Κεφάλαιο 2 ο. Το δημοτικό τραγούδι

Transcript

1 13 Κεφάλαιο 2 ο Το δημοτικό τραγούδι 1. Γενικά Τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, έχουν αντιμετωπισθεί από την φιλολογική έρευνα σαν λογοτεχνικά «κείμενα» και όχι σαν «ζώντα μνημεία», δηλ. σαν τραγούδια που επιτελούν κάποια λειτουργία στην κοινωνία που τα γέννησε. Σήμερα τα γνωρίζουμε από την γραπτή παράδοση. Η ενσωμάτωση αυτή είναι προϊόν μιας συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής. Η δημοτική ποίηση φορτίστηκε από ορισμένες προοπτικές που δεν είναι δικές της. Θεωρούμε χρήσιμο να εξετάσουμε την ιστορική στιγμή που ενσωμάτωσε τα δημοτικά τραγούδια στην λόγια παράδοση. Τα δημοτικά τραγούδια, όχι ως «ζώντα μνημεία» αλλά ως «λογοτεχνικά κείμενα» μετακενώθηκαν στην Ελλάδα από τη Δύση, βασικά με τη συλλογή του Fauriel που εκδόθηκε το Οπως ο ίδιος λέει στον πρόλογο του, θέλησε με την συλλογή του αυτή «να προσφέρει ορισμένα καινούρια στοιχεία για να εκτιμήσουμε πιο σωστά και πιο δίκαια από ό,τι γίνεται συνήθως, τα έθιμα, τα χαρίσματα και τον χαρακτήρα των σημερινών Ελλήνων». 1 Ο Fauriel ξεχωρίζει δύο βαθμίδες στην ποίηση. Η μία πέρα ως πέρα πρωτότυπη και αυθόρμητη, λαϊκή στην ουσία της και στην μορφή της, παραδοσιακή και άγραφη και η άλλη γραπτή, όπου η σπουδή και η τέχνη, η μίμηση και η μάθηση, έχουν συντελέσει λίγο πολύ στη διαμόρφωση της. Ο Fauriel στρέφεται προς τα δημοτικά τραγούδια και όχι προς την έντεχνη ποίηση γιατί σαν οπαδός της οργανικής θεωρίας της γλώσσας πίστευε ότι η φυσική εξέλιξη των γλωσσών πραγματοποιείται από τον ίδιο τον λαό μέσα από τον προφορικό λόγο του. Η οργανική θεωρία αντιμετωπίζει την γλώσσα σαν ένα οργανισμό, δηλ. σαν ένα ζωντανό, δυναμικό μέλος ενός οργανικού συνόλου που αλλάζει συνεχώς μορφή. Η αλλαγή αυτή δεν συντελείται μονομιάς αλλά λίγο-λίγο, και έτσι που να μην γίνει φανερή παρά πολύ πιο ύστερα από την πραγματική αρχή της. 2 Βασικό τεκμήριο γνησιότητας λογαριάζει την καθαρότητα, δηλ. γλώσσα χωρίς λόγια ή ξενικά στοιχεία, σύνθεση απλή, αίσθημα απλό και αφελές. Τα κριτήρια είναι ρομαντικά και στηρίζονται στην μορφολογία και όχι στην λειτουργία των τραγουδιών, ή στην δημιουργία τους. Ο Fauriel αναφέρεται σε λόγιους της εποχής του, χωρίς όμως να τους κατονομάζει, ότι σαν λάτρεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, θρηνούν το χαμό του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και περιφρονούν τους σύγχρονους τους Έλληνες χαρακτηρίζοντάς τους φυλή τιποτένια που αξίζει μόνο την περιφρόνηση ή τον οίκτο των καλλιεργημένων ανθρώπων. Οι ίδιοι λόγιοι, σύμφωνα πάντα με τον Fauriel, πιστεύουν ότι οι σημερινοί Ελληνες είναι κάτι το παράταιρο και ανίερο, ριγμένο άκαιρα ανάμεσα στα ιερά ερείπια της αρχαίας Ελλάδας. Ο Fauriel με την συλλογή του έχει σαν στόχο να αποδείξει ότι η ενότητα του ελληνικού γένους βρισκόταν στο παρόν και κυρίως στην ζωντανή γλώσσα του. 1 C.Fauriel, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Η έκδοση του 1824, τομ. Α, σελ Ibid., σελ. 19.

2 14 Το γεγονός αυτό έρχεται να το ενισχύσει και να του δώσει οριστική τροπή ένα άλλο. Είναι το έργο του Fallmerayer, o οποίος σε διαδοχικά συγγράμματα υποστήριξε ότι ο νέος ελληνισμός δεν έχει φυλετική συγγένεια με τον αρχαίο. 3 Ισχυρίζεται δηλ. ότι με τις επιδρομές και τη κάθοδο των Σλάβων ως την Πελοπόννησο αλλοιώθηκε η σύσταση του πληθυσμού στην Ελλάδα έτσι ώστε στο αίμα των κατοίκων του τόπου αυτού να μη ρέει «ούτε σταγόνα» από αρχαίο ελληνικό αίμα, και το σύγχρονο όνομα Έλληνες να σημαίνει απλώς τους Ορθόδοξους εκεί Χριστιανούς που μιλούσαν Ελληνικά. Οι Έλληνες αισθάνονται βαθιά την προσβολή και απαντούν. Δημοσιεύονται αλλεπάλληλες πραγματείες, αναιρετικές των θεωριών του Γερμανού σοφού. Άλλες ιστορικές και άλλες μεταχειρίζονται γλωσσολογικά επιχειρήματα εναντίον της θεωρίας του Fallmerayer. Πρέπει να αποκατασταθεί το Βυζάντιο και μάλιστα η ελληνικότητα του. Ένας τρόπος για να αποδειχθεί η συνοχή αυτή είναι ο παραλληλισμός της ζωής των αρχαίων με την ζωή των νεωτέρων Ελλήνων. Πριν να οργανωθεί στη Δύση καινούρια επιστήμη, η λαογραφία, που μελετά τον λαό, οι Έλληνες αρχίζουν τη συστηματική μελέτη της νεοελληνικής εθιμικής ζωής συγκριτικά με την αρχαία. Έτσι γεννιέται η ελληνική λαογραφία. Η συνοχή μπορεί να αποδειχθεί με την γλωσσική ενότητα. Μα η γλώσσα έχει εξελιχθεί και παρουσιάζει αισθητές διαφορές από την αρχαία. Θα χρειασθεί μεγάλη προσπάθεια για την προσέγγιση στην αρχαία. Αρχίζει περίοδος γλωσσικών αγώνων. 4 Την αδιάκοπη ενότητα της ελληνικής ιστορίας αρχίζουν πολλοί να την υποστηρίζουν, μεταξύ αυτών ο Σπ. Ζαμπέλιος που με το έργο του «Βυζαντιναί μελέται, περί πηγών νεοελληνικής εθνότητος από η άχρι ι εκατονταετηρίδος μ.χ.» συνθέτει την ιστορική αυτή περίοδο με έντονη φιλοσοφική και θεωρητική τάση. Προηγουμένως όμως έχει δημοσιεύσει μια μικρή συλλογή δημοτικών τραγουδιών. Εκεί φαίνεται να πλάθει τον όρο ελληνοχριστιανικός. Ο Ζαμπέλιος τιμάται για την γενναία του θέληση να αποκαταστήσει το Βυζάντιο και να θεμελιώσει την ενότητα της ελληνικής ιστορίας. Ο Κ. Παπαρηγόπουλος γράφει την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους». Ο Δημαράς όμως πιστεύει ότι ο Παπαρηγόπουλος δεν έδωσε στους Έλληνες την συνείδηση της ιστορικής τους ενότητας ή ότι πρώτος συνέλαβε την ιδέα μιας εννιαίας ιστορίας. Ο Παπαρηγόπουλος, όπως ισχυρίζεται ο παραπάνω συγγραφέας, βιογραφεί την ελληνική φυλή ανάμεσα στους αιώνες, συλλαμβάνει την ενιαία ψυχή του ελληνισμού στις πολεμικές δόξες της αρχαιότητας, όσο και στις σύγχρονες, στις πολιτισμικές προσπάθειες που χαρακτηρίζουν τις διαδοχικές ελληνικές αναγεννήσεις. Αυτό όμως που θέλησε το πέτυχε. Με ένα ύφος λόγου λαμπρό, με μια σοφή και αρμονική συγκρότηση των περιόδων της ιστορίας, μορφοποίησε την ιστορία αυτή σε μια θαυμαστή και ισορροπημένη σύνθεση. 5 Παράλληλα όμως με τις προσπάθειες στο πεδίο της ιστοριογραφίας γίνονταν και προσπάθειες για την συσχέτιση του εθιμικού βίου των νεωτέρων Ελλήνων με τα ανάλογα έθιμα των αρχαίων Ελλήνων, πράγμα που είχε αρχίσει με τους ξένους περιηγητές και με την αποκρυστάλλωση της ελληνικής συνείδησης. Αυτό προκαλεί ανάλογα ενδιαφέροντα και στους Έλληνες. Ο Κοραής π.χ. δίδασκε την ανάγκη της συγκριτικής μελέτης των δύο γλωσσών, επεκτείνοντας την έρευνα και σε θέματα που ανήκουν σήμερα στο κύκλο της λαογραφίας. Οι παροιμίες γίνονται συνηθισμένο θέμα παραλληλισμού. Δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην ανώνυμη λαϊκή δημιουργία και στα δημοτικά τραγούδια. Η κίνηση αυτή ενισχύεται λίγο αργότερα από τον περίφημο 3 Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, σελ Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία, σελ Ibid., σελ.265.

3 15 πρόλογο του Fauriel (1824) στην έκδοση του των δημοτικών τραγουδιών. 6 Μετά τον Αγώνα, και μάλιστα μετά τον Fallmerayer, η κίνηση γίνεται ακόμα πιο έντονη. Χαρακτηριστικό είναι ότι δημοσιεύονται ξενόγλωσσες εργασίες που αναιρούν αμεσώτατα τον Fallmerayer. Παράλληλα οι ερευνητές εξαίρουν το δημοτικό τραγούδι: από το 1850 και πέρα έχουμε πολλές ελληνικές εκδόσεις δημοτικών τραγουδιών και σχετικές μελέτες, όπως π.χ. του Α. Μανούσου και του Ζαμπέλιου που και οι δύο ανήκαν στον κύκλο των φίλων του Σολωμού, που θεώρησε την δημοτική ποίηση σαν μια πλούσια πηγή για την κατανόηση και την μελέτη της δημοτικής γλώσσας. Από το 1870 και μετά παρουσιάζεται η επιβλητική φυσιογνωμία του Ν. Γ. Πολίτη, που συγκροτεί τα διάχυτα ρεύματα σε μια ενιαία επιστήμη, την λαογραφία. Στην συνάντηση αυτή μπορούμε να βρούμε την απαρχή του ελληνικού λαογραφικού κινήματος. 7 «Μας ωδήγησε», γράφει ο Δροσίνης, «στον ανεξερεύνητο ακόμα τότε θησαυρό των παραδόσεων, των παραμυθιών, των προλήψεων, των συνηθειών του ελληνικού λαού, και μας παρώτρυνε να τα μελετούμε τα εθνικά μας αυτά κειμήλια και να τα χρησιμοποιούμε». 8 Η μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Ν. Γ. Πολίτης ήταν η ιστορική και φιλολογική με στόχο την ιστορική καταγωγή των λαογραφικών φαινομένων. 9 Μαζί όμως με αυτήν την μέθοδο, την ιστορική-διαχρονική, κάθετη μέθοδο, χρησιμοποίησε και την οριζόντιασυγκριτική μέθοδο, συγκρίνοντας τα ελληνικά πολιτιστικά φαινόμενα με ανάλογα τους από όλον τον κόσμο, από όπου υπήρχαν πληροφορίες εκείνη την εποχή. 10 Παράλληλα όμως η ελληνική λαογραφία είναι και μια στροφή στην καθημερινή πραγματικότητα, όπου η λαϊκή ζωή προβάλλεται ιδανική, και η μελέτη των δημοτικών τραγουδιών εξακολουθεί να τα αντιμετωπίζει σαν ποιητικά και ηθικά πρότυπα. Ο Στ. Κυριακίδης όμως, καθηγητής λαογραφίας το 1926 στην νεοσύστατη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μετατοπίζει τον στόχο της έρευνας του από την καταγωγή στην μορφή των λαογραφικών φαινομένων, ενώ αργότερα η κόρη του, Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, καθηγήτρια και αυτή λαογραφίας στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κάνει την λαογραφία πιο επιστημονική και λιγότερο «εθνοκεντρική». 11 Εκείνο που ενδιαφέρει τον Κυριακίδη δεν είναι ούτε το πού ούτε το πότε γεννήθηκαν τα λαογραφικά φαινόμενα, αλλά πότε πήραν την μορφή που έχουν σήμερα. 12 Απομακρύνθηκε έτσι αναγκαστικά ο Κυριακίδης από την συνηθισμένη ελληνική λαογραφία που αποσπασματικά συνέκρινε νεώτερα λαϊκά στοιχεία με ανάλογα αρχαία. Άρχισε να αναζητά, μέσα από μια συγκεκριμένη εξελικτική διαδικασία, τον αρχικό τύπο της μορφής του φαινομένου που μελετούσε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της 6 C.Fauriel, Ελληνικά τομ. Α, σελ Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία, σελ Ibid., σελ Στ.Κυριακίδης, Το δημοτικό τραγούδι, σελ.ζ, πρόλογος από Αλκη Κυριακίδου. 10 Θέκλα Σανσαρίδου-Χεντριξ, Anthropology and Laographic Studies, Απολλωνία (1988), σελ Ibid., σελ.36: the main and well-known problem with anthropologists while studying other cultures is how to communicate and be objective. They should be close enough and at the same time distant from their subject, thereby avoiding ethnocentric judgements. Greek laographers, according to A. Kyriakides: still seem unaware of the problem, because they have always studied their own people and culture. However the problem must have existed, since educated people have been examining works and thoughts of uneducated peasants. This approach may be called a form of ethnocentrism because material has often been corrected and presented in what they considered to be a better form of popular songs and tales. 12 Στ.Κυριακίδης, Το δημοτικό, σελ.θ.

4 16 εφαρμογής της μεθόδου αυτής θα βρούμε στον πρυτανικό λόγο του το 1934, «Αι ιστορικαί αρχαί της δημώδους νεοελληνικής ποιήσεως», όπου προσπαθεί να δείξει πως ο αρχικός τύπος ενός ορισμένου είδους δημοτικών τραγουδιών, των παραλογών, δημιουργήθηκε στο θέατρο της μεταγενέστερης αρχαιότητας και πως πέρασε κατόπιν με την μορφή των επιθαλαμίων, στις γαμήλιες γιορτές, που είναι και ο κατ εξοχήν τόπος των παραλογών. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί είναι και εξωτερικά, δηλ. ιστορικά, και εσωτερικά, δηλ. μορφολογικά. Από την άποψη αυτή αποκλίνει από την συνιθισμένη πρακτική της ελληνικής λαογραφίας, που αναζητά την καταγωγή του μύθου. 13 Αυτό το ονομάζει ο Κυριακίδης «αρχαιολογικό ενδιαφέρον» της λαογραφίας. «Όπως εις την αρχαιότητα, ούτω και νυν», είναι η τυπική φράση με την οποία εισάγεται η απόδειξη της ενότητας ανάμεσα στην αρχαία και την νεώτερη Ελλάδα. Σαν αντικείμενο της λαογραφίας καθορίστηκαν, σύμφωνα με την έκφραση της εποχής (1870), «τα μνημεία της αρχαιότητος τα ζώντα παρά τω Ελληνικώ λαώ». 14 Αυτά τα «ζώντα μνημεία» ο Ν. Γ. Πολίτης τα χώρισε σε δύο μεγάλες κατηγορίες : α) Τα μνημεία του λόγου και β) Πράξεις και ενέργειαι. 15 Ο Κυριακίδης απορρίπτει την διαίρεση αυτή του Πολίτη και καθιερώνει την έννοια του «λαϊκού πολιτισμού» και προτείνει την μελέτη του κατά κατηγορίες εκδηλώσεων, που τις διαιρεί σε: α) φυσικές, β) πνευματικές, γ) κοινωνικές. 16 Τα δημοτικά τραγούδια τα εντάσσει στην κατηγορία των «πνευματικών εκδηλώσεων». Η εξέτεση όμως των δημοτικών τραγουδιών περιορίζεται στο φιλολογικό επίπεδο. Η εξέταση τους είναι ιστορική και μορφολογική, όχι λειτουργική που θα απαιτούσε την μετάβαση του λαογράφου στο τόπο όπου τραγουδιούνται τα τραγούδια για να βγάλει τα συμπεράσματα του για τον τρόπο που λειτουργούν μέσα στο κοινωνικό σύστημα του χωριού. Και εξηγούμε γιατί λέμε χωριό. Στην ελληνική ποιητική παράδοση η λαϊκή ποίηση περιλαμβάνει δύο βασικές κατηγορίες, διαφορετικές μεταξύ τους από πολλές απόψεις. Η πρώτη αντιπροσωπεύει τα τραγούδια που ειδικότερα ονομάζουμε «δημοτικά», έκφραση του λαού της υπαίθρου, των αγροτικών κυρίως και κτηνοτροφικών πληθυσμών, που συνεχίζουν μια παράδοση χιλίων και πάνω χρόνων. Η δεύτερη κατηγορία αντιστοιχεί στα τραγούδια που είναι αλλιώς γνωστά με τους όρους «λαϊκά» ή «ρεμπέτικα», τραγούδια των αστικών κέντρων, που στην αφετηρία τους εκφράζουν μια ορισμένη περιθωριακή τάξη, το υποπρολεταριάτο των μεγάλων πόλεων. Ανάμεσα στις δύο αυτές κατηγορίες, αυθεντική λαϊκή ποίηση, με την αυστηρή έννοια του όρου, θεωρείται γενικά μόνο το δημοτικό τραγούδι. 17 Σύμφωνα με τον Στ. Κυριακίδη η τύχη των δημοτικών τραγουδιών καθορίζεται από τις φάσεις του γλωσσικού μας ζητήματος με βασικό παράγοντα εδώ τον Ρομαντισμό. 18 Μόνο μέσα στο ρομαντικό κλίμα μπορεί να αναγνωρισθεί η δημιουργική δύναμη του λαού. Ο Διαφωτισμός 19 δεν μπορεί να δεχθεί κάτι τέτοιο, γιατί πιστεύει πως ένας μόνο 13 Ibid., σελ. Η. 14 Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Η θεωρία της ελληνικής λαογραφίας, σελ Ν.Γ.Πολίτης, «Λαογραφία»,.Λαογραφία 1 (1909) σελ Στ. Κυριακίδης, Ελληνική λαογραφία, Μέρος Α, Μνημεία του Λόγου, σελ Ε.Καψωμένος, Δημοτικό τραγούδι, μια διαφορετική προσέγγιση, σελ Ε. Κριαράς, Νέο Ελληνικό Λεξικό, σελ Ρομαντισμός, σύνολο πνευματικών κινημάτων που εμφανίστηκαν στις χώρες της Δυτ. Ευρώπης με πρώτη την Αγγλία στα τέλη του 18 ου αι. Και επικρατούν ως τα τέλη του 19 ου αι. στη λογοτεχνία, μουσική και καλές τέχνες με χαρακτηριστικά την προτίμηση στο συναίσθημα και όχι στη λογική, την ελεύθερη έκφραση των ατομικών και ομαδικών συναισθημάτων, την προτεραιότητα στην φαντασία και όχι στην κριτική ανάλυση. 19 Ε. Κριαράς, Λεξικό, σελ.370. Διαφωτισμός, πνευματικό κίνημα της Ευρώπης που ξεκίνησε από Γαλλία και Αγγλία τον 17 ο αι. και κορυφώθηκε στα μέσα του 18 ου αι. με βασική θέση ότι η αδέσμευτη

5 17 είναι ο πολιτισμός, αυτός των «φώτων». Έξω από αυτόν όλα είναι προλήψεις και δεισιδαιμονίες. 20 Η έννοια του λαού-δημιουργού είναι ρομαντική έννοια και έρχεται από την Γερμανία.. Εκεί η ρομαντική στροφή προς το παρελθόν έφερε τον λαό, δηλ. τον αγροτικό πληθυσμό, στο κέντρο του ενδιαφέροντος γιατί αυτός ήταν ο συνεχιστής του μεσαιωνικού πολιτισμού που στις πόλεις είχε αντικατασταθεί από τον μοντέρνο, τον πολιτισμό του Διαφωτισμού. Στην Ελλάδα όμως, όπου το παρελθόν ήταν η ένδοξη αρχαιότητα και ο λαός μιλούσε την «χυδαία» γλώσσα, το χάσμα θα ήταν αγεφύρωτο, αν δεν ανασυρόταν από το βάραθρο της δυσφήμησης η ενδιάμεση ιστορία, η μεσαιωνική. Πρωτοπόρος στάθηκε ο Ζαμπέλιος, με την «Μελέτη ιστορική περί μεσαιωνικού ελληνισμού», την οποία προέταξε στην έκδοση των «Δημοτικών ασμάτων της Ελλάδος». Ο Ζαμπέλιος ασπάζεται την ρομαντική άποψη του λαού ποιητή και προσπαθεί να δει τα πράγματα στην χρονική τους αλληλουχία για να μπορέσει να καταλάβει πως γεννήθηκαν τα δημοτικά τραγούδια. Πώς και κάτω από ποιές συνθήκες ο λαός ανέλαβε τον ρόλο του ποιητή. Αργότερα όμως η επίσημη ελληνική λαογραφία άλλαξε τους συντελεστές του προβλήματος της λαϊκής δημιουργίας. Ο Ν. Γ. Πολίτης μεταφέροντας στην ελληνική παιδεία τη θετικιστική άποψη, η οποία αντικατέστησε στην Ευρώπη την ρομαντική, υποστήριξε ότι ο λαός δεν δημιουργεί όλος μαζί. Αυτό είναι αδύνατο. Ενας είναι πάντοτε ο δημιουργός, με την διαφορά ότι ο ένας αυτός βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τους άλλους και γι αυτό το τραγούδι του γίνεται αμέσως αποδεκτό Το δημοτικό τραγούδι μέσα στη λογοτεχνία, την παράδοση και τη λαογραφία Αν θέλουμε τώρα να τοποθετήσουμε το δημοτικό τραγούδι μέσα στην ευρύτερη κατηγορία της λογοτεχνίας, πρέπει να θυμηθούμε ότι η λογοτεχνία διακρίνεται: α) με γνώμονα το δημιουργό και την σχέση του με το έργο, σε απρόσωπη και προσωπική, β) με γνώμονα τον τρόπο που μεταδίδεται, σε προφορική και γραπτή, γ) με γνώμονα τον τρόπο σύλληψης και την γλωσσοτεχνική μορφή, σε ποίηση και πεζό λόγο. Στην ιστορία του πολιτισμού πρώτη εμφανίζεται η προφορική απρόσωπη ποίηση, που στην πρωτόγονη έκφραση της συνδέεται αξεχώριστα με την μουσική και τον χορό. Εξέλιξη αυτής της πρώτης λογοτεχνικής έκφρασης του ανθρώπου είναι η σημερινή λαϊκή ποίηση. 22 Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι αποτελεί ένα ιδιαίτερο κλάδο μέσα στην νεοελληνική ποίηση. Είναι ο κλάδος με την μεγαλύτερη παράδοση αφού ορισμένα είδη δημοτικών τραγουδιών τοποθετούνται ανάμεσα στα πρώτα μνημεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Η μακρόχρονη, χωρίς διακοπή καλλιέργεια του είδους διαμόρφωσε μια τέχνη συγκροτημένη, όπου έχει αποτυπωθεί η καλλιτεχνική ιδιοφυία του λαού μας. Η ποιότητα αυτής της τέχνης προσδιορίζεται από την εκφραστική αμεσότητα και την τεχνική ωριμότητα μιας κοινωνίας που, ενώ διατηρεί τον οργανικό σύνδεσμο με την φύση και τις πρώτες ζωϊκές αξίες, ταυτόχρονα διαθέτει τη συσσωρευμένη εμπειρία μιας αδιάσπαστης πολιτισμικής συνέχειας. Το δημοτικό τραγούδι είναι από τις πολιτισμικές εκδηλώσεις χρήση του ορθού λόγου σε συνδιασμό με την μάθηση ελευθερώνουν τον άνθρωπο από τις προλήψεις και τον οδηγούν στην γνώση και την ευτυχία. 20 Στ. Κυριακίδης, Το δημοτικό τραγούδι, σελ.ιη. 21 Ν.Γ.Πολίτης, «Γνωστοί ποιηταί δημοτικών ασμάτων», Λαογραφικά Σύμμεικτα, τομ. Α, σελ 215, Ε.Καψωμένος, Δημοτικό, σελ 17.

6 18 του λαού εκείνη που παρουσιάζει την μικρότερη ξένη επίδραση και αποτελεί γι αυτό την πιο αυθεντική έκφραση του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. 23 Η ιδιομορφία της ελληνικής χώρας προκαλεί την σύσταση νησίδων απομονωμένων μεταξύ τους. Οι νησίδες αυτές διατήρησαν πιο καθαρά τα πολιτιστικά τους στοιχεία. Σε κάθε νησίδα ζουν κοινωνίες μικρές ολιγάνθρωπες, με περιορισμένο πλούτο. Η τεχνική τους δεν ανανεώνεται από έξω και έτσι έχουμε μια σαφή τάση για την επανάληψη του είδους, π.χ. τα οικιακά σκεύη, τα αγροτικά εργαλεία, τα προϊόντα της μικροτεχνίας παρουσιάζουν μια καταπληκτική ομοιομορφία μέσα στους αιώνες. Συνέπεια της ομοιομορφίας αυτής, αλλά και μαρτυρία πρέπει να είναι η επανάληψη των κοινωνικών θεσμίων. Μόνο δηλ. μια αναλλοίωτη κοινωνική ζωή μπορεί να εξυπηρετηθεί από ανάλογες μορφές υλικού πολιτισμού. Στις ελληνικές λοιπόν νησίδες η εθνική ζωή δεν ανανεωνόταν με γοργό ρυθμό. Την ίδια αντίδραση παρουσίαζαν οι πληθυσμοί, εκτός από τις αποφασιστικές στιγμές της ζωής, δηλ. στην γέννηση, στον γάμο, στον θάνατο, και στις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, στην επαγγελματική ζωή κλπ. Την ίδια στατικότητα παρουσιάζει και η ψυχολογία των απομονωμένων πληθυσμών. Η σταθερότητα αυτή των μορφών της λαϊκής ζωής είναι ενδεχόμενο να έχει και την αντιστοιχία της και στις λογοτεχνικές εκδηλώσεις του λαού. Όταν συναντούμε στα δημοτικά τραγούδια πανάρχαιους μύθους ή πανάρχαια μορφολογικά στοιχεία το φαινόμενο αυτό θεωρείται φυσική συνάρτηση της επιβίωσης των αρχαίων μορφών του πολιτισμού. 24 Ο Κ.Ρωμαίος 25 μιλά για το «αδιαίρετο» που παρουσιάζει η ελληνική παράδοση. Πολλοί προσπάθησαν να ορθώσουν χρονολογικούς φραγμούς και να αποδείξουν ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός κράτησε ως τα χρόνια του Λουκιανού και μετά έσβησε οριστικά. Όμως στον τόπο μας, όπου οι λαογραφικές σπουδές διαμορφώθηκαν κάτω ιδίως από την επίδραση υψηλής εθνικής σκοπιμότητας με επίκεντρο την ανάγκη να αποδειχθεί η άμεση καταγωγή της νεοελληνικής εθνότητας από τον αρχαίο ελληνικό λαό, έχουν συγκεντρωθεί αναρίθμητα παραδείγματα της επιβίωσης των αρχαίων ελληνικών εθίμων, γενικά μέσα στην νεοελληνική λαϊκή ζωή, και ειδικά στοιχείων της αρχαίας ελληνικής λαϊκής μορφολογίας του τραγουδιού μέσα στα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια. 26 Με την έρευνα αποκαλύπτεται ότι, όχι μόνο πρόκειται για την ίδια πολιτιστικά ράτσα και ότι συνεχίζουν ως σήμερα να διατηρούνται αρχαιότατες συνήθειες, αλλά και ότι συνεχίζεται και η ίδια ιδιοσυγκρασία, ο ίδιος εθνικός χαρακτήρας, παρόμοιες αντιδράσεις, ψυχικές, πνευματικές, καλλιτεχνικές. Ο ελληνικός λαός είναι από τους ελάχιστους στη γη που, από τον καιρό του Ομήρου ως και σήμερα έχει αγαπήσει τον ποιητικό λόγο και ιδιαίτερα το τραγούδι. 27 Όταν λέμε «ο λαός δημιουργεί», εννοούμε βέβαια τον άνθρωπο του λαού, γιατί σήμερα πια είναι γνωστό, πως δεν δημιουργούν πολλοί αλλά ο ένας. Στις παραπάνω θεωρίες, του Ζαμπέλιου και του Πολίτη (βλ.σελ 4) προστίθεται τώρα και η θεωρία του Γ. Αποστολάκη που εξωμοιώνει τον δημοτικό ποιητή με τον ατομικό δημιουργό-εξαιρετικό άτομο Ibid., σελ Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία, σελ Κ.Ρωμαίος, Κοντά τις ρίζες, σελ Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία, σελ Κ.Ρωμαίος, Κοντά, σελ.11 και Γ.Αποστολάκης, Τα δημοτικά ταγούδια, σελ. 266.

7 19 Ένας λοιπόν φτιάχνει το τραγούδι. Ένας απλός και ανίδεος από ποίηση και λογοτεχνία άνθρωπος του λαού γίνεται ποιητής και δημιουργός. Αλλά ο ένας αυτός, τις περισσότερες φορές, δεν διαφέρει από τους πολλούς (Θεωρία του Πολίτη-βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τους άλλους) παρά μόνο γιατί έχει την ικανότητα, μια ισχυρή συγκίνηση να την κάνει σύνθεση, δηλ. ποίημα και μουσική μαζί (θεωρία Αποστολάκη ατομικός δημιουργός/εξαιρετικό άτομο). Οι δημιουργοί του δημοτικού τραγουδιού λοιπόν είναι κατά κανόνα άνθρωποι του λαού. Οι δημιουργοί δεν μπορούν να εντοπισθούν, όχι γιατί χάθηκαν τα στοιχεία, αλλά γιατί ποτέ δεν υπήρξαν, καθώς ποτέ ο δημιουργός δεν διαφοροποιήθηκε από το σύνολο. 29 Είναι άτομα με αυξημένη καλλιτεχνική ευαισθησία, ασύνειδοι φορείς της προφορικής ποιητικής παράδοσης και της κουλτούρας μιας ομοιογενούς κοινωνίας, μιας κοινωνίας της υπαίθρου με κλειστή σπιτική οικονομία, που έζησε για αιώνες κάτω από τις ίδιες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, και της οποίας το δημοτικό τραγούδι αποτελεί την καλλιτεχνική έκφραση. 30 Για να δημιουργηθεί όμως ένα τραγούδι, χρειάζεται οπωσδήποτε μια αφορμή. Μια μεγάλη χαρά, που ξεφεύγει από τα συνηθισμένα μέτρα ή μια δυνατή λύπη που συγκλονίζει την ανθρώπινη ψυχή είναι αφορμές δημιουργίας τραγουδιών. Ο έρωτας, ο γάμος, η γέννηση ενός παιδιού και η χαρά της μάνας για την απόκτηση του, ο ξενιτεμός, και η πίκρα του ζωντανού χωρισμού, ο θάνατος και η έννοια για τον κάτω κόσμο, είναι φάσεις της ζωής που έγιναν τραγούδια. Και κοντά σ αυτά και οι συγκλονιστικές στιγμές της εθνικής ζωής του λαού. Επιτυχίες και νίκες, καταστροφές, χαλασμοί και αποτυχίες. 31 Όταν ένα καινούριο τραγούδι που θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο μιας συλλογικής εκδήλωσης, π.χ. γάμος, βάφτηση, γιορτές ανταποκρίνεται στο κοινό αίσθημα, γίνεται αυτόματα μέρος της προφορικής παράδοσης. Οι παριστάμενοι θα το πάρουν, θα το ξανατραγουδήσουν πιο πέρα, θα διαδοθεί από στόμα σε στόμα και θα καταλήξει να γίνει κοινό κτήμα. 32 Στην ουσία όμως στην λαϊκή λογοτεχνία, αντίθετα από ότι στην έντεχνη, το τραγούδι δεν γίνεται πραγματικότητα από την στιγμή που κάποιος θα το πει για πρώτη φορά., αλλά από την στιγμή που θα το υιοθετήσει η κοινότητα. 33 Το παρακάτω γεγονός το αναφέρουν και ο Στ.Κυριακίδης και η Μ. Μιράσγεζη στα βιβλία τους (Το Δημοτικό τραγούδι και Νεοελληνική λογοτεχνία αντίστοιχα). «Ο αείμνηστος Πολίτης εις την περί Γνωστών ποιητών δημοτικών ασμάτων ομιλίαν του αναφέρει μιαν παρατήρησιν του Αδ. Αδαμαντίου: «Ούτος ακούσας ποτε εν Τήνω άξεστον και ακατασκεύαστον άσμα έλαβε την εξής περίεργον εξήγησιν της απορίας του: Ακόμη δεν το ταίριασαν αι κοπέλαις το τραγούδι, θα το ταιριάσουν τον άλλο χρόνο Ότι δηλ. μόλις το επόμενο έτος θα λάβει το τραγούδι την οριστικήν του διάπλασιν και διατύπωσιν». Από την στιγμή που ένα τραγούδι θα κυκλοφορήσει, είτε με κάποιον που θα ταξιδέψει ή θα ξενιτευτεί, αρχίζει και μια διαδικασία ασύνειδης επεξεργασίας από τον συλλογικό φορέα, την κοινότητα.υφίσταται δηλ. μια σειρά από μικρές αλλαγές, όπως π.χ. η προσαρμογή σε τοπικά ή περιστασιακά δεδομένα Από αυτή την διαδικασία προκύπτουν περισσότερες κατά τόπους παραλλαγές του ίδιου τραγουδιού. Μπορεί το τραγούδι να απομακρύνεται από την αρχική του μορφή ως ένα βαθμό, αλλά καθώς υφίσταται 29 Α. Πολίτης, «Το δημοτικό τραγούδι», Ιστορία, σελ Ε.Καψωμένος, Το Δημοτικό, σελ Μαρία Μιράσγεζη, Νεοελληνική Λογοτεχνία, τόμ. Α, σελ Ε.Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ Στ. Κυριακίδης, Το δημοτικό, σελ κε.

8 20 διαδοχικές επεξεργασίες μέσα από την ευαισθησία πολλών ανθρώπων ή και πολλών γενεών, τείνει προς την καλλιτεχνική αρτιότητα. Συμβαίνει συνήθως τα πιο παλιά δημοτικά τραγούδια να είναι και τα πιο άρτια, μια και έχουν υποστεί πιο μακρόχρονη επεξεργασία στο στόμα του λαού. 34 Όσο για την σύνθεση και την κυκλοφορία των κλέφτικων τραγουδιών ο Fauriel 35 την αποδίδει σε μια ειδική κατηγορία δημιουργών. Εκτός από μερικά τραγούδια που είναι έργα των ίδιων των κλεφτών τα περισσότερα θεωρούνται έργα τυφλών ζητιάνων που υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα και θυμίζουν τους αρχαίους ραψωδούς. Αυτοί είναι περιπλανώμενοι τραγουδιστές και συνηθίζουν να μαθαίνουν απέξω όσα περισσότερα τραγούδια μπορούν. Με τον θησαυρό αυτό στην μνήμη περιδιαβαίνουν όλη την Ελλάδα και τραγουδούν στον κόσμο που μαζεύεται γύρω τους εκείνα τα τραγούδια που νομίζουν ότι ταιριάζουν στην περίσταση. Οι ραψωδοί αυτοί χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Οι πρώτοι, συνήθως οι περισσότεροι, είναι αυτοί που συλλέγουν, μαθαίνουν και διαδίδουν τραδούγια που δεν έχουν συνθέσει οι ίδιοι. Οι άλλοι, που αποτελούν και την πιο αξιόλογη ομάδα κοντά στα παραπάνω έχουν και την ποιητική ικανότητα να προσθέτουν στο πλήθος των γνωστών τραγουδιών άλλα τραγούδια, δικά τους. Κάθε θέμα, αρκεί να είναι αγαπητό τους κάνει. Συνήθως όμως τραγουδούν τα πολεμικά γεγονότα και τα άλλα κατορθώματα των κλεφτών. Θα μπορούσαμε να τους ονομάσουμε λαϊκούς ιστορικούς της Ελλάδας. Μια ακόμα σχέση πολύ χαρακτηριστική ανάμεσα στους αρχαίους ραψωδούς και στους καινούριους είναι ότι και αυτοί είναι μουσικοί και ποιητές συνάμα. 36. Ένα τραγούδι μπορεί να ζει συγχρόνως, όχι μόνο σε πολλούς τόπους της ίδιας χώρας αλλά και σε πολλές χώρες γειτονικές ή και μακρινές, μπορεί όμως και να μείνει και τοπικό, κλεισμένο στα στενά όρια μιας μικρής επαρχιακής κοινότητας, όταν το περιεχόμενο του τραγουδιού κλείνει βιώματα που δεν μπορούν να εξαπλωθούν έξω από τον τόπο που το δημιούργησε. 37 Πέρα όμως από την ποικιλία των δημοτικών τραγουδιών και των μεταξύ αυτών διαφορών, η όλη δημοτική ποίηση κάθε λαού, που πηγάζει από την ίδια πηγή, την εθνική ψυχή, εμφανίζεται ενιαία ως προς το πνεύμα και ως προς την εξωτερική μορφή. Στην ενότητα της μορφής συντελεί βεβαίως και ο συντηρητικός χαρακτήρας, ο οποίος διακρίνει την δημοτική ποίηση γενικά σε αντίθεση με την τεχνική. Οι ποιητές του λαού δεν εξέρχονται από τα παραδεδομένα. «Ό,τι άπαξ ευρέθη, εδοκιμάσθη και ενεκρίθη υπό του λαού, δεν εγκαταλείπεται ευκόλως». 38 Η ποιητική παράδοση είναι λοιπόν συντηρητική, ο ρόλος της δεν έγκειται στην δημιουργία καινούριου ποιητικού υλικού, αλλά στην συντήρηση και στην αναπαραγωγή του ήδη υπαρκτού. Ρυθμιστικός παράγοντας είναι κυρίως ο ακροατής, που συγκρατεί και αναμεταδίδει το υλικό και τα μορφολογικά στοιχεία των δημοτικών τραγουδιών. 34 Ε.Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ C.Fauriel, Ελληνικά, τόμ. Α,σελ. 34: «Κλέφτικα τραγούδια γιατί έχουν υπόθεση τους τα κατορθώματα των κλεφτών εναντίον των στρατιωτικών σωμάτων των πασάδων». Ε.Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ.22: «Κλέφτικα: τα τραγούδια που αφορούν τη ζωή και την πολεμική δράση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, των κλεφτών και αρματολών της τουρκοκρατίας και ανάγονται σε μια ορισμένη ιστορική περίοδο, το 18 ο και στις αρχές του 19 ου αιώνα». Για περισσότερες πληροφορίες για το πνεύμα των κλέφτικων τραγουδιών βλ. παρακάτω στο κεφάλαιο «Η γυναίκα ηρωίδα». 36 C.Fauriel, Ελληνικά, σελ Μαρία Μιράσγεζη, Νεοελληνική, τόμ. Α, σελ Στ. Κυριακίδης, Το δημοτικό, σελ. 7.

9 21 Όταν μιλάμε για το δημοτικό τραγούδι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για άσμα. Άσμα σύμφωνα με τον Κυριακίδη 39 είναι «κυρίως η δια της μουσικής και λόγου έρρυθμος έκφρασις διαφόρων ισχυρών συναισθημάτων, η οποία πολλάκις και μάλιστα εις τον λαόν, συνοδεύει τας ερρύθμους του σώματος κινήσεις κατά την εργασίαν και τον χορόν». Οι περισσότεροι Έλληνες και ξένοι που ασχολήθηκαν με το δημοτικό τραγούδι προκάλεσαν ένα τεχνητό διαχωρισμό ανάμεσα σε κάτι γενετικά ενιαίο, τον λόγο και την μουσική. «Δεν πρέπει να χωρίζωμεν ό,τι είναι αχώριστον, ποίησιν και τραγούδι» είπε στοχαστικός μελετητής του νεοελληνικού πολιτισμού, ο Γ.Τερτσέτης. 40 Στενή σχέση λοιπόν με το δημοτικό τραγούδι έχει και ο χορός. «Σέρνω το χορό» λέει ο λαός και συρτός ονομάζεται και ένας από τους λαϊκούς ελληνικούς χορούς, η καταγωγή μάλιστα του οποίου είναι αρχαιότατη. Στα χρόνια του Καλιγούλα, όταν η αρχαία Ελλάδα είναι υποταγμένη στους Ρωμαίους, ένας πλούσιος γαιοκτήμονας από την Βοιωτία, θέλει να αναστήσει τα παλιά έθιμα του τόπου του. Σώζεται σήμερα, μνημείο της προσπάθειας του αυτής, μια επιγραφή που μεταξύ άλλων μας πληροφορεί πως «και την των συρτών πάτριον όρχησιν θεοσεβώς επετέλεσε». Όχι μόνο οι αρχαίοι Έλληνες χόρευαν έναν χορό συρτό αλλά αυτός ήταν δεμένος με τις τοπικές παραδόσεις και τα έθιμα Διαίρεση των δημοτικών τραγουδιών Η διαίρεση και ταξινόμηση των δημοτικών τραγουδιών παρουσιάζει ορισμένα προβλήματα: ρευστότητα ορίων ανάμεσα σε ορισμένες κατηγορίες τραγουδιών σε συνάρτηση με την δυνατότητα εφαρμογής πολλαπλών κριτηρίων. Ο ίδιος ο λαός χρησιμοποιεί κατά τόπους και κατά καιρούς ποικίλες ονομασίες, π.χ. παραλογή (περιλοή), καταλόγι, κλέφτικα, μοιρολόγια, νανουρίσματα, ρίμες, μαντινάδες.. Η επικρατέστερη λαϊκή διαίρεση είναι η γενική διάκριση των τραγουδιών με βάση τις περιστάσεις που τραγουδιούνται σε: α) τραγούδια της τάβλας (της ξεφάντωσης, καθιστά) με θέματα κυρίως ηρωϊκά και γνωμικά, β) τραγούδια της στράτας με θέματα επικολυρικά, γ) τραγούδια του χορού με θέματα κυρίως ερωτικά αλλά και ηρωϊκά εν μέρει. Οι ερευνητές και εκδότες των δημοτικών τραγουδιών δεν χρησιμοποιούν ενιαία κριτήρια στην ταξινόμηση τους. Άλλοτε κατατάσσουν τα τραγούδια με βάση την παραπάνω λαϊκή διαίρεση, άλλοτε με βάση τις κοινωνικές εκδηλώσεις που συνοδεύουν και τη λειτουργία σ αυτές ( γάμου, μοιρολόγια, νανουρίσματα), άλλοτε με βάση το θέμα τους (ιστορικά, κλέφτικα). Οι επικρατέστερες τάσεις είναι τρεις και αφορούν τα κείμενα των τραγουδιών ανεξάρτητα από την μελωδία. 42 Α.Ο Ν. Πολίτης στην συλλογή του «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού», τα ταξινομεί θεματικά και λειτουργικά και ξεχωρίζει τις ακόλουθες κατηγορίες: α) ιστορικά, β) κλέφτικα, γ) ακριτικά, δ) παραλογαίς, ε) τραγούδια της αγάπης, στ) νυφιάτικα τραγούδια, ζ) ναναρίσματα, η) κάλανδα βαϊτικα, θ) τραγούδια της ξενητιάς, ι) μοιρολόγια, ια) μοιρολόγια του κάτω κόσμου και του χάρου, ιβ) γνωμικά, ιγ) εργατικάβλάχικα, ιδ) περιγελαστικά. 39 Στ. Κυριακίδης, Το Δημοτικό, σελ Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία, σελ Ibid., σελ Ε.Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ. 22.

10 22 Β.Ο Στ.Κυριακίδης στο βιβλίο του «Ελληνική Λαογραφία, μέρος Α : Μνημεία του λόγου», τα ταξινομεί με βάση τον τρόπο ποιητικής επεξεργασίας. Έτσι τα χωρίζει σε τρεις γενικές κατηγορίες, μέσα στις οποίες εντάσσονται οι ειδικότερες κατηγορίες του Πολίτη: α) κυρίως άσματα, περιλαμβάνουν τα εργατικά, εορταστικά-εθιμικά, παιδικά, της αγάπης, του γάμου, της ξενητιάς, μοιρολόγια, κλέφτικα, ιστορικά, σατιρικά, γνωμικά, θρησκευτικά, β) διηγηματικά: περιλαμβάνουν τα ακριτικά, πλαστά (παραλογές), και ρίμες (ομοιοκατάληκτα ιστορικά τραγούδια, πολύστιχα συνήθως), γ) δραματικές παραστάσεις: περιλαμβάνουν λαϊκές διασκευές από έργα προσφιλή στο λαό (Θυσία, Ερωτόκριτος). Γ.Ο Δ. Λουκάτος 43 στο βιβλίο του «Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία», τα ταξινομεί πάνω σε μεικτή βάση, τεχνοτροπική και λειτουργική: α) επικά (ακριτικά, κλέφτικα, ιστορικά), β) λυρικά (παραλογές, της αγάπης), γ) οικογενειακά (νυφιάτικα, της ξενητιάς, μοιρολόγια, του τραπεζιού), δ) θρησκευτικά (κάλαντα), ε) κοινωνικά (αποκριάτικα, σατιρικά, του κλήδονα, εργατικά, γνωμικά), στ) εποχικά (πρωτοχρονιά, χελιδονίσματα, Μάης, Περπερούνα), ζ) παιδικά ( κυκλικά παιχνίδια, νανουρίσματα, πρωτοβαδίσματα). Στην μελέτη μας αυτή θα ακολουθήσουμε την διαίρεση του Πολίτη γιατί μας ενδιαφέρουν θεματικά και λειτουργικά μέσα στην κοινωνία. Και επίσης γιατί σε αυτήν την μελέτη δεν θα ασχοληθούμε με τον τρόπο της ποιητικής επεξεργασίας αλλά ούτε και με την τεχνοτροπία τους. Δεν μπορούμε όμως να πούμε ότι υπάρχουν στεγανά στην διαίρεση των δημοτικών τραγουδιών και βλέπουμε ότι πολλές φορές οι κατηγορίες συμπίπτουν. Πολλές άλλες ταξινομήσεις θα μπορούσαν να γίνουν με βάση τη δομή, την ανάλυση του μύθου ή την ανάλυση της μελωδίας και του ρυθμού. Γιατί βέβαια το δημοτικό τραγούδι, σαν τέχνη σύνθετη που είναι ανήκει εξ ίσου στην λογοτεχνία, στην λαογραφία, στην κοινωνική ανθρωπολογία και την μουσικολογία Καταγωγή Το θέμα της καταγωγής του νεοελληνικού δημοτικού τραγουδιού τέθηκε για πρώτη φορά στην προεπαναστατική περίοδο, όταν το ώριμο αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης αναζητούσε ερείσματα στην πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού. Ο πρώτος που μελέτησε το θέμα συστηματικά ήταν ο Fauriel, ο οποίος στην εισαγωγή της συλλογής του συγκέντρωσε μαρτυρίες από αρχαίες και σε μικρότερο βαθμό από μεσαιωνικές πηγές για την ύπαρξη των δημοτικών τραγουδιών στην αρχαιότητα και στο Βυζάντιο και υποστήριξε ότι τα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια προήλθαν από την βαθμιαία και συνεχή μεταβολή ανάλογων τραγουδιών της αρχαιότητας. Ο Fauriel φέρνει ως παράδειγμα το γνωστό χελιδόνισμα: «Χελιδόνα έφθασε/θάλασσα επέρασε», αλλά όπως παρατηρεί ο Στ.Κυριακίδης μπορεί μεν να προέρχεται από την αρχαιότητα αλλά πρέπει όμως να παρατηρηθεί ότι αυτό όπως και άλλα είναι συνδεδεμένα με ορισμένα έθιμα, είναι δε γνωστή η «ζωτικότης και μακροβιότης των εθίμων». 45 Είναι λοιπόν ανάγκη να αναζητηθούν άλλα στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά είναι οι δύο λέξεις «τραγούδι» και «παραλογή». Ο όρος τραγούδι προκάλεσε την περιέργεια των ερευνητών για την στενή σχέση με τον αρχαίο όρο 43 Δ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική λαογραφία, σελ Ibid., σελ Στ. Κυριακίδης, Το δημοτικό, σελ. 172.

11 23 τραγωδία. Πρώτος ο Σπ. Ζαμπέλιος έγραψε ένα δοκίμιο με τίτλο «Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ». Αργότερα ο Κυριακίδης έδωσε ένα πρωτότυπο σύστημα ερμηνείας. Σύμφωνα με αυτό, το σημερινό τραγούδι προέρχεται ιστορικά από την αρχαία τραγωδία με ενδιάμεσο τα ορχηστρικά δράματα των Ρωμαίων. Ο όρος «παραλογή», προέρχεται από την αρχαία λέξη «παρακαταλογή» που δήλωνε την μελοδραματική απαγγελία. Στα παραπάνω θα μπορούσε να προστεθεί και η λέξη «καταλόγι» και υπό τους βυζαντινούς τύπους «καταλόγιν», «καταλογίτσιν», και «καταλόγημα». Η λέξη αυτή προέρχεται προφανώς από το ρήμα καταλέγω, το οποίο ήδη από του Ομήρου έχει μεν πλην άλλων την σημασία του «αφηγείσθαι, εκθέτειν λεπτομερώς, χρησιμοποιείται όμως και αντί του άδειν». 46 Μετά τις λέξεις αυτές άλλο στοιχείο είναι ο καταξοχήν στίχος του δημοτικού τραγουδιού, ο ιαμβικός δεκαπαντασύλλαβος, που άλλοι τον θεωρούν εξέλιξη του τροχαϊκού τετράμετρου, άλλοι του ιαμβικού καταληκτικού τετράμετρου. Άλλο στοιχείο που μας οδηγεί στην αρχαιότητα είναι οι υποθέσεις από μερικές από τις παραλογές, των οποίων ο πυρήνας τουλάχιστον μας θυμίζει αρχαίους και μάλιστα προσφιλείς στο θέατρο μύθους. 47 Ο Ε. Καψωμένος όμως θέτει ένα άλλο ερώτημα. Η αρχαία και η νεοελληνική λαϊκή παράδοση αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά πολιτισμικά συστήματα ή πρόκειται για την επιβίωση και τον μετασχηματισμό του ίδιου πολιτισμικού συστήματος; Σε απάντηση του ερωτήματος αυτού επικαλείται τον Ι.Θ. Κακριδή που κάνει μια επισήμανση που σχετίζεται με το παραπάνω ερώτημα, και η οποία συναρτάται με ζητήματα κοσμοθεωρητικής τάξης στη βασική δομική σχέση φύση πολιτισμός. Λέει λοιπόν ο Κακριδής: «Η αρχαία ελληνική ποίηση ουδέποτε εξαντλείται στην περιγραφή της φύσης. Η φύση ωστόσο αποτελεί το σταθερό πλαίσιο της ανθρώπινης ζωής και δράσης». 48 Η επισήμανση αυτή ισχύει απόλυτα και για το δημοτικό τραγούδι. Και καθώς αφορά τη «στρατηγική σχέση» φύση πολιτισμός αποκαλύπτει μια ουσιαστική συγγένεια ανάμεσα στις δύο πολιτισμικές παραδόσεις Γενικά χαρακτηριστικά Τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια είναι κατά βάση λυρικά, με έμφαση δηλαδή στο αίσθημα και το συναίσθημα, με εξαίρεση α) ορισμένα θέματα ακριτικών και παραλογών που συνδιάζουν αφήγηση αρκετά ανεπτυγμένη και β) τα καθαυτό διηγηματικά τραγούδια. Σύμφωνα με τον Κυριακίδη τα μεν διηγηματικά είναι κυρίως ανδρικά, τα δε κυρίως τραγούδια είναι κατά το πλείστον γυναικεία. 50 Έχουμε σε όλες τις άλλες περιπτώσεις μια λυρική και όχι ρεαλιστική επεξεργασία των θεμάτων. Το δημοτικό τραγούδι επίσης μένει κοντά στο κύριο και σημαντικό, είτε αυτό είναι γεγονός, είτε αίσθημα ή συναίσθημα, παραμερίζοντας κάθε άσκοπη λεπτομέρεια. 6. Μυθοποίηση Ο Α.Πολίτης 51 επισημαίνει ότι το περιεχόμενο δεν προέρχεται άμεσα από την αγροτική ζωή, της οποίας είναι προϊόν το δημοτικό τραγούδι, αλλά έμμεσα, από την μυθολογία 46 Ibid., σελ Ibid.,σελ Ι.Θ. Κακριδής, Έλα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, αναφέρεται στον Καψωμένο, Το δημοτικό, σελ Ε. Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ Στ. Κυριακίδης, Το δημοτικό, σελ Α. Πολίτης, «Το δημοτικό τραγούδι», Ιστορία, σελ

12 24 της. Δεν υπάρχουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζει κάθε μέρα ο αγρότης, οι καλλιέργειες, η απομονωμένη ζωή, η βαριά τουρκική φορολογία, ο φόβος της διοικητικής μηχανής, κ. ά. Εμφανίζεται ένας κόσμος ιδεατός, μυθικός, που αποτελεί την υπέρβαση της καθημερινής ζωής. Δεν θέλει να δεχθεί την αθλιότητα της και θέλει να την υποκαταστήσει με μια ζωή πλούσια, γεμάτη βασιλιάδες, πρίγκηπες, όμορφες κοπέλες, χρυσά και βελουδένια ρούχα, πλούσια κοπάδια, μεγάλες προίκες, κλπ. Λείπουν τα πραγματικά στοιχεία, π. χ. ο υποσιτισμός, οι επιδημίες, οι πόλεμοι και μόνο τα ακραία κακά, ο θάνατος και η ξενητιά αναφέρονται. Ο ίδιος συγγραφέας ερμηνεύει αυτήν την έντονη παρουσία της μυθολογίας και την έλλειψη της καθημερινής πραγματικότητας όχι σαν ένα υποτιθέμενο ιδανισμό του ελληνικού λαού ούτε με την υπόθεση ότι το καθημερινό δεν βάραινε στην συνείδηση της κοινωνίας. Ίσως ήταν απόρροια μιας αναγκαστικής εξιδανίκευσης, που επιχειρούσε να αντισταθμίσει την πραγματικότητα με την φαντασία. Ο μύθος συγκεντρώνεται σε ορισμένα σημαντικά στοιχεία με ξεχωριστή σημασία και το τραγούδι προχωρεί με νοηματικά ή χρονικά άλματα δραστηριοποιώντας τη φαντασία του ακροατή για να καλύψει τα κενά. Η διαγραφή των προσώπων είναι αδρή και σχηματική, προβάλλει ως την υπερβολή ένα βασικό χαρακτηριστικό, σωματικό ή ψυχικό. Ο ήρωας είναι κατά κανόνα μια απλή, μονοδιάστατη μορφή, χωρίς ψυχολογική επιφάνεια, που επιβάλλεται με την ένταση και την ενάργεια της. Προσωπικός και επώνυμος, αλλά στην ουσία υπερατομικός και σχηματικός, συνοψίζει τα τυπικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν το ανθρώπινο ιδανικό της κοινότητας. Τέλος υπάρχει συγκεκριμένος τοπικός και χρονικός προσδιορισμός, που πλαισιώνει απαραίτητα την πράξη. 7. Το φυσικό περιβάλλον Όπως αναφέραμε παραπάνω οι περιοχές της ποιητικής έμπνευσης του δημοτικού τραγουδιού είναι ο άνθρωπος και η φύση. Ο άνθρωπος παραμένει πάντοτε το αποκλειστικό αντικείμενο του δημοτικού τραγουδιού. Η φύση αντιπροσωπεύει το τυπικό περιβάλλον του ανθρώπου, με το οποίο τον συνδέει μια στενή και οργανική σχέση. Αυτή η σχέση εκφράζεται με την εμψύχωση και προσωποποίηση των στοιχείων του φυσικού κόσμου, που εμφανίζονται να περιβάλλουν με οικειότητα τον άνθρωπο, να βρίσκονται σε μια διαρκή ανταπόκριση μαζί του, να του συμπαραστέκονται στις περιπέτειες και να συμπάσχουν στις δυστυχίες του. Επίσης εκφράζεται έμμεσα με τις εικόνες, τις μεταφορές, τις παρομοιώσεις, τα σύμβολα και τις αλληγορίες. Οι αφηρημένες έννοιες είναι ασυμβίβαστες με το ποιητικό αισθητήριο του λαού, που θέλγεται από το απτό και το συγκεκριμένο, από την αισθητή, πλαστική παράσταση. Τα φυσικά φαινόμενα, τα βουνά, οι κάμποι και η θάλασσα, τα δέντρα και τα πουλιά, τα άψυχα και τα έμψυχα χρησιμεύουν ως μοντέλα προς τα οποία παραβάλλονται οι φυσικές και ψυχικές ιδιότητες του ανθρώπου, οι πράξεις, τα αισθήματα και τα πάθη του. 8. Σύμβολα Ως προς τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στο δημοτικό τραγούδι αυτά βασίζονται σε γνωστές χαρακτηριστικές ιδιότητες των πραγμάτων που είναι κοινές και σε άλλες εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού, τους μύθους, τις παραδόσεις, τα μαγικολατρευτικά έθιμα. Έτσι π.χ. τα λουλούδια συμβολίζουν την γυναικεία ομορφιά ή την δροσιά και την χάρη της, η λεμονιά και η μηλιά την κόρη, το κυπαρίσσι τον λεβέντη ή το ψιλόλιγνο ανάστημα, τα πουλάκια το κάλλος και την τρυφερότητα, ο αητός και το γεράκι την παλληκαριά και την περηφάνια, η πέτρα τη σκληρότητα, ο άνεμος την ταχύτητα, ο

13 25 ουρανός, τα βουνά και η θάλασσα το υπερφυσικό μέτρο, ο ήλιος και τα αστέρια την ομορφιά σε υπερθετικό βαθμό κ.ά. Το πλήθος των εικόνων όπου τα στοιχεία και τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου χρησιμεύουν για να ζωγραφίσουν τον άνθρωπο και τα κινήματα του σφραγίζει την δημοτική μας ποίηση με μια χαρακτηριστική ποιότητα. Επίσης δείχνει τον βαθύ σύνδεσμο του ανθρώπου με την φύση, σύνδεσμο που προσδιορίζει την ιδιοσυγκρασία και έμμεσα την κοσμοαντίληψη του ελληνικού λαού Δομή Η εκφραστικότητα του δημοτικού τραγουδιού στηρίζεται προπάντων σε ορισμένες απλές, αλλά εξαιρετικά παραστατικές δομές, που χρησιμεύουν για να τραβήξουν την προσοχή και να κερδίσουν τη συμμετοχή του ακροατή, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνουν την απομνημόνευση του. Οι δομές αυτές είναι η παράταξη ομοειδών όρων, η πλεοναστική επανάληψη, τα σχήματα αντίθεσης και τα σχήματα συμμετρίας. Συνοψίζοντας τον Καψωμένο 53 για τις παραπάνω δομές αναφέρουμε ότι η παράταξη ομοειδών όρων ισχύει κυρίως για τους βασικούς φορείς του νοήματος ουσιαστικό, ρήμα. Σκοπεύει στην ένταση του λόγου, και μέσα από αυτήν, στην προβολή και την ανάδειξη των αντίστοιχων όρων για να οδηγήσει σταδιακά σε μια κορύφωση. Π.χ. Η μια με κέρνα με γυαλί κι άλλη με πινάκι Κι αυτή η πλιο μικρότερη με κέρασε φαρμάκι. Η επανάληψη αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο του δημοτικού τραγουδιού. Η βασική χρήση της επανάληψης είναι επικοινωνιακή. Επαναλαμβάνουμε αυτό που θέλουμε να τονίσουμε περισσότερο, και σκοπεύουμε στην έμφαση. Π.χ. -Κέρνα μας, Ρήνη μ, κέρνα μας, κέρνα ώσπου να φέξει. Μια δεύτερη βασική λειτουργία είναι η κλιμάκωση της έντασης και του νοήματος. Π.χ. Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά καμαρωμένη. Εκτός όμως από τις δύο αυτές βασικές λειτουργίες η επανάληψη χρησιμεύει και για καθαρά αισθητικούς σκοπούς. Το άλλο στοιχείο της τεχνικής του δημοτικού τραγουδιού είναι η αντίθεση. Η δομή του μύθου ανάγεται σε γενικότατες αντιθέσεις όπως π.χ. ζωή-θάνατος, άνθρωπος- φύση, άτομο-κοινωνία, καλό-κακό. Τα πρόσωπα δίνονται κατά ζεύγη: ήρωας αντιήρωας, βοηθός αντίμαχος, ένας πολλοί. Η πράξη δίνεται ως δράση αντίδραση, λόγος αντίλογος,κλπ. Ήταν η μέρα βροχερή κι η νύχτα χιονισμένη. Από μακρυά τον χαιρετά κι από κοντά του λέει. 54 Το φαινόμενο της συμμετρίας δεν είναι ανεξάρτητο από τα προηγούμενα. Αντίθετα, στο επίπεδο της έκφρασης, αποτελεί τον κυρίαρχο ρυθμό στον οποίον υπακούουν τα 52 Ε. Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ Ibid., σελ Passim.

14 26 παραπάνω σχήματα. Πρόκειται για μια σταθερή τάση που εκφράζεται με την αντιστοιχία ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα ομοειδή συντακτικά μέλη. Διψούν τα λάφια για νερό και τα πουλιά για δρόσο. Που κλαίγ η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα. Οι παραπάνω δομές με την πυκνότητα και την στερεοτυπία των σχημάτων τους σφραγίζουν την ποιότητα του λόγου, ενώ παράλληλα δείχνουν πως η τυποποίηση των εκφραστικών μέσων αποτελεί θεμελιακό χαρακτηριστικό της λαϊκής ποίησης. 10. Στίχος Άλλα εκφραστικά μέσα που εξετάζονται είναι: α) ο στίχος: ο πιο συνιθισμένος στίχος των δημοτικών τραγουδιών είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Για την καταγωγή του υπάρχουν πολλές θεωρίες. Πιο πιθανή είναι η άποψη ότι είναι σύνθετος στίχος, λόγιας προέλευσης, με βάση τον οκτασύλλαβο και το δεύτερο ημιστίχιο του ιαμβικού δωδεκασύλλαβου, τυπικού βυζαντινού στίχου. Είναι ο δεκαπεντασύλλαβος ο συνηθισμένος στίχος των λογίων του 11 ου και 12 ου αι. και ίσως η ηλικία του να μην είναι παλαιότερη. Άλλοι στίχοι που χρησιμοποιούνται είναι ο δωδεκασύλλαβος και ο ιαμβικός οκτασύλλαβος. 55 Παρατηρείται επίσης ισομετρία μορφής και περιεχομένου. Ο στίχος συμπίπτει πάντοτε με την φράση. Κάθε στίχος περικλείει ένα νόημα και δεν έχουμε διασκελισμό από έναν στίχο στον άλλο. Όταν η φράση επεκτείνεται πέρα από τον στίχο, τότε ο καθένας αποκτά ένα δικό του, αυτόνομο νόημα, π.χ. Μάννα με τους εννιά σου γιούς και με την μια σου κόρη, Στα σκοτεινά την ήλουγες, στο φέγγος την επλέκες. 11. Τριαδικό σχήμα Ένας άλλος τεχνοτροπικός κανόνας είναι το τριαδικό σχήμα ή το σχήμα του τρίτου και καλύτερου. Εισάγει το κύριο πρόσωπο ή αντικείμενο ως τρίτο, τονίζοντας συγχρόνως τις υπέρτερες ιδιότητες του ως προς τα δύο πρώτα, π.χ. Βάνει τον ήλιο πρόσωπο, και το φεγγάρι στήθος Και του κοράκου το φτερό βάνει γαϊτανοφρύδι. 12. Γλώσσα Εκτός όμως από τα γενικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν τα δημοτικά τραγούδια, παρατηρεί ο Α. Πολίτης, 56 υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάλογα με τα είδη. Η γλώσσα των ακριτικών είναι πιο πλούσια και πιο επεξεργασμένη από την γλώσσα των κλέφτικων. Τα δίστιχα και τα μοιρολόγια παρουσιάζουν την μεγαλύτερη γλωσσική ποικιλία. Και αναρωτιέται αν απλώς τα παλαιότερα τραγούδια εμφανίζονται πιο 55 Α. Πολίτης, «Το δημοτικό τραγούδι», Ιστορία, σελ Ibid., σελ. 298.

15 27 επεξεργασμένα γιατί ο χρόνος επιτελεί μια εκλεκτική επιλογή, όπως και σε στοιχεία των δημοτκών τραγουδιών. άλλα