Ξανθή Αν. Μπάτζιου ΤΟ ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κλάδος: Πρακτικής θεολογίας Ειδίκευση: Παιδαγωγική Ξανθή Αν. Μπάτζιου ΤΟ ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΟΥ Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. για την απόκτηση διπλώματος Ειδίκευσης στην Παιδαγωγική Σύμβουλος Καθηγητής: Ιωάννης Β. Κογκούλης Θεσσαλονίκη

2 ΤΟ ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΟΥ 2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κλάδος: Πρακτικής θεολογίας Ειδίκευση: Παιδαγωγική Ξανθή Αν. Μπάτζιου ΤΟ ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΟΥ Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. για την απόκτηση διπλώματος Ειδίκευσης στην Παιδαγωγική Σύμβουλος Καθηγητής: Ιωάννης Β. Κογκούλης Θεσσαλονίκη

4 Στο γιο μου Κωνσταντίνο 4

5 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α... 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 VORWORT... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΦΑΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΕΜΦΕΡΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Οι έννοιες «ορφάνια» και «ορφανός» «Ορφάνια» και μονογονεϊκή οικογένεια «Ορφάνια» και ψυχικός πόνος ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΦΑΝΙΑΣ Η ορφάνια στην Παλαιά Διαθήκη Η ορφάνια στην Καινή Διαθήκη Η ορφάνια στην ευρύτερη πατερική σκέψη Η ορφάνια στη λατρευτική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ Ανάπτυξη νοημοσύνης του ορφανού Η λειτουργία του «Εγώ» στο ορφανό παιδί Επιπτώσεις της ορφάνιας σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο Ορφάνια-Κατάθλιψη-Απάθεια Ορφάνια-Θυμός-Επιθετικότητα Ορφάνια φόβος και θάνατος Μνήμες και Εμπειρίες σε σχέση με την ορφάνια ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Ο ρόλος του επιζώντος γονέα Ο ρόλος του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος

6 4.3 Υποκατάστατοι γονείς Η αγάπη ως βασικός παράγων αγωγής του ορφανού ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΟ Η σχέση του ορφανού παιδιού με το δάσκαλο Η σχέση του ορφανού παιδιού με τους συμμαθητές ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ H ορφάνια είναι μια μη αναστρέψιμη κατάσταση στη ζωή ενός παιδιού. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι και απροσπέραστη. Μπορεί να ξεπεραστεί και μάλιστα αφήνοντας όσο το δυνατό λιγότερα σημάδια σε μια τόσο τρυφερή ηλικία όσο η παιδική. Αυτό δε μπορεί να γίνει δια μαγείας, ούτε από μόνο του ένα παιδί μπορεί να τα καταφέρει χωρίς τη βοήθεια κάποιων ανθρώπων. Όταν μάλιστα αυτοί οι άνθρωποι διαθέτουν αγάπη, κατανόηση, αντίληψη και γνώση των ανθρωπίνων συναισθημάτων, γίνεται γρηγορότερα η μετάβαση από μια κατάσταση θλίψης και πόνου σε μια πιο θετικά οπτώμενη κατάσταση. Τη θέση του γονιού, που χάθηκε δε μπορεί να πάρει κανείς και αυτό πρέπει να τεθεί ως δεδομένο. Απλά το παιδί έχει ανάγκη να συνεχίσει να νιώθει ασφάλεια, σιγουριά και σταθερότητα και μετά το θάνατο. Αυτό πρέπει να το φροντίσουν οι άνθρωποι, που συνεχίζουν να είναι δίπλα του, είτε πρόκειται για συγγενείς είτε για φίλους είτε για δασκάλους. Ο θάνατος δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως γεγονός τερματικό, με μεμψιμοιρία και απόγνωση, αλλά με μέτρο συγκίνησης και πόνου. Το παιδί πρέπει να αντιμετωπίζει κατάματα την αλήθεια, όχι όμως και τις υπερβολές της έκφρασης των αυτονόητα φορτισμένων συναισθημάτων του οικογενειακού περιβάλλοντος. Ένας άνθρωπος, λιγότερο φορτισμένος συναισθηματικά θα πρέπει να βρίσκεται δίπλα στο παιδί μετά από ένα τέτοιο γεγονός, όπως για παράδειγμα ο δάσκαλός του. Το σχολείο επιδρά θετικά όχι μόνο στην αντιμετώπιση της θλίψης αλλά και στην ενίσχυση της αυτοεικόνας και στην ανάπτυξη ευεργετικών σχέσεων με τους συμμαθητές του. Στην πραγματικότητα, σημαντικότερο είναι να έχει συνειδητοποιήσει ο ίδιος το θάνατο και να γνωρίζει πώς θα αντιμετωπιστεί μια τέτοια περίπτωση. Θα πρέπει να παραμερίσει προσωπικά βιώματα και συναισθήματα και να προσφέρει στο παιδί συναισθηματική στήριξη και κάλυψη, πράγμα που δεν είναι σε θέση να προσφέρει το άμεσα συγγενικό περιβάλλον, λόγω της έντονης συναισθηματικής φόρτισης. Επιπλέον δε θα πρέπει σε καμία των περιπτώσεων να συμβεί αυτό που ίσως είναι ευκολότερο, αλλά πιο επιζήμιο συναισθηματικά, κουκούλωμα των συναισθημάτων και αποσιώπηση της κατάστασης με τη συνηθισμένη δικαιολογία της επούλωσης των τραυμάτων μέσω του χρόνου. Ο χρόνος λειτουργεί δυναμικά μόνο όταν το τραύμα της απώλειας ενός αγαπημένου προσώπου καθαριστεί από φόβους, προλήψεις, ντροπές και όποιο άλλο συναίσθημα αφήνει πίσω του το γεγονός ενός θανάτου. Ο χρόνος τίθεται βοηθός σ αυτόν που κατά τη διάρκειά του σκύψει δυναμικά και με θάρρος, ερευνώντας τις ανακατατάξεις, που συμβαίνουν στην 4

8 ψυχή του και έχοντας αποδεχθεί αυτές, αλλά γίνεται μπούμεραγκ όταν μέσα του καταπνίξει συναισθήματα, τα οποία έπρεπε νωρίτερα να εξωτερικεύσει και να γευθεί. Ένα δυσάρεστο γεγονός όπως ο θάνατος, μπορεί να έχει πληγώσει και να τραυματίσει μια παιδική ψυχή και παρόλο το πέρασμα του χρόνου μπορεί το τραύμα αυτό να συνεχίσει να υπάρχει ή ακόμα και να μεγαλώνει κατά τη διάρκεια της ζωής αν δεν ερευνηθεί και δεν ξεπεραστεί εγκαίρως. Τα παιδιά από τη φύση τους έχουν σε μεγαλύτερο από τους ενήλικες βαθμό την ικανότητα να ξεπερνούν τις δυσκολίες, όποιας υφής και αν είναι αυτές, με την προϋπόθεση ότι θα τους αποκαλύψουν την αλήθεια και θα τα αφήσουν να μοιραστούν με τους ανθρώπους που αγαπάνε τα φυσιολογικά συναισθήματα, που έχουν όλοι οι άνθρωποι, όταν υποφέρουν από την έλλειψη αγαπημένων προσώπων. Το πιο δύσκολο για ένα παιδί δεν είναι να επουλώσει το τραύμα της έλλειψης αλλά να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα. Καθόσον ο συναισθηματικός του κόσμος είναι αγνός και ακέραιος, μπορεί να δημιουργήσει ασπίδα προστασίας, ώστε να το βοηθήσει να ξεπεράσει τον πόνο και τη θλίψη, χρειάζεται όμως την αγάπη και τη συμπαράσταση ενηλίκων που θα το εντάξουν ομαλά στη νέα πια πραγματικότητα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να πω πως την αφορμή για την εκπόνηση αυτής της μελέτης αποτέλεσε ο γιος μου Κωνσταντίνος και η διαπαιδαγώγησή του, αφού εκείνος όπως και χιλιάδες άλλα παιδιά βιώνει τη δύσκολη κατάσταση της ορφάνιας. Τον ευχαριστώ γιατί αποτέλεσε άμεσο πρακτικό μοντέλο παρατήρησης και γιατί επέδειξε τεράστια υπομονή κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της μελέτης μου. Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά, μέσα από τα βάθη της ψυχής μου το Σύμβουλο Καθηγητή μου κ. Ιωάννη Β. Κογκούλη, για την πολύτιμη ηθική στήριξη και συμπαράσταση, που μου προσέφερε, κατανοώντας τις δυσκολίες, τις οποίες αντιμετώπισα ως εργαζόμενη και ταυτόχρονα μόνη μητέρα με πληθώρα υποχρεώσεων. Η συμβολή του Καθηγητή μου, τόσο με τις σημαντικές υποδείξεις του, όσο και με τις αλλεπάλληλες διορθώσεις του, αποτέλεσε για μένα ανεκτίμητη βοήθεια, χωρίς την οποία δε θα ήμουν ποτέ σε θέση να περατώσω αυτή την προσπάθεια. Θεσσαλονίκη, Ξανθή Αν. Μπάτζιου 5

9 VORWORT Die Verwaisung ist eine unumkehrbare Situation im Leben eines Kindes. Dies bedeutet nicht dass sie unüberwindbar ist. Sie kann überwunden werden und sogar mit so wenig *zeichen* wie möglich zu hinterlassen für dieses zarte alter wie das Kindesalter. Dies kann nicht wie durch Magie geschehen, auch nicht das Kind von sich selber aus kann das schaffen ohne die Hilfe von gewissen Menschen. Vor allem wenn diese Menschen über liebe, verschtändnis, Wahrnehmung und das Verständnis der menschlichen Gefühle verfügen dann kann der Wechsel von einer Situation des Trauerns und der Schmerzens schnell in eine positiv sichtbare Situation. Die Position des verlorenen Elternteils, kann keiner übernehmen und das muss als gegeben gelten. Das Kind hat einfach das verlangen sich weiterhin sicher, stabil zu fühlen auch nach dem tot. Dafür müssen die Menschen sorgen, die weiterhin neben ihm stehen, ob es sie dabei um verwandte handelt oder freunde oder auch Lehrer. Der Tod sollte nicht als ein terminales Ereignis behandelt werden mit Selbstmitleid und Verzweiflung sonder mit einem maß an Emotion und Schmerz. Das Kind muss der Wahrheit ins Auge sehen, aber nicht die Exzesse der Expression des offensichtlich emotionsgeladenen familiären Umfeldes. Ein Mensch, der weniger emotionsgeladen ist sollte sich bei dem Kind befinden nach einem solchen Ereignis, wie zum Beispiel sein Lehrer. Die Schule hat eine positive Wirkung nicht nur im Umgang mit Trauer, aber auch im stärken des Selbstbildes und der Entwicklung vorteilhafter Beziehungen mit Gleichaltrigen. In der Tat ist es wichtig, ist es wichtiger dass es sich über den tot im Klaren ist und dass es weiß was es zu tun hat wen es mit solch einer Situation Konfrontiert wird. Er muss dabei seiner persönlich Gefühle, Erlebnisse beiseite legen und dem Kind emotionale 6

10 Unterstützung geben, etwas was die unmittelbaren Verwanden weil sie intensiv Emotional geladen sind nicht geben können Darüber hinaus sollte auf keinem Fall das Geschehen was am einfachsten wäre, aber emotional schädlicher, Vertuschung von Emotionen und die Offenlegung der Situation mit den üblichen Ausrede der Wundheilung durch die Jahre. Die Zeit arbeitet nur dynamisch, wenn das Trauma des Verlustes eines geliebten Menschen von Ängsten, Vorurteilen, Scham und auch alle andere Gefühle das die Tat des Todes hinterlässt gereinigt wird *Zeit ist ein Assistent für ihn, der während der mageren und kräftig mit Mut, die Untersuchung der Veränderungen, die in seiner Seele auf, und akzeptiert haben sie*, aber er wird zum Bumerang wenn er in sich seine Emotionen unterdrückt, die er früher externalisieren und sich schmecken lassen sollte.eine unglückliche Ereignis wie der Tod, kann die Seele eines Kindes verletzt haben und auch im laufe der zeit kann dieses Trauma weiterhin existieren oder auch wachsen während der Lebensdauer wenn es nicht untersucht und nicht rechtzeitig überwunden wird. Kinder haben von Natur aus in größerem Maße als Erwachsene, die Fähigkeit, die Schwierigkeiten zu überwinden, egal welcher Art sie auch sein mögen, vorausgesetzt, dass sie die Wahrheit enthüllt bekommen und man Sie sie mit Menschen teilen lässt die normale Gefühle Lieben, die jeder Mensch hat, wenn sie aus Mangel an geliebten Menschen leiden. Das Schwierigste für ein Kind ist es nicht auf das Trauma des Mangels zu heilen, sondern sich an die neue Gegebenheiten anzupassen. Da seine emotionale Welt rein und intakt ist, kann Abwehrschild erzeugt werden, so dass es hilft den Schmerz und die Trauer zu überwinden, aber es braucht die Liebe und die Unterstützung von Erwachsenen, die ihm helfen sich sanft in die neue Realität einzugewöhnen. An diesem Punkt würde ich gern sagen, dass der Grund für die Ausarbeitung dieser Studie, mein Sohn Konstantinos seine Erziehung sind, weil er und auch Tausende von anderen Kindern erleben das Schicksal der Waisen. Ich danke ihm, weil er eine direktes praktisches Beobachtungs- Modell war, und weil er gewaltig viel Geduld bei der Ausarbeitung meiner Studie gezeigt hat. Ich habe das Bedürfnis mich herzlichst von der Tiefen meiner Seele, bei meine Berater Professor Ioannis V. Kogoulis zu bedanken für seine wertvolle moralische Unterstützung und Sympathie, die er mir gegeben hat und das Verständnis der Schwierigkeiten die ich als Arbeitende und auch als allein erziehende Mutter mit vielen Verpflichtungen hatte. Der Beitrag meines Professors, mit seinen wichtigen Anregungen und 7

11 nachfolgende Korrekturen, ist von unschätzbarem Wert für mich ohne die ich niemals in der Lage wäre, diese Bemühung zu Ende zu bringen. Thessaloniki, Xanthi Batziou 8

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο θεσμός της οικογένειας, πέρα από το βιολογικό χαρακτήρα 1 που έχει, με τον οποίο εξασφαλίζεται η διαιώνιση του είδους και η ανανέωση του κοινωνικού συνόλου, υποβοηθά και στην κοινωνική ανάπτυξη 2, εξασφαλίζοντας τις κατάλληλες προϋποθέσεις, όπως αγάπη, στοργή, και προστασία για την ψυχολογική ισορροπία των μελών της. Είναι πολύ σημαντική για την εξέλιξη της προσωπικότητας του κάθε παιδιού, η ύπαρξη και των δυο γονιών στην ανατροφή του. Το σύμπλεγμα της προσωπικότητας του κάθε γονέα καθώς και το πλήθος των εμπειριών και επαφών αυτών πλάθουν και εξελίσσουν την παιδική προσωπικότητα 3. Ο ρόλος του κάθε γονιού είναι μοναδικός, με σπουδαία επιρροή στη διαμόρφωση της παιδικής προσωπικότητας και δυστυχώς αναντικατάστατος ως προς την ποιότητα και την αποδοτικότητα των παροχών του. Τόσο με το παράδειγμά τους, όσο και με τις υποδείξεις και διδαχές τους οι γονείς προσδιορίζουν και ενισχύουν τη σωματική, ψυχική και πνευματική ωρίμανση των παιδιών τους 4. Διαφορετικές ιδιότητες προσδίδει στον παιδικό ψυχισμό η ύπαρξη της μητέρας και διαφορετικές η ύπαρξη του πατέρα 5. Δυστυχώς η πραγματικότητα αυτή δεν είναι πάντοτε εφαρμόσιμη κατά αυτόν τον τρόπο, που είναι και ο πλέον επιθυμητός και μπορεί να ανατραπεί εξαιτίας αστάθμητων παραγόντων. Η πολλαπλότητα των αστάθμητων παραγόντων δε θα μας απασχολήσει τόσο, όσο το αποτέλεσμα αυτής, που είναι ο χαμός του γονεϊκού μέλους ή των γονεϊκών μελών. Κάθε γονιός αποτελεί για το παιδί αποκλειστικό και μοναδικό σημείο αναφοράς 6. Το παιδί έχει ανάγκη την ύπαρξη και των δυο γονιών για να νιώσει αγαπητό και αποδεκτό στο πρώτο κοινωνικό σύνολο, που αποτελεί γι αυτό η οικογένειά του. Η οικογένεια ως «πυρηνική» συγκροτείται από τέσσερα βασικά πρόσωπα, τη μητέρα, τον πατέρα τα παιδιά και το σπίτι, όπου καθένας ενσαρκώνει έναν βασικό ρόλο 7. Ο πατέρας ενσαρκώνει την εξουσία, η μητέρα τη στοργή, τα παιδιά τον ανταγωνισμό και το σπίτι την αλληλεγγύη 8. 1 Η. Γ. Μετοχιανάκη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Γενική Θεώρηση, Τρίτη Έκδοση, Ηράκλειο 2008, σελ Γ. Ι. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική ΙΙ, Άνθρωπος και Θεός, Άνθρωπος και Συνάνθρωπος, Υπαρξιακές και Βιοηθικές Θέσεις και Προοπτικές, Πρώτη Έκδοση 2003, Δεύτερη Έκδοση 2004, Εκδόσεις Π. Σ. Πουρναρά, σελ Βλ. Ι. Β. Κογκούλη, Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική, Έκδοση Β, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., σελ Πρβλ. Ι. Β. Κογκούλη, ό.π., σελ Γ. Ν. Γαλάνη, Οικογένεια με ένα γονέα Μια πραγματικότητα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, Εκδόσεις Παπαζήση,Αθήνα 1995, σελ.38 6 Βλ. Ι. Β. Κογκούλη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Έκδοση Ε, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., σελ Πρβλ. Β. ΤΡ. Γιούλτση, Γενική Κοινωνιολογία, Β Ανατύπωση, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., σελ Βλ. Γ. Ε. Κρασανάκη, Ο Πατρικός Ρόλος, Εμπειρική Ψυχοπαιδαγωγική Θεώρηση, Ηράκλειο 1991, σελ

13 Είναι βέβαια αυτονόητο πως χωρίς την ύπαρξη των παιδιών δε θα μπορούσε να ολοκληρωθεί ούτε ο γονεϊκός ρόλος, ούτε η κοινωνικότητα της οικογένειας, όμως παρόλ αυτά οι βασικοί μοχλοί της οικογένειας είναι οι δύο γονείς και η μεταξύ τους σχέση καθώς και η σχέση με τα παιδιά τους 9. Αυτές οι σχέσεις διαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς και αποτελούν τον καθρέφτη της μετέπειτα προσωπικότητας του παιδιού 10. Τους γονείς βαρύνει η ευθύνη της ανατροφής των παιδιών τους και η δημιουργία ομαλού κλίματος συμβίωσης 11. Όταν, για κάποιο λόγο, όπως είναι το γεγονός του θανάτου, παρουσιαστούν ρήγματα σ αυτές τις σχέσεις, τότε αλλάζει κατά συνέπεια και η συμπεριφορά όλων των επιμέρους μελών. Κι όταν το σύστημα παρουσιάσει διαταραχές, θα πρέπει όλα τα μέλη του να ακολουθήσουν καινούριους κανόνες συμβίωσης μέσα στα νέα συστήματα που δημιουργεί η νέα πλέον κατάσταση. Κι όσο νωρίτερα χάνεται η ισορροπία ενός οικογενειακού συστήματος, τόσο πιο έντονες είναι και οι συνέπειες 12. Οι γονείς είναι οι πρώτοι άνθρωποι, που ορίζουν τα όρια, τους κανόνες και τις ισορροπίες. Αυτοί διδάσκουν τον τρόπο επικοινωνίας, συνεργασίας, δημιουργικότητας 13. Η έλλειψή τους δημιουργεί σαφώς κάποια παθολογία, διαφορετικού μεν βαθμού και ανάλογη πάντα με τα προσωπικά κληρονομικά χαρίσματα, την ηλικία και το περιβάλλον, που ζει και αναπτύσσεται το παιδί. Σε αντιδιαστολή με τον ενήλικα, το παιδί χρειάζεται την ταύτιση με το γονεϊκό πρότυπο, όχι μόνο για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του για αγάπη 14, στοργή και αποδοχή, αλλά και για τη σωστή και ολοκληρωμένη πορεία των σταδίων της ανάπτυξής του. Χωρίς τη γονεϊκή ταύτιση, δεν μπορεί το παιδί να προοδεύσει στην αναπαραγωγή των σχέσεων του και η ανάπτυξη του «Εγώ» και του «Υπερ Εγώ» του τίθενται σε κίνδυνο 15. Είναι πολύ 9 Κ. Γιουγκ, Η ολοκλήρωση της Προσωπικότητας, μτφ: Σ. Ζ. Αντζάκα, Εκδόσεις Σπαγείρια, Θεσσαλονίκη 1989, σελ H. Moritz, Chancengerechte Erziehung, Ein praktisches Erziehungshandbuch, Josef Habbel Verlag, Regensburg 1974, σελ Βλ.Ι. Β. Κογκούλη, Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγιή, Έκδοση Β, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., σελ Βλ. Ι. Σ. Μαρκαντώνη Α.Β. Ρήγα, Οικογένεια Μητρότητα Αναδοχή, Διεπιστημονική Προσέγγιση, Αθήνα 1991, σελ Βλ. Ι. Β. Κογκούλη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Έκδοση Ε, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., σελ Βλ. Δ. Α. Λάππα, Διαλογική επικοινωνία και παιδαγωγική αγάπη στο σύγχρονο σχολείο, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, σελ Πρβλ Ι. Ν. Παρασκευοπούλου, Εξελικτική Ψυχολογία, Ψυχολογική θεώρηση της πορείας της ζωής από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση, Τόμος 3, Σχολική Ηλικία, Αθήνα, σελ

14 δύσκολο να πει κανείς με βεβαιότητα σε ποιό επίπεδο της ψυχοσωματικής ανάπτυξης του παιδιού δεν είναι πλέον τόσο απαραίτητη η συμβολή και η παρουσία των γονέων 16. Στην περίοδο της εφηβείας, το παιδί αρκείται σε μικρότερη ταύτιση με το πρότυπο των γονέων του 17. Στην περίοδο αυτή το παιδί αναζητά ούτως η αλλιώς νέα πρότυπα ταύτισης, που μπορεί να τα αντλήσει από το άμεσο ή το έμμεσο περιβάλλον του 18. Η δυνατότητα ανεύρεσης ενός προτύπου εναλλακτικού του γονικού, αν και δεν είναι πάντα εφικτό, θα μπορούσε να βοηθήσει στην εξέλιξη των σταδίων της ανάπτυξής του, θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως μετατροπέας της ψυχικής έντασης και της θλίψης σε εφηβικό ενθουσιασμό για γεύση ζωής και χαράς. Η δυνατότητα του παιδιού να πενθήσει το χαμό των γονιών του, δεν εξαρτάται μόνο από τα αναπτυξιακά του βήματα και την αλληλοεπίδρασή τους μέσα στην πραγματικότητα. Εξαρτάται σαφώς ακόμα και από τη σπουδαιότητα και από το είδος της σχέσης, που διατηρούσε με το χαμένο αντικείμενο αγάπης 19. Μια σύγκριση μεταξύ ενηλίκων και παιδιών, διαφορετικών ομάδων ηλικίας, δε δηλώνει τίποτα, εάν κάποιος δεν λαμβάνει υπόψιν του τη διαφορετική ποσότητα της λίμπιντο, που εμπεριέχει η κάθε σχέση που διαλύεται εξαιτίας του θανάτου και που αφαιρείται από το παιδί, που συμμετέχει σ αυτή τη σχέση 20. Στα παιδιά, στα οποία δεν έχουν ολοκληρωθεί όλες οι φάσεις της πνευματικοψυχοσωματικής ανάπτυξής τους ή κατά τη διάρκεια των φάσεων αυτών έχουν προκύψει κάποια ιδιαίτερα προβλήματα, η αντίληψη της πραγματικότητας είναι δυσχερής. Η αντίληψη αυτή υπόκειται μέσα από σοβαρές ανακατατάξεις στο λειτουργικό του «Εγώ» του παιδιού μια πολύ έντονη δοκιμασία, που ονομάζεται «δοκιμασία της πραγματικότητας» 21. Είναι πολύ δύσκολο για ένα παιδί, που καλείται να αντιμετωπίσει την απώλεια σε νεαρό στάδιο της ζωής του, να παραμείνει ανεπηρέαστο από αυτή, όταν μάλιστα πρόκειται 16 Βλ. Ε.Furman, Ein Kind verweist, Unters. Uber Elternverlust in der Kindheit, 1 Auflange, Klett-Cotta, Stuttgart 1977, σελ Ph. D F. Walton,., Κερδίστε τους εφήβους από στο σπίτι και το σχολείο, Μτφ:Εύη Νάντσου, 8 η Έκδοση, Εκδόσεις Θυμάρι, Μάρτιος 2004, σελ Βλ. Ι. Β. Τσάγκα, Το παιδί και ο έφηβος στην εκκλησιαστική κοινότητα, θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2000, σελ H. M. Halpern, Abschied von den Eltern, Eine Anleitung fur Erwachsene, die Beziehung zu den Eltern zu normalisierung, 7 Auflange, Iskopress 1995, σελ S. Freud, Βασικές Αρχές της Ψυχανάλυσης, Εκδόσεις Μ. Αβραάμ Αθήνα, σελ Πρβλ., Γ. Τσιαντή, Ψυχική Υγεία του Παιδιού και της Οικογένειας, Τεύχος Α, Εκδόσεις Καστανιώτη 2001, σελ

15 για το χαμό του πιο αγαπημένου του προσώπου, του γονέα 22. Το παιδί επιστρατεύει κάθε μορφή ψυχικής ενέργειας, που διαθέτει για να αντιμετωπίσει το γεγονός του θανάτου, το γεγονός της ανυπαρξίας αγαπημένου του προσώπου 23. Ιδιαίτερα προβλήματα στις διάφορες φάσεις της ανάπτυξής τους 24, όπως οι σαδιστικές τάσεις στην πρωκτική φάση 25, ο φόβος του ευνουχισμού στη φαλλική φάση 26, η επιθυμία θανάτου κατά τη διάρκεια του οιδιπόδειου συμπλέγματος 27 και οι ανεξήγητοι φόβοι στην προσχολική ηλικία εμποδίζουν την κατανόηση της πραγματικότητας και κατά συνέπεια και την κατανόηση του φαινομένου, που λέγεται θάνατος 28. Σκοπός της παρούσης εργασίας είναι αφενός μεν η κατάδειξη των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ένα παιδί που στερείται την ύπαρξη του ενός ή και των δύο γονέων και μεγαλώνει βιώνοντας την κατάσταση της ορφανικότητας ιδιαίτερα στην παιδική του ηλικία και αφετέρου η ανάγκη σχετικής ευαισθητοποίησης από τη μεριά των επιφορτισμένων με την αγωγή του. Είναι πολύ σημαντικό για την ψυχική αλλά και τη σωματική υγεία του ορφανού παιδιού οι άνθρωποι που θα το διαπαιδαγωγήσουν να είναι σε θέση να κατανοήσουν τα προβλήματα που απορρέουν από αυτή την κατάσταση και να αντιληφθούν ίσως παράδοξες αντιδράσεις που γεννιούνται εξαιτίας αυτής της ιδιαίτερης κατάστασης, η οποία δεν είναι δυστυχώς επιλογή του παιδιού και όμως καλείται να τη βιώσει και να ανταπεξέλθει επιτυχώς των δυσκολιών της. Η πρωτοτυπία αυτής της προσπάθειας συνίσταται στο γεγονός ότι από την έρευνα της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας προέκυψε ότι τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο δεν υπάρχει άλλη σχετική μ αυτό μελέτη. Είναι βέβαια γεγονός ότι τα τελευταία τουλάχιστον χρόνια τα παιδιά που προέρχονται από χωρισμένες οικογένειες έχουν αυξηθεί τόσο πολύ, που το θέμα της ορφανικής οικογένειας, ποσοστιαία τουλάχιστον, έχει μπει σε δεύτερη μοίρα. Γι αυτό ίσως το λόγο, το ενδιαφέρον των ερευνητών πάνω σ αυτό το θέμα είναι στην Ελλάδα αρκετά περιορισμένο. 22 J. B. Lotz, Tod als Vollendung, 1.Auflage, Josef Knecht, Frankfurt am Main 1976, σελ E. Becker, Dynamik des todes, Die Ueberwindung der Todesfurcht-Ursprung der Kultur, WalterVerlag, Olten und Freiburg im Breisgau 1976, σελ Sigmund Freud, Hemmung, Symptom und Angst, GW XIV, 1926, σελ Πρβλ. Ι. Σ. Μαρκαντώνη, Ανθρωπαγωγική, Βαθυψυχολογία και Αγωγή, Αθήνα 1990, Τόμος 3, σελ Πρβλ. Ι. Σ. Μαρκαντώνη,, Ανθρωπαγωγική, Βαθυψυχολογία και Αγωγή, Αθήνα 1990, Τόμος 3, σελ Πρβλ. Ι. Σ. Μαρκαντώνη, ό.π., σελ Βλ., Γ. Τσιαντή, ό. π., σελ

16 Η παρούσα εργασία διαιρείται σε πέντε κυρίως κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο πραγματοποιείται μια εννοιολογική προσπάθεια προσέγγισης της λέξης «ορφάνια» και «ορφανός» και μια σύνδεσή της με έννοιες που απορρέουν από την κατάσταση αυτής. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης της έννοιας από θεολογική άποψη. Η κατάσταση της ορφάνιας εμφανίζεται και επισημαίνεται ήδη από την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης, για να συνεχιστεί στην Καινή, αλλά και στην ευρύτερη πατερική σκέψη καθώς ακόμη και στη λατρευτική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας μας. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται μια ψυχοπαιδαγωγική θεώρηση της έννοιας της ορφάνιας, πάνω σε έρευνες και μελέτες παιδοψυχολόγων παγκόσμιας εμβέλειας. Στο τέταρτο κεφάλαιο θεωρείται ξεχωριστά η σχέση του ορφανού παιδιού με τα άτομα του στενού οικογενειακού κύκλου, αλλά και του ευρύτερου οικογενειακού, όπως η σχέση του ορφανού παιδιού με παππούδες, θείους και λοιπούς συγγενείς. Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο θεωρείται η σχέση του ορφανού παιδιού με το σχολείο. Εδώ αναλύεται η προσωπική σχέση του ορφανού παιδιού με το δάσκαλο, μια σχέση πολύ καθοριστική για την αγωγή του αλλά και η σχέση του με τους συμμαθητές του, με κάποιους εκ των οποίων θα συνάψει σχέση και φιλία ζωής. 13

17 1. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΦΑΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΕΜΦΕΡΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Όταν έλεγε κανείς τη λέξη οικογένεια στο παρελθόν φανταζόταν έναν πατέρα, μια μητέρα με τα παιδιά τους να ζουν από κοινού κατά τη διάρκεια κάποιων χρόνων της ζωής τους 29. Τα νεότερα όμως χρόνια, που οι δομές της κοινωνίας κλονίζονται και νέα οικογενειακά μοντέλα εμφανίζονται, η δυναμική της οικογένειας άλλαξε. Ο αριθμός των διαζυγίων συνεχώς πολλαπλασιάζεται, ενώ πληθαίνουν και οι γονείς, που αποφασίζουν να φέρουν στον κόσμο και να αναθρέψουν ένα παιδί εκτός γάμου 30. Η νέα γενιά δεν είναι ευχαριστημένη με μια σχέση, που δεν πληρεί τις προσδοκίες της και οδηγεί τα μέλη της σε αδιέξοδο, γι αυτό και βρίσκεται σε ετοιμότητα για δοκιμασία μιας άλλης φόρμας συμβίωσης 31. Το φαινόμενο αυτό βέβαια παρατηρείται σε πολλές δυτικές τουλάχιστον κοινωνίες. Το ποια μορφή θα έχει αυτή η νέα φόρμα συμβίωσης δεν είναι ακόμα σαφές, το σημαντικό είναι να μπορέσει η νέα γενιά να στηρίξει τις αξιώσεις της και να μπορέσει να τις πραγματώσει μέσα στα κοινωνικά πλαίσια 32. Παράλληλα λοιπόν με την παραδοσιακή μορφή της πυρηνικής οικογένειας, εμφανίζεται η οικογένεια των χωρισμένων με διαζύγιο γονέων, που αποτελεί πια λόγω του μεγάλου αριθμού χωρισμένων γονιών, συνηθισμένη μορφή και ξεπροβάλει δυναμικά η μορφή της μονογονεϊκής οικογένειας, εξ επιλογής και εκτός γάμου, η οποία συναγωνίζεται στην ελληνική πραγματικότητα την ορφανική οικογένεια, η οποία αποτελεί επίσης αισθητή πραγματικότητα Οι έννοιες «ορφάνια» και «ορφανός» 29 Πρβλ. Β. ΤΡ. Γιούλτση, Γενική Κοινωνιολογία, Β Ανατύπωση, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε., σελ Μ. Frise/J.Stahlberg, Allein mit Kind, Alleinerziehende Mutter und Vater Lebensbilder, Gespraeche, Auskunfte, Piper, Muenchen-Zurich, σελ Πρβλ. S. Hirsch, Allein mit Kind, Ratgeber für Alleinerziehende, Volk und Wissen Verlag GmbH, Berlin 1990, σελ Πρβλ. Β. Τρ. Γιούλτση, ό. π., σελ Για ειδικές οικογένειες με ιδιότυπη, συγκεκριμένη λειτουργικότητα και δυναμική βλ. Ι. Σ. Μαρκαντώνη Α.Β. Ρήγα, Οικογένεια Μητρότητα Αναδοχή, Διεπιστημονική Προσέγγιση, Αθήνα 1991, σελ

18 Πολλοί ερευνητές έχουν ασχοληθεί με την έννοια της ορφανικότητας στην παιδική ηλικία και στην ενηλικίωση. Ο καθένας τους εξάγει τα δικά του συμπεράσματα από δικές του μελέτες ή παρατηρήσεις, σχετικά με τη λειτουργία του φαινομένου, την εμφάνισή του, τη διάρκεια, την έκβαση και το αποτέλεσμα αυτής. Είναι όμως αναμφισβήτητο γεγονός ότι κάθε απώλεια είναι μοναδική και δεν είναι συγκρίσιμη με καμιά άλλη. Δε μπορεί όμως να συγκριθεί η απώλεια ενός γονέα για το μικρό παιδί με την απώλεια ενός αγαπημένου συντρόφου ή συζύγου για έναν ενήλικα, διότι το παιδί, σε σχέση με τον ενήλικα, δεν αποτελεί ακόμη ολοκληρωμένη προσωπικότητα, μιας και δεν έχουν ολοκληρωθεί όλα τα στάδια της ανάπτυξής του. Επιπλέον η θλίψη του παιδιού πρέπει να θεωρηθεί σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, οι οποίοι είναι καθοριστικοί και ανατρεπτικοί τόσο για το ψυχικό όσο και για το πρακτικό περιβάλλον του. Η παραθεώρηση αυτών των παραγόντων εμποδίζει τη διερεύνηση και την κατανόηση των κριτηρίων ανάπτυξης του παιδιού. Η λέξη ορφανία αποδίδει την κατάσταση του ορφανού, στην οποία βρίσκεται κανείς στερούμενος τους γονείς του, κατά τον καθηγητή Ξ. Π. Μόσχου 34. Η ορφανία, η κατάσταση της αποστέρησης των γονέων που προκαλείται κατά τον Λυσία εκούσια από άτομο, το οποίο πρέπει για το λόγο αυτό να δικαστεί από το συμβούλιο του Αρείου Πάγου, «και φόνου δίκας δικάζοντα, ον έδει αυτόν υπό της εν Αρείω πάγω βουλής κρίνεσθαι; και προς τούτοις ίδωσιν εστεφανωμένον, και επικλήρων και ορφανών κύριον γεγενημένων, ων ενίοις αυτός ων ούτος της ορφανίας αίτιος γεγένηται;» παρουσιάζεται στο «Περί της Ευάνδρου δοκιμασίας» 35. Στον ίδιο ακόμα συγγραφέα παρουσιάζεται η λέξη ως ουσιαστικό «επικλήρων και ορφανών», που φορά σε ορφανά, χωρίς γονείς άτομα, που βιώνουν την κατάσταση αυτή, που έχει προκληθεί από κάποιους, που γι αυτή τους την πράξη δεν πρέπει να μείνουν ατιμώρητοι. Οι λέξεις «ορφάνια» και «ορφανός» συναντώνται και στους «Νόμους» του Πλάτωνα. «Νυν δη τοις ορφανοίς παισί γένεσις οίον δευτέρα τις», όπου τα ορφανά παιδιά τυγχάνουν πολλών συμφορών και καμιάς ευμενούς συμπεριφοράς, και όπως δηλώνεται παρακάτω «μετά μεν ουν την πρώτην εκάστοις είρηνται τροφαί και παιδεύσεις, μετά δε την δευτέραν, έρημον πατέρων γενομένην, μηχανάσθαι δει τίνα τρόπον η της ορφανίας τύχη τοις γενομένοις ορφανοίς ως ήκιστα έλεον έξει της συμφοράς. Πρώτον μεν δη φαμέν νομοθετείν 34 «Ορφανία» Liddel G. Henry και Scott Robert, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, μεταφρασθέν εκ της Αγγλικής εις την Ελληνικήν υπό Ξενοφώντος Π. Μόσχου Δ.Φ. Καθηγητού δια πολλών ιδίως λέξεων και φράσεων πλουτισθέν και εκδοθέν επιστασία Μιχαήλ Κωνσταντινίδου, Τόμος Λ, Μ, Ν, Ξ, Ο, Π, Εκδοτικός Οίκος «Ι. Σιδέρης», Οδός Σταδίου 44-Αθήναι 35 Λυσίας, Περί της Ευάνδρου Δοκιμασίας,

19 αυτοίς τους νομοφύλακας αντί γεννητόρων πατέρας ου χείρους, και δη και καθ έκαστον ενιαυτόν ως οικείων επιμελείσθαι προστάττομεν, εμμελή τούτοις τε αυτοίς περί τροφής ορφανών προοιμιασάμενοι και τοις επιτρόποι» 36. Ο συγγραφέας τονίζει πως εφόσον οι ορφανοί και οι ορφανές έχουν χάσει τον προστάτη-γονέα, διατελούν υπό την προστασία και τη φροντίδα του εκάστοτε άρχοντα. Για το λόγο αυτό, κατ εντολή του άρχοντα, ο νομοθέτης θα πρέπει να προνοήσει τη φύλαξη και την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ορφανών παιδιών και να θεσπίσει με νόμο για τα παιδιά αυτά, που δε διαθέτουν καμία προστασία ή φύλαξη από οποιονδήποτε διαβουλεύεται τη ζωή ή την περιουσία τους, ειδικό επίτροπο, ο οποίος να έχει τα κάτωθι χαρακτηριστικά και να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις παρακάτω ιδιότητες «Ος αν θήλυν είτε άρρενα επιτροπεύει, και ος αν επιτρόπου φύλαξ των νομοφυλάκων καταστάς επιμελήται, μη χείρον αγαπάτω των αυτού τέκνων τον της ορφανικής μετειληφότα τύχης, μηδέ των οικείων των του τρεφομένου χείρον χρημάτων επιμελείσθω, βέλτιον δε η των αυτού κατά προθυμίαν 928.b» 37, «εγκαλώσι τοις κειμένοις νόμοις, περί τε άλλων ωντινωνούν και δη και περί γάμων,η μην παρόντα και ζώντα αυτόν τον νομοθέτην μήποτ αν αναγκάσαι πράττειν ούτω, μηδέ γήμαι μηδέ γήμασθαι, τους νυν αναγκαζομένους εκάτερα δραν, ο δε τις των οικείων η τις επίτροπος φη, διαιτητάς φάναι και πατέρας τους πεντεκαίδεκα των νομοφυλάκων καταλιπείν τοις ορφανοίς και ορφαναίς τον νομοθέτην» 38. Σύμφωνα λοιπόν με τον Πλάτωνα, η ορφάνια είναι η κατάσταση, στην οποία περιέρχεται το παιδί, που η τύχη του έχει στερήσει τον πατέρα. Για το λόγο αυτό η νομοθεσία πρέπει να προνοήσει για τη φροντίδα αυτών των παιδιών, που η τύχη τα κατέστησε ορφανά, «έρημα πατέρων» και αποτελούν εύκολα θύματα όσων διαθέτουν κακές και πονηρές γι αυτά προθέσεις. Στα «Πολιτικά» του ο Αριστοτέλης αναφέρει «τους δ άρχοντας αιρετούς υπό του δήμου είναι πάντας, δήμον δ εποίει τα τρία μέρη της πόλεως, τους δ αιρεθέντας επιμελείσθαι κοινών και ξενικών και ορφανικών», συμπεριλαμβάνει την έννοια ορφανικά, εννοώντας την περιουσία και τα συμφέροντα των ορφανών, τα οποία σύμφωνα με το πιο πάνω χωρίο, πρέπει να φυλάσσονται και να προστατεύονται από τους άρχοντες, γιατί χωρίς την ύπαρξη των γονείς τους, τα συμφέροντά των παιδιών αυτών είναι εκτεθειμένα Πλάτωνα, Νόμοι, 926.d.8-e.9 37 Πλάτων, Νόμοι, 928.b 38 Πλάτων, Νόμοι, 926.b.7-c.7 39 Αριστοτέλη, Πολιτικά, 1268α

20 Αναφορά στη λέξη ορφανός έχουμε και στον «Επιτάφιο» του Δημοσθένη «λυπηρόν παισίν ορφανοίς γεγενήσθαι πατρός» όπου ορφανός εννοείται ο απωρφανισμένος, ο άνευ πατρός 40. Ο Ησίοδος στο έργο του «Έργα και Ημέραι» αναφέρει «Ίσον δ ος θ ικέτην ος τε ξείνον κακόν έρξει, ος τε κασιγνήτοιο εού ανά δέμνοια βαίνη (κρυπταδίης ευνής αλόχου, παρακαίρια ρέζων), ος τε τευ αφραδίης αλιταίνητ αρφανά τέκνα, ος τε γονήα γέροντα κακώ επί γήραος ουδώ νεικείη χαλεποίσι καθαπτόμενος επέεσσι», όπου τα ορφανά τέκνα είναι τα άνευ γονέων τέκνα 41. Ο Όμηρος στην «Ιλιάδα» αναφέρει «μη παιδ ορφανικόν θήης χήρην τε γυναίκα» και αλλού «του δε γυναικός μεν τα αμφυδρυφοί εισί παρειαί, παίδες δ ορφανικοί ο δε θ αόματι γαίαν ερεύθων πύθεται, οιωνοί δε περί πλέες ηε γυναίκες», όπου ορφανικά παιδιά είναι τα στερημένα πατρός παιδιά, τα οποία μαζί με τις χήρες γυναίκες αποτελούν μια ειδική και ιδιαιτέρως κακότυχη κατηγορία ανθρώπων 42. Οι περισσότερες αναφορές της έννοιας ορφάνια και ορφανός περιγράφουν την έλλειψη και τη στέρηση του γονεϊκού διπόλου και κυρίως σε παρελθούσες χρονικές περιόδους, την έλλειψη ή τη στέρηση του πατρός. Ο πατέρας σε αντίθεση, μετά τη γυναικεία επανάσταση, με τη σημερνή εποχή όπου η μητρική στέρηση θεωρείται καταστροφική, αποτελούσε στην αρχαιότητα το βασικό παιδαγωγό, προστάτη και το οικονομικό στήριγμα του παιδιού. Γι αυτό και η έλλειψή του καθόριζε το παιδί ορφανό, δηλαδή χωρίς οικονομικούς και συναισθηματικούς πόρους. Δεν είναι καθορισμένη και ξεκάθαρη η ηλικία των παιδιών, που έχουν υποστεί τη στέρηση, αλλά σίγουρα η αναφορά γίνεται σε παιδιά από τη βρεφική, παιδική έως και την εφηβική ηλικία, όπου η ύπαρξη των γονέων είναι απαραίτητη και πλήρως καθοριστική για την εξέλιξη και την οργάνωση της παιδικής προσωπικότητας. Ο Πλάτων μάλιστα αντιλαμβάνεται την ανάγκη της ύπαρξης των γονέων και για τα δύο φύλλα του παιδιού, διαχωρίζοντας σε ορφανούς και ορφανές τα στερημένα γονέων παιδιά. Τόσο για τα αγόρια όσο και για τα κορίτσια η έλλειψη των γονέων σε μικρή ιδίως ηλικία είναι και για τα δύο φύλλα ιδιαίτερα οδυνηρή και τους στερεί το δικαίωμα σε βασικές ανάγκες, όπως αυτή του να αγαπά κανείς και ταυτόχρονα να αγαπιέται. 40 Δημοσθένη,, Επιτάφιος, Ησίοδου, Έργα και Ημέραι, Ομήρου, Ιλιάδα, ,