν περιελάμβανε διεθνή πληρωμή μέσω του νομίσματος κάποιας χώρας ή από μεταφορές χρημάτων μέσω διεθνών λογαριασμών. Όλες οι συναλλαγές γίνονταν σε TR (transferable