Αγία Σοφία Μπλε Τζαμί: αναπαράσταση του φυσικού κόσμου στο διάκοσμό τους

Transcript

1 Επιμορφωτικό Πρόγραμμα με θέμα ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΕΙΦΟΡΟ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΓΕΣΙΑ: ΕΝΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΑΞΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ, ΤΗ ΣΥΝΔΕΣΗ ΔΥΟ ΗΠΕΙΡΩΝ Χάλκη & Κωνσταντινούπολη Μαρτίου 2015 Αγία Σοφία Μπλε Τζαμί: αναπαράσταση του φυσικού κόσμου στο διάκοσμό τους Δερλού Κωνσταντία, βιολόγος, 8 ο Γυμνάσιο Νέας Σμύρνης Αν η Αγία Σοφία ήταν το στέμμα της βυζαντινής Πόλης, η καρδιά της ήταν ο Ιππόδρομος. Επάνω στις κερκίδες του οικοδομήθηκε το Sultan Ahmet Camii, το Μπλε Τζαμί των ευρωπαίων. Αγιά Σοφιά και Μπλε Τζαμί βρίσκονται στη σημερινή συνοικία Sultanahmet, περιοχή που αντιστοιχεί στον Πρώτο Λόφο της Κωνσταντινούπολης. Σύμφωνα με την Ναυσικά Πανσελήνου, το σημαντικότερο μνημείο της χριστιανοσύνης αποτελεί ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Κατασκευάστηκε από τους αρχιτέκτονες Ισίδωρο τον Μιλήσιο και Ανθέμιο τον Τραλλιανό, μετά από εντολή του Ιουστινιανού Α. Η κατασκευή της ξεκίνησε το 532 και ολοκληρώθηκε το 537, οπότε και εγκαινιάστηκε. Χτίστηκε, για να αντικαταστήσει προϋπάρχουσα βασιλική, η οποία καταστράφηκε στη στάση του Νίκα (532) και με την κατασκευή της ο Ιουστινιανός θέλησε να αναστηλώσει το αυτοκρατορικό του κύρος, το οποίο είχε τρωθεί με τη λαϊκή εξέγερση και την αιματηρή καταστολή της. Αποτέλεσε μοναδικό αρχιτεκτονικό επίτευγμα, με πολλές και τολμηρές καινοτομίες, εμπνευσμένο από το ρωμαϊκό Πάνθεον και αναδείχτηκε ως το κατεξοχήν σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 1

2 Η Αγία Σοφία ξεχωρίζει για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της, αλλά και για τον πλούσιο εσωτερικό διάκοσμό της. Από τη διακόσμησή της έχει διασωθεί ένα μέρος μόνο. Το σύνολο της διακόσμησης χρονολογείται σε διαφορετικές εποχές και αποτελείται από έργα που προστέθηκαν σε διαδοχικές φάσεις, σε ένα χρονικό διάστημα χρόνων. Ο αρχικός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας ήταν ανεικονικός και στερούνταν από έμψυχες εικόνες. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, η Μεγάλη Εκκλησία του Ιουστινιανού διακοσμήθηκε με ανεικονικά μωσαϊκά (σταυρούς, ακάνθινους βλαστούς, γεωμετρικά θέματα). Στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου απεικονίζονταν από ένα Σεραφείμ, στον τρούλο παριστάνονταν σταυρός εντός στεφάνης και οι άλλες επιφάνειες κοσμούνταν με φυτικούς έλικες, γεωμετρικά σχήματα ή πλέγματα. Στις υπόλοιπες δε επιφάνειες του κτιρίου, ήταν ανεπτυγμένα καθαρά διακοσμητικά θέματα. Οι επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση (όπως παραμένουν και σήμερα) και διακοσμούνταν με πολυάριθμους ψηφιδωτούς σταυρούς και διακοσμητικά σχέδια σε χρυσό βάθος. Στο νοτιοδυτικό σπειροειδές κεκλιμένο επίπεδο μια σωζόμενη τοιχογραφία με σταυρό μπορεί επίσης να ανήκει στην Ιουστινιάνεια περίοδο. Ψηλοί κίονες από πορφύρα, λευκό και πρασινωπό διάστικτο μάρμαρο, στεφανωμένοι με μαρμάρινα κιονόκρανα ήταν διακοσμημένοι με γραμμές χρώματος μπλε ή χρυσαφί. Τα πολύχρωμα μάρμαρα που κάλυπταν τους τοίχους ήταν ζωγραφισμένα από τους πιο επιδέξιους ζωγράφους. Υπήρχαν όμως και ψηφιδωτά που έλαμπαν μέσα στο βαθύ μπλε ή αργυρό φόντο. Με βάση και πάλι την περιγραφή του Προκόπιου, τα κιονόκρανα της Αγίας Σοφίας είναι κυβοειδή, ενώ στις τέσσερις γωνίες καταλήγουν σε μικρούς Ιωνικούς έλικες. Τη βάση αυτών περιβάλλει μία στεφάνη που έχει όμοια τεχνική ελικοειδή, ενώ κοσμούνται με τα μονογράμματα του βασιλιά Ιουστινιανού και της Θεοδώρας. Τα κιονόκρανα των λευκών κιόνων του υπερώου, προς το εσωτερικό, έχουν το σχήμα Ιωνικών ελίκων. Τα λοιπά αρχιτεκτονικά μέρη του ναού, μέτωπα και φατνώματα τόξων, ζώνες και θωράκια, έχουν την ίδια πλούσια γλυπτική διακόσμηση. Τα μέτωπα των τόξων των μεγάλων κιονοστοιχιών του ναού καταλαμβάνει λευκό μάρμαρο με ελικοειδή κόσμημα. Τα μάρμαρα της Αγίας Σοφίας αποτέλεσαν αντικείμενο μεγάλου θαυμασμού από τους Βυζαντινούς, όπως φαίνεται και από την απορία του Προκόπιου: «τίς δὲ 2

3 τῶν τε κιόνων καὶ λίθων διαριθμήσαιτο τὴν εὐπρέπειαν, οἷς τὸ ἱερὸν κεκαλλώπισται; λειμῶνί τις ἂν ἐντετυχηκέναι δόξειεν ὡραίῳ τὸ ἄνθος...» 1. Το μαρμάρινο δάπεδο τού κυρίως ναού είναι χωρισμένο σε τέσσερις ζώνες κάθετες στον κατά μήκος άξονα από τέσσερις μουντές γκρίζες ταινίες. Είναι οι τέσσερις ποταμοί της Εδέμ που ποτίζουν τον Παράδεισο: ο Φισών, ο Τίγρης και ο Ευφράτης, όπως τους αναφέρει η Γένεσις της Παλαιάς Διαθήκης στο κεφάλαιο 2, στίχοι Ανάμεσα στους τέσσερις αυτούς «ποταμούς» επαναλαμβάνουν τα συμμετρικά «νερά» τους οι πλάκες των μαρμάρων. Τρεις σειρές από 30 πλάκες η κάθε σειρά ανάμεσα σε δυο ποταμούς, έπειτα άλλες τρεις και άλλες τρεις. Η κατά κανόνα απλή και ανεικονική διακόσμηση του εσωτερικού της Αγιάς Σοφιάς μπορεί να γίνει κατανοητή, εάν ληφθεί υπόψη το εκπληκτικά πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στο οποίο ανεγέρθηκε ο καθεδρικός ναός (μόνο πέντε χρόνια). Ωστόσο, η εσωτερική διακόσμηση του ναού θεωρείται εξίσου σπουδαία με τον καινοτόμο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του. Ο Mainstone αναφέρει ότι η επιρροή της Αγίας Σοφίας είναι δυνατό να εντοπιστεί και σε συμβολικό επίπεδο, ήταν το κατεξοχήν σύμβολο της Αυτοκρατορίας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε αντικείμενο θαυμασμού όχι μόνο μέσα στην Αυτοκρατορία, αλλά και πέρα από τα σύνορά της όπου διαδόθηκε η φήμη της και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και για τους Οθωμανούς αρχιτέκτονες. Η επιρροή του καθεδρικού ναού του Ιουστινιανού σε μεγαλύτερη κλίμακα είναι προφανέστερη στα μεγάλα οθωμανικά τζαμιά, όπως στο Süleymaniye Camii και στο Sultan Ahmet Camii στην Κωνσταντινούπολη. Το αντίπαλο δέος της Αγιάς Σοφιάς είναι το Μπλε Τζαμί ή Τζαμί του Σουλτάνου Αχμέτ και θεωρείται ως ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής παγκοσμίως. Το Μπλε Τζαμί οικοδομήθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα της Αγίας Σοφίας. Βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την Αγιά Σοφιά και χτίστηκε κατ εντολή του 20χρονου τότε σουλτάνου Αχμέτ του Α, με στόχο να υποβαθμίσει τη λαμπρότητα της Αγιάς Σοφιάς και να είναι ορατό από τα πλοία που διέσχιζαν το Μαρμαρά και το Βόσπορο. Χτίστηκε ( ) σε μία περίοδο κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε παρακμή. Ο 1 Προκόπιος, Περί κτισμάτων Α 1.58, Dewing, H.B. (επιμ.), Procopius VII. De aedificiis (London New York 1940), σελ

4 Sultan Ahmet ανέθεσε την ανέγερση του τζαμιού στον αρχιτέκτονα Sedefkar Mehmet Ağa, μαθητή του Mimar Sinan. Ωστόσο, ο ίδιος ο Sultan Ahmet μόλις που πρόλαβε να δει το τέμενός του τελειωμένο, αφού ένα χρόνο μετά την ολοκλήρωσή του πέθανε (μάλιστα ο τάφος του βρίσκεται στον χώρο του τζαμιού). Το Sultan Ahmet Camii έγινε γνωστό στη Δύση σαν Μπλε Τζαμί λόγω της κυριαρχίας του μπλε χρώματος στην εσωτερική του διακόσμηση. Παρόλα αυτά, το μπλε χρώμα δεν ήταν μέρος της αρχικής διακόσμησης του τζαμιού και στις μέρες μας έχει ξεκινήσει η διαδικασία αφαίρεσής του. Μεγάλο μέρος των τοίχων του στολίζουν τα διάσημα πλακάκια των εργαστηρίων Iznik, με τον εντυπωσιακό χρωματικό συνδυασμό κυανό του κοβαλτίου και λευκό. Τα πλακάκια τοίχου παριστούν πλήθος από φύλλα και άνθη σε πράσινο και μπλε χρώμα, τουλίπες και γαρίφαλα με το χαρακτηριστικό χρώμα των πλακιδίων Iznik κόκκινο της τομάτας. Ο Goodwin αναφέρει ότι το εσωτερικό είναι πολύ πλούσιο με πλήθος πλακιδίων Iznik, βιτρό στα παράθυρα, αρκετούς πολυελαίους, ενώ μεγάλη εντύπωση προξενούν στους επισκέπτες οι τέσσερις τεράστιες κολώνες που στηρίζουν το θόλο και την οροφή του τεμένους. Στο κατώτερο εσωτερικό μέρος το τζαμί κοσμείται με περισσότερα από χειροποίητα κεραμικά πλακάκια, φτιαγμένα στο Iznik (Νίκαια στην αρχαιότητα). Τα ανώτερα επίπεδα είναι βαμμένα. Περισσότερα από διακόσια παράθυρα με περίτεχνα σχέδια από βιτρό αφήνουν να περάσει φυσικό φως, που στις μέρες μας ενισχύεται από πολυέλαιους. Οι διακοσμήσεις συμπεριλαμβάνουν στίχους από το Κοράνι, πολλοί απ' τους οποίους αποτυπώθηκαν από τον Σαίντ Κασίμ Γκουμπάρι, που θεωρούνταν ο κορυφαίος καλλιγράφος της εποχής. Τα πατώματα καλύπτονται με χαλιά που δωρίζουν οι πιστοί και αντικαθίστανται τακτικά. Το πιο σημαντικό στοιχείο της εσωτερικής αρχιτεκτονικής είναι το μιχράμπ, δηλαδή η κόγχη προσευχής, φτιαγμένο από λεπτοδουλεμένο μάρμαρο, και με τους πλαϊνούς τοίχους σκεπασμένους από κεραμικά πλακάκια. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Προκόπιος, Περί κτισμάτων Α Dewing, H.B. (επιμ.), Procopius VII. De aedificiis (London New York 1940), σελ. 20 κ.ε. Kostenec Jan, «Αγία Σοφία (Ayasofya Müzesi)», μτφρ Πέτρακα Ελένη, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη, URL: 4

5 < (απ όπου ελήφθησαν πολλά στοιχεία για την παρούσα παρουσίαση). Μιχελής Π. Α., Η Αγιά - Σοφιά, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Αθήνα Σταθάκης Χ., Η Αγία του Θεού Σοφία. Το μυστικό φως της Μεγάλης Εκκλησίας και το αρχιτεκτονικό του ένδυμα, Ίνδικτος, Αθήναι, Πανσελήνου Ν., Βυζαντινή Ζωγραφική, η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της, Καστανιώτης, Αθήνα Μαυρίδης Μ., Βυζαντινοί ναοί στην Πόλη, Αθήνα 1986 (απ όπου ελήφθησαν πολλά στοιχεία για την παρούσα παρουσίαση). Goodwin G., "A History of Ottoman Architecture", Thames & Hudson Ltd., London, reprinted Mainstone R.J., Hagia Sophia. Architecture, Structure and Liturgy of Justinian s Great Church (London 1988). Freely J. Κωνσταντινούπολη οδηγός πόλης. Μετάφραση Θεοδωρίδης Π. Εκδόσεις Παιδεία Μαλλιάρης Παιδεία Α.Ε. Θεσσαλονίκη Μασσαβέτας Α., ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Η Πόλη των Απόντων, Πατάκης, Αθήνα Οδηγοί του κόσμου ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ, EXPLORER Αθήνα