ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ ΞΕΝΙΣΤΗ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΡΟΔΙΝΟΥ ΣΚΟΥΛΗΚΙΟΥ ΤΟΥ ΒΑΜΒΑΚΙΟΥ Pectinophora gossypiella ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΣΙΤΟΕΙΔΟΥΣ Bracon brevicornis ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΑΡΙΑ Ι. ΣΑΜΑΡΑ ΓΕΩΠΟΝΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΜΑΡΙΑ Ι. ΣΑΜΑΡΑ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ ΞΕΝΙΣΤΗ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΡΟΔΙΝΟΥ ΣΚΟΥΛΗΚΙΟΥ ΤΟΥ ΒΑΜΒΑΚΙΟΥ Pectinophora gossypiella ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΣΙΤΟΕΙΔΟΥΣ Bracon brevicornis ΣΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Καθηγήτρια Δ. Προφήτου Αθανασιάδου ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Καθηγήτρια Δ. Προφήτου - Αθανασιάδου Καθηγήτρια Μ. Σαββοπούλου - Σουλτάνη Λέκτορας Ν. Κουλούσης

3 Ευχαριστίες Περίληψη ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ i ii ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή 1.1. Καλλιέργεια και προϊόντα βαμβακιού Εχθροί της καλλιέργειας του βαμβακιού Ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού Καταγωγή του ρόδινου σκουληκιού Ξενιστές Μορφολογία - Βιολογία - Ζημιά Καταπολέμηση Φυσικοί εχθροί Bracon brevicornis Σκοπός της εργασίας 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Μελέτη της ωοτοκίας, της προσβολής και της επιβίωσης του ρόδινου σκουληκιού Pectinophora gossypiella (Saunders) σε δυο ποικιλίες βαμβακιού στον αγρό Περίληψη Εισαγωγή Υλικά και Μέθοδοι Αποτελέσματα Συζήτηση 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Επίδραση του ξενιστή στην ανάπτυξη, επιβίωση και ωοπαραγωγή του ρόδινου σκουληκιού Pectinophora gossypiella (Saunders), στο εργαστήριο Περίληψη Εισαγωγή 42 3

4 3.3. Υλικά και Μέθοδοι Αποτελέσματα Συζήτηση 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ανάπτυξη, Επιβίωση και Ωοπαραγωγή του Bracon brevicornis στο εργαστήριο Περίληψη Εισαγωγή Υλικά και Μέθοδοι Αποτελέσματα Συζήτηση 80 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 84 4

5 Ευχαριστίες Η μεταπτυχιακή διατριβή πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη στο Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Ζωολογίας και Παρασιτολογίας της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην καθηγήτρια κ. Δ. Προφήτου - Αθανασιάδου, επιβλέπουσα καθηγήτρια της μεταπτυχιακής µου διατριβής για την υπόδειξη του θέματος, τη συνεχή της καθοδήγηση, τις εύστοχες παρατηρήσεις της, την άρτια επιμέλεια του κειμένου και για την πείρα της ώριμης επιστημονικής σκέψης. Ευχαριστώ επίσης την καθηγήτρια κ. Μ. Σαββοπούλου - Σουλτάνη και τον λέκτορα κ. Ν. Κουλούση, για τη συμμετοχή τους στην τριμελή εξεταστική επιτροπή. Θεωρώ υποχρέωση να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για την ευγενή καλοσύνη προς την διδάκτορα κ. Α. Χατζηγεωργίου για την πολύτιμη συμβολή της στην οργάνωση και διεξαγωγή των πειραμάτων, για την βοήθειά της στη στατιστική ανάλυση των στοιχείων και για τις υποδείξεις της στο κείμενο της διατριβής. Ευχαριστώ το γεωπόνο κ. Γ. Σπα, από την Επανομή Θεσσαλονίκης, για την διεξαγωγή των πειραμάτων στο αγροτεμάχιό του. Ευχαριστίες, επίσης, οφείλω προς τους γεωπόνους κ.κ. Α. Βαϊτσόπουλο της Veterin Agro Division Hellas και Δ. Μπαρζώκα της Bayer Crop Science, για τη διάθεση του σπόρου των ποικιλιών βαμβακιού που χρησιμοποιήθηκαν στα πειράματα. Τέλος, ευχαριστώ τους γονείς µου και την αδελφή µου, για την υποστήριξή τους και για την διαρκή τους συμπαράσταση, σε όλη την διάρκεια των σπουδών μου. i

6 Περίληψη Στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή μελετήθηκε η επίδραση του φυτού ξενιστή στη βιολογία και οικολογία του ρόδινου σκουληκιού Pectinophora gossypiella (Saunders) (Lepidoptera: Gelechiidae). Όπως επίσης μελετήθηκε η ανάπτυξη του παρασιτοειδούς Bracon brevicornis (Wesmael) (Hymenoptera: Braconidae) στο ρόδινο σκουληκιού του βαμβακιού. Η διεξαγωγή των πειραμάτων πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Ζωολογίας και Παρασιτολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), στο Αγρόκτημα του Α.Π.Θ. και σε αγρό στην περιοχή της Επανομής Θεσσαλονίκης. Η χρονική εξέλιξη της ωοτοκίας και της προσβολής του ρόδινου σκουληκιού μελετήθηκε στον αγρό σε δύο ποικιλίες βαμβακιού την Rokka, με δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος (okra-leaf), και την Sandra με κανονικό τύπο φυλλώματος (normal-leaf) κατά την καλλιεργητική περίοδο του 2005 στην Επανομή Θεσσαλονίκης. Η ωοτοκία του ρόδινου σκουληκιού παρατηρήθηκε σχεδόν σε όλα τα σημεία του καρυδιού και στις δυο ποικιλίες. Παρόλο τα διαφορετικά μορφολογικά χαρακτηριστικά (το σχήμα του φύλλου, πυκνότητα τριχώματος στο έλασμα του φύλλου, μήκος και πλάτος φύλλου, μέγεθος καρυδιού και μορφολογία κάλυκα) των ποικιλιών, το ποσοστό ωοτοκημένων και προσβεβλημένων καρυδιών ήταν παρόμοιο και στις δυο ποικιλίες βαμβακιού. Χαμηλά ποσοστά ωοτοκίας παρατηρήθηκαν μέχρι τα τέλη Αυγούστου, ενώ στη συνέχεια τα ποσοστά ωοτοκίας αυξήθηκαν ραγδαία. Ο αριθμός όμως αυγών ανά καρύδι ήταν σημαντικά μεγαλύτερος στην ποικιλία Sandra από την Rokka συνολικά στην καλλιεργητική περίοδο. Η διαφορά αυτή ίσως να οφείλεται στο λείο και εφαρμοστό κάλυκα της ποικιλίας Rokka, αφού ο κάλυκας του καρυδιού ήταν η προτιμώμενη θέση για ωοτοκία από το ρόδινο σκουλήκι. Στις υπόλοιπες θέσεις ωοτοκίας του καρυδιού μόνο στο μίσχο παρατηρήθηκαν διαφορές, όπου ο μέσος όρος αυγών ανά καρύδι ήταν σχετικά μικρός. Ο μέσος όρος προνυμφών ανά καρύδι κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών. Η επιβίωση των προνυμφών και η διάρκεια του σταδίου της νύμφωσης δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών. Ο μέσος όρος βάρους της νύμφης ήταν σημαντικά ii

7 μεγαλύτερος στα θηλυκά άτομα, αλλά δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών. Επίσης, στατιστικώς σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν στο μέσο όρο βάρους του σύσπορου βαμβακιού μεταξύ των ποικιλιών και ανά κατηγορία προσβολής από το ρόδινο σκουλήκι. Θετική συσχέτιση διαπιστώθηκε μεταξύ του μέσου όρου βάρους του σύσπορου βαμβακιού και του αριθμού των αυγών ανά καρύδι. Συσχέτιση μεταξύ του αριθμού των συλλήψεων στις παγίδες και της ωοτοκίας (ποσοστό ωοτοκημένων καρυδιών) ή της προσβολής (ποσοστό προσβεβλημένων καρυδιών) δεν παρατηρήθηκε. Στο εργαστήριο, μελετήθηκε η ανάπτυξη και η επιβίωση του ρόδινου σκουληκιού σε καρύδια των δυο ποικιλιών. Η μέση διάρκεια ανάπτυξης και η επιβίωση των προνυμφών δε διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών Rokka και Sandra. Το βάρος της νύμφης και το ποσοστό θνησιμότητας της νύμφης δεν επηρεάστηκε από την ποικιλία του βαμβακιού. Η ωοπαραγωγή και η εκκόλαψη των αυγών δεν επηρεάστηκε από την ποικιλία, στην οποία διαχείμασαν οι προνύμφες του ρόδινου σκουληκιού. Τα ενήλικα θηλυκά της διαχειμάζουσας γενεάς του ρόδινου σκουληκιού είχαν παρόμοια περίοδο προωτοκίας, περίοδο ωοτοκίας, ωοπαραγωγή και διάρκεια ζωής των ενηλίκων. Το παρασιτοειδές B. brevicornis βρέθηκε στον πειραματικό αγρό της Επανομής κατά την καλλιεργητική περίοδο του 2005 και συγκεκριμένα κατά την ανθοφορία της καλλιέργειας του βαμβακιού, να παρασιτεί αναπτυγμένες προνύμφες του ρόδινου σκουληκιού. Στο εργαστήριο, μελετήθηκαν βιολογικοί παράμετροι του B. brevicornis με ξενιστή το ρόδινο σκουλήκι. Η επιβίωση των ενηλίκων και η ωοπαραγωγή του B. brevicornis, η ανάπτυξη των ανήλικων σταδίων του μελετήθηκαν σε συνθήκες εργαστηρίου (27 ± 1 0 C και σε φωτοπερίοδο 16 ώρες φως: 8 ώρες σκοτάδι) με ξενιστή αναπτυγμένες προνύμφες (4 ου σταδίου) του ρόδινου σκουληκιού του βαμβακιού. Η μέση διάρκεια ανάπτυξης από το αυγό - ενήλικο ήταν 9,12 ημέρες και η μέση ωοπαραγωγή ήταν 439,54 αυγά στη διάρκεια ζωής του ενήλικου θηλυκού. Τα περισσότερα αυγά αποτέθηκαν στην κοιλιακή ζώνη της προνύμφης του ρόδινου σκουληκιού και κυρίως στην κοιλία του σώματος του ξενιστή. Η μέση διάρκεια ζωής των ενήλικων διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των δυο φύλων. iii

8 Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ Καλλιέργεια και προϊόντα του βαμβακιού. Η καλλιέργεια του βαμβακιού επεκτείνεται σε μια ζώνη από 45 0 ΒΠ μέχρι 32 0 ΝΠ, κυρίως στις τροπικές περιοχές. Οι κυριότερες χώρες παραγωγής είναι η Κίνα, οι ΗΠΑ, η Ινδία, το Πακιστάν, το Ουζμπεκιστάν, Τουρκία και η Αυστραλία. Στην Ευρώπη καλλιεργείται στην Ελλάδα, στην Ισπανία και σε μικρές εκτάσεις στη Γιουγκοσλαβία και στη Βουλγαρία (Παπακώστα, 2002). Το κύριο προϊόν του βαμβακιού είναι οι ίνες του, οι οποίες αποτελούν την πρώτη ύλη στην κλωστοβιομηχανία. Τα υποπροϊόντα των εκκοκκιστηρίων (κοντές ίνες, σπασμένες ίνες) χρησιμοποιούνται για το γέμισμα στρωμάτων, στην παρασκευή φαρμακευτικού βαμβακιού, ρεγιόν, φιλμ, χαρτομάζα και άλλων προϊόντων. Οι σπόροι του βαμβακιού είναι σημαντική πηγή λαδιού για ανθρώπινη κατανάλωση, μετά την αφαίρεση της γκοσσυπόλης (ουσία που βρίσκεται στις κοτυλοδόνες του σπόρου και θεωρείται τοξική για τον άνθρωπο και για μη-μηρυκαστικά ζώα), και για την βιομηχανία (λιπαντικά, χρώματα, βερνίκια, σαπούνια). Η βαμβακόπιτα, η οποία μένει μετά την παραλαβή λαδιού αποτελεί άριστη τροφή για τα βοοειδή. Ως ζωοτροφές βοοειδών μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν τα περιβλήματα των σπόρων ή ακόμη και ολόκληροι σπόροι βαμβακιού (Παπακώστα, 2002). 1.2 Εχθροί της καλλιέργειας του βαμβακιού. Τα έντομα επηρεάζουν την καλλιέργεια του βαμβακιού από την φύτευση μέχρι την αποθήκευση του σπόρου ως ζωοτροφή ή για την παρασκευή της βαμβακόπιτας. Συγκεκριμένα οι εχθροί του βαμβακιού μπορεί να χωριστούν σε αυτούς που προσβάλλουν α) τα βλαστικά μέρη του φυτού και τον σπόρο, β) τα καρποφόρα όργανα και γ) τα αποθηκευμένα προϊόντα του βαμβακιού (Πίνακας 1.1). Οι εχθροί του βαμβακιού (βλαστορύκτες, θρίπες, αφίδες, τζιτζικάκια), που προσβάλουν τα βλαστικά στάδια της ανάπτυξης του φυτού πιθανόν να μην έχουν άμεση επίδραση στην ποιότητα του βαμβακιού αλλά επηρεάζουν την παραγωγή. Εξαίρεση 1

9 Πίνακας 1.1. Φυτικά μέρη, τα οποία προσβάλλονται από τους κύριους εχθρούς της καλλιέργειας. Εχθροί Βλαστικά τμήματα και σπόρος Καρποφόρα όργανα Αποθηκευμένα προϊόντα Σπόρος Βλαστός Φύλλα Χτένι Καρύδι Σπόρος στην στο αποθήκη έδαφος Agriotes spp + + Aphis gossypii + Bemisia tabaci + Empoasca spp. + Helicoverpa armigera + + Lasioderma serricorne + Lygus sp. + Pectinophora gossypiella + + Spodoptera littoralis + Tetranyclus sp. + Thrips tabaci + Tribolium spp. + 2

10 αποτελούν ορισμένοι εχθροί, όπως ακάρεα, αφίδες, φυλλορύκτες, που προκαλούν την αποφύλλωση των φυτών και επηρεάζουν την ωριμότητα των καρυδιών. Οι αφίδες, επιπλέον όταν απαντώνται σε μεγάλους πληθυσμούς, μολύνουν σε μεγάλο βαθμό την ίνα με τα μελιτώδη απεκκρίματα. Το κολλώδες αυτό υλικό, αποτελείται από σάκχαρα (σουκρόζη, δεξτρόζη, και άλλους υδατάνθρακες), το οποίο προκαλεί ανάπτυξη μυκήτων της καπνιάς, έτσι στα ανοικτά καρύδια η ίνα λερώνεται και γίνεται πιο λεπτή και μη εμπορεύσιμη, ενώ ο σπόρος είναι ανώριμος και όχι καλά αναπτυγμένος. Οι εχθροί που προσβάλουν την καλλιέργεια του βαμβακιού μετά τον σχηματισμό των καρυδιών, όπως είναι το τζιτζικάκι και το ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού, επηρεάζουν την ποσότητα και την ποιότητα της ίνας και του σπόρου. Τα Ημίπτερα προκαλούν νύγματα με τα στοματικά τους μόρια στα καρύδια, από τα οποία εισέρχονται μικροοργανισμοί, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται ασθένειες (boll rot), υποβαθμίζοντας την ποιότητα της ίνας και του σπόρου. Οι επιπτώσεις από την τροφική δραστηριότητα της προνύμφης του ρόδινου σκουληκιού αφορούν την υποβάθμιση της ποιότητας της ίνας και την μείωση της παραγωγής. Η χαρακτηριστική ζημιά του ρόδινου σκουληκιού στην ίνα του βαμβακιού είναι η παρουσία κίτρινων αποχρώσεων σε αυτή. Οι προνύμφες του ρόδινου σκουληκιού με τις οπές εισόδου και εξόδου, που προκαλούν στα καρύδια μεταφέρουν μύκητες, οι οποίοι στη συνέχεια αναπτύσσονται, με αποτέλεσμα την ποιοτική υποβάθμιση της ποιότητας της ίνας ή της σήψης των καρυδιών (Bishopp, 1956). Ο βαμβακόσπορος μπορεί να προσβληθεί από όλους τους εχθρούς των αποθηκευμένων προϊόντων (Back, 1939; Freeman, 1964). Αλλά μόνο τα Lasioderma serricorne και πιθανόν το Tribolium spp. σε περιόδους παρατεταμένης αποθήκευσης, προκαλούν μεγάλη ζημιά στον βαμβακόσπορο (Back, 1939; Freeman, 1964), όχι μόνο από την τροφική τους δραστηριότητα, αλλά και από την επιβάρυνση του βαμβακόσπορου με υπολείμματα εντομοκτόνων, που χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο του πληθυσμού των εντόμων. 1.3 Ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού Καταγωγή του ρόδινου σκουληκιού 3

11 Το ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού, Pectinophora gossypiella (Saunders) οικογένεια Gelechiidae, πιθανόν να κατάγεται από την Αυστραλία και εντοπίστηκε σε κάποιο άλλο φυτό της οικογένειας Malvaceae, οι κύριοι ξενιστές ήταν το Hibiscus tiliaceus και το Thespesia populnea, το καλλιεργούμενο βαμβάκι ήταν δευτερεύον ξενιστής (Legner και πηγές που το αναφέρουν). Το γένος Pectinophora περιλαμβάνει τα είδη P. gossypiella (Saunders), P. scutigera (Holdaway), P. endema (Common) και τα 3 είδη υπάρχουν στην Αυστραλία. Τα 2 πρώτα είδη είναι εχθροί του βαμβακιού, ενώ το τελευταίο προσβάλει την μπάμια. To P. gossypiella εξαπλώθηκε γιατί η αναπτυγμένη προνύμφη συχνά εισέρχεται σε διάπαυση στο σπόρο. Αντίθετα, προνύμφες του P. scutigera δεν εισέρχονται σε διάπαυση μέσα στο σπόρο και έτσι δεν έχει εξαπλωθεί (Sloan, 1946). Το ρόδινο σκουλήκι εξαπλώθηκε από την Αυστραλία στην Ινδονησία εξαιτίας του εμπορίου ή εγκαταστάθηκε στα νησιά της Ινδονησίας με φυσικό τρόπο νωρίς στην παλαιοντολογική περίοδο (Μειόκαινο Πλειόκαινο), όπου και αναπτυσσόταν σε φυτά της οικογένειας Malvaceae. Στην Ινδία μεταφέρθηκε εξαιτίας του εμπορίου και οι πληθυσμοί του ρόδινου σκουληκιού διατηρήθηκαν σε χαμηλά επίπεδα, προσβάλλοντας εναλλακτικούς ξενιστές όπως το Abutilon indicum, Hibiscus spp., Thespesia populnea. Στην Ινδία περιγράφηκε από τον Saunders το Το ρόδινο σκουλήκι γρήγορα άλλαξε ξενιστή, όταν σπόροι αμερικάνικων ποικιλιών βαμβακιού εισαχθήκανε στην Ινδία (Legner και πηγές που το αναφέρουν). Στην Αίγυπτο το έντομο μεταφέρθηκε από την Ινδία με προσβεβλημένους σπόρους βαμβακιού το περίπου. Στο Δυτικό ημισφαίριο, Μεξικό και Βραζιλία, μεταφέρθηκε από την Αίγυπτο το με φορτία σπόρων βαμβακιού (US Department of Agriculture, Animal and Plant Health Inspection Service, 1977). Στην Ελλάδα το ρόδινο σκουλήκι διαπιστώθηκε για πρώτη φορά το 1926 (Χρηστίδης 1965) Ξενιστές Ως εναλλακτικοί ξενιστές του ρόδινου σκουληκιού καταγράφηκαν φυτά 7 οικογενειών, 24 γένη και 70 είδη (Noble, 1969), οι ξενιστές που καλλιεργούνται σε εμπορική κλίμακα είναι το βαμβάκι (Gossypium hirsutum) και η μπάμια (Abelmoschus esculentus). Ο ρόλος των ζιζανίων και της υπόλοιπης βλάστησης (καλλωπιστικά φυτά 4

12 της οικογένειας Malvaceae) στους πληθυσμούς του ρόδινου σκουληκιού δεν έχει καθοριστεί αλλά δεν θεωρείται σπουδαίος παράγοντας, που να επηρεάζει την προσβολή στις καλλιέργειες του βαμβακιού (Noble, 1969) Μορφολογία - Βιολογία Ζημιά Τα ενήλικα του ρόδινου σκουληκιού Pectinophora gossypiella (Lepidoptera: Gelechiidae) είναι χρώματος γκρι καφέ (Εικόνα 1.1Α) μήκους 1εκ. και πλάτους 0,3εκ. περίπου (Lingren, 1983). Ένα ποσοστό των ενηλίκων της διαχειμάζουσας γενεάς, που εμφανίζεται από τον Μάρτιο - Απρίλιο, δεν επιζεί (suicidal emergence), γιατί οι κατάλληλοι ξενιστές δεν είναι διαθέσιμοι (Attique et al. 2001a,b), ως πηγή τροφής για την προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού (Chapman et al., 1960, Adkisson et al., 1962). Το ποσοστό αυτό στην Αμερική κυμαίνεται από 15 ως 80% του πληθυσμού που διαχείμασε (Fullerton et al. 1975, Slosser and Watson 1972, Watson et al. 1973, Wene et al. 1961, Rice and Reynolds 1971). Τα ενήλικα που εξέρχονται τον Ιουλίου Αύγουστο, ωοτοκούν και προσβάλλουν τα καρποφόρα όργανα στην καλλιέργεια του βαμβακιού (Attique et al. 2001a,b). Τα ενήλικα ζουν 2-3 εβδομάδες και τα θηλυκά αποθέτουν αυγά (Ingram 1981) (Εικόνα 1.1Β). Τα αυγά αποθέτονται μεμονωμένα ή κατά ομάδες και εκκολάπτονται σε 3-5 ημέρες ανάλογα με την θερμοκρασία του περιβάλλοντος (Henneberry and Naranjo 1998). Τα αυγά αποθέτονται σε βλαστικά μέρη του φυτού του βαμβακιού, νωρίς την καλλιεργητική περίοδο (Brazzel and Martin, 1957), οι προνύμφες στη συνέχεια μετακινούνται και προσβάλουν τα χτένια, για να ολοκληρώσουν την ανάπτυξή τους έως ότου ανοίξει το άνθος του βαμβακιού. Η προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού (Εικόνα 1.2) δένει τις άκρες των πετάλων του άνθους με μετάξινα νήματα σχηματίζοντας χαρακτηριστικά την ροζέτα (Noble and Robertson, 1964). Η προνύμφη εξέρχεται από τα προσβεβλημένα άνθη και ακολουθεί η νύμφωση σε προφυλαγμένες θέσεις, μέσα ή επάνω στο έδαφος. Τα ενήλικα εξέρχονται σε 4 7 ημέρες ανάλογα με την θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Στις επόμενες γενεές, οι προνύμφες αναπτύσσονται κυρίως μέσα στο καρύδι του βαμβακιού και τρέφονται με τον σπόρο. Το ρόδινο σκουλήκι στον αγρό, από τον Ιούλιο - Οκτώβριο μπορεί να συμπληρώσει στα χτένια και στα καρύδια μέχρι και 5 γενεές (Slosser and Watson, 1972). 5

13 Α Β. Εικόνα 1.1. Α) Ενήλικο του ρόδινου σκουληκιού του βαμβακιού (φωτογραφία Α. Χατζηγεωργίου) και Β) αυγά του ρόδινου σκουληκιού (φωτογραφία Μ. Σαμαρά). Εικόνα 1.2. Προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού (φωτογραφία Α. Χατζηγεωργίου). 6

14 Οι μη διαπαύουσες προνύμφες συνεχίζουν την ανάπτυξή τους, με τα ενήλικα να εξέρχονται από τον Νοέμβριο - Φεβρουάριο. Η αναπτυγμένη προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού εισέρχεται σε διάπαυση, μέσα στο σπόρο του βαμβακιού είτε στα ανώριμα καρύδια είτε στα υπολείμματα της καλλιέργειας που βρίσκονται πάνω ή ενσωματωμένα στο έδαφος. Η διάπαυση προκαλείται από τον συνδυασμό χαμηλών θερμοκρασιών (< 21,1 0 C) και μικρών ημερών (<13 ώρες) (Adkisson et al., 1963, Gutierrez et al., 1981) Καταπολέμηση Οι αρχικές προσβολές καρυδιών από το ρόδινο σκουλήκι είναι ανεκτικές, αρκεί να μην παρατηρείται μείωση της παραγωγής (Watson and Fullerton, 1969). Η εφαρμογή μέτρων καταπολέμησης αρχίζει, όταν 5 10% των καρυδιών είναι προσβεβλημένα με προνύμφες του ρόδινου σκουληκιού (Ellsworth et al., 1994) και επαναλαμβάνονται ανάλογα με την υπολειμματική διάρκεια του εντομοκτόνου και την πορεία του πληθυσμού του εντόμου, μέχρι να ανοίξει το 70% των καρυδιών (Σταμόπουλος, 1999). Η εφαρμογή εντομοκτόνων ουσιών νωρίς την καλλιεργητική περίοδο για την καταπολέμηση του ρόδινου σκουληκιού δεν συστήνεται, για την διατήρηση των φυσικών εχθρών και για την αποφυγή πιθανών εξάρσεων από δευτερεύοντες εχθρούς της καλλιέργειας. Παρόλο αυτά, η εφαρμογή οργανοφωσφορικών εντομοκτόνων, αφού συμπληρώθηκε η ανάπτυξη του 7-8 ου φύλλου, είχε ως αποτέλεσμα την καθυστέρηση προσβολών από το ρόδινο σκουλήκι και την αύξηση της παραγωγής (Tollefson, 1987). Η χημική καταπολέμηση του ρόδινου σκουληκιού γίνεται κυρίως µε οργανοφωσφορικά και πυρεθροειδή εντομοκτόνα. (Σταμόπουλος, 1999). Οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να μειωθεί η χρήση εντομοκτόνων ουσιών, όχι μόνο για την μείωση του κόστους αλλά και για την αποφυγή δημιουργίας ανθεκτικότητας του ρόδινου σκουληκιού στα εντομοκτόνα περιλαμβάνει: α) την παρακολούθηση πληθυσμών του εντόμου με φερομονικές παγίδες, οι οποίες χρησιμοποιούν τη συνθετική φερομόνη φύλου gossyplure (Beasley et al., 1985), β) την μέθοδο της παρεμπόδισης συνάντησης των δυο φύλων με φερομόνες (Bater et al., 1990), γ) την χρήση καλλιεργητικών μέτρων, που στοχεύουν στη μείωση του διαχειμάζοντα πληθυσμού, και δ) την χρήση ανθεκτικών ποικιλιών στο ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού. 7

15 Καλλιεργητικά μέτρα. Η μείωση πληθυσμών της διαχειμάζουσας γενεάς μπορεί να γίνει α) με την καταστροφή φυτικών υπολειμμάτων της καλλιέργειας με στελεχοκόπτη, βαθύ όργωμα, κατάκλυση και άρδευση κατά την διάρκεια του χειμώνα (Watson, 1980) και β) με την εφαρμογή ρυθμιστών αύξησης φυτών (ethephon, thidiazuron) αργά στην καλλιεργητική περίοδο, αποτρέποντας τον περαιτέρω σχηματισμό καρποφόρων οργάνων του βαμβακιού (Kittock et al., 1973; Bariola et al., 1976). Τα καρύδια που σχηματίζονται αργά στην καλλιεργητική περίοδο, δεν συνεισφέρουν σημαντικά στην παραγωγή, δεν ωριμάζουν, παράγουν ίνα χαμηλής ποιότητας (Bennett et al., 1967), και ευθύνονται για τους πληθυσμούς του ρόδινου σκουληκιού που θα προσβάλουν τα καρύδια της επόμενης χρονιάς. Ανθεκτικές ποικιλίες. Οι ποικιλίες βαμβακιού µε δακτυλιοειδές σχήμα φύλλου (τύπου okra) χαρακτηρίζονται από βαθύς κόλπους μεταξύ των λοβών των φύλλων. Η φυλλική τους επιφάνεια είναι μικρότερη κατά 30% σε σχέση με τις ποικιλίες κανονικού τύπου φυλλώματος (Wilson, 1994). Το διαφορετικό μικροκλίμα της κόμης ποικιλιών okra-leaf, η μειωμένη διαθεσιμότητα θέσεων για διατροφή και ωοτοκία, η πρωιμότητα, το χοντρό καρπόφυλλο του βαμβακιού, μπορούν να επηρεάσουν τα έντομα της καλλιέργειας του βαμβακιού. Ο μηχανισμός ανθεκτικότητας των ποικιλιών με δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος στον κοινό τετράνυχο Tetranychus urticae Koch σε σχέση με τις ποικιλίες με κανονικό τύπο φυλλώματος ήταν η μη προτίμηση (nonpreference) κατάλληλων θέσεων για ωοτοκία και διατροφή (Wilson, 1994). Τα θηλυκά του T. urticae προτιμούν να τρέφονται και να ωοτοκούν σε προφυλαγμένες θέσεις της επιφάνειας του φύλλου (Wilson, 1994). Η μειωμένη διαθεσιμότητα θέσεων για διατροφή και ωοτοκία παρατηρήθηκε και στο Bemisia tabaci Haldeman (Chu et al. 1999). Αντίθετα, ο μηχανισμός αντοχής στο Bemisia argentifolli ήταν η ανθεκτικότητα ποικιλιών τύπου okra-leaf (Chu et al. 1998). Η αντοχή στο Anthonomus grandis Boheman αποδόθηκε στο θερμότερο και ξηρό μικροκλίμα της κόμης ποικιλιών µε δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος σε σχέση με ποικιλίες με κανονικό τύπο φυλλώματος (Jones, 1982). Ο Wilson (1986) αναφέρει μέτριο επίπεδο αντοχής συγκεκριμένων υλικών βελτίωσης (breeding stocks) τύπου okra-leaf στο ρόδινο σκουλήκι, χωρίς όμως να είναι σαφής ο μηχανισμός ανθεκτικότητας. Η πρωιμότητα της ποικιλίας, η παρουσία χοντρού περιβλήματος στην κάψα και η ανικανότητα της προνύμφης να περάσει το περίβλημα, είναι πιθανοί λόγοι για τη μείωση 8

16 της προσβολής στους σπόρους (Wilson R.L. et al. 1977, 1979; Wilson F.D. 1986; Wilson and George 1982) Φυσικοί εχθροί Το στάδιο του αυγού και οι προνύμφες πρώτου σταδίου του ρόδινου σκουληκιού είναι τα πιο ευάλωτα. Τα επόμενα στάδια του εντόμου αναπτύσσονται μέσα στα καρποφόρα όργανα του βαμβακιού και είναι προστατευμένα από τα αρπακτικά. Ορισμένα αρπακτικά του ρόδινου σκουληκιού είναι τα Hippodamia convergens Guerin- Meneville, Lugys hesperus Knight, Geocoris pallens (Stal), G. Punctipes (Say), Nabis alternatus Parshley, Nabis americoferus Carayon, Chrysoperla carnea (Stephens) (Henneberry and Naranjo 1998 και πηγές που αναφέρουν). Τα παρασιτοειδή διακρίνονται σε ενδοπαρασιτοειδή και εκτοπαρασιτοειδή. Αν αναπτύσσονται εσωτερικά του σώματος του ξενιστή ονομάζονται ενδοπαρασιτοειδή, ενώ αν τρέφονται εξωτερικά του σώματος του ξενιστή τότε ονομάζονται εκτοπαρασιτοειδή. (Doutt, 1959). Οι κύριες οικογένειες των παρασιτοειδών, που ανήκουν στην τάξη Hymenoptera είναι η οικογένεια Ichneumonidae και η οικογένεια Braconidae. Είδη της οικογένειας Ichneumonidae είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος σε σύγκριση με είδη της οικογένειας Braconidae. Ωστόσο, για την ταξινομική τους διάκριση απαιτείται η εξέταση των νευρώσεων της εμπρόσθιας πτέρυγας. Τα Braconidae έχουν ένα recurrent νεύρο (Εικόνα 1.3), ενώ τα Ichneumonidae έχουν δυο, με αποτέλεσμα να είναι πιο άρτια η νεύρωση των πτερύγων τους (Câpek, 1970; Tobias, 1967). Οι κλιματικές συνθήκες παίζουν σπουδαίο ρόλο στην κατανομή των παρασιτοειδών και στο μέγεθος του πληθυσμού. Η Juillet (1964) αναφέρει ότι τα Braconidae είναι περισσότερο δραστήρια σε υψηλές θερμοκρασίες και χαμηλή υγρασία, ενώ τα Ichneumonidae προτιμούν πιο ήπιες θερμοκρασίες και υψηλή υγρασία. Επίσης, ελάχιστα είδη της οικογένειας Braconidae απαιτούν ημερήσια πρόσληψη νερού, σε αντίθεση με τα είδη της οικογένειας Ichneumonidae (Townes 1971). Ο εκτοπαρασιτισμός, γενικά αναφέρεται ως πρωτόγονος συγκριτικά με τα ενδοπαρασιτοειδή. Στην οικογένεια Braconidae ο εκτοπαρασιτισμός είναι χαρακτηριστικό μόνο των υποοικογενειών Doryctinae και Braconinae. Οι δυο αυτές 9

17 Stigma Costa Submedial cell Submedius Anal cell Submedius Medial cell Medius Nervulus Basal Discoideus 1 st 1 st Discoidal cell Brachial cell Cubitus 1 st Intercubitus Recurrent Cubital cells Cubitus Subdiscoideus 2 nd Brachial cell Radial cell Radius 2 nd Intercubitus 2 nd Discoidal cell Εικόνα 1.3. Τυπική εμπρόσθια πτέρυγα ειδών της οικογένειας Braconidae με ορισμένα από τα πιο σημαντικά νεύρα και κύτταρα, σύμφωνα με τον Marsh (1971) (φωτογραφία Μ. Σαμαρά του B. brevicornis). 10

18 υποοικογένειες επιφέρουν μόνιμη παράλυση σε ξενιστές που αναπτύσσονται σε προφυλαγμένες θέσεις (cryptic hosts), όπως είναι ο φλοιός των δέντρων, καταφύγια, βομβύκια και φυτικοί ιστοί. Ακόμα, η ανάπτυξη των προνυμφικών σταδίων των εκτοπαρασιτοειδών είναι σχετικά γρήγορη. Το αντίθετο συμβαίνει με τα ενδοπαρασιτοειδή, τα οποία παρασιτούν ξενιστές που δεν αναπτύσσονται σε προφυλαγμένες θέσεις και η ανάπτυξη των προνυμφικών σταδίων του ενδοπαρασιτοειδούς μπορεί να καθυστερήσει, έτσι ώστε να υπάρχει συγχρονισμός με το στάδιο του ξενιστή. Επιπλέον, τα ενδοπαρασιτοειδή είναι περισσότερο εξειδικευμένα ως προς τον ξενιστή, ενώ τα εκτοπαρασιτοειδή είναι πολυφάγα (Πίνακας 1.2) και η διάρκεια ζωής των ενήλικων είναι μεγαλύτερη σε σύγκριση με τα ενδοπαρασιτοειδή. Τα παρασιτοειδή του ρόδινου σκουληκιού, τα οποία έχουν αναφερθεί στην Ελλάδα είναι τα Bracon sp., Chelonus (Microchelonus) rimatus Szepligeti (Χατζηγεωργίου και συνεργάτες, 2003), Copidosoma filicorne (Dalman) (Αργυρίου 1978 προσωπικές σηµειώσεις από Τόλης 1986, Χατζηγεωργίου και συνεργάτες 2003), Exeristes roborator Fab., Scabus brevicornis Grav., S. brevicornis Grav. f. concolara (Ratz.) (Αργυρίου 1978 προσωπικές σηµειώσεις από Τόλης 1986). Κατά την καλλιεργητική περίοδο του 2005 στην Επανομή Θεσσαλονίκης, όταν η φυτεία βαμβακιού βρισκόταν στο στάδιο της ανθοφορίας εντοπίστηκε το παρασιτοειδές Bracon brevicornis (Wesmael) (Hymenoptera: Braconidae) (Εικόνα 1.4). Ορισμένα είδη παρασιτοειδών μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε κάποιες περιπτώσεις για τον έλεγχο πληθυσμών του ρόδινου σκουληκιού (Jackson, 1980). Πολλές προσπάθειες πραγματοποιήθηκαν στο παρελθόν με την εξαπόλυση παρασιτοειδών για την βιολογική καταπολέμηση του ρόδινου σκουληκιού (Henneberry and Naranjo 1998 και πηγές που αναφέρουν). Η μη αποίκηση των παρασιτοειδών B. brevicornis, B. gelechiae (Ashmead), Chelonus heliope (Gupta) και του Apanteles angaleti (Muesebeck) οφειλόταν στη χρήση ευρέως φάσματος εντομοκτόνων ουσιών και στις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα (McGough and Noble 1955, 1957; Noble 1969, Noble and Hunt 1937). 11

19 Πίνακας 1.2. Υποοικογένειες, αντιπροσωπευτικά γένη, και κύριοι ξενιστές της οικογένειας Braconidae. Υποοικογένεια Αντιπροσωπευτικά γένη Κύριοι ξενιστές Βιβλιογραφική αναφορά Εκτοπαρασιτοειδή Doryctinae Heterospilus, Spathius, Dendrosoter, Doryctes, Echylus Coleoptera, σπάνια Hymenoptera Marsh, P. M Marsh, P. M Braconidae Ενδοπαρασιτοειδή Opiinae Bracon, Vipio, Iphiaulax, Hormius, Coeloides, Colastes, Cerdia Opius, Biosteres, Diachasma, Euopius Lepidoptera, Câpek, M Coleoptera, Tobias, V. I Hymenoptera, σπάνια Diptera Diptera Fisher, M Aphidiinae Aphidius, Praon, Trioxys, Diaeretiella, Monoctonus Aphididae Stary, P

20 Εικόνα 1.4. Ενήλικο του B. brenicornis (Wesmael) (φωτογραφία Α. Χατζηγεωργίου). 13

21 1.4 Bracon brevicornis. Τα είδη του γένους Bracon (πρώην γένη Microbracon και Habrobracon) παραλύουν μόνιμα τους ξενιστές τους. Το κέντρισμα είναι ένα πρωτόγονο γεγονός συμπεριφοράς σε πολλά είδη παρασιτοειδών, που μπορεί να γίνει με σκοπό την βρώση της αιμολέμφου (McKnight, 1971; Mathews, 1974). Τα παρασιτοειδή επιλέγουν τον ξενιστή που θα παραλύσουν και το δηλητήριο δεν είναι το ίδιο αποτελεσματικό στην παράλυση διαφορετικών ειδών προνυμφών εντόμων (Beard, 1972). Ακόμη, το δηλητήριο παρασιτοειδών συγγενών μεταξύ τους δεν επηρεάζουν τον ξενιστή στον ίδιο βαθμό (Beard, 1972). Το Microbracon pini προκάλεσε μερική παράλυση στο Pissodes strobi (Curculionidae) με ένα κέντρισμα (Taylor, 1929) και το M. strobi, δεν παράλυσε καμία προνύμφη της οικογένειας Curculionidae (Salt, 1931). Ο Smith (1943) απέδειξε ότι το M. vesticidae μπορούσε να παραλύσει μόνο μερικές προνύμφες Κολεοπτέρων από αυτές που συνολικά κέντρισε, ο Beard (1952) αναφέρει ότι το δηλητήριο του M. hebetor δεν επιδρά σε ορισμένα είδη της τάξης Coleoptera και στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και ο Drenth (1969,1974), ο οποίος προσθέτει ότι το δηλητήριο του M. hebetor δεν προκαλούσε παράλυση σε ένα αριθμό ειδών των οικογενειών Odonata, Orthoptera, Phasmida, και Dictyoptera. Μόνο πολύ λίγα είδη των οικογενειών Hemiptera, Diptera και Hymenoptera παρέλυσαν, σε υψηλές σχετικά δόσεις του δηλητηρίου. Το εξειδικευμένο όργανο έκχυσης δηλητηρίου (Maschwitz and Kloft, 1971) χρησιμοποιείται για την ακινητοποίηση του ξενιστή για ένα μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα. Το δηλητήριο προκαλεί παράλυση του ξενιστή, το ακινητοποιεί, δεν αντιδρά σε κανένα θιγμοτακτικό ερέθισμα, ενώ ο χτύπος της καρδιάς και οι κινήσεις του πεπτικού σωλήνα, δεν επηρεάζονται (Piek and Simon Thomas, 1969). Βασισμένος στον χτύπο της καρδιάς (heart-lability) ο Beard (1952) πρότεινε ότι η δραστική ουσία του M.hebetor πρέπει να είναι μια πρωτεΐνη. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και ο Tamashiro (1971) για το δηλητήριο του M. brevicornis εξαιτίας της ευαισθησίας του στην pancreatin (πεπτίδιο, που έχει συγκεκριμένη αντίδραση με διάφορες πρωτεΐνες). Το gregarious αρρενοτόκο εκτοπαράσιτο B. brevicornis είναι γνωστό για τους πολλούς ξενιστές σε Ευρώπη, Ασία, Αφρική και έχει εισαχθεί στην Αμερική (Elzinga et al. 2007). Ξενιστές του γένους Bracon είναι συνήθως προνύμφες της τάξης Lepidoptera, των οικογενειών Gelechiidae, Tortricidae, Pyralidae, Noctuidae, Grambidae, Cossidae 14

22 (Salt 1931, Achterberg 1996). Τα ενήλικα του παρασιτοειδούς είναι σχετικώς μικρές σφήκες (2-3mm περίπου) και το ενήλικο θηλυκό διακρίνεται από το αρσενικό από τον εμφανή ωοθέτη. To παρασιτοειδές B. brevicornis έχει χρησιμοποιηθεί σε γενετικές μελέτες (Abraham & Mathew 1980; Jacob et al. 1981; Mathew et al. 1980). Επίσης, έχει μελετηθεί η συμπεριφορά ενήλικων θηλυκών στην ωοτοκία και η συμπεριφορά ενηλίκων στη σύζευξη (Narendran et al. 1981; Sundaramurthy et al. 1985; Lutfallah et al ). Οι παράμετροι βιολογίας του B. brevicornis όπως η γονιμότητα (Yadav, 1985), η μορφολογία ανήλικων σταδίων (Sudheendrakumar et al. 1982), η ανάπτυξη ανήλικων σταδίων (Abbas et al. 1982; Jackson et al. 1984), η διάρκεια ζωής των ενηλίκων (Temerak, 1983) έχουν μελετηθεί ελάχιστα. Επίσης, οι εργασίες, που έχουν πραγματοποιηθεί με ξενιστή το ρόδινο σκουλήκι του βαμβακιού, είναι λίγες (Abbas et al. 1982; Jackson et al. 1984; Hekal, 1987) (Πίνακας 1.3). Στη διεθνή βιβλιογραφία ελάχιστες εργασίες σχετικά με δημογραφικούς παραμέτρους έχουν πραγματοποιηθεί με ξενιστή το ρόδινο σκουλήκι (Abbas et al. 1982) (Πίνακας 1.3). 1.5 Σκοπός της εργασίας Το ρόδινο σκουλήκι αποτελεί έναν από τους κύριους εχθρούς του βαμβακιού σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένου και της Ελλάδας. Τα πράσινα καρύδια γίνονται οι προτιμώμενες θέσεις για ωοτοκία στα μέσα Αυγούστου (Henneberry & Clayton, 1982) και το 50% των αυγών αποθέτονται στα καρύδια (Hunter 1926). Στο τέλος της καλλιεργητικής περιόδου το ποσοστό προσβολής μπορεί να φτάσει το % (Τόλης 1986). Σκοπός των πειραμάτων, ήταν να μελετηθεί η επίδραση του ξενιστή στην βιολογία και οικολογία του ρόδινου σκουληκιού. Στην παρούσα διατριβή μελετήθηκε η χρονική εξέλιξη της ωοτοκίας και της προσβολής κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου σε δυο ποικιλίες βαμβακιού με διαφορετικό τύπο φυλλώματος. Επίσης, καταγράφηκαν η θέση ωοτοκίας στο καρύδι, ο αριθμός των αυγών που απόθεσαν οι πληθυσμοί του ρόδινου σκουληκιού στα καρύδια των δυο ποικιλιών στον αγρό και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ποικιλιών. Στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχουν 15

23 Πίνακας 2. Παράμετροι που μελετήθηκαν στο B. brevicornis. Συμπεριφορά - παρατηρήσεις ωοτοκίας - παρατηρήσεις αναπαραγωγής, σύζευξης Βιολογία - ανάπτυξη ανήλικων σταδίων - μορφολογία ανήλικων σταδίων - επίδραση θερμοκρασίας - γονιμότητα - διάρκεια ζωής ενηλίκων Οικολογία - παραγωγή και χρήση δηλητηρίου - προτίμηση ξενιστή και ευαισθησία στο δηλητήριο - καταλληλότητα ξενιστών - επίδραση φερομόνης και καΐρομόνης στον παρασιτισμό -επίδραση ξενιστή σε διάπαυση στον παρασιτισμό Γενετική -αναλογία φύλου, ρύθμιση ωοπαραγωγής, ρύθμιση παραγωγής προγόνων -αύξηση παραγωγής θηλυκών Καταπολέμηση - τοξικότητα εντομοκτόνων στα ενήλικα - επίδραση βακτηρίων στα ανήλικα στάδια - επίδραση του υπερπαρασίτου Pediobius bruchicida - επίδραση αναστολέων ανάπτυξης εντόμων Ξενιστές Pectinophora gossypiella Opisina arenosella Sesamia cretica Opisina arenosella Sesamia cretica Sesamia cretica Ostrinia nubilalis Pectinophora gossypiella Sesamia cretica Βιβλιογραφική αναφορά Narendran et al Sundaramurthy et al Lutfallah et al Abbas et al Jackson et al Sudheendrakumar et al Temerak, S. A Yadav, D.N Temerak, S. A Beard, R. L Temerak, S. A Temerak, S. A Zaki et al El Mandarawy, M.B.R El Sherif et al Hekal, A. M Abraham & Mathew 1980 Jacob et al Mathew et al Saradamma et al Sarup et al Srivastava et al Valarmathi et al Temerak, S. A Temerak et al Zaki et al

24 αναφορές σχετικά με ποικιλίες με δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος, που καλλιεργούνται σε εμπορική κλίμακα στην Ελλάδα. Στα πειράματα αγρού, μελετήθηκε η επίδραση της προσβολής από το ρόδινο σκουλήκι στο βάρος του σύσπορου βαμβακιού. Επιπλέον, μελετήθηκε η σχέση του ποσοστού ωοτοκίας και της προσβολής µε τις συλλήψεις στις φεροµονικές παγίδες που ήταν τοποθετημένες στον πειραματικό αγρό. Στο εργαστήριο μελετήθηκε η επιβίωση και η ανάπτυξη των ανήλικων σταδίων των προνυμφών του ρόδινου σκουληκιού στα καρύδια των δυο ποικιλιών, η ωοπαραγωγή και η διάρκεια ζωής ενήλικων ατόμων της διαχειμάζουσας γενεάς. Στο εργαστήριο, καταγράφηκε η συμπεριφορά ωοτοκίας του παρασιτοειδούς σε προνύμφες του ρόδινου σκουληκιού και μελετήθηκε ωοτοκία, η κατανομή των αυγών και των στιγμάτων στο σώμα της προνύμφης του ξενιστή και η σχέση του μήκους της προνύμφης του ξενιστή με τον αριθμό των αυγών, που αποτέθηκαν από το B. brevicornis. Στη συνέχεια, περιγράφηκαν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ανήλικων σταδίων του B. brevicornis. Ακόμη, μελετήθηκε η ανάπτυξη και επιβίωση των ανήλικων σταδίων και η διάρκεια ζωής ενήλικων ατόμων του B. brevicornis με ή χωρίς την παρουσία ξενιστή, αλλά με την συνεχή παροχή τροφής πλούσια σε υδατάνθρακες για τα ενήλικα άτομα. Τέλος, μελετήθηκαν οι δημογραφικοί παράμετροι του παρασιτοειδούς με ξενιστή το ρόδινο σκουλήκι. 17

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Μελέτη της ωοτοκίας, της προσβολής και της επιβίωσης του ρόδινου σκουληκιού Pectinophora gossypiella (Saunders) σε δυο ποικιλίες βαμβακιού στον αγρό. 2.1 Περίληψη Η ωοτοκία του ρόδινου σκουληκιού μελετήθηκε σε δύο ποικιλίες βαμβακιού την Rokka, με δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος (okra-leaf), και την Sandra με κανονικό τύπο φυλλώματος (normal-leaf). Η ωοτοκία του ρόδινου σκουληκιού παρατηρήθηκε σχεδόν σε όλα τα σημεία του καρυδιού και στις δυο ποικιλίες. Το ποσοστό ωοτοκημένων και προσβεβλημένων καρυδιών δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των δυο ποικιλιών κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου του Ο μέσος όρος προνυμφών ανά καρύδι κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών. Η επιβίωση των προνυμφών και η διάρκεια του σταδίου της νύμφωσης δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών. Ο μέσος όρος βάρους της νύμφης ήταν σημαντικά μεγαλύτερος στα θηλυκά άτομα, αλλά δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών. Επίσης, στατιστικώς σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν στο μέσο όρο βάρους του σύσπορου βαμβακιού μεταξύ των ποικιλιών και ανά κατηγορία προσβολής από το ρόδινο σκουλήκι. 2.2 Εισαγωγή Οι ποικιλίες βαμβακιού με δακτυλιοειδές φύλλο παρουσιάζουν μικρότερη προσβολή από ασθένειες (boll rot) (Andries et al. 1969), μικρότερη φυλλική επιφάνεια (LAI), το οποίο επιτρέπει καλύτερη διείσδυση του φωτός, και μεγαλύτερη κόμη πρόσληψης CO 2 ανά μονάδα φυλλικής επιφάνειας (Kerby et al. 1980). Επίσης, παρουσιάζει καλύτερη απορρόφηση εντομοκτόνων ( James and Jones, 1985), αυξημένο αριθμό ανθέων ανά καλλιεργητική περίοδο (Wells and Meredith, 1986), και μέτρια αντοχή στο ρόδινο σκουλήκι (Wilson, 1990). Στην Ελλάδα, δεν υπάρχουν αναφορές 18

26 σχετικά με ποικιλίες τύπου okra leaf (Lacta, Rokka), που καλλιεργούνται σε εμπορική κλίμακα. Στην εργασία αυτή καταγράφηκαν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των φύλλων και των καρυδιών των ποικιλιών Rokka και Sandra κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Σκοπός ήταν η μελέτη της ωοτοκίας και της προσβολής του ρόδινου σκουληκιού στις δυο ποικιλίες βαμβακιού, οι οποίες είχαν διαφορετικά μορφολογικά χαρακτηριστικά. Επίσης, εξετάστηκε η επιβίωση των προνυμφών στα καρύδια, η επίδραση του φυτού ξενιστή στο βάρος της νύμφης του ρόδινου σκουληκιού και στην διάρκεια νύμφωσης. Επιπλέον, μελετήθηκε η επίδραση του βαθμού προσβολής στο μέσο όρο βάρους του σύσπορου βαμβακιού και η σχέση του αριθμού των ενήλικων αρσενικών του ρόδινου σκουληκιού, που συλλαμβανόταν στις φερομονικές παγίδες με την ωοτοκία των θηλυκών στα καρύδια του βαμβακιού. 2.3 Υλικά και Μέθοδοι Δειγματοληψίες καρυδιών. Το πειραματικό αγροτεμάχιο βρισκόταν στην περιοχή της Επανομής Θεσσαλονίκης. Οι ποικιλίες βαμβακιού, που χρησιμοποιήθηκαν ήταν η Rokka (δημιουργία της Bayer Crop Science) με δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος (Εικόνα 2.1A) και η Sandra (ελληνική, πρώιμη ποικιλία δημιουργία της Vetering Agro Division) με κανονικό τύπο φυλλώματος (Εικόνα 2.1B). Η σπορά έγινε στις 5 Μαΐου του 2005 και στην καλλιέργεια εφαρμόστηκαν οι συνήθεις καλλιεργητικές πρακτικές εκτός από την χρήση εντομοκτόνων ουσιών. Ο πειραματικός αγρός της κάθε ποικιλίας ήταν 5στρ. και χωρίστηκε σε 5 επαναλήψεις από τις οποίες συλλέγονταν τυχαία τα δείγματα. Από κάθε επανάληψη συλλέγονταν τυχαία περίπου 20 καρύδια σε κάθε μια ημερομηνία δειγματοληψίας. Κατά την δειγματοληψία λαμβάνονταν καρύδια ηλικίας 2-3 εβδομάδων περίπου, τα οποία θεωρούνται πιο ευαίσθητα στην ωοτοκία (McLaughlin, 1972) και στην προσβολή από το ρόδινο σκουλήκι (van Steenwyk et al., 1976). Οι δειγματοληψίες γίνονταν εβδομαδιαία. άρχισαν στις 10 Αυγούστου και ολοκληρώθηκαν στις 20 Σεπτεμβρίου. 19

27 Α. Β. Εικόνα 2.1. Ποικιλία βαμβακιού A) με δακτυλιοειδές τύπο φυλλώματος, B) με κανονικό τύπο φυλλώματος (φωτογραφίες Α. Χατζηγεωργίου). 20

28 Μετά το πέρας της καλλιεργητικής περιόδου υπολογίστηκε η απόδοση σε σύσπορο βαμβάκι με την συλλογή 100 καρυδιών, με το καρπόφυλλο (κάψα) από κάθε πειραματικό τεμάχιο, δηλαδή συνολικά από κάθε ποικιλία συγκομίστηκαν 500 καρύδια περίπου. Τα καρύδια μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο και ταξινομήθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες, ανάλογα με τον αριθμό των προνυμφών του ρόδινου σκουληκιού. Οι κατηγορίες χωρίστηκαν ανάλογα µε το βαθμό προσβολής ως εξής: -κατηγορία 1 η : καρύδι χωρίς προσβολή -κατηγορία 2 η : χαμηλή προσβολή (καρύδι προσβεβλημένο από 1 προνύμφη) -κατηγορία 3 η : μέτρια προσβολή (καρύδι προσβεβλημένο από 2 προνύμφες) -κατηγορία 4 η : υψηλή προσβολή (καρύδι προσβεβλημένο από 3 ή και περισσότερες προνύμφες) Ο αριθμός των προνυμφών του ρόδινου σκουληκιού διαπιστώθηκε από τις οπές εξόδου στην κάψα και από τις προνύμφες που βρέθηκαν μέσα στον σπόρο και δεν ολοκλήρωσαν την ανάπτυξή τους. Στη συνέχεια, το σύσπορο βαμβάκι αφαιρέθηκε από την κάθε κάψα και ζυγίστηκε. Η πτήση των ενήλικων αρσενικών του P. gossypiella παρακολουθούταν με δυο φερομονικές παγίδες τύπου Delta. Οι παγίδες ήταν τοποθετημένες σε ύψος 1m από την επιφάνεια του εδάφους και ήταν μια παγίδα σε κάθε ποικιλία. Η παρακολούθηση των παγίδων, για την παρουσία ενήλικων αρσενικών του ρόδινου σκουληκιού γινόταν κάθε 4-7 ημέρες από τις 13 Ιουλίου του 2005 έως τις 6 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Μορφολογικά χαρακτηριστικά. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των φύλλων και καρυδιών των ποικιλιών καταγράφηκαν στις δυο ποικιλίες βαμβακιού κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Φύλλα και καρύδια από τις δυο ποικιλίες συλλέχθηκαν τυχαία από τον πειραματικό αγρό, όπου καλλιεργούνταν οι δυο ποικιλίες. Τριάντα περίπου πλήρως ανεπτυγμένα φύλλα, από τον κύριο βλαστό του φυτού συλλέχθηκαν κατά το στάδιο της άνθησης από κάθε ποικιλία. Σε κάθε φύλλο μετρήθηκε το μήκος και το πλάτος του ελάσματος, το μήκος του μίσχου και η πυκνότητα του τριχώματος στο έλασμα και στον μίσχο του φύλλου. Η πυκνότητα τριχώματος στο έλασμα μετρήθηκε στην κάτω επιφάνεια του φύλλου, σε επιφάνεια 1cm 2, που λαμβανόταν μεταξύ της κύριας νεύρωσης και της πρώτης πλάγιας νεύρωσης του ελάσματος. Η πυκνότητα τριχώματος στον μίσχο μετρήθηκε στις δυο πλευρές της 21

29 επιφάνειας του μίσχου, σε επιφάνεια 1cm 2, που λαμβανόταν λίγο πιο κάτω από το σημείο ένωσης των νευρώσεων του φύλλου. Στα καρύδια από κάθε ποικιλία, ηλικίας 2-3 εβδομάδες, μετρήθηκε µε ηλεκτρονικό παχύμετρο το μήκος και πλάτος του, το μήκος του μίσχου. Το μήκος του βρακτίου φύλλου, στο οποίο μετρήθηκε το ένα από τα τρία βράκτια φύλλα από τη βάση ως την άκρη της μεσαίας και πιο μακριάς οδόντωσης. Πειράματα εργαστηρίου. Τα καρύδια της κάθε δειγματοληψίας μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο και σε κάθε καρύδι καταγράφηκε κάτω από το στερεοσκόπιο ο αριθμός, η ηλικία και η θέση των αυγών στο καρύδι. Όλα τα αυγά απομακρύνθηκαν από τα καρύδια των δυο ποικιλιών, για να προσδιοριστεί στη συνέχεια το μέγεθος της προσβολής των καρυδιών στον αγρό από το ρόδινο σκουλήκι. Τα καρύδια διατηρήθηκαν στους 27 ± 1 0 C και σε φωτοπερίοδο 16 ώρες φως: 8 ώρες σκοτάδι σε πλαστικά κεσεδάκια καλυμμένα με διάτρητο ύφασμα για 3 εβδομάδες. Τα καρύδια ανοίχτηκαν κάτω από το στερεοσκόπιο και στο κάθε καρύδι καταγράφηκε ο αριθμός οπών εισόδου και εξόδου στο καρπόφυλλο του καρυδιού από τις προνύμφες του ρόδινου σκουληκιού και ο αριθμός των προνυμφών, που υπήρχαν μέσα στο καρύδι και δεν ολοκλήρωσαν την ανάπτυξή τους. Τα καρύδια δεν ανοίχτηκαν πιο νωρίς, γιατί η προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού στα δυο πρώτα στάδια της ανάπτυξής της είναι λευκή και δεν διακρίνεται εύκολα μέσα στο καρύδι. Ο συνολικός αριθμός των προνυμφών που αναπτύχθηκε στο κάθε καρύδι υπολογίστηκε, με την μέτρηση των οπών εξόδου και των προνυμφών, που δεν πρόλαβαν να ολοκληρώσουν την ανάπτυξή τους και βρέθηκαν στους σπόρους βαμβακιού, αφού τα καρύδια ανοίχτηκαν. Το ποσοστό επιβίωσης των προνυμφών που αναπτύχθηκε ανά καρύδι υπολογίστηκε, ως ο συνολικός αριθμός των προνυμφών στο συνολικό αριθμό οπών εισόδου ανά καρύδι επί τις εκατό. Οι προνύμφες που ολοκλήρωσαν την ανάπτυξή τους και εξέρχονταν από τα καρύδια τοποθετούνταν σε τριβλία Petri 6εκ. Τα τριβλία εξετάζονταν ανά 24ώρες και για την κάθε μια προνύμφη του ρόδινου σκουληκιού καταγράφηκε η ημερομηνία νύμφωσης, το βάρος της νύμφης, η ημερομηνία εξόδου του ενηλίκου και το φύλο. Στατιστική ανάλυση: Για τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση παραλλακτικότητας (one way ANOVA). Οι μέσοι όροι των 22

30 ωοτοκημένων και προσβεβλημένων καρυδιών ανά ποικιλία στις ημερομηνίες δειγματοληψίας, η διάρκεια νύμφωσης και το βάρος της νύμφης συγκρίθηκαν με το κριτήριο Tukey s b. Οι μέσοι όροι του συνολικού αριθμού των αυγών, το μέσο βάρος του σύσπορου βαμβακιού/ καρύδι ανά κατηγορία προσβολής από το ρόδινο σκουλήκι και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ποικιλιών συγκρίθηκαν µε το t-κριτήριο. Όσον αφορά την θέση ωοτοκίας στα καρύδια, για την στατιστική ανάλυση του μέσου όρου των αυγών χρησιμοποιήθηκε το μη παραμετρικό κριτήριο των Kruskal Wallis. Τα ποσοστά ωοτοκίας και προσβολής των καρυδιών από το ρόδινο σκουλήκι συγκρίθηκαν με το χ 2 - κριτήριο, όπως και η επιβίωση των προνυμφών στα καρύδια των δυο ποικιλιών. Ευθύγραμμη συσχέτιση χρησιμοποιήθηκε μεταξύ του μέσου βάρους του σύσπορου βαμβακιού και του αριθμού των αυγών ανά καρύδι στις δυο ποικιλίες. Συσχέτιση 2 ου βαθμού χρησιμοποιήθηκε μεταξύ του αριθμού των ενήλικων αρσενικών, που συλλαμβανόταν στις φερομονικές παγίδες και του ποσοστού ωοτοκημένων καρυδιών στις δυο ποικιλίες. Οι στατιστικές αναλύσεις έγιναν µε τη βοήθεια του στατιστικού προγράμματος SPSS v (2006). 2.4 Αποτελέσματα Δειγματοληψίες καρυδιών. Ο μέσος όρος ωοτοκημένων και προσβεβλημένων καρυδιών ανά ποικιλία δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των ποικιλιών (t ωοτοκημένων καρυδιών =-0,444, df=68, P=0,658 και t προσβεβλημένων καρυδιών =-0,229, df=68, P=0,819), αλλά διέφερε και στις δυο ποικιλίες ανά ημερομηνία δειγματοληψίας (Πίνακας 2.1). Στις δυο ποικιλίες η ωοτοκία στα πράσινα καρύδια από το ρόδινο σκουλήκι αυξανόταν με την πάροδο της καλλιεργητικής περιόδου. Ο αριθμός ωοτοκημένων καρυδιών ήταν χαμηλός κατά το μήνα Αύγουστο και αυξήθηκε σημαντικά τον μήνα Σεπτέμβριο και στις δυο ποικιλίες (Πίνακας 2.1). Ο μέσος όρος προσβεβλημένων καρυδιών στην ποικιλία Rokka αυξήθηκε από τις 17 Αυγούστου έως τις 20 Σεπτεμβρίου (Πίνακας 2.1). Στην ποικιλία Sandra ο μέσος όρος προσβεβλημένων καρυδιών αυξήθηκε από τις 24 Αυγούστου έως τις 20 Σεπτεμβρίου (Πίνακας 2.1). 23

31 Πίνακας 2.1. Μέσος όρος αριθμού ωοτοκημένων και προσβεβλημένων καρυδιών ανά ημερομηνία δειγματοληψίας, στις δυο ποικιλίες. μ.ο. ωοτοκημένων καρυδιών/ ποικιλία μ.ο. προσβεβλημένων καρυδιών/ ποικιλία Ημερομηνία Μ.Ο. ± Τ.Σ. Μ.Ο. ± Τ.Σ. δειγματοληψίας Rokka Sandra Rokka Sandra 10/08/05 2,0 ± 0,71a 4,0 ± 0,95a 10,8 ± 1,36ab 12,4 ± 0,75cd 1 17/08/05 1,0 ± 0,32a 1,6 ± 0,60a 7,8 ± 1,07a 9,8 ± 1,24bc 24/08/05 2,6 ± 0,51ab 2,8 ± 1,11a 9,0 ± 0,77a 5,6 ± 1,33a 31/08/05 4,4 ± 0,93b 5,0 ± 1,14a 8,6 ± 0,87a 8,2 ± 0,97ab 07/09/05 10,4 ± 0,51c 11,8 ± 0,73b 14,0 ± 0,89c 15,6 ± 0,98d 14/09/05 16,8 ± 0,58d 17,0 ± 0,89c 19,2 ± 0,37d 19,4 ± 0,24e 20/09/05 17,6 ± 0,68d 17,6 ± 0,75c 19,2 ± 0,37d 19,6 ± 0,24e Στατιστική ανάλυση F=126,85 F=57,01 F=31,06 F=35,64 ANOVA df=6,28 df=6,28 df=6,28 df=6,28 Κριτήριο Tukey s b P<0,001 P<0,001 P<0,001 P<0,001 1 μέσοι όροι που ακολουθούνται από το ίδιο γράμμα στην ίδια στήλη, δε διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά 24

32 Η χρονική εξέλιξη της ωοτοκίας (Διάγραμμα 2.1) ήταν παρόμοια και για τις δυο ποικιλίες. Ο συνολικός μέσος όρος των αυγών ανά καρύδι κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου διέφερε στατιστικώς σημαντικά στις δυο ποικιλίες (Πίνακας 2.2). Στις αρχικές δειγματοληψίες ο μέσος όρος αυγών ήταν χαμηλός και αυξήθηκε από τις αρχές Σεπτεμβρίου και στις δυο ποικιλίες (Διάγραμμα 2.1Α). Το ποσοστό ωοτοκημένων καρυδιών στο τέλος της καλλιεργητικής περιόδου ήταν στατιστικώς μη σημαντικό μεταξύ των δυο ποικιλιών (χ 2 =29,009, df=28, P=0,412), για την ποικιλία Rokka ήταν 39,03 ± 5,74% και για την ποικιλία Sandra ήταν 42,34 ± 5,62%. Στις δειγματοληψίες του Αυγούστου το ποσοστό ωοτοκημένων καρυδιών παρέμεινε κάτω από το 30% στις δυο ποικιλίες βαμβακιού (Διάγραμμα 2.1Β). Στο Διάγραμμα 2.2 απεικονίζεται το ποσοστό των αυγών, που αποτέθηκε ανά θέση στα καρύδια των δυο ποικιλιών σε κάθε δειγματοληψία. Το συνολικό ποσοστό των αυγών στο εσωτερικό του κάλυκα., για την ποικιλία Rokka και Sandra ήταν 49,12% και 79,97%, αντίστοιχα. Τα περισσότερα αυγά αποτέθηκαν στο εσωτερικό σημείο του κάλυκα και δευτερευόντως στο εσωτερικό των βρακτίων φύλλων και στο μίσχο του καρυδιού συνολικά στο τέλος της καλλιεργητικής περιόδου και στις δυο ποικιλίες (Διάγραμμα 2.3). Ο συνολικός αριθμός των αυγών ανά θέση ωοτοκίας στο καρύδι διέφερε στατιστικώς σημαντικά στην ποικιλία Rokka (μη παραμετρικό κριτήριο Kruskal Wallis H=26,895 df=7 P<0,0001) και στην ποικιλία Sandra (μη παραμετρικό κριτήριο Kruskal Wallis H=31,516df=7 P<0,0001). 25

33 Πίνακας 2.2. Μέσος όρος αριθμών αυγών συνολικά στην καλλιεργητική περίοδο, στις δυο ποικιλίες βαμβακιού. Μ.Ο. ± Τ.Σ. Ποικιλία Συνολικός αριθμός αυγών Αριθμός αυγών που ήδη είχαν εκκολαφθεί Αριθμός αυγών ηλικίας 3 έως 5 ημερών Rokka 3,30 ± 0,28a 1,82 ± 0,18a 1,48 ± 0,15a 1 Sandra 6,10 ± 0,50b 3,54 ± 0,34b 2,55 ± 0,24b t=-4,866 t=-4,458 t=-3,825, Στατιστική df=1128,426 df=1091,067 df=1177,78, ανάλυση P<0,001 P<0,001 P<0,001 1 μέσοι όροι που ακολουθούνται από το ίδιο γράμμα στην ίδια στήλη, δε διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά 26

34 25 Α. 20 μ.ο. αυγών /8/05 17/8/05 24/8/05 31/8/05 7/9/05 14/9/05 20/9/05 Ημερομηνία δειγματοληψίας ποσοστό ωοτοκημένων καρυδιών B. 10/8/05 17/8/05 24/8/05 31/8/05 7/9/05 14/9/05 20/9/05 Ημερομηνία δειγματοληψίας Διάγραμμα 2.1. Α) μέσος όρος αυγών ανά καρύδι και Β) ποσοστό ωοτοκημένων καρυδιών ανά ημερομηνία δειγματοληψίας στην ποικιλία Rokka ( ) και στη Sandra ( ). 27

35 Θέση αυγών στις ποικιλίες άλλο σημείο του καρυδιού κορυφή του καρυδιού μίσχος καρυδιού ραφή του καρυδιού εξωτερικό σημείο του κάλυκα εσωτερικό σημείο του κάλυκα εσωτερικά βράκτια εξωτερικά βρακτια 100% n=23 n=57 n=11 n=19 n=54 n=34 n=90 n=75 n=201 n=506 n=1182 n=1745 n=762 n= % μ.ο. αυγών 60% 40% 20% 0% Rokka Sandra Rokka Sandra Rokka Sandra Rokka Sandra Rokka Sandra Rokka Sandra Rokka Sandra 10/8/05 17/8/05 24/8/05 31/8/05 7/9/05 14/9/05 20/9/05 Ημερομηνία δειγματοληψίας Διάγραμμα 2.2 Ποσοστό αυγών ανά θέση ωοτοκίας ανά ημερομηνία δειγματοληψίας στις δυο ποικιλίες. 28

36 μ.ο. αυγών/ καρύδι a a a b b Rokka Sandra a 0 Εσωτερικό σημείο των βρακτίων φύλλων Εσωτερικό σημείο του κάλυκα Μίσχος του καρυδιού Θέση αυγών στο καρύδι Διάγραμμα 2.3 Μέσος όρος αυγών στις θέσεις ωοτοκίας στο καρύδι με τα περισσότερα αυγά συνολικά κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου, στις δυο ποικιλίες. Για την κάθε θέση ωοτοκίας στο καρύδι, οι μέσοι όροι που ακολουθούνται με διαφορετικό γράμμα διαφέρουν στατιστικώς σημαντικά (t-κριτήριο, a=0,05). 29

37 Η χρονική εξέλιξη της προσβολής του ρόδινου σκουληκιού στα καρύδια των δυο ποικιλιών απεικονίζεται στο Διάγραμμα 4, όπου φαίνεται ο μέσος όρος προνυμφών ανά καρύδι. Στατιστικώς σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν στο μέσο όρο προνυμφών ανά καρύδι κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου στις δυο ποικιλίες. Στην ποικιλία Rokka ο μέσος όρος προνυμφών ανά καρύδι ήταν 1,59 ± 0,78 και στη Sandra ήταν 1,47 ± 0,68 (t=1,164, df=1389,319, P=0,245) (Διάγραμμα 2.4Α). Το μέσο ποσοστό προσβεβλημένων καρυδιών δεν διέφερε στατιστικά σημαντικά μεταξύ των δυο ποικιλιών (χ 2 =23,787, df=25, P=0,532), για την Rokka ήταν 62,99 ± 4,18% και για την Sandra ήταν 63,81 ± 4,64% (Διάγραμμα 2.4Β). Στον Πίνακα 2.3 φαίνεται η κατανομή ανά κατηγορία προσβολής του αριθμού των καρυδιών στην κάθε ποικιλία. Ο μέσος όρος βάρους του σύσπορου βαμβακιού ανά καρύδι δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά μεταξύ των δυο ποικιλιών ανά κατηγορία προσβολής (Πίνακας 2.4). Ευθύγραμμη γραμμική συσχέτιση βρέθηκε μεταξύ του μέσου όρου βάρους του σύσπορου βαμβακιού και του αριθμού αυγών ανά καρύδι, για την ποικιλία Rokka (r=0,706, df=1,17, P=0,001) και για την ποικιλία Sandra (r=0,799, df=1,18, P<0,001). Η πορεία πτήσης των ενήλικων αρσενικών ήταν παρόμοια και στις 2 ποικιλίες. Ο μεγαλύτερος αριθμός ενήλικων αρσενικών του ρόδινου σκουληκιού κατά την διάρκεια των δειγματοληψιών για την ποικιλία Rokka καταγράφηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 2005, ενώ για την ποικιλία Sandra καταγράφηκε στις 31 Αυγούστου του Στα τέλη Σεπτεμβρίου παρατηρήθηκε μια αύξηση του αριθμού ενήλικων αρσενικών στις παγίδες (Διάγραμμα 2.5). Στατιστικώς σημαντική συσχέτιση μεταξύ του αριθμού των ενήλικων αρσενικών, που συλλαμβάνονταν στις φερομονικές παγίδες, και του ποσοστού ωοτοκίας δεν παρατηρήθηκε, για την ποικιλία Sandra (r=0,56, F=0,981, df=2,6 P=0,47) και για την Rokka (r=0,66, F=1,53, df=2,6, P=0,321). 30