Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Κεφ. 1 ο Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1. Τα δημογραφικά δεδομένα.2 Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ Η μακραίωνη και ισχυρή ελληνική 1. Το εμπόριο παρουσία.5 στη 2. Η εμπορική ναυτιλία Μ.Ασία Η μικρασιατική.7 εκστρατεία Οι άθλιες συνθήκες και 3. Η διανομή των εθνικών γαιών καταστροφή διαβίωσης.9 κατά ( ) το 4. Εκμετάλλευση των ορυχείων πρώτο.12 διάστημα 5. Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος Η βιομηχανία Στόχος.16 Η εγκατάσταση των αγροτώνπροσφύγων Τα δημόσια έργα 8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων Ο παραχωρούμενος.20 κλήρος 9. Τα εθνικά δάνεια Οι ελληνοτουρκικές συμφωνίες.23 ως το Η πτώχευση του 1893 & ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (ΔΟΕ) Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο.25 Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ Η μακραίωνη και ισχυρή ελληνική 1. Το αγροτικό ζήτημα παρουσία.28 στη 2. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος Μ.Ασία Η μικρασιατική.30 εκστρατεία Οι άθλιες συνθήκες και 3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο καταστροφή διαβίωσης.31 κατά ( ) το 4. Α Παγκόσμιος Πόλεμος πρώτο.33 διάστημα 5. Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου / 7. Οι μεγάλες επενδύσεις Στόχος.36 Η εγκατάσταση των αγροτώνπροσφύγων Η Τράπεζα της Ελλάδος 9. Η κρίση του 1932 Ο παραχωρούμενος.38 κλήρος Οι ελληνοτουρκικές ΑΣΚΗΣΕΙΣ συμφωνίες.39 ως το 1930 ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΟΡΩΝ.49 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Σελίδα 1

2 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1. ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ α. Π λ η θ υ σ μ ό ς Σ ύ ν ο ρ α Ελλάδα: φτωχή με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές, μικρή και ολιγάνθρωπη. Σύνορα Αμβρακικού Παγασητικού Νησιά: Βόρειες Σποράδες & Κυκλάδες + Ιόνια νησιά (1864), Θεσσαλία (1881) Κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς χ ώ ρ α ς Πυκνότητα πληθυσμού από 15 (1828) σε 43 (1911) κατοίκους / τετρ. χλμ. Εξάντληση του τόπου και των ανθρώπων: - Εδάφη γυμνά, εξαντλημένα από υπερβόσκηση & υλοτομία - Χωράφια χέρσα λόγω εκτεταμένης αγρανάπαυσης Κ α τ ά σ τ α σ η τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ Αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς να εξαντλούνται τα περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μια τόσο αραιοκατοικημένη χώρα. Ε π ι π τ ώ σ ε ι ς Κ ρ ι μ α ϊ κ ο ύ π ο λ έ μ ο υ 1 Ναυτικός αποκλεισμός από Αγγλία & Γαλλία (1854): - Π ε ί ν α - Α ρ ρ ώ σ τ ι ε ς - Α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς α π ώ λ ε ι ε ς β. Οι μετακινήσεις μέσα & έξω από την Ελλάδα Δ ι α φ ο ρ ά Ε λ λ ά δ α ς - Δ ύ σ η ς Οι πόλεις μεγάλωναν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχαν κάποια ομοιότητα με τα βιομηχανικά, εμπορικά, χρηματιστικά, αστικά κέντρα της Δύσης. Για τα ευρωπαϊκά μέτρα οι πόλεις της μικρής Ελλάδας έμοιαζαν περισσότερο με μεγάλα χωριά. Μ ε τ α ν ά σ τ ε υ σ η Η μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα δεν στόχευε αποκλειστικά σε εγκατάσταση στον αστικό χώρο, όπου η αργή ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων δεν έδινε στους νεοφερμένους πολλές ευκαιρίες. Οι μεταναστεύσεις του αγροτικού πληθυσμού ήταν συχνό φαινόμενο προς: - τα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου - της Μαύρης Θάλασσας, - προς το Δούναβη, 1 Ο Κριμαϊκός Πόλεμος (Οκτώβριος Φεβρουάριος 1856) υπήρξε η ένοπλη σύγκρουση μεταξύ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από τη μία πλευρά και των συμμαχικών δυνάμεων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Αυτοκρατορίας της Γαλλίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Βασιλείου της Σαρδηνίας από την άλλη πλευρά. Η σύρραξη, στην οποία έλαβαν μέρος οι μεγαλύτερες ευρωπαϊκές δυνάμεις της εποχής, υπήρξε το αποτέλεσμα ενός μακρόχρονου ανταγωνισμού συμφερόντων ανάμεσα στις κύριες ευρωπαϊκές δυνάμεις, για επιρροή και εκμετάλλευση των ανατολικών εδαφών της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι περισσότερες μάχες έλαβαν χώρα στη χερσόνησο της Κριμαίας, όμως πραγματοποιήθηκαν και μικρότερης έντασης εκστρατείες στη δυτική Ανατολία, τον Καύκασο, τη Βαλτική Θάλασσα, τη Λευκή Θάλασσα και τον Ειρηνικό Ωκεανό. Στον πόλεμο αυτό, συμμετείχαν και περίπου 1000 Έλληνες εθελοντές στο πλευρό των Ρώσων και έμεινε γνωστή ως η Ελληνική Λεγεώνα. Αρχηγοί των Ελλήνων εθελοντών υπήρξαν, μεταξύ άλλων, οι Αριστείδης Χρυσοβέργης και Πάνος Κορωναίος. Σελίδα 2

3 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ - τη Νότια Ρωσία, - τη Μικρά Ασία - και την Αίγυπτο. Προς το τέλος του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ού άνοιξαν οι δρόμοι προς την Αμερική. Η σταφιδική κρίση 2 εκείνης της εποχής προκάλεσε μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης πέρα από τον Ατλαντικό. β. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω απ ό την Ελλάδα & η Μεγάλη Ιδέα Α ι τ ί ε ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς δ υ σ π ρ α γ ί α ς Η Ελλάδα εξακολουθούσε να μοιάζει με την Ανατολή, αν και το ζητούμενό της ήταν η Δύση Απουσίαζαν τα ισχυρά κέντρα ανάπτυξης, οι ατμομηχανές της οικονομικής και τεχνικής προόδου: - Η χώρα δε διέθετε σημαντικές πρώτες ύλες - Δεν είχε πλεονάζον ειδικευμένο ή έστω φθηνό εργατικό δυναμικό - Η συσσώρευση κεφαλαίου, ιδιωτικού και δημοσίου, ήταν ισχνή - Η εσωτερική αγορά ήταν περιορισμένη έως ασήμαντη. Σ τ ά σ η ε λ λ η ν ι κ ή ς δ ι α σ π ο ρ ά ς Κατά το 19 ο αι. Προς τα τέλη του 19 ου αι. Προϋποθέσεις - ορισμός Επιπτώσεις Ισχυρά κέντρα του ελληνισμού, πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά, έξω από τα σύνορα. Έλληνες, ελληνικά κεφάλαια και πλούτος - από την Ουκρανία ως το Σουδάν - από τον Δούναβη έως τον Καύκασο - από τη Σμύρνη έως την Κιλικία το μικρό ελληνικό βασίλειο ήταν γι αυτούς για πολλά χρόνια μια κακή ανάμνηση, ένας φτωχός και ίσως ανεπρόκοπος συγγενής. Οι επιτυχίες τους ήταν ξένες σε σύγκριση με την στασιμότητα και την ένδεια της μικρής Ελλάδας ανακαλύπτουν τη σημασία που είχε η φτωχή τους πατρίδα ως ασφαλές καταφύγιο και ως πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων. Μ ε γ ά λ η Ι δ έ α - Το υπάρχον ελληνικό κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια για κάτι μεγαλύτερο, προϋπόθεση για τη διεύρυνση των συνόρων. Πολιτικές και οικονομικές: Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση. 2 Το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν του Ελληνικού Βασιλείου, από την Απελευθέρωση μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ήταν η σταφίδα, η οποία, μέχρι το 1880, κάλυπτε περισσότερο από το 50% της συνολικής αξίας των εξαγωγών της χώρας και κατά τη δεκαετία του 1880 ξεπέρασε το 60%. Η ζήτηση στην ευρωπαϊκή αγορά ήταν μεγάλη και η Ελλάδα φάνταζε ως μονοεξαγωγική χώρα, που συμμετείχε στη διεθνή οικονομία μόνο με αυτό το προϊόν. Όμως, οι νέοι γαλλικοί αμπελώνες που είχαν εν τω μεταξύ φυτευθεί, καρποφόρησαν, η γαλλική αγορά έκλεισε και άρχισε η περίφημη σταφιδική κρίση που υπήρξε καταλυτική για την τοπική οικονομία και κοινωνία, σημάδεψε για πολλά χρόνια την περιοχή σε όλα τα επίπεδα και ήταν ένα από τα σημαντικότερα, αν όχι το σημαντικότερο οικονομικό γεγονός στην Ελλάδα από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Σελίδα 3

4 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 1. Χάρτης του νεοϊδρυθέντος νεοελληνικού κράτους (1830) Τα βόρεια σύνορα του νεοελληνικού κράτους εκτείνονται στη γραμμή Αμβρακικού Παγασητικού. Στις 22 Ιανουαρίου / 3 Φεβρουαρίου 1830*, (Η Ελληνική Πολιτεία εφάρμοσε το Γρηγοριανό ημερολόγιο το έτος Η επομένη της ονομάσθηκε ) η Διάσκεψη του Λονδίνου διακήρυξε την πολιτική ανεξαρτησία της Ελλάδας, πράξη η οποία συνιστούσε διεθνή αναγνώριση του ελληνικού κράτους, και κατά συνέπεια την ίδρυση και την έναρξη της ύπαρξής του από την άποψη της διεθνούς κοινότητας. Σελίδα 4

5 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 Ο ΑΙΩΝΑ 1. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Α ι τ ί ε ς κ α θ ή λ ω σ η ς ε σ ω τ ε ρ ι κ ο ύ ε μ π ο ρ ί ο υ - Τα οικονομικά μεγέθη της χώρας - Ο μικρός πληθυσμός - Ο περιορισμός της αγοραστικής δυνατότητας των κατοίκων - Η απουσία παραγωγικών μονάδων μεγάλου μεγέθους Π α θ η τ ι κ ό ι σ ο ζ ύ γ ι ο π λ η ρ ω μ ώ ν Εμπόριο της Ελλάδας = εξωτερικό εμπόριο (μέχρι το 1913) Η Ελλάδα αγόραζε από το εξωτερικό πολύ περισσότερα από όσα πωλούσε και το βασικό πρόβλημα ήταν το ισοζύγιο πληρωμών, δηλ. η σχέση ανάμεσα στην αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών. Σ η μ α σ ί α ε μ π ο ρ ί ο υ α. Συνέβαλε στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος της χώρας β. Αποτελούσε την πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία (Τα έσοδα των τελωνείων αποτελούσαν ένα σημαντικό ποσοστό των δημοσίων εσόδων) Α ύ ξ η σ η α ξ ί α ς σ υ ν α λ λ α γ ώ ν Η ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου ακολούθησε τη γενικότερη βελτίωση των εθνικών οικονομικών μεγεθών και τους ρυθμούς ανάπτυξης της διεθνούς εμπορικής κίνησης Σ τ α τ ι σ τ ι κ ά : Α ξ ί α ε ι σ α γ ω γ ώ ν - ε ξ α γ ω γ ώ ν χρυσές δραχμές χρυσές δραχμές χρυσές δραχμές Ε ξ α γ ω γ έ ς Το μεγαλύτερο μέρος του εξωτερικού εμπορίου της χώρας αφορούσε: α. γεωργικά προϊόντα (περισσότερο από τα 2/3 του συνόλου και 3/4 στη δεκαετία ) γ. μεταλλευτικά προϊόντα (1/5 της συνολικής αξίας των εξαγωγών) Σταφίδα (1/2 των συνολικών εξαγωγών) Ελαιόλαδο Κρασί (μετά το 1900) Μικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για βιομηχανική επεξεργασία Βαμβάκι (την εποχή του αμερικανικού εμφυλίου) Καπνός (ασήμαντο ποσοστό, 2-3%) β. Κατεργασμένα δέρματα (σταδιακά εξαφανίστηκαν) Μόλυβδος Μαγγανιούχα μεταλλεύματα Σμύριδα 3 Θηραϊκή γη 4 δ. Εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων (σχεδόν ασήμαντες) Ε ι σ α γ ω γ έ ς 3 Από τους αρχαιότατους χρόνους ήταν γνωστές οι ιδιότητες του πετρώματος αυτού και χρησιμοποιείτο ως λειαντικό και στιλβωτικό μέσο. 4 Η θηραϊκή γη είναι μια φυσική ποζολάνη ηφαιστειογενούς προέλευσης (χύνεται από τα ηφαίστεια με τη μορφή της τέφρας και των μύδρων και περιέχει αρκετό πυριτικό οξύ) και είναι κατάλληλη μετά από ανάμειξη με υδράσβεστο, αδρανή και νερό, για την παρασκευή συμβατών κονιαμάτων αρμολόγησης, επιχρισμάτων και ενεμάτων. Σελίδα 5

6 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Αγροτικά προϊόντα (1/3 σε αξία του συνόλου) Δημητριακά (ιδιαίτερα σιτάρι) Υφάσματα και νήματα Ορυκτά (άνθρακας) Βιομηχανικά προϊόντα Ξυλεία Χημικά προϊόντα Μηχανήματα Χ ώ ρ ε ς Ως επί το πλείστον τα βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης: - Α γ γ λ ί α (εξαγωγές σταφίδας και μεταλλευμάτων) - Γ α λ λ ί α - Β έ λ γ ι ο - Ο θ ω μ α ν ι κ ή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α Ε λ λ η ν ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α σ τ ο ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό Ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι είχαν επεκτείνει τον ίδιο καιρό τις δραστηριότητές τους στις γύρω από την Ελλάδα περιοχές, ανταγωνιστικά όχι μόνο ως προς τις δραστηριότητες των εγχώριων προϊόντων, αλλά και των εμπορικών οίκων των ισχυρών βιομηχανικών κρατών της Δύσης: - Νότια Ρωσία - Χώρες γύρω από τον Δούναβη - Κωνσταντινούπολη - Λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - Σμύρνη - Αλεξάνδρεια Χάρτης με τις περιοχές δράσης του ελληνισμού της Διασποράς Ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι είχαν επεκτείνει τον ίδιο καιρό τις δραστηριότητές τους στις γύρω από την Ελλάδα περιοχές. Στη Νότια Ρωσία, στις χώρες από τις οποίες διέρχεται ο Δούναβης, στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στη Σμύρνη και την Αλεξάνδρεια, οι εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων αναπτύσσονταν ανταγωνιστικά ως προς τις δραστηριότητες όχι μόνο των εγχώριων εμπόρων, αλλά και των εμπορικών οίκων των ισχυρών βιομηχανικών κρατών της Δύσης. Σελίδα 6

7 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 2. Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ Πριν την Ελληνική Επανάσταση ( ) Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης ( ) Μετά την Ελληνική Επανάσταση ( ) Αιτίες ανάπτυξης: Παρατηρήθηκε σημαντική ναυτιλιακή και εμπορική δραστηριότητα σε πολλές παραλιακές περιοχές του ελληνικού χώρου και σε νησιά: α. Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) 5 μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τα χριστιανικά -ελληνικά- πλοία προστατεύονταν από τη ρωσική ισχύ και έτσι ευνοήθηκε η ραγδαία ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους. β. Λίγο αργότερα, με τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους πολέμους, ευνοήθηκε ιδιαίτερα η ελληνική ναυτιλία. Η διάσπαση του ηπειρωτικού αποκλεισμού 6, τον οποίο είχε επιβάλει το αγγλικό ναυτικό στα γαλλικά λιμάνια, έφερνε μεγάλα κέρδη, ενώ ταυτόχρονα η εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων από την Ανατολική Μεσόγειο δημιούργησε κενά, πού έσπευσαν να εκμεταλλευτούν οι Έλληνες. Αιτίες παρακμής: ο ελληνικός εμπορικός στόλος μετατράπηκε σε πολεμικό οι δρόμοι του εμπορίου έκλεισαν τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα γνώρισαν την καταστροφή (Ψαρά, Γαλαξίδι) ή την παρακμή Νέα εμπορικά κέντρα - Σύρος: - Η στρατηγική θέση του νησιού, στο κέντρο του Αιγαίου και πάνω ακριβώς στις διαδρομές που συνέδεαν τα Στενά και τη Μαύρη Θάλασσα με τους μεσογειακούς δρόμους του εμπορίου, συνέβαλε στη δημιουργία ισχυρότατου -όχι μόνο για τα ελληνικά μέτρα- ναυτιλιακού κέντρου. - Στην ανάπτυξη αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η δυναμική παρουσία και δραστηριότητα των ελληνικών παροικιών στα κυριότερα εμπορικά κέντρα της περιοχής: στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας, στις εκβολές του Δούναβη, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και αργότερα στην Αίγυπτο. Η π ο ρ ε ί α τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς ν α υ τ ι λ ί α ς Σ υ ν τ ε λ ε σ τ έ ς α ν ά π τ υ ξ η ς - Ο αριθμός και η χωρητικότητα των πλοίων της δεν έπαυαν να αυξάνουν. Το 1840 τα ελληνικά πλοία είχαν συνολική χωρητικότητα τόνους, ενώ το 1866 ξεπερνούσαν τους τόνους. - Υπήρξαν έντονες αυξομειώσεις στην περίοδο κατά την οποία τα ελληνικά ιστιοφόρα αντικαταστάθηκαν από ατμόπλοια. - Το ίδιο χρονικό διάστημα πολλά από τα εθνικά δημόσια έργα έγιναν για την εξυπηρέτηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας. Κατασκευάστηκαν λιμάνια και δημιουργήθηκε ένα σύστημα φάρων, που έκανε πολύ ασφαλέστερη τη ναυσιπλοΐα στις ελληνικές θάλασσες. Α τ μ ο π λ ο ΐ α 5 Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή πήρε το όνομά της από το ομώνυμο βουλγαρικό χωριό, κοντά στη Σιλιστρία, στο οποίο υπογράφηκε το 1774, που ήταν το αποτέλεσμα του πρώτου μεγάλου ρωσοτουρκικού πολέμου ( ), στον οποίο η Ρωσία κατέλαβε την Αζοφική, την Κριμαία και τη Βεσσαραβία. Οι Οθωμανοί αναγκάστηκαν να ζητήσουν ειρήνη και στις 21 Ιουλίου 1774 υπογράφτηκε η ομώνυμη Συνθήκη ειρήνης. Με τη συνθήκη αυτή η Ρωσία διαμόρφωσε τη διπλωματική βάση για περαιτέρω επέμβαση στα εσωτερικά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σε ό,τι αφορά στα ελληνικά ενδιαφέροντα, με την υπογραφή της Συνθήκης κατοχυρώθηκε νομικά το δικαίωμα της χρήσης της ρωσικής σημαίας από Έλληνες πλοιοκτήτες, όπως και η ναυπήγηση πλοίων μεγάλου εκτοπίσματος. Χρησιμοποιώντας τη ρωσική σημαία και τη χορήγηση αδείας επιτηδεύματος, σε όσους ύψωναν τη ρωσική σημαία, από τον διοικητή της Οδησσού, ο εμπορικός στόλος των Ελλήνων πλοιοκτητών αναπτύχθηκε θεαματικά 6 Μέτρο που υιοθέτησε ο Ναπολέων με διάταγμα που εξέδωσε τον Νοέμβριο του 1806 στο Βερολίνο ως απάντηση στον αποκλεισμό των γαλλικών ακτών από τη Μεγάλη Βρετανία. Απαγόρευε κάθε εμπορική συναλλαγή με τα βρετανικά νησιά, θεωρούσε αιχμαλώτους πολέμου όλους τους Άγγλους που βρίσκονταν στη Γαλλία ή στα εδάφη των συμμάχων της και απέκλειε από τα λιμάνια της κάθε καράβι που είχε προσεγγίσει στη Μεγάλη Βρετανία ή στις αποικίες της. Σελίδα 7

8 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Οι πρωτοβουλίες και οι συγκροτημένες προσπάθειες ξεκίνησαν μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Τα κεφάλαια που χρειάζονταν για την κατασκευή ή την αγορά και τη συντήρηση των ατμόπλοιων ήταν σημαντικά, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι παραδοσιακές εφοπλιστικές σχέσεις που ίσχυαν για τα ιστιοφόρα. Το κράτος, οι τράπεζες (η Εθνική Τράπεζα ιδιαίτερα) και οι εκτός συνόρων ομογενείς συμμετείχαν ενεργά σ' αυτές τις πρωτοβουλίες. Η παρουσία της άρχισε να γίνεται αισθητή μόλις την τελευταία δεκαετία του 19 ου αιώνα. Τα 97 ελληνικά ατμόπλοια του 1890 έγιναν 191 το 1901 και 389 το Η ανάπτυξη αυτή στηρίχθηκε στην κυριαρχία Ελλήνων επιχειρηματιών στις μεταφορές στην περιοχή του Δέλτα του Δούναβη αλλά και στην κίνηση στο ίδιο το ποτάμι. Σ υ ν έ π ε ι ε ς τ ο υ Α Π α γ κ ο σ μ ί ο υ Π ο λ έ μ ο υ Το 1919 ο ελληνικός εμπορικός στόλος είχε υποδιπλασιαστεί, σε σχέση με το Σελίδα 8

9 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 3. Η ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΓΑΙΩΝ Ένα από τα πιο σημαντικά θέματα που σχετίζονταν με την αγροτική ζωή του τόπου, το οποίο απασχόλησε όλες τις μετεπαναστατικές κυβερνήσεις, ήταν και το ζήτημα της διανομής των εθνικών γαιών. Στην εικόνα αγροτικές καλλιέργειες στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα. Ο ρ ι σ μ ό ς Από τα πολλά προβλήματα που κληροδότησε η οθωμανική κατοχή στο νέο ελληνικό κράτος, ξεχώριζε για την έκταση, τη σημασία και την πολυπλοκότητα του το ζήτημα των «εθνικών γαιών». «Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης). Δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς χ ρ ή σ η ς Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω». Για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις αποτέλεσαν το πρώτο και, ουσιαστικά, το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου, γι' αυτό και χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων ή ως μέσα εξασφάλισης εσόδων, μέσω της εκποίησής τους. Έ κ τ α σ η Η έκταση των γαιών αυτών μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά προσέγγιση, καθώς το σχετικό με την έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν περίπλοκο, όπως και οι μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων. Υπολογίζεται ότι η έκταση των εθνικών κτημάτων ανερχόταν χονδρικά σε έως στρέμματα. Π ρ ο β λ ή μ α τ α Η διανομή των «εθνικών γαιών», αν και αποτελούσε γενική επιθυμία, συναντούσε πολλά προβλήματα στην πράξη: α. Πολλοί από τους καλλιεργητές των κτημάτων αυτών είχαν δικαιώματα εκμετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Καλλιεργούσαν δηλαδή για πολλές γενιές τα χωράφια, αποδίδοντας ένα ποσοστό (περίπου 15%) στον κατ' όνομα ιδιοκτήτη, καθώς και το φόρο επί της παραγωγής, τη δεκάτη. Οπωσδήποτε είχαν ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στη γη και ήταν δύσκολο για το κράτος να τους ζητήσει να την εξαγοράσουν καταβάλλοντας υψηλό τίμημα. β. Η εξαγορά, εξάλλου, προϋπέθετε και ξεκάθαρους τίτλους ιδιοκτησίας, προσδιορισμό δηλαδή του προς εξαγορά αντικειμένου, πράγμα που ήταν ανύπαρκτο στον οθωμανικό χώρο, όπου υπήρχαν συνήθως επάλληλα δικαιώματα επί της γης. γ. Από την άλλη πλευρά, στη Στερεά Ελλάδα, ένα σημαντικό τμήμα των εθνικών γαιών, που δεν ήταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών στο τέλος του πολέμου, πέρασαν άμεσα στα χέρια ιδιωτών με απευθείας εξαγορά από τους οθωμανούς ιδιοκτήτες τους, σε χαμηλή μάλιστα τιμή. Έτσι, το κράτος έχανε την ευκαιρία της διαμεσολάβησης και της αποκόμισης προσόδων. δ. Δεν ήταν επίσης σπάνιες οι καταπατήσεις, ιδιαίτερα σε εποχές ταραχών και κρίσης, καταπατήσεις που δύσκολα μπορούσαν να αποδειχθούν σε εδάφη με αμφισβητούμενα πιστοποιητικά ιδιοκτησίας. Στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας, το οθωμανικό δίκαιο διέφερε σημαντικά από το βυζαντινορωμαϊκό, το οποίο υιοθέτησε το Σελίδα 9

10 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ελεύθερο ελληνικό κράτος. Η προσαρμογή των πραγματικών δεδομένων στη μεταβολή αυτή άφηνε μεγάλα περιθώρια για κάθε είδους ατασθαλίες. Α ι τ ί ε ς π ο λ υ τ ε μ α χ ι σ μ ο ύ Γενικότερα όμως, οι τάσεις οδηγούσαν στον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών σε μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες και όχι στη συγκέντρωση μεγάλων κτημάτων στα χέρια λίγων κεφαλαιούχων. Αυτό ίσως να οφειλόταν στην έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων αλλά και στην τάση απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις, στην Αθήνα ιδιαίτερα. Σ υ ν έ π ε ι ε ς π ο λ υ τ ε μ α χ ι σ μ ο ύ Η απόκτηση μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν στις προθέσεις των πλουσίων, γεγονός που άμβλυνε τις αντιθέσεις και δεν επέτρεψε να αναπτυχθούν σημαντικές κοινωνικές εντάσεις γύρω από το πρόβλημα των εθνικών γαιών. Ταυτόχρονα, η δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών, ευπρόσβλητων στις κρίσεις, έκθετων στις διαθέσεις της αγοράς και στις φορολογικές πιέσεις, ευνόησε την ανάπτυξη ενός συστήματος πολιτικής προστασίας: οι τοπικοί πολιτευτές αναλάμβαναν να περιορίσουν τις ασκούμενες πιέσεις, παρεμβαίνοντας στους κυβερνητικούς μηχανισμούς του κράτους. Επρόκειτο για ένα ρόλο ανάλογο μ' εκείνον των προεστών κατά την προεπαναστατική περίοδο. Στόχοι Ρυθμίσεις - Αποτελέσματα Ν ο μ ο θ ε τ ι κ έ ς ρ υ θ μ ί σ ε ι ς ( ) Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος έγινε με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο Στόχος των νομοθετημάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους. Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από τη διαδικασία της εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές δημοσιονομικό αδιέξοδο. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην πραγματικότητα μόνο ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό. Σύμφωνα με τις σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο όριο τα 80 στρέμματα για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα. Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν στρέμματα με παραχωρητήρια, πράγμα που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος. Πρέπει να επισημανθεί ότι για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδεντρα και αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που προορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών. Επρόκειτο όμως για σημαντική διανομή καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τα στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα προηγούμενα χρόνια, από το 1833 μέχρι το Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου του αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας. Σελίδα 10

11 Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Σελίδα 11

12 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 4. Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΟΡΥΧΕΙΩΝ Δ υ ν α τ ό τ η τ ε ς ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η ς Η απουσία βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα περιόριζε το ενδιαφέρον για εκμετάλλευση του υπεδάφους. Οι δραστηριότητες στο χώρο αυτό είτε αποσκοπούσαν σε εξαγωγές, είτε στην εξυπηρέτηση των περιορισμένων τοπικών αναγκών. Για τις τελευταίες, οι δραστηριότητες των λατομείων και η παραγωγή οικοδομικών υλικών είχαν τον πρώτο λόγο. Για τις εξαγωγές, το βάρος έπεσε σε μεταλλευτικά προϊόντα που τα ισχυρά βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης χρησιμοποιούσαν ως πρώτες ύλες στη μεταλλουργία τους. Τα προϊόντα αυτά εξάγονταν ακατέργαστα, σε μορφή μεταλλεύματος, ή μετά από στοιχειώδη μόνο επεξεργασία. Νομοθεσία Συγκυρία Μεταλλεία Λαυρίου Α ι τ ί ε ς α ν ά π τ υ ξ η ς Η Ελλάδα, έστω και στις περιορισμένες διαστάσεις της του 19ου αιώνα, είχε ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων, συνήθως όμως σε μικρές ποσότητες. Η ενθάρρυνση της μεθοδικής τους εκμετάλλευσης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 με νομοθεσία που επέτρεπε την «εκχώρηση» μεταλλευτικών δικαιωμάτων με ευνοϊκούς όρους, προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη του κλάδου. Την ίδια εποχή το ενδιαφέρον για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά είχε ενισχυθεί εξαιτίας διαφόρων συγκυριών, όπως ήταν π.χ. τα έργα για τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ 7 (έργο που ολοκληρώθηκε το 1869) αλλά και το ίδιο το άνοιγμα της διώρυγας, που αναβάθμισε συνολικά την Ανατολική Μεσόγειο. Π ρ ο ϊ ό ν τ α π ε ρ ι ο χ έ ς Η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας υπήρξε, όπως και στην αρχαιότητα, το Λαύριο. Το 1866 άρχισε εκεί τις εργασίες της μία γαλλο-ιταλική εταιρεία (Σερπιέρι-Ρου) 8 με στόχο την εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο από τα υπόγεια κοιτάσματα αλλά και από τις «σκωρίες», τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί εκεί στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα. Η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα κατάλοιπα. Η εξόρυξη 7 Η διώρυγα του Σουέζ είναι η μεγαλύτερη διώρυγα του κόσμου, συνολικού μήκους 168 χλμ., ενώ προσθέτοντας τα σημεία αγκυροβολίων και το μήκος της ενδιάμεσης λίμνης, το συνολικό της μήκος φθάνει τα 190 χλμ. Έχει μέγιστο πλάτος, σε ορισμένα σημεία, μ. και βάθος 11,60 μ. Διατρέχει κατά διεύθυνση Βορρά - Νότο τον ισθμό του Σουέζ, ενώνοντας τη Μεσόγειο θάλασσα με την Ερυθρά θάλασσα. Η σημασία της διώρυγας του Σουέζ για την παγκόσμια ναυσιπλοΐα είναι τεράστια. Ενώνοντας τη Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα δημιούργησε μια πραγματικά εμπορική αρτηρία Ευρώπης - ΝΔ, Νότιας και ΝΑ Ασίας μέχρι Άπω Ανατολή. Η Μεσόγειος έπαψε να είναι μια κλειστή λεκάνη και η Ερυθρά θάλασσα δεν ήταν ένας κλειστός υδάτινος θύλακας, ενώ μια σειρά πόλεων όπως η Μασσαλία, η Γένοβα, η Νεάπολη, ο Πειραιάς και η Αλεξάνδρεια γνώρισαν νέα ακμή 8 Ως λαυρεωτικό ζήτημα ή Λαυρεωτικά περιγράφεται η νομική διαφορά μεταξύ της γαλλοϊταλικής εταιρείας Roux - Serpieri - Fressynet CIE με το ελληνικό δημόσιο σχετικά με την έκταση της εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου, διαφορά η οποία απασχόλησε την κοινή γνώμη την περίοδο και οδήγησε σε χρηματιστηριακό σκάνδαλο με την πώληση μετοχών της εταιρείας στο ευρύ κοινό σε τιμή δυσανάλογα υψηλή σε σχέση με την πραγματική τους αξία. Απότοκος της τελευταίας εξέλιξης ήταν η οικονομική καταστροφή χιλιάδων οικογενειών που επέλεξαν, βασισμένοι στην φημολογία της εποχής, να αγοράσουν μετοχές των μεταλλείων. Πρόκειται για το πρώτο χρηματιστηριακό σκάνδαλο στην ελληνική ιστορία. Συγκεκριμένα το ζήτημα προέκυψε όταν η κυβέρνηση Κουμουνδούρου, ύστερα από πίεση της αντιπολίτευσης και ειδικότερα του Επαμεινώνδα Δεληγεώργη, αμφισβήτησε το δικαίωμα της εταιρείας στην εκμετάλλεση των εκβολάδων, δηλαδή των καταλοίπων των εξορύξεων και των επεξεργασιών που γίνονταν στην αρχαία Ελλάδα και υπήρχαν στην επιφάνεια του εδάφους, ψηφίζοντας μάλιστα και σχετικό νόμο. Η εταιρεία αρνήθηκε να σταματήσει την εκμετάλλευση των εκβολάδων ζητώντας παράλληλα την μεσολάβηση των γαλλικών και ιταλικών κυβερνήσεων. Οι τελευταίοι επενέβησαν υπερ των συμφερόντων της εταιρείας απαιτώντας αποζημίωση. Η απροκάλυπτη συμμετοχή των ξένων δυνάμεων στα εσωτερικά της χώρας προκάλεσε πολιτική κρίση με αποτέλεσμα την δημιουργία πολιτικού κενού λόγω των συχνών παραιτήσεων των κυβερνήσεων (Κουμουνδούρου, Ζαΐμη, Βούλγαρη). Μετά και την αποπομπή της κυβέρνησης Βούλγαρη, πρωθυπουργός διορίστηκε ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης, του οποίου η κυβέρνηση κράτησε σκληρή στάση απέναντι στις ξένες κυβερνήσεις. Μπροστά στο αδιέξοδο, ο πρωθυπουργός και ο βασιλιάς Γεώργιος, ο οποίος διαδραμάτιζε παρασκηνιακό ρόλο σε όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, απευθύνθηκαν στον ομογενή τραπεζίτη Ανδρέα Συγγρό που είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα προερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη. Ο τελευταίος, ως πληρεξούσιος της Τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως, κατόρθωσε να έρθει σε συμφωνία με την γαλλοιταλική εταιρία και τον Φεβρουάριο του 1873 υπογράφηκε συμφωνία μεταβίβασης των μεταλλείων σε νεοσυσταθείσα εταιρεία με την επωνυμία Ελληνική Εταιρεία Μεταλλουργείων Λαυρίου. Σελίδα 12

13 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Άλλες περιοχές Μάρμαρα Αλυκές Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ αργύρου και μολύβδου γνώρισε σημαντική άνθηση και πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών. Από τις άλλες εκμεταλλεύσεις ξεχώριζαν εκείνες της Μήλου (θειάφι), της Νάξου (σμύριδα) και της Θήρας (θηραϊκή γη, που χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό σε μεγάλα έργα). Με την οικοδομική ανάπτυξη που γνώρισε η χώρα μετά τη δεκαετία του 1870, εμφανίστηκαν στο προσκήνιο νέα υλικά, όπως το μάρμαρο. Η αξιοποίηση των θαυμάσιων μαρμάρων που διέθετε η χώρα πήρε σημαντικές διαστάσεις κατά τα τέλη του 19 ου αιώνα. Σ' αυτήν την κατηγορία οικονομικής δραστηριότητας μπορούμε να εντάξουμε και τις αλυκές, πηγή σημαντικών δημοσίων εσόδων κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα. Σελίδα 13

14 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 5. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Το έμβλημα της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΕΤτΕ) Η Εθνική ιδρύθηκε το 1841 από τον Γεώργιο Σταύρου, από τα Ιωάννινα, ο οποίος ήταν ο πρώτος και μακροβιότερος διοικητής της. Α ν α γ κ α ι ό τ η τ α ύ π α ρ ξ η ς τ ρ α π ε ζ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς Με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το θέμα της δημιουργίας κεντρικής τράπεζας, αλλά και τραπεζικού συστήματος αντάξιου εκείνων που λειτουργούσαν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αποτέλεσε κεντρικό σημείο στους κυβερνητικούς σχεδιασμούς. Η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων δεν θα εξυπηρετούσε μόνο τις κυβερνητικές ανάγκες, τη διαχείριση του κρατικού δανεισμού, την έκδοση χαρτονομίσματος κ.λπ., αλλά θα έδινε λύση στο χρόνιο πρόβλημα των πιστωτικών αναγκών της οικονομίας. Θα εξασφάλιζε δηλαδή στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες τα απαραίτητα κεφάλαια με όρους οργανωμένης αγοράς και όχι τοκογλυφίας. Κατάσταση πιστωτικού συστήματος Τοκογλυφία Στόχοι του κράτους Το πιστωτικό σύστημα της χώρας βρισκόταν πραγματικά, κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας, σε πρωτόγονη κατάσταση. Ήταν συνδεμένο με το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα με τις εξαγωγές της σταφίδας. Οι έμποροι λειτουργούσαν και ως πιστωτές, με τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους. Ο δανεισμός κατευθυνόταν, ως επί το πλείστον, τους παραγωγούς και δημιουργούσε προϋποθέσεις εκμετάλλευσης, καθώς ουσιαστικά επρόκειτο για έναν τρόπο προαγοράς τους επικείμενης παραγωγής, με δυσμενείς για τον παραγωγό όρους. Την ίδια στιγμή άλλοι κλάδοι τους παραγωγής στερούνταν των απαραίτητων για την ανάπτυξή τους πιστώσεων, και έτσι περιορίζονταν οι επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Η κατάσταση αυτή ήταν αντίθετη με τις προθέσεις και τις πολιτικές του κράτους και αποθάρρυνε τα ελληνικά κεφάλαια του εξωτερικού. Οι προσπάθειες για την άρση όλων αυτών των εμποδίων υπήρξαν έντονες και προέρχονταν από πολλές πλευρές. Δεν απέβλεπαν τόσο στην εξάλειψη της τοκογλυφίας, όσο στην παράλληλη δημιουργία ενός πιο σύγχρονου πιστωτικού συστήματος, ικανού να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα ειδικών κοινωνικών ομάδων. Ί δ ρ υ σ η Ε θ ν ι κ ή ς Τ ρ ά π ε ζ α ς Πότε ; Το μεγάλο βήμα έγινε το 1841, με την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας. Μέτοχοι - Διοικητής Τα κεφάλαια για την ίδρυσή της προήλθαν κυρίως από το εξωτερικό, ενώ έντονη ήταν η παρουσία κρατικών παραγόντων στις ιδρυτικές διαδικασίες. Οι κύριοι μέτοχοι της Τράπεζας ήταν ο κεφαλαιούχος Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφαλαίου), Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες προσωπικότητες από το χώρο της οικονομίας αλλά και της πολιτικής. Θεμελιωτής της και πρώτος Σελίδα 14

15 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Δραστηριότητα Αποτελέσματα Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ διοικητής υπήρξε ο Γεώργιος Σταύρου. Στις επόμενες διευρύνσεις του κεφαλαίου της Τράπεζας άρχισαν να μετέχουν κεφαλαιούχοι, έμποροι κυρίως, του ελληνικού χώρου (Σκουζές, Ράλλης κ.λπ.). Η δραστηριότητά της στα πρώτα στάδια ήταν μάλλον χωρίς σαφή προσανατολισμό, καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική οικονομία δεν ήταν δυνατόν να αλλάξουν με ταχείς ρυθμούς. Το μεγάλο της πλεονέκτημα και ταυτόχρονα η κύρια πηγή εσόδων της ήταν το εκδοτικό δικαίωμα, η δυνατότητα της να εκδίδει τραπεζογραμμάτια, χαρτονομίσματα δηλαδή, για λογαριασμό του ελληνικού κράτους. Το τελευταίο μάλιστα ενίσχυε ή και επέβαλλε την κυκλοφορία τους. Προοδευτικά οι εργασίες της Τράπεζας εξαπλώθηκαν από την Αθήνα στις κύριες επαρχιακές πόλεις (Ερμούπολη 1845, Πάτρα 1846 κ.λπ.), γεγονός που βοήθησε στην αντιμετώπιση των αρνητικών επιρροών που ασκούσε το τοκογλυφικό σύστημα. Η Τράπεζα κέρδισε την εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας, πράγμα που είχε ως συνέπεια τις διαδοχικές διευρύνσεις του μετοχικού της κεφαλαίου. Παρά την εξάπλωση του τραπεζικού συστήματος και την εμφάνιση νέων τραπεζικών ιδρυμάτων, η Εθνική Τράπεζα παρέμεινε για πολλές δεκαετίες το κυρίαρχο τραπεζικό συγκρότημα του ελληνικού χώρου. Ά λ λ ε ς τ ρ ά π ε ζ ε ς Από τη δεκαετία του 1860 άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα τραπεζικά και ασφαλιστικά ιδρύματα στη χώρα. Τα πιο σημαντικά απ' αυτά ήταν η Ιονική Τράπεζα (ιδρύθηκε το 1839 στα υπό αγγλική κατοχή τότε Ιόνια νησιά), η Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, η Γενική Πιστωτική Τράπεζα, η Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως κ.λπ. Σελίδα 15

16 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 6. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Δ ι α φ ο ρ ά μ ε τ η ν Ε υ ρ ώ π η Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19 ο αιώνα, παρουσίασε ελάχιστα κοινά σημεία με όσα συνέβαιναν στο πεδίο αυτό στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, τα οποία συνοπτικά ονομάστηκαν Βιομηχανική Επανάσταση 9. Στο μικρό ελληνικό κράτος η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν διαρκώς παρούσα στις συζητήσεις, στις οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις, συνήθως όμως ως σχέδιο ή πρόθεση, σπάνια ως εφαρμογή. Η ακτινοβολία των επιτευγμάτων των ευρωπαϊκών κρατών έφερνε διαρκώς στο προσκήνιο το ζήτημα της βιομηχανικής ανάπτυξης, η απουσία όμως των απαραίτητων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας προϋποθέσεων οδηγούσε τις προθέσεις σε αδιέξοδο. Είδη βιομηχανιών Προβλήματα Απόπειρα ανάπτυξης : Σ τ α σ ι μ ό τ η τ α Η εμφάνιση μονάδων παραγωγής, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν βιομηχανικές, άρχισε κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας με αποσπασματικό, ευκαιριακό ίσως τρόπο. Οι μονάδες αυτές αποσκοπούσαν στην εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών, οι οποίες σχετίζονταν με την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων. Επρόκειτο κυρίως για εξέλιξη των παραδοσιακών αλευρομύλων, των ελαιοτριβείων, των βυρσοδεψείων και των κλωστηρίων. Οι μονάδες όμως αυτές δεν αποτέλεσαν την αφετηρία για τη δημιουργία πιο σύνθετων βιομηχανικών συγκροτημάτων αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, παρέμειναν στάσιμες και περιορισμένες ως προς τα οικονομικά τους μεγέθη. Ο δισταγμός αυτός οφειλόταν ίσως στη μικρή έκταση της εγχώριας αγοράς, στην πίεση των εισαγόμενων προϊόντων αλλά και στην έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού : Π ρ ώ τ η π ρ ο σ π ά θ ε ι α α ν ά π τ υ ξ η ς Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα περίπου χρόνια από την απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας για να παρατηρηθεί μια πρώτη απόπειρα ανάπτυξης των βιομηχανικών δραστηριοτήτων στη χώρα. Γύρω στα 1870 σημειώθηκε κάποιο κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων, περισσότερων από εκατό, ενώ ταυτόχρονα παρατηρήθηκε κάποια τάση αύξησης του δυναμικού των ήδη υπαρχουσών μονάδων. Πολύ γρήγορα όμως, η απόπειρα αυτή έχασε τη δυναμική της και οι σχετικές Κατάληξη δραστηριότητες επέστρεψαν στην ύφεση και τη στασιμότητα. Τ έ λ η 1 9 ο υ α ρ χ έ ς 2 0 ο υ α ι. : Α λ λ α γ ή δ ε δ ο μ έ ν ω ν Είδη βιομηχανιών Προβλήματα Οι όροι άρχισαν να μεταβάλλονται μόλις στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και, κυρίως, στα πρώτα χρόνια του 20ού. Τότε δημιουργήθηκε ένα βιομηχανικό δυναμικό σχετικά σταθερό, πολυδιάστατο, με τάσεις ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας, της μεταλλουργίας, της ναυπηγικής και της τσιμεντοβιομηχανίας, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα. Η βιομηχανία υπέφερε, όπως και άλλοι κλάδοι της οικονομίας: α. από την έλλειψη κεφαλαίων και τη διασπορά των υπαρχόντων σε πλήθος 9 Η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν μια ιστορική περίοδος και ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα ραγδαίων μεταβολών και ανακατατάξεων - τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών και πνευματικών - οι οποίες οδήγησαν για πρώτη φορά στην εμφάνιση της "εκβιομηχανισμένης" (industrialized) κοινωνίας στη Μεγάλη Βρετανία μεταξύ των ετών Την αλλαγή αυτή ακολούθησαν ανάλογες, αλλά όχι και ταυτόσημες βιομηχανικές επαναστάσεις και στις άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες που από την αγροτική κυρίως μορφή τους επέφεραν την εκβιομηχάνισή τους. Ιδιαίτερα επηρεάστηκε η Γαλλία και αργότερα οι ΗΠΑ σε σχέση με το τρόπο λειτουργίας και ανάπτυξης της οικονομίας και της δομής της κοινωνίας. Οι ιδέες του διαφωτισμού που κυριαρχούσαν την εποχή αυτή, ήρθαν να ντύσουν με το πνευματικό μανδύα το σύνολο των μεταρρυθμίσεων και στον ιδεολογικό μεταρρυθμιστικό χάρτη. Σελίδα 16

17 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Αιτία αλλαγής δεδομένων Προβλήματα Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ δραστηριοτήτων, β. από την ασφυκτικά περιορισμένη -εδαφικά και πληθυσμιακά- βάση οικονομικής εξάπλωσης, γ. από την έλλειψη πρώτων υλών, δ. τη χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών και ε. την έλλειψη παιδείας τεχνικής αλλά και γενικής. Η ελλιπής κατάρτιση περιόριζε τη δυνατότητα εφαρμογής καινοτομιών και τη συνακόλουθη τεχνολογική εξέλιξη. Ούτε η προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) άλλαξαν τις παραπάνω περιοριστικές συνθήκες. Η αλλαγή των δεδομένων ήρθε μετά το , με την ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών. α. οι χρόνιες αδυναμίες της ελληνικής βιομηχανίας συνέχισαν να εμποδίζουν την ανάδειξή της σε κινητήρια δύναμη της ελληνικής οικονομίας, β. Αδύναμη να αντέξει τον εξωτερικό ανταγωνισμό, γ. η βιομηχανία παρέμεινε προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες, αναζητώντας τη σωτηρία της στην παρέμβαση του κράτους, με δασμολογικά ή άλλα ενισχυτικά μέτρα. Σελίδα 17

18 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 7. ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΡΓΑ Κατάσταση υποδομών Προβλήματα Είδη βιομηχανιών Προβλήματα Οφέλη Διώρυγα Κορίνθου Το 1830, οι υποδομές του ελληνικού κράτους ήταν ακόμη πρωτόγονες. Γέφυρες, αμαξιτοί δρόμοι, λιμάνια, υδραγωγεία, δημόσια κτίρια, όλα όσα στηρίζουν την οικονομική και διοικητική λειτουργία του κράτους, είτε δεν υπήρχαν καθόλου, είτε βρίσκονταν σε κακή κατάσταση. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, ήταν απόλυτα φυσικό να στραφεί το ενδιαφέρον της διοίκησης προς την κατασκευή των απαραίτητων, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, έργων. Οι προθέσεις, που ήταν και στον τομέα αυτό πολύ καλές, προσέκρουσαν στις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν, και ειδικότερα στην αδυναμία εξεύρεσης των αναγκαίων οικονομικών πόρων. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι το ελληνικό κράτος ξεκίνησε με ένα βαρύ δημοσιονομικό φορτίο, την εξυπηρέτηση δηλαδή των δανείων που είχαν συναφθεί στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια του Αγώνα αλλά και αργότερα, στους δύσκολους καιρούς της κρατικής του συγκρότησης. Στις χερσαίες συγκοινωνίες αλλά και στα περισσότερα από τα δημόσια έργα που είχε ανάγκη η χώρα, η έλλειψη του ιδιωτικού ενδιαφέροντος ήταν δεδομένη, καθώς οι επενδύσεις στις βασικές αυτές υποδομές δεν ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρες. Το κράτος είτε απ' ευθείας, είτε μέσω των δήμων, προσπάθησε να ξεπεράσει τις δυσκολίες αυτές με τις δικές του δυνάμεις. Η δραστηριότητα του ήταν μάλλον υποτονική, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1870, καθώς τα χρήματα έλειπαν και οι μέθοδοι που υιοθετήθηκαν δεν ήταν δημοφιλείς (για παράδειγμα, οι αγγαρείες των αγροτών στην κατασκευή δρόμων) ο ς α ι. : Ο δ ι κ ό δ ί κ τ υ ο Η πύκνωση του οδικού δικτύου πέρασε στην πρώτη θέση των εθνικών και τοπικών προτεραιοτήτων προς το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Η οικονομική ανάπτυξη, οι πιο γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης, η δημιουργία των κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων και η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου ήταν παράγοντες που προώθησαν την κατασκευή οδικού δικτύου. Στους ανασταλτικούς παράγοντες θα πρέπει να συμπεριλάβουμε το μεγάλο κόστος της κατασκευής δρόμων σε ορεινά εδάφη αλλά και τον «ανταγωνισμό» των θαλάσσιων συγκοινωνιών που κυριαρχούσαν στις μεταφορές κοντά στα παράλια, δηλαδή σε πολύ μεγάλο τμήμα της χώρας. Α π ο ξ η ρ ά ν σ ε ι ς Από τα υπόλοιπα δημόσια έργα το κυριότερο ήταν η αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων που καλύπτονταν από νερά λιμνών και ελών. Πέρα από το γεγονός ότι η αποξήρανση έδινε πλούσια καλλιεργήσιμη γη, ήταν και ο μόνος τρόπος καταπολέμησης της ελονοσίας, της αρρώστιας που αποτελούσε μάστιγα για την αγροτική Ελλάδα ως τα μέσα του 20ού αιώνα. Πολλά αποστραγγιστικά έργα έγιναν στη χώρα, με πιο σημαντικό την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας στη Βοιωτία. Έ ρ γ α π ο υ α φ ο ρ ο ύ ν τ η ν α υ σ ι π λ ο ΐ α Εκτός από το σιδηροδρομικό δίκτυο, το μεγαλύτερο τεχνικό έργο που κατασκευάστηκε Σελίδα 18

19 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Άλλα έργα Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ αυτήν την εποχή ήταν η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου 10. Το έργο ξεκίνησε το 1881 από μια υπερβολικά αισιόδοξη γαλλική τεχνική εταιρεία. Ύστερα από πολλές τεχνικές και οικονομικές περιπέτειες, το έργο ολοκληρώθηκε το 1893, βελτιώνοντας τους όρους της ναυσιπλοΐας, καθώς έκανε περιττό τον περίπλου της Πελοποννήσου. Επιπλέον, με τη διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου και την κατασκευή φάρων στις ακτές, η ναυσιπλοΐα ευνοήθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυτή. 10 Η Διώρυγα της Κορίνθου είναι διώρυγα η οποία ενώνει τον Σαρωνικό με τον Κορινθιακό κόλπο, στη θέση του Ισθμού της Κορίνθου, λίγο ανατολικότερα από την πόλη της Κορίνθου. Κατασκευάστηκε μεταξύ των ετών , έργο του Έλληνα μηχανικού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη. Η κατασκευή της είναι αποτέλεσμα της αναπτυξιακής πολιτικής του πρωθυπουργού Χαρίλαου Τρικούπη, ο οποίος με την κατασκευή μεγάλων έργων υποδομής στόχευε στη δημιουργία ενός σύγχρονου και οικονομικά ανεπτυγμένου κράτους. Η ιδέα της διώρυγας υπήρχε ήδη από την εποχή του Περίανδρου, το 602 π.χ. Οι εργασίες για τη διώρυγα άρχισαν το 1880, από την Διεθνή Εταιρεία της Θαλασσίου Διώρυγος της Κορίνθου. Λόγω έλλειψης κεφαλαίων το έργο ολοκληρώθηκε από εταιρεία του Ανδρέα Συγγρού το Σελίδα 19

20 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 8. ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΩΝ Ο Αστικός Σιδηρόδρομος Πειραιά - Κηφισιάς, γνωστός ως «Ηλεκτρικός». Ατμοκίνητος αρχικά και ηλεκτροκίνητος αργότερα, συνέδεσε το 1869 την Αθήνα με τον Πειραιά... Α ξ ί α σ ι δ η ρ ο δ ρ ό μ ο υ Η πιο χαρακτηριστική από τις αλλαγές που έφερε η βιομηχανική επανάσταση στα ανεπτυγμένα κράτη του 19 ου αιώνα ήταν η εμφάνιση, η εξάπλωση και τελικά η κυριαρχία του σιδηροδρόμου στις χερσαίες μεταφορές. Το σιδηροδρομικό δίκτυο έλυνε το πρόβλημα της μεταφοράς μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος, σε αποστάσεις που μετριούνταν πλέον στην κλίμακα κρατών και ηπείρων. Η βιομηχανική επανάσταση, η αύξηση της παραγωγής και η δημιουργία μεγάλων πόλεων δεν θα μπορούσαν να προχωρήσουν χωρίς αυτήν τη νέα δυνατότητα που εξασφάλιζε την τροφοδοσία των πόλεων με τρόφιμα, τα εργοστάσια με πρώτες ύλες και την αγορά με προϊόντα. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, δεν ήταν περίεργο που ο σιδηρόδρομος έγινε το σύμβολο των νέων καιρών και το συνώνυμο της ανάπτυξης κατά το 19 ο αιώνα. Προβλήματα Πρώτη προσπάθεια Στις μικρότερες και πιο καθυστερημένες οικονομικά χώρες, η απόκτηση σιδηροδρομικού δικτύου παρουσιάστηκε από πολύ νωρίς ως σημαντική προϋπόθεση για την είσοδο τους στο χώρο των ανεπτυγμένων κρατών. Οι σχετικές με την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου συζητήσεις άρχισαν στη χώρα μας λίγα μόλις χρόνια μετά την ανεξαρτησία της, ίσως το Ανυπέρβλητες όμως δυσκολίες περιόριζαν τις συζητήσεις αυτές για πολλές δεκαετίες στο χώρο των θεωρητικών αναλύσεων και των απλών επιθυμιών. α. Η κατασκευή της σιδηροδρομικής υποδομής ήταν ιδιαίτερα πολυέξοδη υπόθεση και απαιτούσε κεφάλαια που το μικρό ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να εξοικονομήσει. β. Από την άλλη μεριά, η προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, επιχειρήσεων ή πιστωτικών ιδρυμάτων, προϋπέθετε ότι το προς κατασκευή δίκτυο θα ήταν αποδοτικό, θα εξασφάλιζε δηλαδή τη μεταφορά πρώτων υλών, ζωτικών για τη βιομηχανία, και καταναλωτικών αγαθών, που οι τοπικές αγορές θα ήταν σε θέση να απορροφήσουν. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε ούτε το ένα, ούτε το άλλο. γ. Το ενδιαφέρον λοιπόν των ξένων ή των ομογενών επενδυτών παρέμενε πολύ μικρό. δ. Επιπλέον, η γειτνίαση της θάλασσας, στις περισσότερες περιοχές της χώρας, δεν βοηθούσε τα πράγματα, καθώς οι θαλάσσιες μεταφορές περιόριζαν την αποδοτικότητα του σιδηροδρομικού δικτύου. Μέχρι τη δεκαετία του 1880 η μόνη σιδηροδρομική γραμμή που είχε κατασκευαστεί στην Ελλάδα ήταν αυτή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά και είχε μήκος μόλις 9 χιλιομέτρων. Αλλά και αυτή χρειάστηκε δώδεκα χρόνια και πολλές περιπέτειες για να κατασκευαστεί. Όλες οι υπόλοιπες περί σιδηροδρόμου διακηρύξεις και τα φιλόδοξα Σελίδα 20

21 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Συγκυρίες Πώς και πότε ολοκληρώθηκε το δίκτυο Διαφορά με το διεθνές δίκτυο Χρηματοδότηση Αξιολόγηση Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ σχέδια παρέμεναν ανεφάρμοστα, καθώς η υλοποίησή τους συγκινούσε μόνο αμφίβολης αξιοπιστίας κερδοσκόπους Οι γενικότερες αλλαγές όμως, που προοδευτικά μετέβαλαν τα δεδομένα της ελληνικής οικονομίας ως το 1881, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για υλοποίηση των σχεδίων κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου. Την ίδια περίπου εποχή, γύρω από τη χώρα, προχωρούσε η κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων που συνέδεαν την Κεντρική Ευρώπη με την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Ανατολή ως την Ινδία. Η σύνδεση της Ευρώπης με την Ανατολή γινόταν και ατμοπλοϊκά από το Πρίντεζι της Ιταλίας προς το Σουέζ και τον Ινδικό Ωκεανό. Οι ελληνικές κυβερνήσεις (με πρωθυπουργό τον Τρικούπη, κυρίως) έκριναν ότι οι ελληνικές συγκοινωνιακές υποδομές έπρεπε ταχύτατα να προωθηθούν, ώστε να συνδεθεί η χώρα με τους διεθνείς άξονες. Το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας ολοκληρώθηκε σε τρεις περίπου δεκαετίες, από το 1880 και μετά. Η μεγάλη ώθηση δόθηκε στις πρώτες πρωθυπουργίες του Χαρίλαου Τρικούπη ( ), οπότε και κατασκευάστηκαν 900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής. Τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος επιβράδυναν την κατασκευή του έργου στη δεκαετία του 1890 και το δίκτυο ολοκληρώθηκε μόλις το Στο μεγαλύτερο τμήμα του το δίκτυο ήταν μετρικό, με γραμμές πλάτους ενός μόνο μέτρου, τη στιγμή που οι διεθνείς προδιαγραφές προέβλεπαν γραμμές πλάτους 1,56 μέτρων. Αυτό σήμαινε ότι το δίκτυο σχεδιάστηκε για να εξυπηρετεί τοπικές κυρίως ανάγκες, χωρίς φιλοδοξίες να αποτελέσει τμήμα του διεθνούς δικτύου. Το κράτος ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του κόστους του έργου και επωμίστηκε το μεγαλύτερο μέρος του δανεισμού, που έγινε κυρίως από ξένα πιστωτικά ιδρύματα. Οι ιδιώτες συμμετείχαν με μικρότερο ποσοστό (περίπου 30%), σ' ένα έργο του οποίου η αποδοτικότητα ήταν πολύ αμφίβολη. Πραγματικά, το σιδηροδρομικό δίκτυο κλήθηκε να εξυπηρετήσει τη διακίνηση αγροτικών κυρίως προϊόντων και από την αρχή της λειτουργίας του παρουσίαζε σοβαρή υστέρηση στα έσοδά του σε σχέση με τους αισιόδοξους υπολογισμούς που οδήγησαν στη δημιουργία του. Το γεγονός αυτό οδήγησε και στη διακοπή των περαιτέρω επενδύσεων στο χώρο του σιδηροδρόμου. Είναι αναμφίβολο ότι το σιδηροδρομικό δίκτυο πρόσφερε πολλά σε μία χώρα που δεν είχε ποτέ πριν γνωρίσει αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο. Πρόσφερε επίσης πολλές υπηρεσίες στον καιρό των πολέμων, αφού επέτρεψε τη γρήγορη επιστράτευση και τον εφοδιασμό του ελληνικού στρατού. Δεν κατόρθωσε όμως να φέρει την ανάπτυξη και την εκβιομηχάνιση στις περιοχές όπου έφτασε. Δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει όσες αναπτυξιακές προσδοκίες στηρίχθηκαν πάνω του. Για να το κάνει αυτό θα έπρεπε να προκαλέσει την αλλαγή κοινωνικών και οικονομικών δομών. Και, φυσικά, ένα συγκοινωνιακό δίκτυο δύσκολα μπορεί να πετύχει τόσο ριζοσπαστικές αλλαγές. Σελίδα 21

22 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Χάρτης της Ελλάδος Το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας το 1893 και οι πόλεις που συνέδεε. Ο Οδοντωτός σιδηρόδρομος Αποφασίστηκε τον Μάρτιο του 1889 η κυβέρνησή ανάθεσε την κατασκευή της γραμμής από το Διακοπτό στα Καλάβρυτα και η μελέτη ανατέθηκε σε Γάλλους επιστήμονες, ενώ η σύμβαση της κατασκευής του δικτύου του οδοντωτού και της εκμετάλλευσής του για 92 χρόνια ανατέθηκε στην εταιρεία Σιδηρόδρομοι Πειραιώς-Αθηνών-Πελοποννήσου (ΣΠΑΠ). Σελίδα 22

23 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ 9. ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Φάσεις δανεισμού Αιτίες δανεισμού Πώς χρησιμοποιήθηκαν τα δάνεια Από τα χρόνια της Επανάστασης, ο δανεισμός υπήρξε μία σημαντική παράμετρος της λειτουργίας του ελληνικού κράτους. Αυτό ήταν φυσικό για ένα κράτος που ξεκινούσε από το μηδέν και δεν κληρονόμησε από το προηγούμενο καθεστώς οργανωμένο δημοσιονομικό σύστημα. Είναι γνωστές οι περιπέτειες των δανείων του Αγώνα στη χρηματαγορά του Λονδίνου καθώς και η σύναψη νέων δανείων, που συνόδευσε την άφιξη των Βαυαρών το Οι Οθωνικές κυβερνήσεις αρνήθηκαν την αποπληρωμή των επαναστατικών δανείων, γεγονός που απομόνωσε τη χώρα από τις ευρωπαϊκές χρηματαγορές ως το Η αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης από τη δεκαετία του 1860 και μετά, οδήγησε αναγκαστικά σε νέο δανεισμό. Οι περιορισμένοι πόροι της χώρας, σε συνδυασμό με τα έκτακτα έξοδα που επέβαλαν οι διαρκείς εθνικές κρίσεις, καθιστούσαν αδύνατη την εξοικονόμηση κεφαλαίων για δημόσιες επενδύσεις. Ο εξωτερικός δανεισμός διογκώθηκε κατά τη δεκαετία του 1880, και μέσα σε λίγα μόλις χρόνια η χώρα βρέθηκε να οφείλει ποσά πολλαπλάσια του ετήσιου προϋπολογισμού της. Το μεγαλύτερο μέρος των δανείων αυτών χρησίμευσε για: α. την κάλυψη των τρεχόντων ελλειμμάτων των εθνικών προϋπολογισμών, καθώς και β. των δαπανών των στρατιωτικών κινητοποιήσεων (του και του ) και των εξοπλισμών ( δραχμές από τα δάνεια χρησιμοποιήθηκαν για τη ναυπήγηση τριών θωρηκτών το 1889). γ. Επίσης μεγάλα ποσά διατέθηκαν για την αποπληρωμή παλαιότερων δανείων. δ. Μικρό μέρος απέμενε για παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα, ποσό όμως απαραίτητο, χωρίς το οποίο τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν. Πολύ συχνά γίνεται σύγκριση της σημερινής οικονομικής δυσπραγίας με την πτώχευση του 1893, την εποχή του Χαριλάου Τρικούπη. Την περίοδο εκείνη του 19 ου αιώνα άνθισε η πολιτική σάτιρα μέσα από γκραβούρες και περιοδικά. Αυτή τη χιουμοριστική ανάγνωση της Ιστορίας «θύμισε» η έκθεση που διοργάνωσε το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Σελίδα 23

24 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 10. Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΟΥ 1893 & Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Α ι τ ί ε ς ε π ι β ο λ ή ς τ ο υ Δ ι ε θ ν ο ύ ς Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ο ύ Ε λ έ γ χ ο υ Κατά το έτος 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της. Η «πτώχευση», όπως χαρακτηρίστηκε, δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος. Οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του Η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα σε νέες βάσεις. Ο Δ ι ε θ ν ή ς Ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό ς Έ λ ε γ χ ο ς Οι χώρες που μετείχαν Μονοπώλια Στόχοι Αποτελέσματα Τα οικονομικά του ελληνικού κράτους οδηγήθηκαν σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ). Εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία) ανέλαβαν τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. Επρόκειτο για τα έσοδα των μονοπωλίων αλατιού, φωτιστικού πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, χαρτιού σιγαρέτων, τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου, το φόρο καπνού, τα λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά, το φόρο χαρτοσήμου κ.λπ. Το ύψος αυτών των εσόδων ανερχόταν σε έως δραχμές. Στόχος αυτής της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν: α. η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης ύψους δραχμών και β. η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων. Η διεθνής επιτροπή, που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1898, αντιμετώπισε τις τρέχουσες ανάγκες με ένα μεγάλο δάνειο, που χορηγήθηκε με την εγγύηση των Δυνάμεων. γ. Στη συνέχεια, εκτός από το βασικό της ρόλο, δηλαδή την εξασφάλιση της αποπληρωμής των δανείων, λειτούργησε επιπρόσθετα ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα, συμβάλλοντας γενικότερα στη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας. Τα αποτελέσματα ήταν θετικά και έγιναν ορατά λίγα χρόνια αργότερα. Η εγγύηση των Δυνάμεων: α. αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, β. ενώ ο έλεγχος απάλλαξε τους δημοσιονομικούς μηχανισμούς από δυσλειτουργίες του παρελθόντος. Το 1910, παρά τα προβλήματα στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών εξαιτίας της σταφιδικής κρίσης και παρά το γεγονός ότι η αποπληρωμή των δανείων εξακολουθούσε να απορροφά το 1/3 των εθνικών εσόδων, γ. τα δημόσια οικονομικά μπορούσαν να χαρακτηριστούν υγιή, δ. οι προϋπολογισμοί ήταν ελαφρώς πλεονασματικοί και ε. οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους σαφώς αυξημένες. στ. Αυτή η θετική εξέλιξη επέτρεψε τις μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Ελευθερίου Βενιζέλου, την πολεμική προετοιμασία και τη συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους, χωρίς τις δραματικές επιπτώσεις που είχαν στο οικονομικό πεδίο οι πολεμικές κινητοποιήσεις του παρελθόντος. Σελίδα 24

25 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 11.ΤΟ ΕΞΩΕΛΛΑΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Περιοχές ανάπτυξης της οικονομίας Αιτίες αρνητικής στάσης της ομογένειας Αίτια αλλαγής στάσης : Α ρ ν η τ ι κ ή σ τ ά σ η Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, στην Αίγυπτο, τη Νότια Ρωσία, τις εκβολές του Δούναβη και την Κωνσταντινούπολη, οι οικονομικές δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία. Για το μικρό ελληνικό κράτος που ασφυκτιούσε στα περιορισμένα γεωγραφικά του όρια, η ύπαρξη αυτών των ισχυρών ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε μια ελπίδα, μια χρυσή εφεδρεία. Οι σχέσεις όμως των Ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό βασίλειο δεν ήταν, για πολύ καιρό, οι καλύτερες δυνατές. Μέσα σ' ένα κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων που χαρακτήριζε τις ευρωπαϊκές οικονομίες μέχρι τη δεκαετία του 1870, οι επιχειρηματικές δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των μεγάλων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου. Μόνο ένα ολιγάριθμο τμήμα του ελληνισμού της διασποράς εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια και ενσωματώθηκε σταδιακά στην αστική τάξη της χώρας. Για τους πολλούς και πιο ισχυρούς παράγοντες της ομογένειας, η μικρή Ελλάδα ήταν μια περιοχή χωρίς ενδιαφέρον. Οι σχετικές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας συζητήσεις γενικεύθηκαν στη δεκαετία του 1860, όταν η αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών θεσμών, η πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους, με την ενσωμάτωση των Επτανήσων, και το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του οδήγησαν στην αναζήτηση πολιτικών προσέλκυσης των ομογενών προς την Ελλάδα. Οι πολιτικές αυτές απέδωσαν αρχικά πενιχρά αποτελέσματα. Όμως, την ίδια εποχή, στην Οθωμανική αυτοκρατορία εφαρμόστηκαν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) 12 που έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές συνθήκες που νεες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς μεγαλύτερες ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να προσφέρει : Α λ λ α γ ή σ τ ά σ η ς Οι πρώτες δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες ομογενείς εμφανίστηκαν στη δεκαετία του Η εξέλιξη αυτή είναι πιθανό να 11 Η Κρητική Επανάσταση του , υπήρξε από τις πιο σημαντικές από μια σειρά επαναστάσεων τον 19ο αιώνα στην Κρήτη ενάντια στην Οθωμανική κυριαρχία και υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Παρ ότι η ίδια η επανάσταση δεν στέφθηκε με επιτυχία, το γεγονός της ανατίναξης της Μονής Αρκαδίου, που προκάλεσε το θάνατο 300 περίπου πολιορκημένων και 700 αμάχων, είχε μεγάλο αντίκτυπο στη διεθνή κοινή γνώμη ως μία από τις πτυχές του όλου Ανατολικού Ζητήματος. 12 O όρος Τανζιμάτ περιγράφει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις με στόχο την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών της με τους υπηκόους της. Τοποθετείται χρονικά στο διάστημα Η λέξη τανζιμάτ, στην οθωμανική διάλεκτο σημαίνει αναδιοργάνωση, ενώ για τους δυτικούς ερμηνεύτηκε ως εκσυγχρονισμός. Η κίνηση αυτή για την αναδιοργάνωση του καταρρέοντος οθωμανικού κράτους προερχόταν από δύο διαφορετικές και ίσως με αλληλο-συγκρουόμενα συμφέροντα ομάδες. Η μια ήταν "εσωτερική" που την κατεύθυναν αυτοί που επιδίωκαν να αναδιοργανώσουν το κράτος, προκειμένου αυτό να μπορεί να ανακτήσει την παλιά στρατιωτική και οικονομική του ισχύ και έτσι να ανεξαρτητοποιηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Η δε άλλη ήταν "εξωτερική" που κατευθύνονταν από τις ίδιες τις Μεγάλες Δυνάμεις, βεβαίως με τους υποστηρικτές της πολιτικής τους εντός του οθωμανικού κράτους, που επεδίωκαν τις μεταρρυθμίσεις αυτές προκειμένου να φιλελευθεροποιήσουν τις δομές του κράτους, να εξαλείψουν τις θρησκευτικές διακρίσεις και να διευκολύνουν έτσι την διείσδυση των ευρωπαϊκών κεφαλαίων, θεωρώντας πως η εδαφική ακεραιότητα του κράτους ήταν εξασφαλισμένη από τις ίδιες. Σελίδα 25

26 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Μορφές επενδύσεων Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ οφειλόταν στην κρίση του 1873, που μείωσε τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και προκάλεσε τη μεταφορά τους προς τα ανατολικά, σε αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων. Η μετακίνηση αυτή πίεσε οικονομικά τους πλούσιους Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι αναζήτησαν με τη σειρά τους νέα πεδία επιχειρηματικής δραστηριότητας, ανακαλύπτοντας έτσι και την Ελλάδα. Οι τοποθετήσεις σε ακίνητα, τοποθετήσεις επίδειξης, που κόσμησαν την Αθήνα με λαμπρά νεοκλασικά αρχοντικά, δίνοντας σε μερικές κεντρικές περιοχές της αριστοκρατικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσαν τον προάγγελο της δραστηριοποίησης των ομογενών στη χώρα. Η διείσδυσή τους στην ελληνική αγορά έγινε με γνώμονα την αξιοποίηση ευκαιριών για υψηλά κέρδη. Η πώληση, λόγου χάρη, των τσιφλικιών της Θεσσαλίας σε χαμηλές τιμές από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους, μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, αποτέλεσε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για τους ομογενείς κεφαλαιούχους. Λίγο αργότερα ακολούθησαν επενδύσεις στο εμπόριο, στις μεταλλευτικές δραστηριότητες, στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στο δανεισμό του δημοσίου. Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των επενδύσεων ήταν ο ευκαιριακός χαρακτήρας και η ρευστότητά τους. Το κύριο μέλημα φαίνεται ότι ήταν η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης και επανεξαγωγής των κεφαλαίων στο εξωτερικό, στην πρώτη ένδειξη για επικερδέστερες τοποθετήσεις. Η ελληνική αγορά δεν έδινε τόσες υποσχέσεις, ώστε να επιχειρούνται τοποθετήσεις με μακροχρόνιες προοπτικές. Η εύκολη μετατρεψιμότητα Χαρακτηριστικά της δραχμής ενίσχυε αυτά τα βραχύβια περάσματα του ομογενειακού κεφαλαίου από επενδύσεων τη χώρα. Ο χαρακτηρισμός αυτής της οικονομικής συμπεριφοράς ως κερδοσκοπικής δεν απέχει πολύ από την αλήθεια. Στην Ανατολική Μεσόγειο, στις παρυφές δηλαδή του σκληρού πυρήνα της καπιταλιστικής ανάπτυξης, το κεφάλαιο λειτουργούσε με βάση το κυνήγι της ευκαιρίας, της γρήγορης απόδοσης, την κερδοσκοπία, με λίγα λόγια ο ς α ι. : Σ υ σ τ η μ α τ ι κ ή σ τ ρ ο φ ή π ρ ο ς τ η ν Ε λ λ ά δ α Αιτίες Σταθερότερη ήταν η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων στις αρχές του 20ού αιώνα, μετά το κίνημα των Νεοτούρκων 13, τους Βαλκανικούς πολέμους 14 και τις ανακατατάξεις που έφερε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Η έξαρση των εθνικισμών, τα πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων, οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία 15, το τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και η δημιουργία της Κεμαλικής 13 Με τον όρο Νεότουρκοι εννοείται το τουρκικό εθνικιστικό κόμμα «Ένωση και Πρόοδος» της μεταρρύθμισης που ξεκίνησε στην τουρκοκρατούμενη τότε Θεσσαλονίκη το Στα συμφραζόμενα του όρου Νεότουρκοι εντάσσονται αξιωματικοί, πολιτικοί και διανοούμενοι, οι οποίοι ξεσηκώθηκαν για την επαναφορά του Συντάγματος του 1876, υιοθετώντας το σύνθημα Ελευθερία, Ισότητα και Δικαιοσύνη. Βασικοί στόχοι του κινήματος ήταν η κατάλυση της απολυταρχίας του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β' και η εγκαθίδρυση ενός εκσυγχρονισμένου κράτους στο ευρωπαϊκό πρότυπο, που θα μπορούσε να διατηρήσει την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας, καθώς και να αντισταθεί στις επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Το κίνημα των Νεοτούρκων υπήρξε, αρχικά, σε μεγάλο βαθμό, συνέχεια του κινήματος των Νεο-οθωμανιστών του Οι Νεότουρκοι κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο τάχθηκαν με το πλευρό της Γερμανίας και χτύπησαν τις οικονομικές θέσεις των Αγγλογάλλων, ενώ με επιθέσεις κατά του ελληνικού και του αρμενικού στοιχείου πέτυχαν μεγάλη δημογραφική αλλοίωση. 14 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι ήταν δύο πόλεμοι που έγιναν στα Βαλκάνια το στους οποίους αρχικά η Βαλκανική Συμμαχία (Σερβία, Μαυροβούνιο, Ελλάδα και Βουλγαρία) επιτέθηκε και απέσπασε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία την Μακεδονία και το μεγαλύτερο μέρος της Θράκης, ενώ στη συνέχεια, μετά τις διαφωνίες μεταξύ των νικητών για τον τελικό διαμοιρασμό των εδαφών, ξέσπασε δεύτερος πόλεμος (αυτή τη φορά με τη συμμετοχή και της Ρουμανίας) από τον οποίο εξήλθε ηττημένη η Βουλγαρία, χάνοντας το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών που είχε αρχικά κατακτήσει. 15 Η Ρωσική Επανάσταση ήταν μια σειρά από μεγάλα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στη Ρωσία κατά το έτος 1917 και δεν σφράγισαν μόνο την ιστορική πορεία της χώρας αυτής, αλλά επηρέασαν καθοριστικά ολόκληρη τη νεότερη παγκόσμια ιστορία. Έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά γεγονότα της ανθρωπότητας. Ουσιαστικά η "Ρωσική Επανάσταση" συμπεριλαμβάνει τα γεγονότα που συνέβησαν κυρίως τους μήνες Φεβρουάριο και Οκτώβριο του 1917, (εξ ου και η ονομασία τους, Φεβρουαριανή Επανάσταση και Οκτωβριανή επανάσταση αντίστοιχα). Αν και οι δύο αυτές επαναστάσεις θεωρούνται μέρος της Ρωσικής Επανάστασης, αφορούν πολύ διαφορετικές διαστάσεις και δεν πρέπει να συγχέονται μεταξύ τους. Όπως η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789, έτσι και η Ρωσική του 1917 αποτελούν κεφαλαιώδους σημασίας ορόσημα στη μακραίωνη και πολύμοχθη πορεία των λαών της Γης Σελίδα 26

27 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Αποτίμηση του ρόλου της ομογένειας Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Τουρκίας 16 διέκοψαν με τον πλέον απόλυτο τρόπο τις παραδοσιακές δραστηριότητες των Ελλήνων κεφαλαιούχων στην Ανατολική Μεσόγειο. Αρκετοί από αυτούς προτίμησαν τότε τη μεταφορά των επιχειρηματικών, βιομηχανικών, εμπορικών ή χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό κράτος. Στο μεταξύ όμως, το ίδιο αυτό κράτος είχε αλλάξει μορφή και οι δυνατότητές του είχαν διαφοροποιηθεί. Το κεφάλαιο που συσσώρευσαν οι Έλληνες της διασποράς δεν αποτέλεσε σταθερή βάση για την ανάπτυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η παρουσία του δεν υπήρξε σημαντική. Το ευκαιριακό και κερδοσκοπικό έστω πέρασμά του από τη χώρα ενίσχυε τη ρευστότητα, έδινε πρόσκαιρες αλλά αναγκαίες λύσεις στην έλλειψη κεφαλαίων που ταλάνιζε τη χώρα και βοήθησε σημαντικά στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας. Θα ήταν οπωσδήποτε λάθος να ταυτίζουμε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από τη χώρα με τους μεγάλους κεφαλαιούχους από τους οποίους η Ελλάδα προσδοκούσε την επίλυση των οικονομικών της προβλημάτων. Η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς ανήκε σε μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα. Σε μεγάλο ποσοστό ήταν μετανάστες, διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες που άφησαν πίσω τους και έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά τους στους δικούς τους, στην πατρίδα. Αυτά τα εμβάσματα είχαν για την Ελλάδα μεγάλη σημασία και οι επιπτώσεις τους στην εθνική οικονομία ήταν τουλάχιστον το ίδιο σημαντικές με τις αντίστοιχες των μεγάλων κεφαλαίων της ομογένειας. για την πραγματοποίηση του ιδεώδους της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η Ρωσική Επανάσταση γεννήθηκε σε μια κρίσιμη για την ανθρωπότητα στιγμή, σ` ένα κλίμα πάντως ευνοϊκό για την εξέλιξή της. 16 Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ (Θεσσαλονίκη, 19 Μαΐου Κωνσταντινούπολη, 10 Νοεμβρίου 1938) ήταν Τούρκος στρατιωτικός και πολιτικός. Ήταν ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ουσιαστικά ανέλαβε πραξικοπηματικά μια διαμελισμένη Οθωμανική αυτοκρατορία, της οποίας το εναπομείναν υπόλοιπο των εδαφών στην Ανατολία, κατόρθωσε να το μετατρέψει σε κράτος δυτικού προτύπου ονομάζοντάς το Τουρκία. Προκειμένου να εφαρμόσει την πολιτική του, δεν δίστασε να συνεχίσει αγριότητες των Νεοτούρκων, όπως η γενοκτονία των Αρμενίων και των Ελλήνων. Θεωρείται, παρ' όλ' αυτά, χαρισματικός ηγέτης, του οποίου η μορφή, σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις σημαντικότερες προσωπικότητες που επηρέασαν καθοριστικά με την παρουσία τους τον 20ό αιώνα. Από τον λαό ο Κεμάλ προσέλαβε τον χαρακτηρισμό «Ατατούρκ», που σημαίνει «πατέρας των Τούρκων». Σελίδα 27

28 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 ο ΑΙΩΝΑ 1. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Ε ι σ α γ ω γ ή : Η υ π ο χ ώ ρ η σ η τ ο υ α γ ρ ο τ ι κ ο ύ τ ο μ έ α σ τ ο «δ υ τ ι κ ό κ ό σ μ ο» Ως το 19 ο αιώνα : ο αγροτικός τομέας κυριαρχεί (παραγωγικά-κοινωνικά) Με τη βιομηχανική επανάσταση (τέλη 18 ου -19 ος αι.) : υποχώρηση αγροτικού τομέα (στο «δυτικό κόσμο» - στην Ελλάδα αργότερα) >>> η κατοχή γης δεν ήταν πηγή εξουσίας-πλούτου 17 >>> αγροτική μεταρρύθμιση Αγροτική μεταρρύθμιση (ορισμός) : Κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών γης και κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα Τ ο α γ ρ ο τ ι κ ό ζ ή τ η μ α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α κ α τ ά τ ο 1 9 ο Ως την ενσωμάτωση της Επτανήσου (1864) και της Θεσσαλίας (1881) Προοδευτική διανομή γης 18 >> πολλές μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες >>> όχι εντάσεις Λίγα τσιφλίκια 19 στη Αττική Εύβοια α ι ώ ν α Από την ενσωμάτωση των Επτανήσων και της Θεσσαλίας ως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Τσιφλίκια Θεσσαλίας : Επτάνησα- Αρτα-Θεσσαλία >>> περιοχές με τσιφλίκια >>> επανεμφάνιση αγροτικού ζητήματος αγορά από Έλληνες Διασποράς διατήρηση θεσμού κολίγων κερδοσκοπία : υψηλοί δασμοί στο εισαγόμενο ρωσικό σιτάρι + τεχνητές ελλείψεις >>> υψηλές τιμές στο εγχώριο σιτάρι 20 Τ ο α γ ρ ο τ ι κ ό ζ ή τ η μ α σ τ η ν Ε λ λ ά δ α κ α τ ά τ ο ν 2 0 ο Τα πρώτα αποτυχημένα μέτρα και η επιδείνωση του προβλήματος 1907 : νόμοι για απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών και διανομή σε ακτήμονες Δύσκολη η εφαρμογή των νόμων >>> συγκρούσεις (Κιλελέρ ) α ι ώ ν α 1913 : νέες προσαρτήσεις περιοχών με μουσουλμανικά τσιφλίκια Η αγροτική μεταρρύθμιση του 1917 (Εθνικός Διχασμός-κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη 22 ) στόχοι 1. στήριξη πολλαπλασιασμός ελληνικών ιδιοκτησιών στις νέες περιοχές 17 Στον προβιομηχανικό κόσμο οι μεγαλογαιοκτήμονες-ευγενείς (φεουδάρχες) κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης (φέουδα), που τους εξασφάλιζαν τεράστια έσοδα, χάρη στην εκμετάλλευση της εργασίας των εξαρτημένων γεωργών (δουλοπαροίκων). Συμμετείχαν επίσης στην άσκηση της εξουσίας, από την οποία ήταν αποκλεισμένοι όλοι οι υπόλοιποι. Στη νέα βιομηχανική κοινωνία που προέκυψε μετά τη βιομηχανική επανάσταση (18 ος -19 ος αι.), ο πλούτος πέρασε στα χέρια των αστών βιομηχάνων και εμπόρων. Επιπλέον, η αστική τάξη διεκδίκησε και κατέκτησε τη συμμετοχή της στην εξουσία. Έτσι, η παλαιά αριστοκρατική τάξη των ευγενών-φεουδαρχών έπαψε να μονοπωλεί πλούτο και εξουσία. Η κατοχή γης δεν είχε πλέον τη σημασία που είχε παλαιότερα. Άνοιξε, κατά συνέπεια, ο δρόμος για τη διανομή γης στους φτωχούς ακτήμονες γεωργούς, δηλαδή την αγροτική μεταρρύθμιση. 18 Η πιο σημαντική από αυτές τις διανομές γης ήταν η αγροτική μεταρρύθμιση του (βλ.σελ.27) 19 Τσιφλίκι : τουρκική λέξη για την μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία. Ο πλούσιος τσιφλικάς μεγαλογαιοκτήμονας εκμεταλλευόταν την εργασία εξαρτημένων γεωργών (κολίγων). 20 Πλούσιοι Έλληνες έμποροι της Διασποράς, όπως ο Ανδρέας Συγγρός και ο Γ.Ζωγράφος, αγόρασαν τεράστιες εκτάσεις γης στη Θεσσαλία από Τούρκους τσιφλικάδες μετά το Οι κυβερνήσεις Χαρ. Τρικούπη, προσπαθώντας να προσελκύσουν κεφάλαια για επενδύσεις, ευνόησαν σκανδαλωδώς τους μεγαλογαιοκτήμονες αυτούς, αυξάνοντας τους δασμούς στα εισαγόμενα σιτηρά και επιτρέποντας την άνοδο των τιμών των ελληνικών σιτηρών. Ταυτόχρονα, διατηρήθηκε ο θεσμός των κολίγων, οι οποίοι πλέον δεν ήταν εξαρτημένοι, αλλά ελεύθεροι ακτήμονες γεωργοί, εργαζόμενοι στα τσιφλίκια. Η θέση των κολίγων επιδεινώθηκε μάλιστα, καθώς ήταν υποχρεωμένοι, ως ελεύθεροι πια γεωργοί, να πληρώνουν περισσότερους φόρους. 21 Οι μεγαλογαιοκτήμονες αντέδρασαν και οι νόμοι δεν εφαρμόστηκαν. Προκλήθηκαν, έτσι, αγροτικές εξεγέρσεις στη Θεσσαλία. Τα γεγονότα στο χωριό Κιλελέρ της Θεσσαλίας ήταν το σημαντικότερο επεισόδιο των εξεγέρσεων αυτών. Αγρότες που ετοιμάζονταν να μεταβούν στη Λάρισα, για να συμμετάσχουν σε μεγάλο αγροτικό συλλαλητήριο διαμαρτυρίας, δέχθηκαν επίθεση του στρατού, στο σιδηροδρομικό σταθμό του Κιλελέρ, με πολλά θύματα (6 Μαρτίου 1910). 22 Εθνικός διχασμός : Εξαιτίας της διαφωνίας του πρωθυπουργού Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου σχετικά με τη συμμετοχή ή μη της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, η χώρα διασπάστηκε σε δύο κράτη με χωριστές κυβερνήσεις :του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη και του Κωνσταντίνου στην Αθήνα. Τα γεγονότα αυτά ( ) είναι γνωστά ως Εθνικός Διχασμός. Σελίδα 28

29 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ 2. αποκατάσταση προσφύγων-πρόληψη κοινωνικών εντάσεων Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ εφαρμογή απαλλοτριώσεις μεγάλων ιδιοκτησιών μετά τον πόλεμο (λόγω προσφυγικού προβλήματος 23 ) 1. Αναδιανομή 85% στη Μακεδονία - 68% στη Θεσσαλία -40% σε όλη τη χώρα 2. Ολοκλήρωση μεταρρύθμισης >>> μικροϊδιοκτησία αποτελέσματα 3. δυσκολία μικροκαλλιεργητών για διάθεση προϊόντων-θύματα εμπόρων >>> ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας, κρατικών Οργανισμών Παρέμβασης, παραγωγικών συνεταιρισμών 4. Όχι εντάσεις άλλων κρατών 23 Η μεταρρύθμιση του 1917 εφαρμόστηκε μετά το τέλος του Μικρασιατικού Πολέμου (Μικρασιατική Καταστροφή 1922). Το πιεστικό πρόβλημα της αποκατάστασης των χιλιάδων προσφύγων από τη Μ.Ασία, επέβαλλε τη διανομή γης. Σελίδα 29

30 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 2. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19 ο ΑΙΩΝΑ : μικρή ανάπτυξη 1. Ιστορικές ιδιομορφίες ελληνικής ανάπτυξης >> αγροτικό και εργατικό κίνημα δεν αναπτύχθηκαν (αντίθετα με Ευρώπη-Βαλκάνια) 2. Τέλη 19 ου αιώνα : Σοσιαλιστικές 24 ομάδες- Εργατικές ομαδοποιήσεις με μικρή επιρροή 25 Αίτια της μικρής ανάπτυξης του ελληνικού εργατικού κινήματος κατά το 19 ο αιώνα : 1.απουσία μεγάλων βιομηχανικών μονάδων 2.Πολλοί εργάτες ήταν ξένοι (π.χ. Ιταλοί στη διώρυγα της Κορίνθου) ή πρόσκαιρης-βραχύχρονης απασχόλησης (Λαύριο : πρώτες εργατικές κινητοποιήσεις 1896) 3.Ιδεολογική επικράτηση Μ. Ιδέας εμπόδιζε διάδοση εργατικών-σοσιαλιστικών ιδεολογιών 26 ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 20 ο ΑΙΩΝΑ : ανάπτυξη Παράγοντες ανάπτυξης εργατικού κινήματος κατά τον 20 ο αιώνα Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-3) Ενσωμάτωση Θεσσαλονίκης : βιομηχανικό υπόβαθρο Φεντερασιόν : πολυεθνική εργατική οργάνωση Θεσσαλονίκης με εβραϊκή ηγεσία Κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο Πιέσεις ελληνικής κοινωνίας Εμπλοκή Ελλάδας σε διεθνείς υποθέσεις Αντίκτυπος Ρωσικής Επανάστασης «ταχύτατη ωρίμανση» του εργατικού κινήματος : Ίδρυση Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (1917) Ίδρυση Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (1918) >>> συμμετοχή στην Γ Κομμουνιστική Διεθνή >>> μετονομασία σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (1924) 24 Σοσιαλισμός : κοινωνική, οικονομική και πολιτική θεωρία, που δημιουργήθηκε το 19ο αιώνα, με βάση τις ιδέες του Γερμανού οικονομολόγου Καρλ Μάρξ και άλλων. Στόχος της ήταν να μεταβάλει τις οικονομικοκοινωνικές αδικίες που προέκυψαν με τη βιομηχανική επανάσταση και την επικράτηση του καπιταλιστικού συστήματος. Στο καπιταλιστικό σύστημα (ελεύθερη οικονομία), τα μέσα παραγωγής (γαίες, εργοστάσια, μεγάλες επιχειρήσεις) ανήκουν σε πλούσιους κεφαλαιούχους(καπιταλιστές), που εκμεταλλεύονται την εργασία των εργατών και αγροτών (προλεταριάτο), αμείβοντάς τους με χαμηλούς μισθούς, ώστε να καρπώνονται τεράστια κέρδη. Έτσι, η καπιταλιστική κοινωνία χαρακτηρίζεται από έντονη οικονομική και κοινωνική ανισότητα και αδικία : λίγοι ισχυροί πλούσιοι και πολλοί φτωχοί. Για να εξαλειφθούν οι ανισότητα και η αδικία, ο σοσιαλισμός προβάλλει την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και την κατοχή τους από τους εργαζομένους ή το κράτος (κοινωνικοποίηση ή κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής), καθώς και τη διανομή των αγαθών και του πλούτου ανάλογα με την εργασία και τις ανάγκες κάθε πολίτη. Έτσι, θα προκύψει μία κοινωνία χωρίς τάξεις («αταξική») και άρα χωρίς κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Η «αταξική» κοινωνία ονομάζεται και κομμουνιστική (από το common=κοινός). 25 Όπως το αγροτικό κίνημα, έτσι και το εργατικό κίνημα δεν αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα του 19 ου, σε αντίθεση με άλλες χώρες των Βαλκανίων και της Κ. και Δ. Ευρώπης. Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα λύθηκε με τις διανομές γης και δεν υπήρχαν εντάσεις (εξεγέρσεις αγροτών) με εξαίρεση τις αρχές του 20 ου αιώνα (Κιλελέρ). Το εργατικό κίνημα είχε πολύ μικρή διάδοση και επιρροή. Ιδρύθηκαν μικρές ομάδες με λίγους οπαδούς, όπως ο Δημοκρατικός Σύλλογος (1876), ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος (1890) κ.ά. Αντίθετα στην αναπτυγμένη βιομηχανικά Κ. και Δ. Ευρώπη οι εργατικές ενώσεις ήταν πολυπληθείς και οι απεργιακές κινητοποιήσεις συχνές. 26 Η Μεγάλη Ιδέα ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία κατά το 19 ο αιώνα-αρχές 20 ου για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων. Η εθνική ολοκλήρωση η απελευθέρωση δηλαδή των αλύτρωτων ακόμα εδαφών (Μακεδονία, Ήπειρος, νησιά Αιγαίου, Κρήτη, Μ.Ασία) απασχολούσε όλες τις κοινωνικές ομάδες και δεν υπήρχε «χώρος» για τη διάδοση άλλων ιδεολογιών, κοινωνικού χαρακτήρα, όπως η εργατική - σοσιαλιστική ιδεολογία, που γνώριζε μεγάλη και αυξανόμενη ανάπτυξη στα προηγμένα κράτη της βιομηχανικής Δύσης. Σελίδα 30

31 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 3.ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Η αστική τάξη υποστηρίζει το Βενιζέλο Οι Έλληνες αστοί πλουτίζουν στην Αν.Μεσόγειο Ο Βενιζελισμός (πολιτική αντίληψη που εκφράστηκε με τον Ε. Βενιζέλο) Στον οικονομικό τομέα : Το ελληνικό κράτος μοχλός έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού >>> επιδίωξη ενσωμάτωσης εκτός συνόρων ελληνισμού >>> ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση 28 >>> νέα θέση στο σύγχρονο κόσμο Προϋποθέσεις 1. θεσμικός εκσυγχρονισμός >>> κράτος πιο αξιόπιστο και αποτελεσματικό 2. προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους 29 Επιδιώκουν δημιουργία ισχυρού εθνικού κέντρου = διασφάλιση πλούτου τους Πολλά εθνικιστικά κινήματα την ίδια εποχή στα Βαλκάνια 30 Η οικονομική ανάπτυξη της περιόδου : έρεισμα της Μ. Ιδέας 1. Οι πλεονασματικοί προϋπολογισμοί (1911 : έσοδα έξοδα : ) 2. Η υπερπόντια μετανάστευση στις ΗΠΑ (βλ. σχετικό πίνακα) αντιμετώπισε αγροτική κρίση, εκτόνωσε κοινωνικές εντάσεις (σταφιδική κρίση), ενίσχυσε οικονομία υπαίθρου (εμβάσματα) 3. Οι συνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων 31 (η οικονομία δεν κλονίστηκε, παρά το μεγάλο κόστος) 27 Κατά την περίοδο : α) Πρωθυπουργός της χώρας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος ( ) β) Η Ελλάδα συμμετείχε σε συνεχείς πολέμους, με στόχο την επέκτασή της : Βαλκανικοί Πόλεμοι ( ), Α Παγκόσμιος Πόλεμος ( ), Μικρασιατικός Πόλεμος ( ). 28 Ο Ε. Βενιζέλος επιδίωξε τη δημιουργία μιας μεγαλύτερης και ισχυρότερης Ελλάδας. Για να γίνει αυτό έπρεπε, βέβαια, η χώρα να επεκταθεί και να ενσωματώσει με πολέμους τις αλύτρωτες περιοχές («Μεγάλη Ιδέα»). Έτσι, η κρατική και η εθνική υπόσταση της Ελλάδας θα συνέπιπταν, όλο το ελληνικό Έθνος, δηλαδή, θα περιλαμβανόταν εντός των συνόρων του ελληνικού κράτους. 29 Για τη δημιουργία μιας μεγαλύτερης και ισχυρότερης Ελλάδας, έπρεπε το κράτος να αποβάλει τις αδυναμίες του παρελθόντος, να εκσυγχρονιστεί και να αναπτυχθεί οικονομικά. Η μικρή προβληματική Ελλάδα του 1910 έπρεπε να αλλάξει τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές της δομές. Προς το σκοπό αυτό ο Βενιζέλος προχώρησε σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις (νέο Σύνταγμα 1911, νομοθεσία). 30 Οι πλούσιοι αστοί της Διασποράς αισθάνονταν ανασφάλεια, ζώντας και αναπτύσσοντας τις οικονομικές δραστηριότητές τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και σε άλλα γειτονικά κράτη της Ανατολικής Μεσογείου, σε μια εποχή έντονου εθνικισμού, εδαφικών διεκδικήσεων από όλες τις χώρες και επικείμενων συγκρούσεων. Υποστήριξαν, λοιπόν, τη Μ. Ιδέα, ώστε το ελληνικό κράτος να αναπτυχθεί (εδαφικά και οικονομικά) και να τους προσφέρει ασφάλεια. 31 Βαλκανικοί Πόλεμοι (Α Βαλκανικός : , Β Βαλκανικός 1913) : συγκρούσεις μεταξύ των βαλκανικών χωρών με στόχο την απόσπαση των ευρωπαϊκών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στον Α Βαλκανικό, η λεγομένη Βαλκανική Συμμαχία (Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο) νίκησε την Οθ. Αυτοκρατορία και της απέσπασε όλα τα ευρωπαϊκά της εδάφη εκτός από την Ανατολική Θράκη (Ήπειρος, Μακεδονία, Δ. Θράκη, νησιά Αιγαίου, Κρήτη). Η διαφωνία όμως των νικητών συμμάχων ως προς τη διανομή των εδαφών προκάλεσε το Β Βαλκανικό Πόλεμο, κατά τον οποίο οι βαλκανικές χώρες στράφηκαν κατά της Βουλγαρίας, που διεκδικούσε το σύνολο σχεδόν των κατακτημένων περιοχών. Η Βουλγαρία ηττήθηκε και με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (Αύγουστος 1913) η Ελλάδα ενσωμάτωσε τα εδάφη της Ν. Ηπείρου, της Μακεδονίας, τα νησιά του Αν. Αιγαίου (εκτός των ιταλοκρατούμενων από το 1912 Δωδεκανήσων) και την Κρήτη. Σελίδα 31

32 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Ενσωμάτωση πλούσιων περιοχών (+70%) Ενσωμάτωση εκατομμυρίων κατοίκων (+80%) Τα νέα εδάφη πεδινά και αρδευόμενα >>> ανάπτυξη γεωργίας Παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις νέες περιοχές (π.χ. Ήπειρος : Έλληνες, μουσουλμάνοι, Εβραίοι) η Ελλάδα υπολογίσιμη δύναμη αύξηση εμπιστοσύνης στις αγορές χρήματος και πιστώσεων Σελίδα 32

33 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 4. Ο Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ( ) 32 Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α Π. Πόλεμο και οι επιπτώσεις της στην οικονομία Εθνικός Διχασμός (σύγκρουση παλατιού Βενιζέλου, ) 33 Δαπανηρή επιστράτευση Κυβέρνηση Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη 35 Διάσπαση χώρας σε δύο κράτη Συμμαχικός αποκλεισμός 36 Πολεμικές συγκρούσεις ενοποίηση χώρας υπό τον Βενιζέλο >>> συμμετοχή στον πόλεμο (1917) Μεγάλο οικονομικό (και κοινωνικό) κόστος Ο ιδιόμορφος δανεισμός του Μεγάλα δάνεια από Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ Θεωρητικός δανεισμός, δεν δόθηκαν τα χρήματα Κάλυμμα για έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος 38 -απόθεμα σε χρυσό και συνάλλαγμα Χρηματοδότηση συμμετοχής στον πόλεμο, ουκρανική εκστρατεία, α φάση μικρασιατικής εκστρατείας Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος ( ) είχε ως κύρια αιτία του τον έντονο οικονομικό και πολιτικό ανταγωνισμό μεταξύ των ισχυρών βιομηχανικών χωρών της Ευρώπη. Λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου είχαν διαμορφωθεί δύο συμμαχίες: 1.η"Eγκάρδια Συνεννόηση" (γνωστή ως Αντάντ -Entente Cordiale -), αποτελούμενη από την Aγγλία, τη Γαλλία, τη Ρωσία και, από το 1915, την Iταλία. Σύμμαχοι της Αντάντ στα Βαλκάνια η Σερβία και η Ελλάδα από το 1917) 2. "Τριπλή Συμμαχία" ή "Kεντρικές Δυνάμεις", αποτελούμενη από τη Γερμανία, την Αυστροουγγαρία και την Ιταλία έως το Σύμμαχοι της Αντάντ στα Βαλκάνια η Τουρκία και η Βουλγαρία). Η Ελλάδα δεν συμμετέχει από την αρχή στον πόλεμο, γιατί υπάρχει διαφωνία μεταξύ του πρωθυπουργού Βενιζέλου (θέλει συμμετοχή στο πλευρό της Αντάντ, προσδοκώντας σε εδαφική επέκταση προς την Αν. Θράκη και Μ.Ασία) και του βασιλιά Κωνσταντίνου (επιδιώκει την ουδετερότητα ως γερμανόφιλος). 33 Εθνικός διχασμός : Εξαιτίας της διαφωνίας του πρωθυπουργού Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου σχετικά με τη συμμετοχή ή μη της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, η χώρα διασπάστηκε σε δύο κράτη με χωριστές κυβερνήσεις : του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη και του Κωνσταντίνου στην Αθήνα. Τα γεγονότα αυτά ( ) είναι γνωστά ως Εθνικός Διχασμός. 34 «άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915» : Τον Σεπτέμβριο του 1915 ο πρωθυπουργός Βενιζέλος κήρυξε επιστράτευση για να συμμετάσχει η χώρα στον πόλεμο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος αρνήθηκε να υπογράψει το σχετικό διάταγμα και ο Βενιζέλος παραιτήθηκε. 35 Κυβέρνηση Εθνικής Άμυνας :πρόκειται για την κυβέρνηση Βενιζέλου, που υποστηρίχθηκε από την «Έθνική Άμυνα», οργάνωση βενιζελικών αξιωματικών. 36 Ναυτικός αποκλεισμός : Ο αγγλικός και γαλλικός στρατός επέβαλε το 1916 αυστηρό αποκλεισμό της Ελλάδας, για να υποχρεωθεί σε παραίτηση ο Κωνσταντίνος και να βγει η χώρα στον πόλεμο. Ο αποκλεισμός είχε σημαντικές οικονομικές συνέπειες. 37 «Σύμμαχοι» : εννοούνται οι χώρες της Αντἀντ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία και Ιταλία), στο πλευρό της οποίας επιδίωκε ο Βενιζέλος να πολεμήσει η Ελλάδα. Την Τριπλή Συμμαχία (ή Κεντρικές Αυτοκρατορίες : Γερμανία, Αυστροουγγαρία), υποστήριζε ο γερμανόφιλος βασιλιάς Κωνσταντίνος, προτείνοντας όμως ουδετερότητα. 38 Για να μπορέσει μια χώρα να εκδώσει χαρτονόμισμα πρέπει να διαθέτει ίσης αξίας αποθέματα σε χρυσό ή ξένο συνάλλαγμα. Για να εκδώσει λοιπόν μια χώρα πρόσθετο χαρτονόμισμα πρέπει να αυξήσει τα αποθέματά της αυτά. Οι Σύμμαχοι, αντί να χορηγήσουν στην Ελλάδα χρηματικό δάνειο, κράτησαν τα χρήματα και επέτρεψαν στην Ελλάδα να εκδώσει χαρτονομίσματα ίσης αξίας με το δάνειο. 39 Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή ( ): Ο Α Παγκόσμιος λήγει με νίκη της Αντάντ, άρα και της Ελλάδας (1918). Υπογράφονται μια σειρά συνθήκες με εξοντωτικούς για τους ηττημένους όρους. Η Ελλάδα λαμβάνει με τις συνθήκες του Νειγύ (1919) και των Σεβρών (1920) την Ανατολική και Δυτική Θράκη και την περιοχή της Σμύρνης (χάρτης). Το 1919 αποβιβάζει στρατό στη Σμύρνη, για να καταλάβει την περιοχή και να διασφαλίσει την ελληνική παρουσία στις ακτές της Δυτικής Μ. Ασίας. Οι Τούρκοι υπό τον εθνικιστή ηγέτη τους Κεμάλ Ατατούρκ, δεν δέχονται την παραχώρηση της Σμύρνης και της Αν. Θράκης και αρχίζει η μικρασιατική εκστρατεία. Ο ελληνικός στρατός αρχικά επεκτείνεται με επιτυχία σε μεγάλο βάθος στο εσωτερικό της Μ.Ασίας. Το Νοέμβριο του 1920, όμως, ο Βενιζέλος χάνει στις εκλογές και η νέα αντιβενιζελική και φιλοβασιλική κυβέρνηση επαναφέρει το ανεπιθύμητο στην Αντάντ βασιλιά Κωνσταντίνο. Η δυσαρεστημένη Αντάντ εγκαταλείπει την Ελλάδα αβοήθητη στο μέτωπο της Μ. Ασίας. Η εκστρατεία συνεχίζεται με στόχο της κατάληψη της Άγκυρας, έδρας του Κεμάλ. Το εγχείρημα αποτυγχάνει, εξαιτίας στρατιωτικών και πολιτικών σφαλμάτων. Τον Αύγουστο του 1922 ο κατάκοπος ελληνικός στρατός δέχεται σφοδρή τουρκική αντεπίθεση και υποχωρεί προς τη θάλασσα. Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν και πυρπολούν τη Σμύρνη, σφαγιάζοντας χιλιάδες αμάχους. Ο ελληνικός στρατός αποχωρεί από τη Μ. Ασία και την Αν.Θράκη μαζί με 1,500,000 Έλληνες, που καταφεύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Το 1923, με τη συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης (1923) ορίζεται νέο σύνορο Ελλάδας-Τουρκίας ο ποταμός Έβρος και αποφασίζεται υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ των δύο χωρών. Σελίδα 33

34 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Οι συνέπειες του ιδιόμορφου δανεισμού Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Νοέμβριος 1920 :ο Βενιζέλος χάνει τις εκλογές >>>φιλοβασιλικές κυβερνήσεις >>> επιστροφή Κωνσταντίνου (ανεπιθύμητος στους Συμμάχους) >>> οι Σύμμαχοι αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος Παθητικοί ισολογισμοί κράτους (1918 και εξής) Δαπανηρή η μικρασιατική εκστρατεία ( ) Πλήρες οικονομικό αδιέξοδο Η διχοτόμηση του χαρτονομίσματος (Μάρτιος 1922) Διχοτόμηση χαρτονομίσματος σε δύο μισά Το δεξί μισό στο κράτος έναντι ομολόγων (εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο) δρχ. (ξανά το 1926) Σελίδα 34

35 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 5. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Χάρτης της ανταλλαγής πληθυσμών 40 Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) και τη Σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1923), έφτασαν στην Ελλάδα Έλληνες και Αρμένιοι, ενώ μουσουλμάνοι έφυγαν για την Τουρκία. Ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας έπαψε οριστικά να υπάρχει. Η άφιξη και η αποκατάσταση των προσφύγων Το ελληνικό κράτος έπρεπε να ξεπεράσει τις ανεπάρκειές του για να αντιμετωπίσει το προσφυγικό πρόβλημα (π.χ. αντιμετώπιση έξαρσης φυματίωσης-ελονοσίας ) «Η πολιτική αστάθεια, τα μίση του διχασμού, η ανακήρυξη της δημοκρατίας, οι επεμβάσεις του στρατού και οι απόπειρες πραξικοπημάτων συσκοτίζουν το ζήτημα της αποτελεσματικότητας του κράτους και της διοίκησης» 41 Η αντίδραση του κράτους ήταν μάλλον επαρκής - αξιοποίησε : μουσουλμανικές περιουσίες (5-10 δισ δρχ.) εξωτερική βοήθεια (δάνεια) 40 Με τη Σύμβαση της Λοζάνης (30 Ιανουαρίου 1923) αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οι Έλληνες Ορθόδοξοι της Τουρκίας και οι Τούρκοι Μουσουλμάνοι της Ελλάδας υποχρεώνονταν να εγκατασταθούν στην ομόθρησκη χώρα. Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες κάτοικοι της Κων/πολης και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου καθώς και οι μουσουλμάνοι της Δυτ. Θράκης. Με τη Σύμβαση ανταλλαγής παύει η μακραίωνη ελληνική παρουσία στη Μ.Ασία και Αν.Θράκη. 41 Η περίοδος ήταν ιδιαίτερα ταραγμένη : α)πολιτική αστάθεια: συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων και εκλογικές αναμετρήσεις β) τα μίση του διχασμού : η διαίρεση της Ελλάδας σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς/βασιλικούς, κληρονομιά της περιόδου του Εθνικού Διχασμού. γ) η ανακήρυξη της δημοκρατίας : το 1924 καταργήθηκε η βασιλευομένη δημοκρατία και καθιερώθηκε η προεδρευομένη δημοκρατία. Η μεταβολή του πολιτεύματος προκάλεσε έντονες αντιδράσεις των φιλοβασιλικών και αντιπαραθέσεις δ) οι επεμβάσεις του στρατού και οι απόπειρες πραξικοπημάτων : ο στρατός είχε αναδειχθεί σε καθοριστικό παράγοντα της πολιτικής ζωής και παρενέβαινε διαρκώς. Τα κινήματα ήταν πολλά, είτε από βενιζελικούς είτε από αντιβενιζελικούς αξιωματικούς. Όλα αυτά συνθέτουν ένα σύνθετο και ταραγμένο πολιτικό σκηνικό, σε μια περίοδο που το προσφυγικό πρόβλημα απαιτούσε αποτελεσματικές κινήσεις. Σελίδα 35

36 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 6.Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ 42 Οι παράγοντες που οδήγησαν στην οικονομική ανάπτυξη 1. Εθνική ομοιογένεια (μειονότητες >7%) Αγροτική μεταρρύθμιση (εφαρμογή νόμων του 1917, βλ. σελ.45-47) 3. Αστικοποίηση (1/3 πληθυσμού σε αστικά κέντρα) Βελτίωση υποδομών αναπτυξιακές πολιτικές 5. Συγκέντρωση Ελλήνων στο πλαίσιο του εθνικού τους κορμού (εξάλειψη ελληνικού κοσμοπολιτισμού) >> η Ελλάδα κύριο πεδίο οικονομικής δραστηριότητας Θετική προσφορά προσφύγων (γνώσεις, πολιτισμός, εργατικότητα) ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ Μικρασιατικός πόλεμος >>> προσφυγικό πρόβλημα >>> ανάγκη επενδύσεων στις υποδομές Έργα στην περιοχή Αθηνών ( πληθυσμός με πρόσφυγες) Έργα σε άλλες περιοχές Αμερικανική ΟΥΛΕΝ Βρετανική ΠΑΟΥΕΡ Γερμανικές εταιρείες Κατασκευή φράγματος και τεχνητής λίμνης Μαραθώνα Λύση προβλήματος ύδρευσης Αθήνας (ανεπαρκές το Αδριάνειο υδραγωγείο) Μονάδες παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος Δίκτυο αστικών συγκοινωνιών (ηλεκτροκίνητα τραμλεωφορεία) τηλεφωνικό δίκτυο Δρόμοι Διευθετήσεις χειμάρρων αντιμετώπιση καταστροφών από εγγειοβελτιωτικά έργα σε αγροτικές περιοχές πλημμύρες Αύξηση καλλιεργούμενων εδαφών 42 Μεσοπόλεμος : η εικοσαετία μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων : (για την Ελλάδα : ) 43 Η Εθνική ομοιογένεια επιτεύχθηκε χάρη στην ανταλλαγή των πληθυσμών. 44 Η βιομηχανική ανάπτυξη και η εγκατάσταση των προσφύγων στα αστικά κέντρα ενίσχυσαν την αστικοποίηση. 45 Δεν υπήρχαν πλέον αλύτρωτοι Έλληνες στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Το παροικιακό κεφάλαιο συγκεντρώθηκε στο ελληνικό κράτος με ευεργετικές συνέπειες για την ελληνική οικονομία. 46 Αναλυτικά για την προσφορά των προσφύγων γίνεται λόγος στο τρίτο κεφάλαιο, σελ Σελίδα 36

37 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 8. Η ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ στόχοι αίτημα Ελλάδας στην Κ.Τ.Ε. 47 για πρόσθετο δάνειο (1927) >>> ίδρυση κεντρικής τράπεζας 48 για : διαχείριση χρεών έκδοση χαρτονομίσματος ενιαία εφαρμογή κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής Ίδρυση Τράπεζας της Ελλάδος (Μάιος 1927) Αποτελέσματα Σταθερές ισοτιμίες δραχμής με ξένα νομίσματα Έκδοση χαρτονομίσματος με αποθέματα σε χρυσό και συνάλλαγμα 49 Μετατρεψιμότητα νομίσματος σε χρυσό 50 Δημοσιονομική «ευφορία» Αύξηση πιστοληπτικής ικανότητας κράτους Ενίσχυση εισροής συναλλάγματος και επενδύσεων 51 Έγιναν δυνατές οι πρωτοβουλίες του Βενιζέλου ( ) 1932 : η μεγάλη οικονομική κρίση του 1929 φτάνει στην Ελλάδα 47 Κοινωνία των Εθνών : διεθνής οργανισμός που ιδρύθηκε το 1920, μετά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου, πρόγονος του σημερινού Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Στόχος του η διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης και η ειρηνική επίλυση των διαφορών. Αποδείχθηκε ανίσχυρος και διαλύθηκε τις παραμονές του Β Παγκόσμιου Πολέμου, αποτυγχάνοντας να εμποδίσει την επεκτατική πολιτική του Χίτλερ και του Μουσολίνι. 48 Η κεντρική τράπεζα μιας χώρας είναι κρατική και ασχολείται με την έκδοση του νομίσματος, τη διαχείριση των κρατικών δανείων και την επίβλεψη των άλλων τραπεζών. 49 Για να μπορέσει μια χώρα να εκδώσει χαρτονόμισμα που θα αναγνωρίζεται στις διεθνείς συναλλαγές με μια σταθερή αξία, πρέπει να διαθέτει ίσης αξίας αποθέματα σε χρυσό ή ξένο συνάλλαγμα. Αλλιώς, το νόμισμα χάνει την αξία του σε σχέση με τα ξένα (διολίσθηση, υποτίμηση). Η Τράπεζα της Ελλάδος κατόρθωσε, συγκεντρώνοντας τέτοια αποθέματα, να σταθεροποιήσει την αξία του νομίσματος σε σχέση με τα ξένα νομίσματα. 50 Η μετατροπή του νομίσματος σε χρυσό, η αγορά δηλαδή χρυσού από την Τράπεζα της Ελλάδος, της έδωσε τη δυνατότητα να αυξάνει τα αποθέματά της σε χρυσό και έτσι να στηρίζει την αξία της δραχμής, να διατηρεί σταθερή την ισοτιμία της έναντι των ξένων νομισμάτων. 51 Η βελτίωση της αξιοπιστίας της χώρας μας και παράλληλα το πρόσφορο έδαφος για επενδύσεις, λόγω του προσφυγικού προβλήματος, δημιούργησε κλίμα κατάλληλο για ξένες επενδύσεις. Πολλές ξένες εταιρείες επένδυσαν σε έργα της περιόδου (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο) ή ίδρυσαν υποκαταστήματά τους στην Ελλάδα. Σελίδα 37

38 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 9. H ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1932 Η εκδήλωση της κρίσης στην Ελλάδα 1929 : κραχ χρηματιστηρίου Νέας Υόρκης 52 >>> παγκόσμια οικονομική κρίση 1932 : οι συνέπειες της κρίσης στην Ελλάδα (εποχή ευημερίας 53 ) αποτυχημένες κυβερνητικές προσπάθειες για αποτροπή κρίσης >>> εξάντληση αποθεμάτων σε χρυσό και συνάλλαγμα 54 άνοιξη 1932 : αναστολή μετατρεψιμότητας εθνικού νομίσματος 55 αναστολή εξυπηρέτησης εξωτερικών δανείων (=πτώχευση 56 ) Η αντιμετώπιση της κρίσης (κρατικός παρεμβατισμός) ισχυρός κρατικός παρεμβατισμός 57 (ιδίως στις εξωτερικές συναλλαγές) πολιτική προστατευτισμού(>>αυτάρκεια) κλειστή οικονομία(όχι ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες) Η μέθοδος του διακανονισμού «κλήριγκ» Οι διεθνείς συναλλαγές με βάση διακρατικές συμφωνίες Κοστολόγηση των προς ανταλλαγή προϊόντων ισοσκελισμός αξίας εισαγωγών εξαγωγών(ειδικοί λογαριασμοί) θετικά στοιχεία. Οι πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης κυριαρχία ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη (δικτατορίες-φασισμός) 58 4 Αυγούστου 1936 δικτατορία Μεταξά Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα στην Ευρώπη τις παραμονές του Β Παγκοσμίου Πολέμου (1939) : Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία, Πολωνία, Λιθουανία, Εσθονία, Λετονία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Ελλάδα. 52 Η απότομη πτώση της τιμής των μετοχών στο χρηματιστήριο της Ν. Υόρκης τον Οκτώβριο του 1929 προκάλεσε χρεοκοπία πολλών επιχειρήσεων και γενική κατάρρευση της αμερικανικής οικονομίας. Η κρίση διαδόθηκε γρήγορα στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. 53 Η κρίση βρήκε την ελληνική σε καλή κατάσταση, λόγω των ευνοϊκών συγκυριών που περιγράφονται στα τρία προηγούμενα μαθήματα. 54 Η ελληνική κυβέρνηση προσπάθησε, διαθέτοντας τα αποθέματα σε χρυσό και συνάλλαγμα, να στηρίξει τη σταθερότητα του εθνικού μας νομίσματος και να αποφύγει τις επιπτώσεις της κρίσης, χωρίς όμως επιτυχία. 55 Η εξάντληση των αποθεμάτων της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα οδήγησε τη δραχμή σε απώλεια της αξίας της. Έτσι, έπαψε να μετατρέπεται σε ξένα νομίσματα ή χρυσό. 56 Για δεύτερη φορά, μετά το 1893, η Ελλάδα δήλωσε την αδυναμία της να αποπληρώσει τα εξωτερικά της δάνεια. 57 Κρατικός παρεμβατισμός : η συνεχής παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή, με νόμους, περιορισμούς, δασμούς κλπ. Η οικονομία χάνει το φιλελεύθερο χαρακτήρα της, γίνεται κλειστή, ώστε να μην επηρεαστεί από τη διεθνή κρίση. 58 Γερμανία (Χίτλερ), Ιταλία(Μουσολίνι), Ισπανία (Φράνκο) και άλλα κράτη αποκτούν αυταρχικά δικτατορικά πολιτεύματα. Η επιβολή τους επιτυγχάνεται κυρίως με την εκμετάλλευση της οικονομικής αδυναμίας των λαών και την υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος (μεσσιανικά κινήματα). Σελίδα 38

39 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Η προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα έγινε το Ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδας το 1854 επιβεβαίωσε το γεγονός ότι η χώρα βρισκόταν σε φάση ανάπτυξης. 3. Η σταφιδική κρίση προκάλεσε ένα μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης προς τον Δούναβη, τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο. 4. Οι Έλληνες της Διασποράς στάθηκαν στο πλευρό του νέου ελληνικού κράτους τα πρώτα δύσκολα χρόνια μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του. 5. Η Μεγάλη Ιδέα δημιουργούσε προσδοκίες για τη διεύρυνση των συνόρων. 6. Η νομοθεσία του 1907 επέτρεπε την απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών και τη διανομή τους σε ακτήμονες. 7. Το 1927 η κυβέρνηση Βενιζέλου στην Αθήνα αποφάσισε την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Επιλέξτε μία από τις τέσσερις επιλογές: 1. Το κύριο αίτιο της οικονομικής δυσπραγίας τα πρώτα χρόνια μετά την Ανεξαρτησία ήταν: α. η μη υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας β. η αρνητική στάση της ελληνικής Διασποράς γ. ο ναυτικός αποκλεισμός του 1854 δ. η έλλειψη πρώτων υλών και ειδικευμένου προσωπικού. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 ο ΑΙΩΝΑ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Το εμπορικό ισοζύγιο ήταν μόνιμα παθητικό για την Ελλάδα, τουλάχιστον ως το Η προσάρτηση των Ιονίων νήσων και της Θεσσαλίας οδήγησε στο διπλασιασμό του πληθυσμού. 3. Η πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών κατά τον 19 ο αι. ήταν γεωργικά προϊόντα. 4. Η Αγγλία απορροφούσε την πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών σταφίδας. 5. Το ελληνικό ναυτικό κατά τη διάρκεια του Αγώνα μετατράπηκε σε πολεμικό. 6. Η εφαρμογή του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου, στο χώρο της ιδιοκτησίας από το ελληνικό κράτος, άφησε περιθώρια για καταπατήσεις. 7. Η νομοθετική ρύθμιση του 1860 προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη της μεταλλευτικής δραστηριότητας. 8. Η Εθνική Τράπεζα στηρίχθηκε αρχικά σε κεφάλαια που προήλθαν από το εξωτερικό. 9. Η ελληνική βιομηχανία τονώθηκε μετά την προσάρτηση των Ιονίων νήσων και της Θεσσαλίας. 10. Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου ολοκληρώθηκε το Τα πρώτα χιλιόμετρα σιδηροδρομικού δικτύου κατασκευάστηκαν επί πρωθυπουργίας Χαριλάου Τρικούπη. 12. Ο εξωτερικός δανεισμός διογκώθηκε κατά τη δεκαετία του Η επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου επέτρεψε στον Βενιζέλο να προετοιμάσει στρατιωτικά την Ελλάδα, ώστε να συμμετάσχει στους Βαλκανικούς Πολέμους. 14. Οι συνταγματικές ρυθμίσεις του 1856 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ανάγκασαν την ελληνική διασπορά να στρέψει το εμπορικό της ενδιαφέρον προς την Ελλάδα. Σελίδα 39

40 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 15. Το ευκαιριακό και κερδοσκοπικό πέρασμα των Ελλήνων της Διασποράς από την Ελλάδα είχε καταστροφικές επιπτώσεις για την οικονομία του κράτους. Επιλέξτε μία από τις τέσσερις επιλογές: 1. Η προσφορά του εμπορίου ήταν μεγάλη, γιατί: α. βοήθησε στην πολεμική προπαρασκευή της χώρας β. αυξήθηκαν εντυπωσιακά οι ελληνικές εξαγωγές γ. αντιμετωπίστηκε το επισιτιστικό πρόβλημα δ. εξομαλύνθηκαν οι σχέσεις του ελληνικού κράτους με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. 2. Η εμπορική ναυτιλία πριν την Επανάσταση αναπτύχθηκε εξαιτίας: α. της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή β. του γαλλικού αποκλεισμού στα αγγλικά λιμάνια γ. της Ιουλιανής συνθήκης δ. της παρουσίας ελληνικών παροικιών στη Μεσόγειο 3. Η διανομή των εθνικών γαιών συνάντησε δυσκολίες εξαιτίας: α. του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου που εφαρμοζόταν β. της ανυπαρξίας τίτλων ιδιοκτησίας γ. της ύπαρξης συστήματος πολιτικής προστασίας δ. της στροφής προς τη βιοτεχνία και το εμπόριο 4. Πρώτος διοικητής της Εθνικής Τράπεζας ήταν ο : α. Εϋνάρδος β. Γεώργιος Σταύρου γ. Σκουζές δ. Ράλλης 5. Τα πρώτα χρόνια της Ανεξαρτησίας η ανάπτυξη της βιομηχανίας περιορίστηκε: α. στην τσιμεντοβιομηχανία β. στην ναυπηγική γ. στη μεταλλουργία δ. στη βυρσοδεψία 6. Η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου ολοκληρώθηκε το: α β γ δ Το σιδηροδρομικό δίκτυο ολοκληρώθηκε το : α β γ δ Σελίδα 40

41 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ 8. Μεγάλο μέρος των δανείων τη δεκαετία του 1880 χρησιμοποιήθηκε για: α. την κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου β. την αγορά ατμοκίνητων πλοίων γ. τη διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου δ. τους πολεμικούς εξοπλισμούς Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 9. Η Ελλάδα πέρασε σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου το : α β γ δ Η ελληνική Διασπορά έστρεψε τις οικονομικές της δραστηριότητες προς την Ελλάδα: α. αμέσως μετά την ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας β. ύστερα από το Χάτι Χιουμαγιούν γ. ύστερα από την ενσωμάτωση των Ιονίων νήσων και της Θεσσαλίας δ. ύστερα από την κρίση του 1873 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 ο ΑΙΩΝΑ 1. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Ο αγροτικός τομέας κυριαρχούσε οικονομικά και κοινωνικά σε όλο τον κόσμο ως τον 19 ο αιώνα, μέχρι δηλαδή την βιομηχανική επανάσταση. 2. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση ο αγροτικός τομέας ενισχύθηκε στο λεγόμενο «δυτικό κόσμο»(ευρώπη, Β. Αμερική) 3. Στην Ελλάδα το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας προκάλεσε εντάσεις πολύ μεγαλύτερες από ότι στα άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. 4. Τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας, που προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα μετά το 1881, αγοράστηκαν από Έλληνες κεφαλαιούχους της Διασποράς. 5. Η νομοθεσία του 1907 επέτρεπε την απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών και τη διανομή τους σε ακτήμονες. 6. Το 1927 η κυβέρνηση Βενιζέλου στην Αθήνα αποφάσισε την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Επιλογής 1. Αγροτική μεταρρύθμιση είναι : η κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών και η κατάτμηση των αξιοποιήσιμων (καλλιεργήσιμων) εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα. η κατάργηση των μικρών και μεσαίων ιδιοκτησιών και η συνένωση των αξιοποιήσιμων (καλλιεργήσιμων) εδαφών σε μεγάλες παραγωγικές μονάδες Σελίδα 41

42 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ 2. Οι αγοραστές των τσιφλικιών της Θεσσαλίας επιδίωξαν : Την επιβολή χαμηλών δασμών στο εισαγόμενο ρωσικό σιτάρι Την επιβολή υψηλών δασμών στο εξαγόμενο σιτάρι Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο ρωσικό σιτάρι, για να υψώσουν τις τιμές του εγχώριου σιταριού Την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο ρωσικό σιτάρι, για να μειώσουν τις τιμές του εγχώριου σιταριού 3. Η νομοθεσία του 1907 : Εφαρμόστηκε χωρίς προβλήματα και έλυσε το αγροτικό ζήτημα Δεν εφαρμόστηκε προκαλώντας συγκρούσεις, με σπουδαιότερη αυτή του Κιλελέρ (1910) Δεν εφαρμόστηκε προκαλώντας συγκρούσεις, με σπουδαιότερη αυτή των Βαλκανικών Πολέμων ( ) 4. Στόχοι της αγροτικής μεταρρύθμισης του Βενιζέλου (1917) ήταν : Η αποκατάσταση των προσφύγων Η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο Η είσπραξη εσόδων από τη διανομή των εθνικών γαιών Η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης Η επέκταση των καλλιεργούμενων εκτάσεων Η μείωση των ελληνικών ιδιοκτησιών γης Αντιστοίχισης περίοδοι ος αιώνας ως την προσάρτηση της Θεσσαλίας (ως 1881) ος αιώνας μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881 και εξής) 3. αρχές 20 ου αιώνα ως τους Βαλκανικούς πολέμους ( ) 4. από τους Βαλκανικούς ως το μετά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 χαρακτηριστικά Αγορά τσιφλικιών από Έλληνες διασποράς επανεμφάνιση αγροτικού προβλήματος Αγροτική μεταρρύθμιση Βενιζέλου Αδυναμία εφαρμογής νομοθεσίας για απαλλοτριώσεις-εντάσεις και συγκρούσεις Βαθμιαία διανομή γης δημιουργία πολλών μικρών και μεσαίων ιδιοκτησιών Εφαρμογή μεταρρύθμισης του 1917-διανομή του 40% των καλλιεργήσιμων εδαφών της χώρας Το αγροτικό πρόβλημα περιπλέκεται με την προσθήκη και μουσουλμανικών μεγάλων ιδιοκτησιών 2. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Στο τέλος του 19 ου αιώνα στην Ελλάδα υπάρχουν σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις με επιρροή σαφώς μικρότερη από αντίστοιχα κινήματα στα Βαλκάνια και στη Δ. Ευρώπη 2. Στα μεγάλα δημόσια έργα του 19 ου αιώνα απασχολήθηκαν μόνο Έλληνες εργάτες βραχύχρονης απασχόλησης. 3. Οι πρώτες εργατικές εξεγέρσεις σημειώθηκαν από τους εργάτες της διώρυγας της Κορίνθου. 4. Το ελληνικό εργατικό κίνημα αναπτύχθηκε μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του Η Φεντερασιόν ήταν μια πολυεθνική αγροτική οργάνωση της Θεσσαλονίκης. 6. Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. Σελίδα 42

43 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Επιλογής 1. Παράγοντες που εμπόδισαν την ανάπτυξη του ελληνικού εργατικού κινήματος ως τους Βαλκανικούς Πολέμους ήταν : Ο αντίκτυπος της ρωσικής επανάστασης στην Ελλάδα Η απασχόληση πολλών ξένων εργατών στα δημόσια έργα του 19ου αιώνα Η πρόσκαιρη ή βραχύχρονη απασχόληση σημαντικού ποσοστού Ελλήνων εργατών Η κακή οργάνωση των εργατικών ενώσεων Η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων Η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας που εμπόδιζε την ανάπτυξη ιδεολογιών με ταξικό και κοινωνικό περιεχόμενο Η απαγόρευση λειτουργίας εργατικών συνδικάτων 2. Παράγοντες που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του ελληνικού εργατικού κινήματος μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους ήταν : Η ενσωμάτωση της Θεσσαλίας, περιοχής με σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και αναπτυγμένο εργατικό κίνημα Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης, περιοχής με σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και αναπτυγμένο εργατικό κίνημα (Φεντερασιόν) Η εμπλοκή της Ελλάδας σε διεθνείς υποθέσεις κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο Η εμπλοκή της Ελλάδας σε διεθνείς υποθέσεις κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο Η ραγδαία ανάπτυξη της ελληνικής βιομηχανίας Ο αντίκτυπος της Γαλλικής Επανάστασης Ο αντίκτυπος της Ρωσικής Επανάστασης Οι πιέσεις που δέχθηκε η ελληνική κοινωνία κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο Συμπλήρωσης Τι σημαίνουν τα αρχικά : ΓΣΕΕ : ΣΕΚΕ : ΚΚΕ : 3.ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Συμπλήρωση 1. Κατά την περίοδο , υπήρχε ακόμα ισχυρή ελληνική οικονομική παρουσία στα λιμάνια της, στη λεκάνη του και το εσωτερικό της, στον και τα παράλια, στην και τη, τη, την, το, την. Όλος αυτός ο πλούτος μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο μέσα από τη δημιουργία ενός ισχυρού, μιας περιφερειακής δύναμης ικανής να παρεμβαίνει και να Σελίδα 43

44 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών της. Επρόκειτο για ένα αίτημα αρκετά κρίσιμο, σε μια εποχή κατά την οποία πολλά κινήματα έκαναν αισθητή την παρουσία τους. Για τους λόγους αυτούς η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της - ο του κράτους - αποτέλεσαν ισχυρά, και ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας με πιθανότητες επιτυχίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χρόνια αυτά της μεγάλης προσπάθειας οι προϋπολογισμοί του κράτους ήταν συνήθως. Το 1911 τα έσοδα του προϋπολογισμού ήταν και τα έξοδα μόνο δραχμές, παρά τις αυξημένες δαπάνες. 2. Στη σχετικά ομοιογενή δίπλα στους Έλληνες υπήρχαν, το 1914, μουσουλμάνοι (αλβανικής κυρίως καταγωγής) και μερικές χιλιάδες. Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Ο Βενιζέλος υποστηρίχθηκε στις επιδιώξεις του από τη δραστήρια αστική τάξη 2. Η ελληνική οικονομική παρουσία στο χώρο της Αν. Μεσογείου δεν ήταν πλέον ισχυρή 3. Οι πλούσιοι αστοί της Διασποράς ήθελαν τη δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κέντρου 4. Το κύριο πρόβλημα που δημιούργησαν στην Ελλάδα οι Βαλκανικοί πόλεμοι ήταν η παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις περιοχές που ενσωματώθηκαν Επιλογής 1. Στον οικονομικό τομέα ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού, δηλαδή το ελληνικό κράτος έπρεπε : να επιδιώξει την εξασφάλιση των συνόρων και όχι την επέκτασή τους να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού να διεκδικήσει, με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση, τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο 2. Η ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού προϋπέθετε : θεσμικό εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους πίστη στη ανωτερότητα του Ελληνισμού προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους τη δημιουργία ισχυρού στρατού αποκλειστικά 3. Η αγροτική κρίση αντιμετωπίστηκε με την υπερπόντια μετανάστευση την εκβιομηχάνιση της χώρας τον εξωτερικό δανεισμό του κράτους καταστολή των αγροτικών κινητοποιήσεων 4. Η μετανάστευση στις ΗΠΑ : εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε η σταφιδική κρίση δημιούργησε οξύτατο δημογραφικό πρόβλημα στις αγροτικές περιοχές ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών εμβασμάτων των μεταναστών δυσχέρανε την οικονομική ανάπτυξη Σελίδα 44

45 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ 5. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι ( ) ωφέλησαν την Ελλάδα, γιατί : Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 70% περίπου ο πληθυσμός της αυξήθηκε κατά 70% ο πληθυσμός της αυξήθηκε κατά 80% Τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 80% περίπου Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 4. Ο Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 5. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ Συμπλήρωσης Γεγονότα που είχαν δυσμενείς οικονομικές επιπτώσεις για την Ελλάδα την περίοδο του Α Παγκ. πολέμου ήταν : 1. Η σύγκρουση του με τον 2. η άσκοπη και δαπανηρή του 3. η δημιουργία της κυβέρνησης της στη 4. η της χώρας σε δύο 5. ο συμμαχικός και 6. οι Ο δανεισμός του 1917 ήταν. Τα ποσά του δανεισμού δεν εκταμιεύτηκαν ούτε δόθηκαν στην Ελλάδα. Θεωρήθηκαν για την έκδοση, με το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια. Ένα είδος, δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, που δεν βρισκόταν όμως υπό τον έλεγχο της χώρας. Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Το 1920, μετά την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου οι Σύμμαχοι προχώρησαν σ' έναν ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας. 2. από το 1918 και μετά, ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό 3. Η άφιξη και η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων άσκησε καταλυτική επίδραση στην ελληνική κοινωνία μετά το Το ελληνικό κράτος αντιμετώπισε ανεπαρκώς το προσφυγικό πρόβλημα. 5. Στην περίοδο του μεσοπολέμου ( ), η Ελλάδα, σε αντίθεση με πολλά γειτονικά της κράτη είχε ομογενοποιηθεί εθνικά 6. Στην περίοδο του μεσοπολέμου ( ), η Ελλάδα είχε βελτιώσει τις υποδομές της και είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές πολιτικές. 7. Οι πρόσφυγες δεν συνετέλεσαν σημαντικά στη βελτίωση της ελληνικής οικονομίας την περίοδο του μεσοπολέμου Σελίδα 45

46 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Επιλογής Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 1. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α Π.Π. : Είχε μεγάλο οικονομικό κόστος Ευνοϊκές οικονομικές συνέπειες για την Ελλάδα Υπονόμευσε πολλές από τις οικονομικές κατακτήσεις των προηγουμένων ετών 2. Το Νοέμβριο του 1920 την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που επανέφεραν τον βασιλιά Κωνσταντίνο η χώρα ενοποιήθηκε υπό τον Βενιζέλο Οι Σύμμαχοι προχώρησαν σ' έναν ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας 3. Με τον ιδιόμορφο δανεισμό η Ελλάδα χρηματοδότησε : την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία. Την επιστράτευση του Το ελληνικό κράτος χρησιμοποίησε για την αποκατάσταση των προσφύγων : Τα έσοδα από τη διανομή των εθνικών κτημάτων Εξωτερική βοήθεια Τις μουσουλμανικές περιουσίες 5. Σημαντικοί παράγοντες που βελτίωσαν την ελληνική οικονομία την περίοδο του μεσοπολέμου ( ) ήταν, μεταξύ άλλων, και : Η επέκταση του ελληνικού κράτους Η εθνική ομοιογένεια Η ολοκλήρωση της αγροτική μεταρρύθμισης Η προσφορά των προσφύγων Η εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού Η διεθνής οικονομική ανάπτυξη Αντιστοίχιση Νοέμβριος 1920 Μάρτιος 1922 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1. Δαπανηρή επιστράτευση 2. Διχοτόμηση του νομίσματος 3. Ο Βενιζέλος χάνει τις εκλογές 4. επάνοδος βασιλιά 5. Ενοποίηση της χώρας υπό το Βενιζέλο 6. Ιδιόμορφος δανεισμός Σελίδα 46

47 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ 7. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ 8. Η ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 9. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1932 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Αντιστοίχιση ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ 1. ΠΑΟΥΕΡ 2. Γερμανικές εταιρείες 3. ΟΥΛΕΝ ΕΡΓΑ 1. Κατασκευή φράγματος και τεχνητής λίμνης Μαραθώνα 2. Μονάδες παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, τραμ, λεωφορεία 3. Τηλεφωνικό δίκτυο Επιλογής 1. Σημαντικά έργα της περιόδου του μεσοπολέμου ήταν Το σιδηροδρομικό δίκτυο Η διώρυγα της Κορίνθου Το φράγμα και η λίμνη του Μαραθώνα Οι αστικές συγκοινωνίες της Αθήνας Το τηλεφωνικό δίκτυο Η βελτίωση του οδικού δικτύου Εγγειοβελτιωτικά έργα Η αποξήρανση της Κωπαΐδας Η διευθέτηση των χειμάρρων 2. Η Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε για να αναλάβει: Τη διαχείριση των χρεών της χώρας Την εξεύρεση των αναγκαίων κεφαλαίων για επενδύσεις Την πάταξη της τοκογλυφίας Την έκδοση χαρτονομίσματος Την ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής 3. Την άνοιξη του 1932 η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αποφύγει την : Διακοπή των δημοσίων επενδύσεων Αναστολή της μετατρεψιμότητας της δραχμής Αναστολή της εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων Επιβολή διεθνούς οικονομικού ελέγχου 4. Σύμφωνα με τη μέθοδο κλήρινγκ : Οι διεθνείς συναλλαγές γίνονταν με βάση διακρατικές συμφωνίες Οι διεθνείς συναλλαγές σταμάτησαν Οι διεθνείς συναλλαγές γίνονταν με βάση διεθνείς συνθήκες Σελίδα 47

48 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Σωστό-λάθος Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 1. Η Τράπεζα της Ελλάδος δεν πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής 2. Η παγκόσμια οικονομική κρίση βρήκε την Ελλάδα σε κακή οικονομική κατάσταση 3. Από το 1932 η Ελλάδα εφάρμοσε πολιτική οικονομικού προστατευτισμού 4. Η παγκόσμια οικονομική κρίση μετά το 1932 συνετέλεσε στην εμφάνιση και επικράτηση ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη Σελίδα 48

49 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ Μεγάλη Ιδέα: Η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό βασίλειο της Ελλάδας. Ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο. Η «Μεγάλη Ιδέα» που εκπορεύθηκε απ' αυτήν την αντίληψη, δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος, που προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων. Ελληνική Διασπορά / Ελληνισμός της Διασποράς: Έξω από τα σύνορα της Ελλάδας υπήρχαν ισχυρά κέντρα ελληνισμού, πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά, τα οποία πολλές φορές κυριαρχούσαν στο χώρο τους αλλά και σε ευρύτερες περιοχές. Έλληνες, ελληνικά κεφάλαια και πλούτος υπήρχαν και αναπτύσσονταν από την Ουκρανία ως το Σουδάν, από το Δούναβη ως τον Καύκασο και από τη Σμύρνη ως την Κιλικία. Εθνικές γαίες / Εθνικά κτήματα: Από τα πολλά προβλήματα που κληροδότησε η οθωμανική κατοχή στο νέο ελληνικό κράτος, ξεχώριζε για την έκταση, τη σημασία και την πολυπλοκότητα του το ζήτημα των «εθνικών γαιών». «Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης). Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος: Η Εθνική Τράπεζα ιδρύθηκε το Τα κεφάλαια για την ίδρυσή της προήλθαν κυρίως από το εξωτερικό, ενώ έντονη ήταν η παρουσία κρατικών παραγόντων στις ιδρυτικές διαδικασίες. Οι κύριοι μέτοχοι της Τράπεζας ήταν ο κεφαλαιούχος Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφαλαίου), Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες προσωπικότητες από το χώρο της οικονομίας αλλά και της πολιτικής. Θεμελιωτής της και πρώτος διοικητής υπήρξε ο Γεώργιος Σταύρου. Στις επόμενες διευρύνσεις του κεφαλαίου της Τράπεζας άρχισαν να μετέχουν κεφαλαιούχοι, έμποροι κυρίως, του ελληνικού χώρου (Σκουζές, Ράλλης κ.λπ.). Η δραστηριότητά της στα πρώτα στάδια ήταν μάλλον χωρίς σαφή προσανατολισμό, καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική οικονομία δεν ήταν δυνατόν να αλλάξουν με ταχείς ρυθμούς. Το μεγάλο της πλεονέκτημα και ταυτόχρονα η κύρια πηγή εσόδων της ήταν το εκδοτικό δικαίωμα, η δυνατότητα της να εκδίδει τραπεζογραμμάτια, χαρτονομίσματα δηλαδή, για λογαριασμό του ελληνικού κράτους. Το τελευταίο μάλιστα ενίσχυε ή και επέβαλλε την κυκλοφορία τους. Πτώχευση (1893): Κατά το έτος 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της. Η «πτώχευση», όπως χαρακτηρίστηκε, δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος. Οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του Η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα σε νέες βάσεις. Εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο: Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, στην Αίγυπτο, τη Νότια Ρωσία, τις εκβολές του Δούναβη και την Κωνσταντινούπολη, οι οικονομικές δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία. Για το μικρό ελληνικό κράτος που ασφυκτιούσε στα περιορισμένα γεωγραφικά του όρια, η ύπαρξη αυτών των ισχυρών ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε μια ελπίδα, μια χρυσή εφεδρεία. Αγροτική μεταρρύθμιση : Η κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών και η κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα, που ανταποκρίνονταν καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες, που διαμορφώθηκαν μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε με νομοθεσία που θεσπίστηκε από τη κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου στη Θεσ/νίκη (1917) και εφαρμόστηκε στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια (1922 και εξής). Με τη μεταρρύθμιση αυτή επιλύθηκε όχι μόνο το αγροτικό ζήτημα, αλλά και κατά ένα σημαντικό μέρος του- το πρόβλημα της αποκατάστασης των προσφύγων. Σελίδα 49

50 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Τσιφλίκι : τουρκική λέξη (ciflik) για την μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία. Ο πλούσιος τσιφλικάς μεγαλογαιοκτήμονας εκμεταλλευόταν την εργασία εξαρτημένων γεωργών (κολίγων). Στην Ελλάδα, πριν από την προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881) υπήρχαν λίγα τσιφλίκια στην Αττική και Εύβοια. Η διεύρυνση του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864), την Άρτα και τη Θεσσαλία (1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. Τα «τσιφλίκια» της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι, πέρα από το γεγονός ότι διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων, άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σιταριού. Επιδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι, ώστε να μπορούν να καθορίζουν όσο το δυνατόν υψηλότερες τιμές για το εγχώριο, προκαλώντας μάλιστα μερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις. Με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1913), το ζήτημα έγινε πιο περίπλοκο, καθώς μέσα στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν πλέον και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων (μουσουλμανικά τσιφλίκια). Τα τσιφλίκια του ελληνικού χώρου απαλλοτριώθηκαν τελικά με την αγροτική μεταρρύθμιση Βενιζέλου (1917) Κολίγοι (από το λατινικό colligo = συλλέγω): εξαρτημένοι ακτήμονες γεωργοί που εργάζονταν στις μεγάλες γαιοκτησίες (τσιφλίκια). «Δεμένοι» εφ όρου ζωής με το τσιφλίκι, δεν μπορούσαν να φύγουν από αυτό χωρίς την άδεια του μεγαλογαιοκτήμονα τσιφλικά. Ο θεσμός των κολίγων διατηρήθηκε και μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας και την αγορά των εκεί τσιφλικιών από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού. Κιλελέρ : Θεσσαλικό χωριό στο οποίο διαδραματίστηκε το σοβαρότερο επεισόδιο των αγροτικών εξεγέρσεων στις αρχές του 20 ου αιώνα. Συγκεκριμένα, η επιδείνωση του αγροτικού ζητήματος μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881) οδήγησε στην ψήφιση νόμων το 1907, οι οποίοι επέτρεπαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες, ώστε να μπορεί να τις διανέμει σε ακτήμονες. Η εφαρμογή τους αποδείχθηκε δύσκολη υπόθεση και οι τριβές που προκλήθηκαν προκάλεσαν συγκρούσεις, η πιο σημαντική από τις οποίες έγινε στο χωριό Κιλελέρ (1910). Αγροτική μεταρρύθμιση του 1917 : Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα ταραγμένα χρόνια του Α' Παγκοσμίου πολέμου και του «εθνικού διχασμού». Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης. Ο στόχος ήταν διπλός: αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια, όταν η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος. Η αναδιανομή που έγινε έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και στο 68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε 40%. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος, η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία της χώρας σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Με τη σειρά της η νέα κατάσταση δημιούργησε νέα προβλήματα. Οι μικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύματα των εμπόρων. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση προωθήθηκε η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, κρατικών οργανισμών παρέμβασης και παραγωγικών συνεταιρισμών. Το αγροτικό ζήτημα απέκτησε έτσι νέο περιεχόμενο, χωρίς να προκαλέσει τις εντάσεις που γνώρισαν άλλα κράτη της Ευρώπης (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουμανία κ.λπ.). Φεντερασιόν : Η κατάσταση αυτή κράτησε ως Μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων, η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, μιας πόλης με σημαντικό -για τα μέτρα της περιοχής- βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το εργατικό κίνημα. Η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης, η Φεντερασιόν, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης, αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα. Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος : η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) ιδρύθηκε προς το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου και συμπεριέλαβε κλαδικά και τοπικά σωματεία. Η ίδρυση της ΓΣΕΕ Σελίδα 50

51 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ σηματοδοτεί την ταχύτατη ωρίμανση του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, λόγω των πιέσεων που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία, της εμπλοκής της σε διεθνείς υποθέσεις και του αντικτύπου της ρωσικής επανάστασης. Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος : από τα ΚΟΜΜΑΤΑ Βενιζελισμός : Στην περίοδο , κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα, εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη, που εκφράστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και ονομάστηκε συνοπτικά «βενιζελισμός». Είναι δύσκολο να ορίσουμε με λίγα λόγια τι ακριβώς ήταν αυτή η πολιτική, στον οικονομικό όμως τομέα φαίνεται ότι ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και, με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση, να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο. Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό, που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο, αλλά και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Ιδιόμορφος δανεισμός του 1917 : Εξωτερικό δάνειο που έλαβε η Ελλάδα από τις σύμμαχες χώρες της Αντάντ για τη χρηματοδότηση της συμμετοχής της στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Ειδικότερα, η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο έγινε κάτω από δύσκολες και περίπλοκες συνθήκες. Η σύγκρουση του παλατιού με τον Βενιζέλο, ο Διχασμός, όπως ονομάστηκε, η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915, η δημιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη και η διάσπαση της χώρας σε δύο ουσιαστικά κράτη, ο συμμαχικός αποκλεισμός και οι συγκρούσεις, είχαν οπωσδήποτε μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος και υπονόμευσαν πολλά από τα κεκτημένα της προηγούμενης περιόδου. Όταν, με την επέμβαση των Συμμάχων, ενοποιήθηκε το 1917 η χώρα υπό τον Βενιζέλο, στάθηκε αδύνατο να αναλάβει, χωρίς εξωτερική αρωγή, το κόστος της συμμετοχής στον πόλεμο. Οι Σύμμαχοι προχώρησαν τότε σ' έναν ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας, που θα είχε οδυνηρές συνέπειες στο μέλλον. Η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ ενέκριναν κατ' αρχήν μεγάλα δάνεια προς την Ελλάδα: λίρες Αγγλίας, γαλλικά φράγκα και δολάρια ΗΠΑ. Ο δανεισμός ήταν όμως θεωρητικός. Τα ποσά αυτά δεν εκταμιεύτηκαν ούτε δόθηκαν στην Ελλάδα. Θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος, με το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια. Ένα είδος αποθέματος, δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, που δεν βρισκόταν όμως υπό τον έλεγχο της χώρας. Η Ελλάδα, πάντως, χρηματοδότησε με τον τρόπο αυτό την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο, την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία, και την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία. Διχοτόμηση του χαρτονομίσματος (1922) : Εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο με το οποίο η ελληνική κυβέρνηση αντιμετώπισε τα οικονομικά προβλήματα στη διάρκεια της μικρασιατικής εκστρατείας (Μάρτιος 1922). Ειδικότερα, οι συνέπειες της ιδιόμορφης νομισματικής ισορροπίας (μετά το δανεισμό του 1917) δεν άργησαν να φανούν. Το Νοέμβριο του 1920 η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές και την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που έσπευσαν να επαναφέρουν τον ανεπιθύμητο στους Συμμάχους βασιλιά Κωνσταντίνο. Οι Σύμμαχοι, σε αντίποινα, έσπευσαν να αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος και έτσι, ένα σημαντικό τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρυσμα. Επιπλέον, από το 1918 και μετά, ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό, ενώ ταυτόχρονα η παρουσία στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο. Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η Κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το Φυσικά, ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη Μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειες της. ΟΥΛΕΝ : Μια από τις ξένες εταιρείες που έκαναν επενδύσεις σε έργα υποδομής στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, εξαιτίας των συνεπειών του Μικρασιατικού Πολέμου (άφιξη προσφύγων). Ειδικότερα, το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, για παράδειγμα, ξεπέρασε, με την έλευση των προσφύγων, το Σελίδα 51

52 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ κατοίκους και, φυσικά, δεν μπορούσε πλέον να υδρεύεται με το χρονολογούμενο από τους ρωμαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο. Τη λύση του ζητήματος ανέλαβε το 1925 η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ, με την κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης στο Μαραθώνα. ΠΑΟΥΕΡ : Μια από τις ξένες εταιρείες που έκαναν επενδύσεις σε έργα υποδομής στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, εξαιτίας των συνεπειών του Μικρασιατικού Πολέμου (άφιξη προσφύγων). Ειδικότερα, Την ίδια περίπου εποχή (περί το 1925) η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα αλλά και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών, βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία. Τράπεζα της Ελλάδος : Το 1927, με αφορμή το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για παροχή πρόσθετου δανείου, τέθηκε το ζήτημα της δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας, που θα αναλάμβανε τη διαχείριση των χρεών, την έκδοση χαρτονομίσματος και την ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής. Παρά τις αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας και κάτω από την πίεση των ξένων συμβούλων, το Μάιο του 1927 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία άρχισε τη λειτουργία της ένα χρόνο αργότερα. Πολύ γρήγορα πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα νομίσματα, στηρίζοντας την έκδοση χαρτονομίσματος στα αποθέματα της σε χρυσό και συνάλλαγμα και εξασφαλίζοντας τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό. Η επιτυχία αυτή οδήγησε τα δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας, βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσεις και προκάλεσε μία ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις σημαντικές πολιτικές, θεσμικές και οικονομικές πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου ( ). Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι τις αρχές του 1932, οπότε εκδηλώθηκαν στη χώρα οι συνέπειες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη το Κλήριγκ: Ένα από τα μέτρα κρατικού παρεμβατισμού που έλαβε η ελληνική κυβέρνηση για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που έφτασε και στην Ελλάδα το Ειδικότερα, στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος του διακανονισμού «κλήριγκ». Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Για μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και θετικά στοιχεία. Σελίδα 52

53 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος Δεκαετία 1860 Εκχώρηση μεταλλευτικών δικαιωμάτων Σύναψη δανείων Ρύθμιση ζητήματος των εθνικών γαιών Κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου 1893 Πτώχευση 1896 Εργατική εξέγερση στο Λαύριο Τέλη 19 ου αι. Χρηματοδότηση για την αγορά ατμόπλοιων Τέλη 19 ου αρχές 20 ου αι. Πύκνωση οδικού δικτύου, αποξηράνσεις, διώρυγα της Κορίνθου, διάνοιξη του πορθμού του Ευρύπου, κατασκευή λιμανιών, φάρων Ψήφιση νόμων που επιτρέπουν τις απαλλοτριώσεις 1910 Αγροτική εξέγερση Κιλελέρ (1910) Πρώτη πρωθυπουργία Βενιζέλου 1911 Προϋπολογισμός : έσοδα έξοδα δρχ Βαλκανικοί πόλεμοι προσάρτηση Ηπείρου, Μακεδονίας, νησιών Αιγαίου, Κρήτης (1913) Ενσωμάτωση Θεσσαλονίκης Φεντερασιόν Α Παγκόσμιος πόλεμος 1915 Επιστράτευση (1916) Κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη (Διχασμός) 1917 Αγροτική μεταρρύθμιση Βενιζέλου (εφαρμόστηκε μετά το 1922) Επικράτηση Βενιζέλου-ενοποίηση Ελλάδας- ιδιόμορφο δάνειο Ρωσική ή Οκτωβριανή Επανάσταση (πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία) (1918) Ίδρυση ΣΕΚΕ Μικρασιατική εκστρατεία μικρασιατική καταστροφή (1922) 1920 Νοέμβριος Ήττα Βενιζέλου στις εκλογές-επάνοδος βασιλιά Κωνσταντίνου-η κάλυψη αποσύρεται 1922 Μάρτιος Διχοτόμηση δραχμής (και το 1926) Σελίδα 53

54 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 1922 Μικρασιατική καταστροφή πρόσφυγες στην Ελλάδα Πολλαπλασιασμός θυμάτων ελονοσίας και φυματίωσης (1924) Μετονομασία ΣΕΚΕ σε ΚΚΕ 1925 ΟΥΛΕΝ : φράγμα και τεχνητή λίμνη στο Μαραθώνα 1927 Μάιος Ίδρυση Τράπεζας Ελλάδος 1929 Οικονομική κρίση στη Ν.Υόρκη (κραχ) 1932 Η παγκόσμια οικονομική κρίση στην Ελλάδα-πτώχευση 1936 (4 Αυγούστου) Επιβολή Δικτατορίας Μεταξά Σελίδα 54

55 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 2 (κατά κεφάλαιο) Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 1907 Ψήφιση νόμων που επιτρέπουν τις απαλλοτριώσεις Αγροτικό ζήτημα 1910 Αγροτική εξέγερση Κιλελέρ 1917 Αγροτική μεταρρύθμιση Βενιζέλου (εφαρμόστηκε μετά το 1922) 1896 Εργατική εξέγερση στο Λαύριο Εργατικό κίνημα (1913) Ενσωμάτωση Θεσσαλονίκης Φεντερασιόν (1918) Ίδρυση ΣΕΚΕ (1924) Μετονομασία ΣΕΚΕ σε ΚΚΕ Οικονομικές συνθήκες (1910) Πρώτη πρωθυπουργία Βενιζέλου 1911 Προϋπολογισμός : έσοδα έξοδα δρχ Επιστράτευση Α Παγκ. Πόλεμος ( ) (1916) Κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη (Διχασμός) 1917 Επικράτηση Βενιζέλου-ενοποίηση Ελλάδας- ιδιόμορφο δάνειο 1920 Νοέμβριος Ήττα Βενιζέλου-επάνοδος Κωνσταντίνου-το κάλυμμα αποσύρεται 1922 Μάρτιος Διχοτόμηση δραχμής (και το 1926) Η οικονομική ζωή Μικρασιατική καταστροφή πρόσφυγες στην Ελλάδα Πολλαπλασιασμός θυμάτων ελονοσίας και φυματίωσης Μεγ. Επενδύσεις 1925 ΟΥΛΕΝ : φράγμα και τεχνητή λίμνη στο Μαραθώνα Τράπεζα Ελλάδος Κρίση Μάιος Ίδρυση Τράπεζας Ελλάδος 1929 Οικονομική κρίση στη Ν.Υόρκη (κραχ) 1932 Η κρίση στην Ελλάδα-πτώχευση 1936 (4 Αυγούστου) Επιβολή Δικτατορίας Μεταξά Σελίδα 55

56 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Νοέμβριος Μάρτιος Μάιος (4 Αυγούστου) Πολιτικά γεγονότα Ελληνική Επανάσταση (Πρώτη σύγχρονη Ολυμπιάδα, Αθήνα) Ο Βενιζέλος πρωθυπουργός Έναρξη Βαλκανικών Τέλος Βαλκανικών Έναρξη Α Π.Πολέμου Εθνικός Διχασμός Επικράτηση Βενιζέλου λήξη Α Π.Πολέμου αρχή Μικρασιατικής Εκστρατείας ήττα Βενιζέλου-επάνοδος Κων/νου Μικρασιατική καταστροφή Επιβολή Δικτατορίας Μεταξά Αγροτικό ζήτημα δημιουργία εθνικών γαιών νόμοι για απαλλοτριώσεις Αγροτική εξέγερση στο Κιλελέρ μουσουλμ. ιδιοκτησίες: επιδείνωση Αγροτική μεταρρύθμιση Βενιζέλου Εργατικό κίνημα Εργατική εξέγερση στο Λαύριο Ενσωμάτωση Θεσ/νίκης- Φεντερασιόν (ίδρυση ΓΣΕΕ) (ίδρυση ΣΕΚΕ) (Μετονομασία ΣΕΚΕ σε ΚΚΕ) Οικονομικές συνθήκες κρατικά έσοδα έξοδα δρχ. αύξηση εδαφών-πληθυσμού Α Παγκ.Πόλεμος Επιστράτευση (Βενιζέλος στη Θεσ/νίκη) ιδιόμορφο δάνειο παθητικός ισολογισμός οι Σύμμαχοι αποσύρουν το κάλυμμα Διχοτόμηση δραχμής (και 1926) Μεγάλες επενδύσεις Οικονομική ζωή πρόσφυγες στην Ελλάδα ελονοσία-φυματίωση ΟΥΛΕΝ (Μαραθώνας) Σελίδα 56

57 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Τράπεζα Ελλάδος Κρίση 1932 Ίδρυση Τράπεζας Ελλάδος Οικονομική κρίση στη Ν.Υόρκη (κραχ) Η κρίση στην Ελλάδαπτώχευση Επιβολή Δικτατορίας Μεταξά Σελίδα 57

58 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Τα Βαλκάνια πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ( ) Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ( ) ήταν η σύγκρουση των Βαλκανικών χωρών με στόχο την εδαφική τους επέκταση εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ανάπτυξη εθνικιστικών ιδεολογιών στους βαλκανικούς λαούς (όπως η ελληνική «Μεγάλη Ιδέα») ήταν το κύριο αίτιο των Βαλκανικών Πολέμων. Η Ελλάδα διεκδικούσε την αλύτρωτη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θράκη, τα νησιά του Αν. Αιγαίου και την Κρήτη, η Σερβία τη Βόρεια Μακεδονία, η Βουλγαρία τη Μακεδονία και τη Θράκη. Α Βαλκανικός Πόλεμος (Οκτώβριος 1912-Μάιος 1913) : Ελλάδα-Σερβία-Βουλγαρία-Μαυροβούνιο εναντίον της Τουρκίας 1912 Μάιος : Συγκροτείται η Α Βαλκανική Συμμαχία : Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο εναντίον της Τουρκίας. Οι Βαλκανικοί Σύμμαχοι αποσκοπούν στην προσάρτηση των ευρωπαϊκών εδαφών της Τουρκίας, στα πλαίσια της εθνικής τους ολοκλήρωσης. (χάρτης) 1912 Οκτώβριος : Έναρξη Α Βαλκανικού Πολέμου : οι Βαλκανικοί Σύμμαχοι ζητούν από την Τουρκία την αναγνώριση των δικαιωμάτων των χριστιανικών εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το τελεσίγραφο απορρίπτεται και αρχίζει ο Α Βαλκανικός Πόλεμος. Ο ελληνικός στρατός με νικηφόρα προέλαση απελευθερώνει τη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία ως τη Θεσσαλονίκη, τη Νότια Ήπειρο, ο στόλος απελευθερώνει τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου εκτός των Δωδεκανήσων, ενώ κηρύσσεται και η ένωση της Κρήτης με το ελληνικό κράτος. Ο βουλγαρικός στρατός καταλαμβάνει τη Θράκη ως τα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης και την Ανατολική Μακεδονία ως τη Θεσσαλονίκη, οι Σέρβοι καταλαμβάνουν τη βορειοδυτική Μακεδονία (Σκόπια, Μοναστήρι). Η ηττημένη Τουρκία συνθηκολογεί Μάιος : Συνθήκη του Λονδίνου : η Τουρκία αποχωρεί από όλα τα ευρωπαϊκά εδάφη της, εκτός της Ανατολικής Θράκης. Οι Βαλκανικοί Σύμμαχοι διαφωνούν στις διαπραγματεύσεις για τη διανομή των εδαφών, καθώς η Βουλγαρία απαιτεί το μεγαλύτερο μέρος τους. Η διαφωνία αυτή οδηγεί στη συγκρότηση Συμμαχίας Ελλάδας-Σερβίας εναντίον της Βουλγαρίας και ξεσπά ο Β Βαλκανικός Πόλεμος. Β Βαλκανικός Πόλεμος (Ιούνιος Ιούλιος 1913) : Ελλάδα-Σερβία-Τουρκία-Ρουμανία εναντίον Βουλγαρίας 1913 Ιούνιος : Έναρξη Β Βαλκανικού Πολέμου : ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη και η Βουλγαρία συνθηκολογεί ηττημένη Ιούλιος / Αύγουστος : Συνθήκη του Βουκουρεστίου (χάρτης) : η Ελλάδα προσαρτά τη Μακεδονία, Νότια Ήπειρο, Κρήτη και νησιά Ανατολικού Αιγαίου εκτός των Δωδεκανήσων και σχεδόν διπλασιάζεται. Η Βουλγαρία παίρνει τη Δυτική Θράκη, η Σερβία τη βορειοδυτική Μακεδονία, ενώ ιδρύεται το κράτος τα Αλβανίας. Η εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου θριαμβεύει. Το όραμα της Μεγάλης Ιδέας όμως δεν έχει ολοκληρωθεί, καθώς παραμένουν αλύτρωτες περιοχές με πυκνούς ελληνικούς πληθυσμούς, όπως η Δυτική Θράκη και ιδίως η Μ.Ασία. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος θα δώσει τη δυνατότητα για την ολοκλήρωση του εθνικού οράματος. Τα Βαλκάνια μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1913, Συνθήκη του Βουκουρεστίου) Σελίδα 58

59 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος ( ) και ο Εθνικός Διχασμός Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ( ), η μεγαλύτερη και φονικότερη πολεμική σύγκρουση έως τότε, είχε ως βασικό της αίτιο τον οικονομικό και πολιτικό ανταγωνισμό ανάμεσα στις μεγάλες βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης, με στόχο την παγκόσμια κυριαρχία. Στον πόλεμο αυτό ενεπλάκησαν οι περισσότερες χώρες του κόσμου, συμμαχώντας με τη μία ή την άλλη συμμαχία (Αντάντ Τριπλή Συμμαχία). Η κήρυξη του πολέμου και οι συμμαχίες : 1914 : Κήρυξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου Λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου οι συμμαχίες είχαν διαμορφωθεί ως εξής: «Αντάντ» ή "Eγκάρδια Συνεννόηση" (Entente Cordiale) = Aγγλία - Γαλλία Ρωσία και, από το 1915, Iταλία. Από τις βαλκανικές χώρες σύμμαχοι της Αντάντ είναι η Σερβία και η Ελλάδα (από το 1917). Με την Αντάντ συμμαχούν και οι ΗΠΑ. "Τριπλή Συμμαχία" ή "Kεντρικές Δυνάμεις" = Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Ιταλία έως το Από τις βαλκανικές χώρες σύμμαχοι της Τριπλής Συμμαχίας είναι η Τουρκία και η Βουλγαρία. Ο Εθνικός Διχασμός : Η Ελλάδα δεν συμμετέχει από την αρχή, γιατί υπάρχει διαφωνία μεταξύ του πρωθυπουργού Βενιζέλου (θέλει συμμετοχή στο πλευρό της Αντάντ) και του βασιλιά Κωνσταντίνου (θέλει ουδετερότητα ως γερμανόφιλος) : Η κυβέρνηση Βενιζέλου κηρύσσει επιστράτευση για τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος αρνείται να την υπογράψει σύγκρουση Βενιζέλου και βασιλιά (Διχασμός) 1916 : Ξεσπά στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της «Εθνικής Άμυνας» που υποστηρίζει το Βενιζέλο και την συμμετοχή της Ελλάδας στον Πόλεμο. O Βενιζέλος συγκροτεί επαναστατική κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη και η χώρα χωρίζεται σε δύο «κράτη» με δύο κυβερνήσεις (βενιζελική στη Θεσσαλονίκη βασιλική στην Αθήνα). Η Αντάντ επιβάλλει ναυτικό αποκλεισμό στο βασιλικό «κράτος» της Νότιας Ελλάδας, για να πιέσει το βασιλιά να εγκαταλείψει την ουδετερότητα 1917 : ο βασιλιάς Κωνσταντίνος παραιτείται και φεύγει από την Ελλάδα Ο Βενιζέλος κυριαρχεί, κατεβαίνει στην Αθήνα και κηρύσσει τον πόλεμο στις Κεντρικές Αυτοκρατορίες : Λήξη του πολέμου με νίκη της Αντάντ, άρα και της Ελλάδας. Υπογράφονται μια σειρά συνθήκες με εξοντωτικούς για τους ηττημένους όρους. Η Ελλάδα λαμβάνει με τις συνθήκες του Νειγύ (1919) και των Σεβρών (1920) την Ανατολική και Δυτική Θράκη και την περιοχή της Σμύρνης.(χάρτης) Η Ελλάδα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο : Με τις Συνθήκες του Νεϊγύ (1919) και των Σεβρών (1920), η Ελλάδα αποκτά τη μέγιστη έκτασή της προσαρτώντας : Τη Δυτική Θράκη από τη Βουλγαρία Την Ανατολική Θράκη (έως τα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης) από την Τουρκία Τη Ζώνη της Σμύρνης από την Τουρκία (διοίκηση για πέντε χρόνια) Σελίδα 59

60 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Η Μικρασιατική Εκστρατεία και καταστροφή ( ) Η Μικρασιατική Εκστρατεία ( ) είναι ο πόλεμος που ανέλαβε η Ελλάδα εναντίον της Τουρκίας, με στόχο την κατάκτηση των μικρασιατικών εδαφών στα οποία κατοικούσαν πυκνοί ελληνικοί πληθυσμοί. Η Μικρασιατική Εκστρατεία, παρά τις αρχικές επιτυχίες, είχε τραγική κατάληξη, την Μικρασιατική Καταστροφή του : αρχίζει η μικρασιατική εκστρατεία, με την οποία η Ελλάδα επιδιώκει να διασφαλίσει τις περιοχές της Μ. Ασίας, καθώς οι Τούρκοι υπό τον εθνικιστή ηγέτη τους Κεμάλ Ατατούρκ, δεν δέχονται την παραχώρηση της Σμύρνης και της Αν. Θράκης. Στην πρώτη φάση της εκστρατείας ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει την περιοχή της Σμύρνης και προωθείται προς τα βορειοδυτικά έως την Προύσα. Ο εθνικιστικός στρατός του Κεμάλ υποχωρεί, διεξάγοντας πόλεμο φθοράς : Υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία δίδεται στην Ελλάδα η διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης, καθώς και η Ανατολική Θράκη. Η πολιτική του Βενιζέλου θριαμβεύει. Όμως, ο Βενιζέλος χάνει στις εκλογές του Νοεμβρίου και η νέα αντιβενιζελική κυβέρνηση επαναφέρει στο θρόνο του το βασιλιά Κωνσταντίνο. Η δυσαρεστημένη Αντάντ εγκαταλείπει την Ελλάδα αβοήθητη στο μέτωπο της Μ. Ασίας. Αποφασίζεται, παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις, συνέχιση της εκστρατείας και κλιμάκωση των επιχειρήσεων, με στόχο την κατάληψη της Άγκυρας : Ο ελληνικός στρατός φθάνει στο μέγιστο όριο επέκτασής του, αλλά υφίσταται πολύνεκρη ήττα (μάχη στον ποταμό Σαγγάριο (Αύγουστος 1921), υποχωρεί στο μέτωπο Κιουτάχεια-Εσκή Σεχίρ_Αφιόν Καραχισάρ και πλέον αμύνεται : ο ελληνικός στρατός δέχεται σφοδρή τουρκική αντεπίθεση και υποχωρεί προς τη θάλασσα. Οι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη (Αύγουστος), πυρπολούν μεγάλο μέρος της πόλης και διαπράττουν εκτεταμένες σφαγές Ελλήνων και Αρμενίων αμάχων (καταστροφή της Σμύρνης). 1,500,000 Έλληνες καταφεύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Χάρτης της Μικρασιατικής Εκστρατείας ( ) Σελίδα 60

61 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ : Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ : ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Οκτώβριος Έναρξη Α Βαλκανικού Πολέμου 27 Οκτωβρίου/ 9 Απελευθέρωση Θεσσαλονίκης Νοεμβρ. 17/30 Μαΐου Συνθήκη Λονδίνου τέλος Α Βαλκανικού Πολέμου 5/18 Μαρτίου δολοφονία Γεωργίου Α - ο Κωνσταντίνος βασιλιάς Ιούνιος έναρξη Β Βαλκανικού Πολέμου 28 Ιουλίου/10 Αυγ. Συνθήκη Βουκουρεστίου : η Ελλάδα προσαρτά Μακεδονία, Νότια Ήπειρο, Κρήτη, νησιά Ανατολικού Αιγαίου : Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Ιουνίου Δολοφονία Φραγκίσκου Φερδινάνδου στο Σεράγεβο (αφορμή του πολέμου) 28 Ιουλίου Έναρξη Α Παγκοσμίου Πολέμου 1915 Διαφωνία Βενιζέλου Κωνσταντίνου για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Πόλεμο Διπλή παραίτηση Κυβέρνησης Βενιζέλου - ΔΙΧΑΣΜΟΣ 1916 Σεπτέμβριος Κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη /28 Ιουνίου Παραίτηση Κωνσταντίνου - Είσοδος Ελλάδας στον πόλεμο με την Αντάντ 1918 Οκτώβριος Ανακωχή Τουρκίας με Αντάντ Λήξη Πολέμου για την Ελλάδα : ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ /15 Μαῒου Αποβίβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη 14 Νοεμβρίου Συνθήκη Νεϊγύ : η Ελλάδα προσαρτά τη Δυτική Θράκη 10 Αυγούστου Συνθήκη Σεβρών : η Ελλάδα προσαρτά την Ανατολική Θράκη και την περιοχή της Σμύρνης Απόπειρα δολοφονίας Ελ. Βενιζέλου - Δολοφονία Ίωνος Δραγούμη 1 Νοεμβρίου Ήττα Βενιζέλου στις εκλογές νίκη αντιβενιζελικών Δεκέμβριος Δημοψήφισμα - επάνοδος Κωνσταντίνου η Αντάντ εγκαταλείπει Ελλάδα 27 Ιουνίου/10 Ιουλ. Επίθεση ελληνικού στρατού για κατάληψη Άγκυρας 4/17 Αυγούστου Ήττα ελληνικού στρατού στο Σαγγάριο 13/26 Αυγούστου Κεμαλική αντεπίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ 27 Αυγούστου/8 Σεπτ. Οι Τούρκοι εισέρχονται στη Σμύρνη-καταστροφή Σμύρνης Σελίδα 61

62 Φροντιστήρια ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Α, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΙ ΕΔΑΦΙΚΕΣ ΕΠΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ κατά το 19 ο και τις αρχές του 20 ου αιώνα 1864 : ένωση των Επτανήσων: 1881 : Το ελληνικό κράτος προσαρτά την Θεσσαλία (εκτός Ελασσόνας) και την Άρτα. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1913 : Συνθήκη του Βουκουρεστίου : η Ελλάδα προσαρτά τη Αν. Μακεδονία και τη Ν. Ήπειρο, καθώς και τα νησιά του Αιγαίου εκτός των Δωδεκανήσων και την Κρήτη. Μετά τον Α παγκόσμιο Πόλεμο 1919 : Συνθήκη του Νεϊγύ: Η Βουλγαρία παραιτείται από τα κυριαρχικά της δικαιώματα στην Αν. Μακεδονία και τη Δ. Θράκη : Συνθήκη των Σεβρών : Η Ελλάδα προσαρτά τη Δ. Θράκη, την Αν. Θράκη ως τη Τσατάλτζα και αναλαμβάνει για πέντε χρόνια την προσωρινή διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης. Μετά τη Μικρασιατική Εκστρατεία 1923 : Συνθήκη της Λοζάννης : Σύνορο Ελλάδας Τουρκίας ορίζεται ο ποταμός Έβρος (σημερινό σύνορο). Η Ελλάδα αποκτά τη σημερινή της έκταση (εκτός των Δωδεκανήσων) Σελίδα 62

63 Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ( ) Ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει την περιοχή της Σμύρνης μετά από άδεια των Μεγάλων Δυνάμεων της Αντάντ Η νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού ανακόπτεται στον ποταμό Σαγγάριο. Η ήττα των Ελλήνων στην πολύνεκρη μάχη του Σαγγαρίου σηματοδοτεί την πλήρη μεταστροφή της κατάστασης (Αύγουστος 1921). Οι Έλληνες υποχωρούν στη γραμμή Εσκί Σεχίρ- Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ Ο εθνικιστικός στρατός του Κεμάλ εξαπολύει την τελική του αντεπίθεση (13 Αυγούστου 1922), δασπά το μέτωπο και καταδιώκει τον ελληνικό στρατό προς τα δυτικά παράλια. Στις 27 Αυγούστου οι Τούρκοι εισέρχονται στη Σμύρνη, την πυρπολούν και σφαγιάζουν χιλιάδες Έλληνες. Όσοι διασώζονται περνούν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Σελίδα 63

64 Φροντιστήριο ΚΕΧΑΓΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΟΜΑΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Κεφ. 2 ο Η διαμόρφωση & λειτουργία των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα ( ) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ & ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ 1. Το Σύνταγμα του Η παρακμή των ξενικών κομμάτων κατά την περίοδο της συνταγμτικής μοναρχίας Η μακραίωνη.67 και ισχυρή ελληνική 3. Η νέα γενιά Η μικρασιατική παρουσία.69 στη εκστρατεία Μ.Ασία Οι άθλιες συνθήκες και 4. Η Εθνοσυνέλευση του καταστροφή διαβίωσης.70 κατά ( ) το Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ & ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ πρώτο διάστημα 1. Η εδραίωση του δικομματισμού Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα Η μικρασιατική.72 εκστρατεία Οι άθλιες συνθήκες και 3. Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί καταστροφή διαβίωσης.74 κατά ( ) το Δ. ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ( ) πρώτο διάστημα 1. Το κόμμα των Φιλελευθέρων Τα αντιβενιζελικά κόμματα Τα αριστερά κόμματα / 5. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΣΕΚΕ) Στόχος.78 Η εγκατάσταση των αγροτώνπροσφύγων Ο εθνικός διχασμός ΑΣΚΗΣΕΙΣ Ο παραχωρούμενος.81 κλήρος ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΩΝ Σελίδα 64

65 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Β.1. ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1844 Ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων 59 μετά την Επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου 1843 Σαφέστερη έκφραση πολιτικών-ιδεολογικών αντιλήψεων κομμάτων Ενεργότερος ο ρόλος των κομμάτων Σαφέστερες οι διαφορές τους (συζητήσεις για Σύνταγμα-όλα υπέρ-ακόμα και το ρωσικό) Στόχος : ο περιορισμός των βασιλικών εξουσιών Η Εθνοσυνέλευση του Το Σύνταγμα του 1844 Οι ηγέτες των κομμάτων διηύθυναν τις εργασίες Απέφυγαν τις ακραίες θέσεις >> κοινές αποφάσεις Θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώθηκαν συνταγματικά Βασιλικές εξουσίες Ισότητα απέναντι στο νόμο (=ισονομία) Απαγόρευση δουλείας Απαραβίαστο οικογενειακού ασύλου Ελευθερία γνώμης και τύπου Προστασία ιδιοκτησίας Δωρεάν εκπαίδευση Δεν κατοχυρώθηκε το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι>>εμπόδιο στη συγκρότηση κομμάτων Συμμετοχή στη νομοθετική εξουσία Αρχηγία κράτους στρατού Προσυπογραφή αρμόδιου υπουργού Δικαίωμα καθολικής ψηφοφορίας για άνδρες Εκλογική διαδικασία : ψήφος σε όσους υποψηφίους θέλει ο εκλογέας-ακόμα και διαφορετικών συνδυασμών «άλλες διατάξεις» Νομοθετική εξουσία : Βουλή Γερουσία (ισόβια-διορίζεται από βασιλιά) Δεν έγινε ρύθμιση για λειτουργία κομμάτων-οι Κοινοβουλευτικές επιτροπές με κλήρωση Η σημασία της καθιέρωσης της καθολικής ψηφοφορίας και των νέων θεσμών 59 Τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους παγιώνονται οι πολιτικοί σχηματισμοί που έμειναν ευρύτερα γνωστοί ως αγγλικό, γαλλικό και ρωσικό κόμμα ή αλλιώς Ναπαίοι (από το όνομα κάποιου που λεγόταν Nάπας και υπήρξε ένθερμος και γνωστός υποστηρικτής του Kαποδίστρια). Οι τρεις αυτοί κομματικοί σχηματισμοί ιδρύθηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης και επιβίωσαν έως τα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου (1856). Δεν ήταν κόμματα αρχών, αλλά μάλλον πολιτικές ομάδες που συσπειρώνονταν γύρω από το πρόσωπο ενός αρχηγού ή μιας μικρής ηγετικής ομάδας. Ταυτόχρονα, καθένα από τα κόμματα αυτά υποστηριζόταν από μια εκ των τριών Μεγάλων Δυνάμεων (Aγγλία, Γαλλία και Ρωσία αντίστοιχα), γεγονός που ευθύνεται για τα ονόματα με τα οποία έμειναν τελικά γνωστά. Το γαλλικό κόμμα συσπειρωνόταν γύρω από τη χαρισματική προσωπικότητα του Ι. Κωλέττη. Στους Ναπαίους, ηγετικές φυσιογνωμίες υπήρξαν ο Θ. Κολοκοτρώνης και ο A. Μεταξάς. Σε αντίθεση με τα λεγόμενα συνταγματικά κόμματα, το γαλλικό και το αγγλικό, που ήταν στην αντιπολίτευση κατά την πρώτη οθωνική δεκαετία ( ) με βασική τους διεκδίκηση την παραχώρηση συντάγματος, οι Ναπαίοι έριξαν το βάρος τους στην "προάσπιση της Ορθοδοξίας", γεγονός που τους προσέδωσε μεγαλύτερο λαϊκό έρεισμα. Πίστευαν ότι το πολίτευμα θα έπρεπε να έχει τη μορφή μιας ισχυρής συγκεντρωτικής μοναρχίας, χωρίς Σύνταγμα, κατά τα πρότυπα του ρωσικού τσαρικού καθεστώτος. Το αγγλικό κόμμα τέλος στερούνταν τοπικών ερεισμάτων στις επαρχίες και η δύναμή του εντοπίζεται σε ένα στενό κύκλο εγγράμματων και εξοικειωμένων σε ζητήματα διοίκησης προσωπικοτήτων, που έθεταν το αίτημα του θεσμικού εκσυγχρονισμού της δημόσιας ζωής και συγκεντρώνονταν γύρω από τον Αλ. Mαυροκορδάτο. Σελίδα 65

66 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Ευρύ πεδίο συμμετοχής πολιτών κομμάτων στο δημόσιο βίο Διευκολύνθηκε η διεκδίκηση συμφερόντων (μέσω των κομμάτων) Κόμματα-κοινοβουλευτισμός : προϊόν μικρής ηγετικής ομάδας αρχικά δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες ελλ. κοινωνίας (μίμηση δυτικών προτύπων) κοινοβουλευτισμός ρίζωσε-προσαρμόστηκε στην ελληνική πραγματικότητα-τα κόμματα αναγκαία δεν χαρακτηρίζονται με σημερινούς όρους Σελίδα 66

67 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Β.2. Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΩΝ ΞΕΝΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ 60 Η εξέλιξη των κομμάτων μετά το 1844 (γενικά) Δεν αναπτύχθηκαν, παρά το Σύνταγμα Στασιμότητα >>> παρακμή (και τελικά, διάλυση) Ρωσικό κόμμα Ικανοποίηση όλων των αιτημάτων του Λύση εκκλησιαστικών ζητημάτων (Αυτοκέφαλη Ελληνική Εκκλησία) Δεν είχε θέσεις για επίκαιρα ζητήματα Γαλλικό κόμμα Αρχηγός (και πρωθυπουργός) : Ιωάννης Κωλέττης Υπονόμευσε κοινοβουλευτισμό Βία και νοθεία-τρομοκρατία στις εκλογές 61 Κατείχε 5 από τα 7 υπουργεία Δεν πάταγε στη Βουλή (αδύνατος ο κοινοβουλευτικός έλεγχος) Κοινοβουλευτική Δικτατορία Μετά το θάνατό του(1847) >>> διαμάχη για διαδοχή >> διάλυση 62 Οι παρεμβάσεις του Όθωνα 63 Ενίσχυση κυβερνητικών υποψηφίων στις εκλογές Σύγκρουση κομμάτων αντιπολίτευσης με αυλή >>> αποδυνάμωση Ο Κριμαϊκός Πόλεμος ( ) Ναυτικός αποκλεισμός από Αγγλία-Γαλλία 64 (+υπόθεση Πατσίφικο 65 ) >> αγγλικό και γαλλικό κόμμα χάνουν τους οπαδούς τους-πρόσκαιρα κέρδη για ρωσικό 60 Η περίοδος , από την ψήφιση του Συντάγματος του 1844 ως την έξωση του Όθωνα, είναι η περίοδος της Συνταγματικής Μοναρχίας. Η περίοδος αντίθετα, ονομάζεται περίοδος της Απόλυτης Μοναρχίας του Όθωνα. 61 Οι παρατυπίες στην εκλογική διαδικασία, η άσκηση βίας και η νόθευση των αποτελεσμάτων χαρακτηρίζουν λιγότερο ή περισσότερο έντονα κάθε φορά τις εκλογές κατά το 19ο αιώνα. Από τις πλέον χαρακτηριστικές είναι οι εκλογές του Η ιδιαιτερότητα των εκλογών αυτών πέρα από το ότι ήταν οι πρώτες έγκειται στο γεγονός ότι η "γαλλορωσική" αντιπολίτευση, υπό την ηγεσία του Ι. Kωλέττη και του Α. Μεταξά, επέδειξε μεγαλύτερη έφεση στη νόθευση των εκλογικών αποτελεσμάτων από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Aλ. Μαυροκορδάτου. 62 Η επιδείνωση της υγείας του I. Κωλέττη στο τέλος του 1846 επανέφερε την ένταση στην πολιτική ζωή της χώρας. Στο γαλλικό κόμμα ξέσπασε πόλεμος για τη διαδοχή του ετοιμαθάνατου αρχηγού, ενώ πολλοί βουλευτές προσχώρησαν στην αντιπολίτευση, που την εποχή αυτή συγκροτούνταν από τους Ναπαίους και τον Aλ. Μαυροκορδάτο. 63 Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1847 και ως τις απαρχές του Κριμαϊκού πολέμου (1854) ο Όθωνας υπονόμευσε με συστηματικό τρόπο το ενδεχόμενο σχηματισμού κυβέρνησης από τον Aλ. Mαυροκορδάτο, την πλέον συγκροτημένη πολιτική προσωπικότητα την εποχή εκείνη. Ταυτόχρονα, ευνόησε την ανάδειξη πολιτικών που δε θα στέκονταν εμπόδιο στις βασιλικές παρεμβάσεις στο κυβερνητικό έργο. Έτσι, ύστερα από μία τριετία διακριτικής παρουσίας του στην πολιτική ζωή του τόπου ( ), ο Όθωνας ανέλαβε και πάλι πρωταγωνιστικούς ρόλους. 64 Tο Mάιο του 1854 γαλλικά πολεμικά πλοία αποβίβασαν στον Πειραιά στρατιώτες, οι οποίοι και τον κατέλαβαν. Σύντομα η δύναμη αυτή ενισχύθηκε με την προσθήκη ενός αγγλικού συντάγματος πεζικού. Tο καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς η Κατοχή επεκτάθηκε και στην περιοχή της Αθήνας (έως την πεδιάδα των Πατησιών και τις παρυφές της Πεντέλης), που την εποχή εκείνη μαστιζόταν από επιδημία χολέρας. Το Φεβρουάριο του 1857 αποχώρησαν τα αγγλογαλλικά στρατεύματα τερματίζοντας έτσι την περίοδο της Κατοχής. Η προκλητική όμως συμπεριφορά των ξένων στρατευμάτων είχε σημαντικές συνέπειες στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. 65 Η Υπόθεση Πατσίφικο ήταν μια διπλωματική και πολιτική κρίση μεταξύ Ελλάδας και Βρετανίας με αφορμή την επίθεση το 1849 του αθηναϊκού όχλου κατά της περιουσίας του βρετανικής υπηκοότητας Εβραίου Δον Πατσίφικο. Η κυβέρνηση είχε απαγορεύσει τη χρονιά εκείνη για πρώτη φορά ένα γνωστό πασχαλινό έθιμο, το «κάψιμο του Εβραίου» ή του «Ιούδα». Με αφορμή την απαγόρευση αυτήν όχλος επιτέθηκε στον Εβραίο Δον Πατσίφικο, και λεηλάτησε το σπίτι του. Ο Πατσίφικο ζήτησε υπέρογκο ποσό ως αποζημίωση από το ελληνικό κράτος αλλά δεν ικανοποιήθηκε και στράφηκε στη βρετανική κυβέρνηση. Η υπέρμετρη αντίδραση της Βρετανίας, που κορυφώθηκε με τον ναυτικό αποκλεισμό της χώρας από το Βρετανικό Ναυτικό το 1850 και την κατάσχεση ελληνικών πλοίων στο Αιγαίο, ώστε να αναγκαστεί η Ελλάδα να καταβάλει αποζημίωση, αποτελεί πρωτοφανή στην ιστορία των διεθνών σχέσεων αναίτια επίδειξη ισχύος και αμφισβήτηση της κυριαρχίας κυρίαρχου κράτους. Η κρίση έληξε ύστερα από παρέμβαση των άλλων δύο προστάτιδων δυνάμεων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, της Γαλλίας και της Ρωσίας και αφού η Ελλάδα δέχτηκε ισχυρό οικονομικό πλήγμα. Ο βρετανικός ναυτικός αποκλεισμός έμεινε στην ιστορία ως Παρκερικά, από το όνομα του Βρετανού ναυάρχου. Σελίδα 67

68 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Ήττα Ρωσίας >> αποδυνάμωση-διάλυση και του ρωσικού Σελίδα 68

69 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) «Παλαιά» γενιά 66 «Νέα» γενιά 67 Β.3. Η «ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ» Διαφορές «παλαιάς» και «νέας» γενιάς ηγέτες ξενικών κομμάτων Έζησαν την Επανάσταση Διαμόρφωσαν προεπαναστατικά τη νοοτροπία, τα ιδανικά, τις απόψεις τους Η Επανάσταση είναι ιστορία (δεν την έζησαν) Ζουν τις ραγδαίες πολιτικές και οικονομικοκοινωνικές μεταβολές Νέα αντίληψη για τη ζωή Αύξηση αστικού πληθυσμού >> πιο κοντά στα κέντρα λήψης αποφάσεων δυνατότητα ενημέρωσης Μείωση αναλφαβητισμού-διάδοση παιδείας >> αύξηση κοινωνικών εντάσεων και απαιτήσεων >> επικρίσεις δυσλειτουργιών κράτους-καθυστέρησης - επιθυμία συμμετοχής στα κοινά Αποστασιοποίηση από παλαιότερες κομματικές αντιπαραθέσεις Ασκεί κριτική στην παλαιά γενιά Θεωρεί αδύνατη την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού λόγω των βασιλικών παρεμβάσεων Οι αντιπολιτευτικοί όμιλοι και τα εκσυγχρονιστικά αιτήματά τους Τέλη δεκαετίας 1850 :δυσαρέσκεια >> συγκρότηση αντιπολιτευτικών ομίλων 1. ελεύθερες εκλογές 2. φορολογική μεταρρύθμιση (ελάφρυνση αγροτών) αιτήματα 3. κρατικές επενδύσεις σε έργα υποδομής 4. ίδρυση αγροτικών τραπεζών 5. απλούστερη διοίκηση κύριος φορέας :Αλέξανδρος Κουμουνδούρος 68 Η επανάσταση του 1862 και η έξωση του Όθωνα 69 Φεβρουάριος 1862 : επανάσταση με αίτημα απομάκρυνση Όθωνα Συμμετείχαν :αξιωματικοί, άνεργοι πτυχιούχοι, ανώτερη τάξη 12 Οκτωβρίου 1862 :ο Όθων εγκαταλείπει τη χώρα (έξωση) 66 Η παλαιά γενιά πολιτικών, όπως ο Ι. Κωλέττης και ο Αλ. Μαυροκορδάτος είχαν διαμορφώσει την νοοτροπία τους και την πολιτική τους πρακτική μέσα από τα γεγονότα της Επανάστασης και της Οθωνικής περιόδου. Δεν ενδιαφέρονταν παρά για την κομματική και προσωπική τους επικράτηση, υιοθετώντας πελατειακές πολιτικές πρακτικές και συγκρουόμενοι ή συνεργαζόμενοι με το βασιλιά. Οι γερασμένες αυτές πρακτικές χρειάζονταν ανανέωση, καθώς ο κόσμος προχωρούσε μπροστά και η Ελλάδα δεν μπορούσε να ακολουθήσει. 67 Μετά το Σύνταγμα του 1844, η λειτουργία του Κοινοβουλευτισμού μόνο ομαλή δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί. Ο Όθωνας εκμεταλλεύτηκε τις διατάξεις του συντάγματος που όριζαν ότι η εκτελεστική Εξουσία ασκείται από το βασιλιά, μέσω υπουργών τους οποίους διορίζει και παύει κατά βούληση χωρίς την προηγούμενη έγκριση της βουλής. Αποτέλεσμα της πολιτικής αυτής υπήρξαν οι λεγόμενες αυλικές κυβερνήσεις. Οι βασιλικές παρεμβάσεις στο σχηματισμό κυβέρνησης, αποτέλεσαν σημείο ρήξης στις σχέσεις του παλατιού με τα κόμματα, ιδιαίτερα από τα μέσα της δεκαετίας του 1850, οπότε και αναδεικνύεται μια νέα γενιά πολιτικών με διαφορετική πολιτική παιδεία και συμπεριφορά. Η ρήξη αυτή κορυφώθηκε με την Επανάσταση του Οκτωβρίου του 1862, η οποία οδήγησε στην έξωση του Όθωνα και στην ενθρόνιση του Γεωργίου Α'. Η αλλαγή αυτή συνοδεύθηκε από νέα πολιτειακή μεταβολή καθώς και από καινούριο σύνταγμα. 68 O Αλ. Κουμουνδούρος είναι ο βασικός πρωταγωνιστής στην πολιτική ζωή της χώρας έως τις αρχές της δεκαετίας του 1880 και μαζί με το Χ. Τρικούπη θεωρούνται από τους πρώτους πολιτικούς στο ελληνικό κράτος που ενστερνίζονταν ουσιαστικά τις αρχές του κοινοβουλευτισμού. 69 Η επανάσταση εκδηλώθηκε στην Πελοπόννησο, Στερεά και, τελικά, τη νύχτα της 10ης προς 11η Οκτωβρίου και στην Αθήνα, όπου επικράτησε με χαρακτηριστική ευκολία. Το πρωί της 11ης Oκτωβρίου οι επαναστάτες διακήρυξαν την κατάργηση της βασιλείας του Όθωνα και τη συγκρότηση προσωρινής κυβέρνησης με επικεφαλής τους Δ. Βούλγαρη, Κ. Κανάρη και Μπ. Ρούφο. Την επομένη το βασιλικό ζεύγος επιβιβάστηκε στο βρετανικό ατμόπλοιο Σκύλλα και εγκατέλειψε οριστικά τη χώρα Σελίδα 69

70 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Β.4. Η ΕΘΝΟΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ Οι εκλογές του Νοεμβρίου 1862 Συντακτική Εθνοσυνέλευση (νέο Σύνταγμα) Πλειοψηφία αντιπροσώπων από τοπικά ψηφοδέλτια (χρεοκοπία ξενικών κομμάτων) Η Εθνοσυνέλευση του πολιτικές παρατάξεις Χαρακτηριστικά πεδινοί Δ. Βούλγαρης ορεινοί διάφορες ομάδες (Δ.Γρίβας, Κ.Κανάρης) Εθνικόν Κομιτάτον Επ. Δεληγιώργης Εκλεκτικοί ετερόκλητη παράταξη πολιτικών, λογίων και αξιωματικών Πολίτευμα Δικαιώματα που κατοχυρώθηκαν δημιουργία σώματος «πραιτωριανών» για επικράτηση οπαδοί : παράνομα διορισθέντες, άνεργοι πτυχιούχοι, μικροκαλλιεργητές Αντίσταση στην πολιτική των πεδινών οπαδοί : μικροκαλλιεργητές, κτηνοτρόφοι, έμποροι, πλοιοκτήτες ανάπτυξη κοινοβουλευτισμού εκσυγχρονισμό οικονομική ανάπτυξη μεταρρυθμίσεις πολιτιστική εξάπλωση στην Οθ. Αυτοκρατορία μετριοπαθείς θέσεις μεσολαβεί και υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις Το Σύνταγμα του 1864 Βασιλευομένη Δημοκρατία Αρχή λαϊκής κυριαρχίας Άμεση, μυστική, καθολική ψηφοφορία με σφαιρίδια Ανεξαρτησία δικαιοσύνης Ελευθερία συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι (κόμματα απαραίτητα για αποφυγή συνομωσιών-βιαιοτήτων) Το πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας η λύση Χ. Τρικούπης (1875- Τις πταίει;) Η συνέπεια Η αρχή της δεδηλωμένης 71 συνταγματική ασάφεια : δεν ορίστηκε συνταγματικά ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που έχει την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής Γεώργιος Α : διόριζε κυβερνήσεις της αρεσκείας του (>>αστάθεια) συγκρότηση δυο ισχυρών κομμάτων εξουσίας (αγγλικό πρότυπο) εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε πολιτικό που έχει την δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής =ΑΡΧΗ ΔΕΔΗΛΩΜΕΝΗΣ μεταβολή του πολιτικού τοπίου = επικράτηση δικομματισμού 70 Στη διάρκεια των εργασιών της Εθνοσυνελεύσεως ο πολιτικός κόσμος ήταν διχασμένος σε δύο αντίπαλους πόλους: τους ορεινούς και του πεδινούς, όπως αποκλήθηκαν (κατά το γαλλικό υπόδειγμα) οι προσκείμενοι στον Κ. Κανάρη και το Δ. Βούλγαρη αντίστοιχα. Οι πολιτικές αντιπαραθέσεις οδήγησαν συχνά σε κυβερνητική κρίση. Τον Ιούνιο του 1863 το κέντρο της Αθήνας μετατράπηκε για αρκετές μέρες σε πραγματικό πεδίο πολέμου, καθώς διεξάγονταν ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα σε οπαδούς των δύο πλευρών. Στις συγκρούσεις αυτές συμμετείχαν με τη μία ή την άλλη πλευρά στρατιωτικές μονάδες αλλά και ομάδες ληστών. Τα Ιουνιανά, όπως έμειναν γνωστά, έληξαν με την υπογραφή ανακωχής και τη συγκρότηση νέας Προσωρινής Κυβέρνησης που ειρωνικά της δόθηκε η προσωνυμία Προσωρινή Kυβέρνηση του Oροπεδίου, εξαιτίας της σύνθεσής της από ορεινούς και πεδινούς. Η κυβέρνηση αυτή άσκησε την εκτελεστική εξουσία έως την άφιξη του Γεωργίου στην Ελλάδα (Οκτώβριος 1863). 71 Στις 29 Ιουνίου 1874, λίγες μόνο μέρες μετά το πέρας των εκλογών, δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα Καιροί ανυπόγραφο άρθρο που έφερε τον τίτλο "Τίς πταίει;". Ο συγγραφέας του υποστήριζε ότι η πολιτική αστάθεια που χαρακτήριζε το δημόσιο βίο οφειλόταν στο προνόμιο του στέμματος αναφορικά με το διορισμό και την παύση των κυβερνήσεων. Tο προνόμιο αυτό απέρρεε μεν από το Σύνταγμα του 1864, είχε ωστόσο ως αποτέλεσμα το σχηματισμό αδύναμων κυβερνήσεων μειοψηφίας που στηριζόταν αποκλειστικά και μόνο στη βασιλική εύνοια. Τόνιζε μάλιστα ότι αν δεν "επέλθη θεραπεία", η χώρα θα οδηγούνταν σε επανάσταση. Για να μη συμβεί, πρότεινε τον περιορισμό των βασιλικών προνομίων με την εισαγωγή της αρχής της δεδηλωμένης που, όπως υποστήριζε, θα οδηγούσε στην ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής μέσω της διαμόρφωσης ενός δικομματικού κατά βάση κοινοβουλευτικού συστήματος. Τα φύλλα της εφημερίδας κατασχέθηκαν και ασκήθηκε δίωξη στον εκδότη της. Τότε φανερώθηκε και ο συντάκτης του άρθρου, επωμιζόμενος έτσι τις ευθύνες του. Δεν ήταν άλλος από το Χαρίλαο Τρικούπη που οδηγήθηκε στον ανακριτή και προφυλακίσθηκε, απαλλάχθηκε ωστόσο λίγες μέρες αργότερα. Ύστερα από ένα χρόνο μάλιστα ο θιασώτης αυτός του κοινοβουλευτισμού δέχθηκε να διοριστεί πρωθυπουργός -αν και τότε δεν ήταν καν βουλευτής- και να διενεργήσει τις εκλογές του Τις εκλογές τις έχασε, επικράτησε όμως η πολιτική του. Κατά την εναρκτήρια συνεδρίαση της νέας βουλής ο Γεώργιος δεσμεύθηκε για την τήρηση της αρχής της δεδηλωμένης. Λίγες μέρες αργότερα, η εντολή σχηματισμού κυβέρνησης δόθηκε σε έναν άλλο θιασώτη του κοινοβουλευτισμού, στον Αλ. Κουμουνδούρο, ο οποίος αναδείχθηκε νικητής των εκλογών και διέθετε εκφρασμένη/δεδηλωμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Σελίδα 70

71 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Γ.1. Η ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ Η μεταβατική περίοδος ως την επικράτηση του δικομματισμού Εκλογές 1875 και 1879 : κανένα κόμμα δεν κερδίζει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία Εκλογές 1884 : τα δύο μεγάλα κόμματα (Τρικούπης Δηλιγιάννης) έχουν το 92,2% των εδρών στο κοινοβούλιο Το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα του Τρικούπη Βασικές θέσεις Συγκρότηση κράτους δικαίου Ανάπτυξη οικονομίας, ιδίως γεωργίας Εξορθολογισμός της δημόσιας διοίκησης με καθορισμό προσόντων δημοσίων υπαλλήλων Βελτίωση άμυνας και υποδομών (συγκοινωνίες) Μέσα για την υλοποίησή του Οργανωτικές μεταβολές βελτίωση οικονομικών κράτους με αύξηση φόρων και σύναψη δανείων Παροχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις Η κατάληξη της προσπάθειας του Τρικούπη για εκσυγχρονισμό Παρά την εξάντληση των φορολογουμένων και εξαιτίας του υπερδανεισμού 1893 : πτώχευση Ο νέος ρόλος του κράτους μετά το 1870 Ως το 1870 : Το κράτος εργοδότης των πολιτών (διορισμός σε δημόσιες θέσεις) Οι δημόσιες θέσεις περιζήτητες (εισόδημα-κοινωνική ανέλιξη) Μετά το 1870 : Εκχρηματισμός οικονομίας (:ανάπτυξη) Εμφάνιση νέων κοινωνικών στρωμάτων (αστοί) που επιζητούν από το κράτος την προώθηση των συμφερόντων τους Ο Τρικούπης εξυπηρέτησε τα συμφέροντα αυτά Η πολιτική του Δηλιγιάννη Ο Δηλιγιάννης συσπείρωσε όλους του δυσαρεστημένους από την πολιτική Τρικούπη, εκφράζοντας εντελώς αντίθετες απόψεις. Βασικές θέσεις επιδίωκε τον έλεγχο όλων των εξουσιών από το κόμμα (ενώ ο Χ.Τ αποδεχόταν τον χωρισμό των εξουσιών) Προέβαλλε το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης : μείωση φόρων παροχή ευκαιριών στους προστατευόμενούς του για κατάληψη δημοσίων θέσεων. (ενώ ο Χ.Τ. επιδίωκε τον εκσυγχρονισμό με κάθε κόστος) Στο ζήτημα της Θεσσαλίας υποστήριξε τους αγρότες (ενώ ο Χ.Τ τους μεγαλογαιοκτήμονες) Επέκρινε το κοινωνικό κόστος του εκσυγχρονισμού και υποστήριξε ένα κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης Απεχθανόταν το τυχοδιωκτικό χρηματιστικό κεφάλαιο (ενώ ο Χ.Τ. το υποστήριξε) και υποστήριξε μια αργή οικονομική ανάπτυξη με βάση παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες. Ο Δηλιγιάννης κερδίζει τις εκλογές επωφελούμενος από τους φόρους που επιβάλλει ο Τρικούπης. Σελίδα 71

72 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Γ. 2. Η ΟΡΓΑ ΝΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑ ΤΑ ΤΟ ΤΕΛ ΕΥ ΤΑ ΙΟ Τ ΕΤΑΡΤΟ ΤΟΥ 19 Ο Υ Α Ι. Η συγκρότηση των κομμάτων και ο μη «προσωποπαγής» 72 τους χαρακτήρας Παράγοντες κινητοποίησης των οπαδών Το κριτήριο επιλογής υποψηφίων Το εκλογικό σύστημα Κριτήρια ψήφου μετά το 1882 Κοινωνική προέλευση υποψηφίων και μελών Η οργάνωση των κομμάτων σε επίπεδο ηγεσίας Μέθοδοι προσέλκυσης εκλογέων Αίτια απουσίας ταξικών κομμάτων 78 Πιο συγκροτημένα μετά το θάνατο του ηγέτη τους : δεν διαλύονται αναγκαστικά, αλλά επιβιώνουν χάρη στη θέση τους στην πολιτική ζωή και την τακτική τους Παράγοντες που υπήρχαν και Νέοι παράγοντες παλαιότερα οικογενειοκρατία 73 πελατειακές σχέσεις εξαγορά ψήφων κρίση για πολιτική κομμάτων επιδράσεις κατά περιοχές συμφέροντα κοινωνικών ομάδων Τοπικός κύκλος οπαδών 74 (πελατεία-εξυπηρετήσεις) Τότε σήμερα Δεν ψηφίζεται μόνο ένα κόμμα Ψηφίζεται μόνο Ψηφίζονται οι υποψήφιοι όλων των κομμάτων θετικά ή αρνητικά ένα κόμμα και οι δυνατότητα ψήφου σε υποψηφίους διαφορετικών κομμάτων υποψήφιοί του Κομματικά κριτήρια Περιορίζεται η ψήφιση υποψηφίων άλλων κομμάτων Δεκαετία 1890 : ψηφίζονται πολιτικοί με επιρροή και σαφή κομματική τοποθέτηση Περιορίζεται η εκλογή ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων Ανεξάρτητοι υποψήφιοι εντάσσονται σε κομματικά ψηφοδέλτια 75 Υποψ.βουλευτών : Μεσαία και ανώτερα στρώματα, δικηγόροι, δημόσιοι υπάλληλοι κομματικών μελών : και από κατώτερα στρώματα Μετά τον αρχηγό Κοινοβουλευτική ομάδα 76 = βουλευτές ασκούν πίεση στην ηγεσία με την απουσία τους από τη Βουλή >>> επιτυγχάνουν εξυπηρετήσεις υπέρ εκλογικής τους περιφέρειας Σπάνιος ο εξαναγκασμός-εξαγορά ψήφων (όπως παλαιότερα) Πατρωνία (διορισμοί, μεταθέσεις, δάνεια) Συστηματική διαφθορά μέσω του διοικητικού μηχανισμού 77 Άμβλυνση κοινωνικών αντιθέσεων μέσω πελατειακών σχέσεων 79 και κοινωνικής κινητικότητας 80 Αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία Προσωποπαγή κόμματα είναι τα κόμματα που οφείλουν την ύπαρξή τους στην προσωπικότητα του ιδρυτή και ηγέτη τους. Όταν αυτός εκλείψει, τα κόμματα αυτά διαλύονται. 73 Οικογενειοκρατία : η επικράτηση μελών ισχυρών οικογενειών στην πολιτική ζωή. Οι εκτεταμένες κοινωνικές σχέσεις και η μεγάλη επιρροή των οικογενειών αυτών εξασφάλιζαν ψήφους. 74 Οι υποψήφιοι που είχαν πολλούς οπαδούς-ψηφοφόρους στην εκλογική τους περιφέρεια εντάσσονταν εύκολα στα ψηφοδέλτια των κομμάτων, γιατί μπορούσαν να προσελκύσουν πολλές ψήφους. 75 Οι ανεξάρτητοι τοπικοί υποψήφιοι αναγκάζονται να ενταχθούν στα ψηφοδέλτια των μεγάλων κομμάτων της εποχής, για να μπορέσουν να εκλεγούν. 76 Κοινοβουλευτική ομάδα :το σύνολο των βουλευτών ενός κόμματος 77 Πολλοί δημόσιοι υπάλληλοι χρησιμοποιούσαν την ιδιότητά τους για να επηρεάσουν τους ψηφοφόρους υπέρ του ενός ή του άλλου κόμματος. 78 Ταξικά κόμματα : κόμματα που προωθούν τα συμφέροντα συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων. Για παράδειγμα, τα αστικά κόμματα, τα εργατικά κλπ. 79 Ενώ στην Ευρώπη του 19 ου αιώνα υπήρχαν ταξικά κόμματα, δεν συνέβαινε το ίδιο στην Ελλάδα. Οι κοινωνικές και ταξικές αντιθέσεις είχαν πολύ μικρότερη ένταση. Αυτό οφειλόταν στην ατομική επίλυση των προβλημάτων :κάθε πολίτης προσπαθούσε, απευθυνόμενος στον πολιτευτή προστάτη του, να εξασφαλίσει διορισμό, μετάθεση, δάνειο, ευμενέστερη μεταχείριση από τις δημόσιες υπηρεσίες κλπ. Δεν υπήρχε δηλαδή οργανωμένη προσπάθεια επίλυσης των προβλημάτων μιας κοινωνικής τάξης μέσω ενός ενιαίου φορέα, ενός κόμματος. Επίσης, στην Ελλάδα υπήρχε έντονη κοινωνική κινητικότητα, δυνατότητα δηλαδή 80 Κοινωνική κινητικότητα : η δυνατότητα κοινωνικής ανέλιξης, αλλαγής κοινωνικής τάξης. Ένας αγρότης θα μπορούσε, για παράδειγμα, να γίνει εργάτης ή και αστός, μετακινούμενος στην πόλη και να διεκδικήσει βελτίωση της κοινωνικής και οικονομικής του θέσης. Η ελπίδα αυτή απέτρεπε τις κοινωνικές εντάσεις. Σελίδα 72

73 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Όλα τα κόμματα απευθύνονται στους αγρότες (πολλές ψήφοι) 81 Πολιτική ελίτ : η πολιτική ηγεσία. Στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα οι πολιτικοί δεν εκπροσωπούσαν συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα, ούτε είχαν στενή επαφή με τις πραγματικές ανάγκες και τα προβλήματα του λαού. Ενδιαφέρονταν πρωτίστως για την διατήρηση της εξουσίας ή για την εφαρμογή του προγράμματος τους, που μπορεί να ήταν και ανεδαφικό (όπως π.χ. ο Τρικούπης). Σελίδα 73

74 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Γ.3. ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ ( ) Η δυσαρέσκεια έναντι των κομμάτων μετά την πτώχευση του 1893 αποτυχία οράματος Τρικούπη >> Πτώχευση 1893 (παρά τη φορολόγηση) οι δυσαρεστημένες τάξεις αστοί και διανοούμενοι αναποτελεσματικότητα κράτους (γραφειοκρατία) οικονομική ανάπτυξη καθυστερεί- απόσταση από Δύση μεγαλώνει μικροκαλλιεργητές (οικονομική δυσπραγία) αξιωματικοί αναποτελεσματικότητα στρατού (λόγω οικονομικής αδυναμίας) Η περίοδος (πτώχευση ως ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο) Αποτυχία μεγάλων κομμάτων >>> γενικό αδιέξοδο Ήττα 1897 >> πολιτικό αδιέξοδο 82 Η περίοδος (ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο ως κίνημα στο Γουδί) Κορύφωση δυσπιστίας προς κόμματα >>> προσωπική πολιτική Γεωργίου Α Λίγες διοικητικές μεταρρυθμίσεις ως το 1909 (κυβερνήσεις Θεοτόκη 83 ) Η ομάδα των Ιαπώνων (ομάδα βουλευτών, , Δημήτριος Γούναρης) Επέκρινε την αδυναμία του πολιτικού συστήματος να ανταποκριθεί στις εξελίξεις 84 Οι διαδηλώσεις των συντεχνιών και εργατικών ενώσεων Αιτήματα : φορολογικές ελαφρύνσεις περιορισμός γραφειοκρατίας Το κίνημα στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909 Στρατιωτικός Σύνδεσμος) 82 Η "ντροπή του '97" θα σημαδέψει ανεξίτηλα το πολιτικό κλίμα ως το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, οδηγώντας στη συνειδητοποίηση της ανεπάρκειας του πολιτικού κατεστημένου και της ανάγκης για πολιτική μεταρρύθμιση τόσο σε επίπεδο δομών όσο και σε επίπεδο προσώπων. Στις τάξεις του στρατού, ειδικά των κατώτερων στρατιωτικών, ήταν διάχυτη η πεποίθηση ότι η εμπλοκή των πριγκήπων στην ηγεσία του στρατεύματος και η συνολικότερη ανικανότητα και διαφθορά πολιτικών και στρατιωτικών ιθυνόντων ήταν άμεσα υπεύθυνες για την εθνική αποτυχία. Η οξύτατη έκφραση της λαϊκής αγανάκτησης συνοδεύτηκε από ένα γενικευμένο αντιδυναστικό αίσθημα την αμέσως μετά την ήττα εποχή χωρίς ωστόσο να ανατραπεί ο βασιλιάς. Ταυτόχρονα, τα οικονομικά προβλήματα λαμβάνουν διαστάσεις κρίσης που οξύνεται με την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Την πρώτη δεκαετία του αιώνα σημειώθηκε ευρύτατο κύμα μετανάστευσης κυρίως προς την Αμερική, τροφοδοτούμενο σε μεγάλο βαθμό από τη σταφιδική κρίση. 83 Την πολιτική αστάθεια μετά τον πόλεμο του 1897 τερματίζει το 1899 η εκλογική νίκη του τρικουπικού κόμματος, με αρχηγό τον Γεώργιο Θεοτόκη, που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το στρατιωτικό και το σταφιδικό ζήτημα. Η πτώση της κυβέρνησης Θεοτόκη (1901) προκάλεσε νέα πολιτική ανωμαλία τα επόμενα έτη (1902-4) και κατέστησε ακόμα πιο αισθητό το αδιέξοδο της χώρας, την "κακοδαιμονία", κατά την κοινή έκφραση των συγχρόνων. Στην εξουσία εναλλάσσονταν το τρικουπικό και το δηλιγιαννικό κόμμα. Το 1905 δολοφονείται ο πρωθυπουργός Δηλιγιάννης. Η οικονομική κρίση, η αυξανόμενη κοινωνική δυσαρέσκεια και ταραχή, όλα αυτά οδηγούν όλο και περισσότερο στο αίτημα εξόδου από το τέλμα. Το 1906 σχηματίζεται, και πάλι κυβέρνηση του Γεώργιου Θεοτόκη, που στόχευσε (στην τετραετία ) στην αναδιοργάνωση του στρατού, εκτιμώντας ότι λόγω του επικείμενου διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η Ελλάδα έπρεπε να είναι αξιόμαχη. Η επιλογή της κυβέρνησης να μεριμνήσει για την άμυνα δεν επέτρεψε όμως κανένα μέτρο κοινωνικής πρόνοιας ούτε έργα υποδομής. Η έκρυθμη κατάσταση, φανερή από την αρχή κιόλας του 1909, οδήγησε στην οριστική παραίτηση του Θεοτόκη το καλοκαίρι του Τον διαδέχεται κυβέρνηση του Δημήτριου Ράλλη, η οποία θα κληθεί να διαχειριστεί τις εξελίξεις του κινήματος στο Γουδί. 84 Το φθινόπωρο του 1906 εμφανίστηκε στη Βουλή μια μικρή αλλά μαχητική αντιπολιτευτική ομάδα ανεξάρτητων βουλευτών, προτείνοντας μεταρρυθμίσεις και στηλιτεύοντας την κακή διαχείριση της πολιτικής και της διοίκησης. Η μαχητικότητα και ο δυναμισμός τους θύμισαν στον εκδότη της Ακροπόλεως Βλάσση Γαβριηλίδη τους ιάπωνες μεταρρυθμιστές που εξέλιξαν τη χώρα τους σε μεγάλη δύναμη, γι' αυτό και τους ονόμασε "ομάδα των Ιαπώνων". Η ομάδα αυτή υποστηρίχθηκε έντονα από τον τύπο. Μέλη της υπήρξαν ο Στέφανος Δραγούμης, ο Δημήτριος Γούναρης, ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης κά. Η υπουργοποίηση του Δημήτριου Γούναρη στον ανασχηματισμό της κυβέρνησης Θεοτόκη το 1908 διέλυσε την ομάδα, ενώ ούτε και εκείνος προώθησε κάποιες από τις μεταρρυθμιστικές του αντιλήψεις. Σελίδα 74

75 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) αιτήματα : μεταρρυθμίσεις στο στρατό, διοίκηση, εκπαίδευση, δημοσιονομική πολιτική προώθηση αιτημάτων στη Βουλή (όχι δικτατορία) υποστήριξη από επαγγελματικά σωματεία (διαδήλωση 14 Σεπτεμβρίου 1909-ψήφισμα) ψήφιση από Βουλή νόμων>>>μεταρρυθμίσεις Φεβρουάριος 1910 : απόφαση για αναθεώρηση Συντάγματος >> εκλογές για αναθεωρητική βουλή 15 Μαρτίου 1910 : διάλυση Στρατιωτικού Συνδέσμου Σελίδα 75

76 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Δ.1. ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ Οι εκλογές της 8ης Αυγούστου παλαιά κόμματα : 211 έδρες συνασπισμός παλ. κομ έδρες ανεξάρτητοι παλ. κομ. Νέες πολιτικές ανεξάρτητοι εκσυγχρονιστές υποψήφιοι (όχι νέα κόμματα) δυνάμεις «Ανόρθωσις»=υλοποίηση αιτημάτων συντεχνιών ή επίλυση αγροτικού ζητήματος 112 έδρες Σοσιαλιστές - «Κοινωνιολογική Εταιρεία» Το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα του Ελ. Βενιζέλου (ομιλία στο Σύνταγμα 5 Σεπτεμβρίου 1910) 1. Εκσυγχρονισμός πολιτικού συστήματος Βασικοί στόχοι 2. Εξισορρόπηση συμφερόντων όλων των τάξεων 1. Κοινωνική γαλήνη 2. Ελάφρυνση κατωτέρων στρωμάτων 3. Εκσυγχρονισμός κρατικού μηχανισμού >> αποτελεσματικότητα Βασικές θέσεις 4. Στρατιωτικοί εξοπλισμοί >> πραγματοποίηση εθνικών διεκδικήσεων 5. Αναθεώρηση συντάγματος (όχι νέο Σύνταγμα 86 ) 6. Δεν θέτει πολιτειακό ζήτημα 87 Η ίδρυση του κόμματος των Φιλελευθέρων (22 Αυγ. 1910) : Κόμμα αρχών, φορέας μεταρρυθμίσεων Οι εκλογές της 28ης Νοεμβρίου Παραίτηση Δραγούμη (Οκτώβριος 1910) >> πρωθυπουργός Βενιζέλος >> διάλυση Βουλής >> προκήρυξη νέων εκλογών >> αποχή παλαιών κομμάτων >>> Συντριπτική νίκη Φιλελευθέρων : 307 επί 362 εδρών Το έργο της Β Αναθεωρητικής Βουλής 88 Αναθεωρητικό : 53 τροποποιήσεις μη Νομοθετικό : 337 νέοι νόμοι θεμελιωδών διατάξεων 1. Διορισμός Δ.Υ. με διαγωνισμούς 1. ενίσχυση μοναρχίας >> συμμετέχει στην 2. Κανονισμοί εργασίας στις βιοτεχνίες-βιομηχανίες αναθεώρηση διασφάλιση διάκρισης εξουσιών 3. Διανομή γης στη Θεσσαλία 2. ασυμβίβαστο στρατιωτικής-δ.υ.-βουλευτικής 4. Αναδιοργάνωση τοπικής αυτοδιοίκησης ιδιότητας 5. Βελτίωση απονομής δικαιοσύνης 3. μονιμότητα δικαστικών-δημοσίων υπαλλήλων 6. Αναθεώρηση κανονισμού Βουλής Οι εκλογές του Μαρτίου 1912 : Βενιζέλος :145 έδρες (κυρίαρχος) - Λοιποί :36 έδρες Η δομή του Βενιζελικού κόμματος των Φιλελευθέρων Προσωποπαγές (τα πάντα υπό τον έλεγχο του Βενιζέλου) Σύνδεσμοι Φιλελευθέρων : δε συμμετέχουν στη διαμόρφωση της πολιτικής του κόμματος ομάδες φίλων Αναδιοργάνωση κόμματος : ίδρυση Λέσχης Φιλελευθέρων στην Αθήνα και αλλού (1912) αναγκαστικά λαμβάνονταν υπόψη τα τοπικά συμφέροντα και οι αντιπαλότητες (όπως στα παλαιά κόμματα-όχι «ιδεατό κόμμα») 85 Στις εκλογές του Αυγούστου του 1910, παρά την κοινοβουλευτική πλειοψηφία που κέρδισαν τα παλαιά κόμματα (περίπου 65% των ψήφων), ο Ελευθέριος Βενιζέλος εξελέγη βουλευτής συγκεντρώνοντας έναν εντυπωσιακό αριθμό ψήφων ( ψήφους σε σύνολο στη περιφέρεια Αττικο-Βοιωτίας, ξεπερνώντας τον πρωθυπουργό Στ. Δραγούμη και τον Δ. Ράλλη). Και γενικότερα όμως, οι ανεξάρτητοι βουλευτές που ταυτίζονταν με τη μεταρρύθμιση κέρδισαν αξιόλογη νίκη, αν και πρωτοεμφανιζόμενοι. Ο ελληνικός λαός καταψήφιζε στην ουσία τον παλαιό πολιτικό κόσμο. Ας σημειωθεί ότι εξελέγησαν και σοσιαλιστές βουλευτές, γεγονός που αποκαλύπτει τη διάδοση σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα. 86 Χαρακτηριστικός είναι ο διάλογος του Βενιζέλου με το συγκεντρωμένο πλήθος οπαδών του στην πλατεία Συντάγματος την 5 η Σεπτεμβρίου 1910 : ενώ το πλήθος φώναζε «Συντακτική Βουλή», επιθυμώντας την αλλαγή του Συντάγματος του 1864 και την κατάργηση ή τον περιορισμό των βασιλικών εξουσιών, ο Βενιζέλος απάντησε δυο φορές «επαναλαμβάνω Αναθεωρητική Βουλή» και στην επιμονή προτροπή του πλήθους για Συντακτική, αντέτεινε για τρίτη φορά «Είπα! Αναθεωρητική..» 87 Παρά την επιμονή πολλών οπαδών του, ο Βενιζέλος δεν έθεσε ζήτημα απομάκρυνσης του βασιλιά και κατάργησης της μοναρχίας, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο θα προκαλούσε πολιτική διαίρεση των Ελλήνων με δυσάρεστες συνέπειες σε μια κρίσιμη για τον Ελληνισμό περίοδο (εθνικές διεκδικήσεις). 88 Η Β' Αναθεωρητική Βουλή άρχισε τις εργασίες της τον Ιανουάριο του Θα επεξεργαστεί το Σύνταγμα του 1911, το οποίο αποτέλεσε αναθεώρηση αυτού του Με το νέο αυτό Σύνταγμα και κυρίως το σύνολο της νομοθεσίας που επακολούθησε ο Βενιζέλος κατορθώνει να θέσει τις βάσεις ενός σύγχρονου κράτους. Όλη αυτή η προσπάθεια διέλυσε οριστικά το αίσθημα της απογοήτευσης που ταλάνιζε τη χώρα από την εποχή της ήττας του 1897 και δημιούργησε κλίμα αυτοπεποίθησης. Γενικά, η περίοδος παρά την παράλληλη πολεμική περιπέτεια στην οποία ενεπλάκη η χώρα υπήρξε περίοδος προόδου, διαδικασιών ολοκλήρωσης της Ελλάδας ως σύγχρονου κράτους. Σελίδα 76

77 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Δ. 2. ΤΑ ΑΝΤΙΒΕΝΙΖΕΛΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ Βασικά χαρακτηριστικά Αντιβενιζελικών Κομμάτων- Διαφορές με Φιλελευθέρους Αντιβενιζελικά κόμματα κόμμα Φιλελευθέρων Συντηρητικά (ολοένα περισσότερο) (εκσυγχρονιστικό) Δεν επιθυμούν επιστροφή στην εποχή προ του 1909 Εύρος μεταρρυθμίσεων Μέθοδοι άσκησης πολιτικής Όχι μακροπρόθεσμη πολιτική επίλυση επίκαιρων προβλημάτων απεχθάνονται διαρκή παρέμβαση κράτους ενίσχυση εκτελεστικής εξουσίας Υπερασπίζονται συμφέροντα πληττομένων από Φιλελευθέρους (ριζικές μεταβολές μακροπρόθεσμοι στόχοι π.χ. Μεγάλη ιδέα) (ισχυρότατη εκτελεστική εξουσία, απόλυτος έλεγχος της πολιτικής ζωής από Βενιζέλο) Απορρίπτει υποστηρίζει οπαδοί Ραλλικό (Δημήτριος Ράλλης) εκσυγχρονισμό ισχυρή εκτελεστική εξουσία Κοινοβούλιο ισχυρό Βασιλιάς= σύμβολο εθνικής ενότητας ενίσχυση παραγωγής - αύξηση θέσεων εργασίας >>> εξοπλισμοί καταπολέμηση διαφθοράς και πατρωνίας όχι συγκροτημένο πρόγραμμα για οικονομία μεσαία και κατώτερα αστικά στρώματα μικροκαλλιεργητές Εθνικόν Κόμμα (Κυριακούλης Μαυρομιχάλης) δεν διέφερε από ραλλικό Εκμεταλλεύτηκε συμμετοχή αρχηγού στα πολιτικά πράγματα μετά το υποστήριζε «Ανόρθωση» (που δεν είχαν υλοποιήσει οι Βενιζελικοί) Κόμμα Γ. Θεοτόκη το πιο μετριοπαθές αντιβενιζελικό αύξηση των εξοπλισμών φορολογικές ελαφρύνσεις για τους μικροεισοδηματίες είχε τη μεγαλύτερη εκλογική βάση μεταξύ των αντιβενιζελικών κομμάτων 89 Ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης ήταν ο πρώτος πρωθυπουργός μετά την εκδήλωση του κινήματος στο Γουδί. Σελίδα 77

78 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Δ.3. ΤΑ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΟΜΜΑΤΑ (ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ) ιδρύθηκε από διανοούμενους ως αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος θέσεις 1. ισότητα ευκαιριών για όλα τα μέλη της κοινωνίας 2. κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες καθενός 4. για υλοποίηση θέσεων αναγκαία : σταδιακή αναμόρφωση οικονομίας συνταγματική μεταβολή. οργάνωση εργατών σε επαγγελματικές ενώσεις -ίδρυση κόμματος ίδρυσε το Λαϊκό Κόμμα (1910- Αλέξανδρος Παπαναστασίου ) με προγραμματικές θέσεις : 1. αναμόρφωση πολιτικού συστήματος 2. επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης συμμετοχή στις δεύτερες εκλογές του 1910, 7 βουλευτές, κριτική υποστήριξη προς Φιλελευθέρους Δ. 5. ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ (ΣΕΚΕ ) ιδρύθηκε το 1918 από συνέδριο σοσιαλιστών θέσεις 1. δημοκρατία παροχή εκλογικού δικαιώματος στις γυναίκες 3. αναλογικό εκλογικό σύστημα εθνικοποίηση των μεγάλων πλουτοπαραγωγικών πηγών ειρήνη, χωρίς προσάρτηση εδαφών, βασισμένη στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών δημοψηφίσματα για τα διαμφισβητούμενα εδάφη 95 ήταν το πιο αυστηρά οργανωμένο κόμμα ως το 1919 υπέρ της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αργότερα υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου 96 μετονομάστηκε σε ΚΚΕ το κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής : τα μέσα παραγωγής να ανήκουν στο κράτος (βλ. πιο κάτω για αντίστοιχη θέση του ΣΕΚΕ.. 91 Το πολίτευμα ήταν βέβαια δημοκρατικό κατά το Σύνταγμα. Το ΣΕΚΕ πρέσβευε επιπρόσθετα την αρχή της λαϊκής συμμετοχής (λαϊκά δικαστήρια, περισσότερα δημοψηφίσματα, αυτοδιαχείριση των μέσων παραγωγής από τους εργαζομένους κλπ), επιδίωκε δηλαδή την πιο ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική ζωή, τη λαϊκή δημοκρατία. 92 Κατά το αναλογικό εκλογικό σύστημα η κατανομή των εδρών της Βουλής γίνεται κατ αναλογίαν προς τον αριθμό των ψήφων. 93 Κατά τη σοσιαλιστική ιδεολογία οι πλουτοπαραγωγικές πηγές και όλα τα μέσα παραγωγής πρέπει να ανήκουν στο κράτος. 94 Το ΣΕΚΕ ήταν εξ αρχής αντίθετο στη μικρασιατική εκστρατεία. 95 Δηλαδή για τα εδάφη της Μικράς Ασίας. 96 Δικτατορία του προλεταριάτου : η αντίληψη ότι τα κομμουνιστικά κόμματα, εφόσον εκπροσωπούν το προλεταριάτο (=κατώτερα κοινωνικά στρώματα, εργατική/ αγροτική τάξη), έχουν εξ ορισμού την πλειοψηφία και μόνο αυτά πρέπει να κατέχουν την εξουσία. Η λειτουργία άλλων κομμάτων απαγορεύεται. Η αντίληψη αυτή εφαρμόστηκε στα κομμουνστικά καθεστώτα. Σελίδα 78

79 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Δ.4 Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ( ) α. Από την παραίτηση του Βενιζέλου έως τη Συνθήκη των Σεβρών ( ) Οι σχέσεις Βενιζέλου-Κωνσταντίνου ως το 1915(όχι σύγκρουση) Βενιζέλος : κυρίαρχος χωρίς αντιπολίτευση Κωνσταντίνος : βασιλιάς από το 1913 παρεμβαίνει αντισυνταγματικά στην εξωτερική πολιτική - η αντιπολίτευση του αναγνωρίζει αυτό το δικαίωμα >>> ενίσχυση εχθρών κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (αντιδημοκρατικών αξιωματικών) 97 Οι διάσταση απόψεων σχετικά με τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α Π. Πόλεμο Ο Διχασμός (από τη δεύτερη παραίτηση του Βενιζέλου έως την έξοδο της Ελλάδας στον Πόλεμο) Η Ελλάδα στον πόλεμο Ο Εθνικός Διχασμός Φιλελεύθεροι εδαφικά οφέλη >> η Ελλάδα με την Αντάντ Βασιλιάς + Γενικό Επιτελείο Στρατού ενδεχόμενη νίκη Κεντρικών Δυνάμεων ουδετερότητα (λόγω κυριαρχίας Αγγλίας) Μυστική διπλωματία παράνομα μέσα 1915 προκαλεί δυο παραιτήσεις κυβέρνησης Εκλογές (μετά τη β παραίτηση) : αποχή βενιζελικών Εκδηλώσεις βίας και φανατισμού μίσος ανάμεσα στις δυο παρατάξεις Βασιλικοί= κατά κοινοβουλευτισμού- εθνικών συμφερόντων (για τους βενιζελικούς) Βενιζελικοί= πράκτορες Αντάντ- κατά εθνικής ενότητας (για τους βασιλικούς) Ενίσχυση διπολισμού - το Κοινοβούλιο αποδυναμώνεται (μέσα 1916) Δημιουργία δυο αντίπαλων στρατιωτικών οργανώσεων 26 Σεπτεμβρίου 1916 : συγκρότηση κυβέρνησης Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη >> συγκρούσεις με διαστάσεις εμφυλίου πολέμου Βενιζέλος κηρύσσει έκπτωτο το βασιλιά >>>ο βασιλιάς εγκαταλείπει τη χώρα Οι Βενιζελικοί κυριαρχούν >> κήρυξη κατάστασης πολιορκίας Διχασμός στο στρατό («Εθνική Αμυνα») Παράταση θητείας Βουλής 98 Στόχος η ικανοποίηση των εθνικών συμφερόντων Αντιβενιζελικοί : διαφωνούν, θέλουν διατήρηση του εκτός συνόρων ελληνισμού, ευκαιριακή προσάρτηση χωρίς κίνδυνο Κορύφωση διχασμού : απόπειρα δολοφονίας Βενιζέλου, δολοφονία Ίωνα Δραγούμη (1920) 99 β. Από τη συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μ. Ασία 97 Η πρόθεση του βασιλιά Κωνσταντίνου να επιβάλει τη δική του άποψη στην εξωτερική πολιτική της χώρας σχετικά με την ένταξη ή μη της Ελλάδας στη συμμαχία της Αντάντ ήταν αντίθετη προς τις διατάξεις του Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο μόνο η κυβέρνηση χαράσσει την πολιτική της χώρας. Γενικότερα, η ενεργός ανάμειξη του βασιλιά στην πολιτική και η αντίθεσή του προς τον Βενιζέλο, συσπείρωσε γύρω του πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις αντίθετες προς τον αστικό εκσυγχρονισμό που επιχειρούσε ο Βενιζέλος. Τον Κωνσταντίνο υποστήριξαν οι μικρονοικοκυραίοι της Παλαιάς Ελλάδας αλλά και οι αστοί γύρω από την κρατική μηχανή, ενώ τον Βενιζέλο οι αστοί επιχειρηματίες, οι μικροαστοί και οι ακτήμονες αγρότες, μαζί με τους Έλληνες των Νέων Χωρών. Οι «κωνσταντινικοί» - «αντιβενιζελικοί» αντιδρούσαν στο φιλελευθερισμό και τον εξευρωπαϊσμό, ενώ οι «βενιζελικοί» υπερασπίζονταν τις κατακτήσεις του 1909 και της ίδιας της φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και αντιστέκονταν στην πρόθεση του θρόνου να παραβιάσει τα συνταγματικά κεκτημένα της δημοκρατικής νομιμότητας. 98 Της λεγομένης και Βουλής των Λαζάρων, λόγω της παρατεταμένης θητείας της (πέντε αντί τεσσάρων ετών). 99 Ο Ίων Δραγούμης ήταν σημαίνον στέλεχος της αντιβενιζελικής παράταξης. Σελίδα 79

80 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Συνθήκη Σεβρών (10 Αυγ. 1920) : Ελλάδα δυο ηπείρων και πέντε θαλασσών υλοποίηση Μεγ. Ιδέας Εκλογές για αναθεωρητική βουλή (>>περιορισμός βασιλικών εξουσιών) Νίκη αντιβενιζελικής αντιπολίτευσης >> Βενιζέλος στο εξωτερικό >> επιστροφή Κωνσταντίνου με δημοψήφισμα >>> συνέχιση εκστρατείας >> ήττα 25 Ιανουαρίου 1921 : Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση ανακηρύσσεται Συντακτική Σελίδα 80

81 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) ΑΣΚΗΣΕΙΣ Β.1. ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1844 Σωστό-Λάθος και διόρθωση 1. Μετά την Επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου τα κόμματα άρχισαν να παίζουν πιο ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή. 2. Το ρωσικό κόμμα διαφώνησε με την παραχώρηση συντάγματος. 3. Οι ηγέτες των κομμάτων πρωτοστάτησαν στις συζητήσεις της Εθνοσυνέλευσης του Με το Σύνταγμα του 1844 κατοχυρώθηκε συνταγματικά το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι. 5. Σύμφωνα με την εκλογική διαδικασία που καθιερώθηκε το 1844, οι εκλογείς μπορούσαν να δώσουν θετική ψήφο σε όσους υποψηφίους ήθελαν, συμπληρώνοντας ψηφοδέλτια, ακόμη και διαφορετικών Συνδυασμών. 6. Το Σύνταγμα του 1844 καθιέρωσε την καθολική ψηφοφορία, ρύθμιση που επέτρεψε την πιο ενεργό συμμετοχή των κομμάτων και των πολιτών στο δημόσιο βίο. Συμπλήρωση Άρθρα του Συντάγματος του 1844 Περιεχόμενο Άρθρον 3. Οι Έλληνες είνε ίσοι ενώπιον του Νόμου Άρθρον 3 : Άρθρον 8. Η κατοικία εκάστου είναι άσυλος, ουδεμία κατ' οίκον έρευνα ενεργείται, ειμή όταν και Άρθρον 8 : όπως ο νόμος διατάσση. Άρθρον 9. Εν Ελλάδι ούτε πωλείται ούτε Άρθρον 9 : αγοράζεται άνθρωπος. Αργυρώνητος ή δούλος παντός γένους και πάσης θρησκείας είναι Άρθρον 10 : ελεύθερος, άμα πατήση επί ελληνικού εδάφους. Άρθρον 10. Πας τις δύναται να δημοσιεύη Άρθρον 11 : προφορικώς τε, εγγράφως και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρών τους νόμους του Κράτους. Άρθρον 12 : Ο τύπος είναι ελεύθερος και λογοκρισία δεν επιτρέπεται. Άρθρον 11. Η ανωτέρα εκπαίδευσις ενεργείται δαπάνη του Κράτους, εις δε την δημοτικήν συντρέχει και το Κράτος κατά το μέτρον της ανάγκης των δήμων. Άρθρον 12. Ουδείς στερείται της ιδιοκτησίας του ειμή δια δημόσιον ανάγκην, προσηκόντως αποδεδειγμένην, όταν και όπως ο νόμος διατάσση, πάντοτε δε προηγουμένης αποζημιώσεως Β.2. Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΩΝ ΞΕΝΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ( ) Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Το ρωσικό κόμμα την περίοδο δεν είχε λόγο ύπαρξης, καθώς είχαν επιλυθεί τα μεγάλα εκκλησιαστικά προβλήματα. 2. Ο αρχηγός του γαλλικού κόμματος Ι. Κωλέττης υπονόμευσε τον κοινοβουλευτισμό και επιδίωξε την ενίσχυση του ρόλου του βασιλιά στην πολιτική ζωή. Σελίδα 81

82 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) 3. Ο βασιλιάς Όθων κατά την περίοδο έμεινε μακριά από τις πολιτικές αντιπαραθέσεις. 4. Ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδας από τα αγγλογαλλικά στρατεύματα στη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου ( ) οδήγησε στην αύξηση της δύναμης του αγγλικού και του γαλλικού κόμματος. 5. Το ρωσικό κόμμα αποδυναμώθηκε μετά την ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο 6. Τα τρία κόμματα βγήκαν ενισχυμένα μετά τα γεγονότα του Κριμαϊκού Πολέμου Συμπλήρωση Στην περίοδο μεταξύ των δύο συνταγμάτων (18-18 ) ουσιαστικά ικανοποιήθηκαν όλα τα αιτήματα του ρωσικού κόμματος, τα οποία είχαν σχέση με την. Οι προέβαλλαν σε κάθε περίπτωση τον κίνδυνο για την, καθώς όμως τα μεγάλα εκκλησιαστικά ζητήματα είχαν λυθεί και όλοι οι πολιτικοί πρέσβευαν το, το ρωσικό κόμμα δεν είχε λόγο ύπαρξης, εφόσον δεν είχε θέσεις για πιο επίκαιρα θέματα. Επιλογή Ο Κωλέττης, ως αρχηγός του γαλλικού κόμματος : επεδίωκε μια κυβερνητική πολιτική που θα ενίσχυε το ρόλο του βασιλιά ενίσχυσε τον κοινοβουλευτισμό υπονόμευσε τον κοινοβουλευτισμό χρησιμοποίησε βία και νοθεία στις εκλογές σεβάστηκε τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς Το 1843/ 1844 κατείχε έξι από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησης του Το 1846/ 1847 κατείχε πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησης του δεν παρουσιαζόταν σχεδόν καθόλου στο Κοινοβούλιο Επέβαλε ένα είδος απόλυτης μοναρχίας Επέβαλε ένα είδος κοινοβουλευτικής δικτατορίας Πέθανε το 1857 Πέθανε το 1847 Το αγγλικό και γαλλικό κόμμα έχασαν την εμπιστοσύνη των οπαδών τους εξαιτίας : της βίαιης συμπεριφοράς της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, με το ναυτικό αποκλεισμό της χώρας κατά την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου. Της πολιτικής του Κωλέττη Της πολιτικής του Όθωνα Της υπόθεσης Πατσίφικο Της ήττας της Αγγλίας στον Κριμαϊκό πόλεμο Της ήττας της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο Β.3. Η «ΝΕΑ» ΓΕΝΙΑ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Η διάδοση της παιδείας και η μείωση του αναλφαβητισμού δεν άλλαξε τις αντιλήψεις και την πολιτική στάση των ανθρώπων. 2. Οι ραγδαίες πολιτικές, οικονομικές και τεχνικές αλλαγές άλλαξαν τις αντιλήψεις των Ελλήνων. 3. Επειδή η «νέα γενιά» δεν είχε ζήσει την Τουρκοκρατία, την Επανάσταση, την περίοδο της Αντιβασιλείας και τη βοήθεια των Δυνάμεων σε δύσκολες στιγμές, τήρησε αποστάσεις από τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και τα κόμματα που τις εξέφραζαν. 4. Η δυσλειτουργία του πολιτικού συστήματος οδήγησε το βασιλιά στην υιοθέτηση διαφορετικής, πιο δημοκρατικής πολιτικής Σελίδα 82

83 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Συμπλήρωση : Οι ηγετικές προσωπικότητες των ξενικών κομμάτων είχαν βιώσει την και η νοοτροπία τους, τα ιδανικά τους, οι απόψεις τους είχαν διαμορφωθεί στην περίοδο. Για την αμέσως επόμενη γενιά, η Επανάσταση ανήκε στην ιστορία. Η γενιά αυτή βίωνε ραγδαίες αλλαγές λόγω των συχνών μεταβολών και της και ανάπτυξης, που ακολουθούσαν πρωτόγνωρους ρυθμούς. Η οικονομική και κοινωνική μεταβολή είχαν ως συνέπεια την εκ θεμελίων μεταβολή της για τη. Οι άνθρωποι σταμάτησαν να ζουν όπως οι προγονοί τους. Αυξήθηκε ο πληθυσμός, ο οποίος βρισκόταν πιο κοντά στα κέντρα και είχε μεγαλύτερη δυνατότητα για τις εξελίξεις. Εντυπωσιακή ήταν επίσης και η μείωση των στον ανδρικό πληθυσμό. Η σχετικά γρήγορη διάδοση της παιδείας αύξησε τις εντάσεις. Οι των ανθρώπων αυξήθηκαν. Ακόμη και οι άρχισαν να επικρίνουν τις του κράτους και την σε σχέση με τις χώρες της Δύσης, ενώ εντάθηκε η επιθυμία για στα πράγματα. Η νέα γενιά δεν είχε τις εμπειρίες της προηγούμενης (,,, βοήθεια σε κρίσιμες στιγμές) και από τις αντιπαραθέσεις που κυριαρχούσαν στην προηγούμενη γενιά και από τα κόμματα που τις εξέφραζαν Τα αιτήματα των αντιπολιτευτικών ομίλων ήταν : Στην επανάσταση του 1862 συμμετείχαν κατά κύριο λόγο, και. Η νέα γενιά : Είχε εντελώς διαφορετική νοοτροπία και καταβολές από την γενιά του Κωλέττη βίωνε ραγδαίες αλλαγές εξαιτίας των συχνών πολιτικών μεταβολών και της οικονομικής και τεχνικής ανάπτυξης συμμετείχε στα παλαιότερα (ξενικά) κόμματα αποστασιοποιήθηκε από τις αντιπαραθέσεις που κυριαρχούσαν στην προηγούμενη γενιά και από τα κόμματα που τις εξέφραζαν. Συνεργάστηκε με την παλαιότερη γενιά ασκούσε έντονη κριτική στους παλαιότερους φρονούσε ότι το συνταγματικό πολίτευμα είχε αναπτυχθεί φρονούσε ότι το συνταγματικό πολίτευμα δεν μπορούσε να αναπτυχθεί εξαιτίας των παρεμβάσεων του βασιλιά και της αυλής θεωρούσε τον βασιλιά πολιτικά ατάλαντο. Σελίδα 83

84 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Αντιστοίχιση Σύνταγμα του 1844 Σύνταγμα του 1864 Β.4. Η ΕΘΝΟΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ Πολίτευμα Συνταγματική Μοναρχία 2. Πολίτευμα Βασιλευομένη Δημοκρατία 3. Απαγόρευση δουλείας 4. Ελευθερία γνώμης και τύπου 5. Άμεση, μυστική, καθολική ψηφοφορία με σφαιρίδια 6. Ελευθερία συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι 7. Προστασία ιδιοκτησίας 8. Δωρεάν εκπαίδευση 9. Νομοθετική εξουσία στη Βουλή και Γερουσία 10. Δεν κατοχυρώθηκε το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι 11. Ισότητα απέναντι στο νόμο (=ισονομία) 12. Αρχή λαϊκής κυριαρχίας 13. Απαραβίαστο οικογενειακού ασύλου 14. Ανεξαρτησία δικαιοσύνης Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Οι περισσότεροι αντιπρόσωποι που εξελέγησαν στην Εθνοσυνέλευση του προέρχονταν από τα ξενικά κόμματα. 2. Το σύνολο των μικροκαλλιεργητών ήταν οπαδοί των πεδινών. 3. Οι ορεινοί αποτελούνταν από διάφορες πολιτικές ομάδες. 4. Το Εθνικόν Κομιτάτον του Επ. Δεληγιώργη μπορεί να χαρακτηριστεί εκσυγχρονιστικό κόμμα. 5. Με βάση το Σύνταγμα του 1864 ο βασιλιάς όφειλε να δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που είχε την εμπιστοσύνη της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. 6. Ο Χ. Τρικούπης επιδίωκε τη συγκρότηση σταθερών κυβερνήσεων. 7. Πολιτικό πρότυπο του Τρικούπη ήταν το γαλλικό κοινοβουλευτικό σύστημα. 8. Η αρχή της δεδηλωμένης διατυπώθηκε το Κατά την αρχή της δεδηλωμένης ο βασιλιάς όφειλε να δώσει εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως στον αρχηγό ενός κόμματος που συμμετείχε στις εκλογές. Συμπλήρωσης Παρά την έντονη αντίδραση του βασιλιά, η Εθνοσυνέλευση επέβαλε την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την. Αυτό που δεν ορίστηκε με σαφήνεια, διότι θεωρήθηκε αυτονόητο, ήταν ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή σε βουλευτή του κόμματος που είχε την της της Βουλής. Ο Γεώργιος εκμεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια, για να διορίζει κυβερνήσεις της του, μέχρι την ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης το. Η ιδέα ανήκε στον νέο τότε πολιτικό, ο οποίος υποστήριξε δημόσια ότι μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων, σύμφωνα με το πρότυπο της. Για να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη της των βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε με τα μεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσμα κυβερνήσεις. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της και του αναβρασμού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη, η οποία αποτελεί τομή στην πολιτική ιστορία της χώρας, καθώς οδήγησε σε του πολιτικού τοπίου. Σελίδα 84

85 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Αντιστοίχιση πολιτικές παρατάξεις πεδινοί ορεινοί Εθνικόν Κομιτάτον Εκλεκτικοί Χαρακτηριστικά 1. αρχηγός ο Επ. Δεληγιώργης 2. αρχηγοί οι Δ.Γρίβας, Κ.Κανάρης 3. υποστηρίζει την οκονομική ανάπτυξη και τις μεταρρυθμίσεις 4. ετερόκλητη παράταξη πολιτικών, λογίων και αξιωματικών 5. οπαδοί οι έμποροι, πλοιοκτήτες, μικροκαλλιεργητές, κτηνοτρόφοι 6. στόχος η αντίσταση στην πολιτική των πεδινών 7. αρχηγός Δ. Βούλγαρης 8. μετριοπαθείς θέσεις 9. οπαδοί οι παράνομα διορισθέντες, άνεργοι πτυχιούχοι, μικροκαλλιεργητές 10. επιδιώκει την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού και τον εκσυγχρονισμό 11. δημιουργία σώματος πραιτωριανών 12. υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις Γ.1. Η ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ Συμπλήρωσης Το πρόγραμμα του τρικουπικού κόμματος προέβλεπε: 1.συγκρότηση, 2. της διοίκησης, κυρίως με τον καθορισμό των των δημοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η, 3.ανάπτυξη της και κυρίως ενίσχυση της, 4.βελτίωση της και της, κατά κύριο λόγο του της χώρας. Για την υλοποίηση του προγράμματος του τρικουπικού κόμματος έγιναν οι εξής προσπάθειες: 1. μεταβολές και βελτίωση των του κράτους, με την των και τη και 2. παροχή στην για επενδύσεις. Ο ρόλος του κράτους : Μέχρι τη δεκαετία του το κράτος αποτελούσε τον κύριο, που εξασφάλιζε θέσεις εργασίας στο και δυνατότητα. Με τις νέες συνθήκες που προέκυψαν από τον της οικονομίας δημιουργήθηκαν κοινωνικά στρώματα τα οποία δεν ζητούσαν αλλά τη λήψη που θα ευνοούσαν την των τους. Φορέας των αιτημάτων αυτών ήταν ο Χαρίλαος Τρικούπης. Ο Δηλιγιάννης : 1. δεν αποδεχόταν το των και στόχευε στη και τον τους από το κόμμα. 2.προέβαλλε το αίτημα της, με τη των και την παροχή στους προστατευόμενους του για. 3. Στα εδάφη της Θεσσαλίας, προσπάθησε να στους αγρότες. 4.επέκρινε το του και υποστήριζε ένα κράτος. 5.απεχθανόταν το και υποστήριζε μια οικονομική ανάπτυξη που θα βασιζόταν σε παραγωγικές δραστηριότητες. Να αντιστοιχίσεις Σελίδα 85

86 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Τρικούπης Δηλιγιάννης 1. Ανάπτυξη οικονομίας, ιδίως γεωργίας 2. Εκσυγχρονισμός με κάθε κόστος 3. υποστήριξε την αργή οικονομική ανάπτυξη με παραδοσικές παραγωγικές δραστηριότητες. 4. Βελτίωση άμυνας και υποδομών με κάθε κόστος 5. Αύξηση φόρων και σύναψη δανείων 6. Παροχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία 7. Κοινωνική δικαιοσύνη 8. Συγκρότηση κράτους δικαίου 9. Μείωση φόρων 10. παροχή ευκαιριών στους προστευόμενούς του για κατάληψη δημοσίων θέσεων 11. αποδεχόταν τον χωρισμό των εξουσιών 12. επιδίωκε τον έλεγχο όλων των εξουσιών από το κόμμα. 13. Στο ζήτημα της Θεσσαλίας υποστήριξε τους αγρότες 14. Εξορθολογισμός της διοίκησης με καθορισμό προσόντων δημοσίων υπαλλήλων 15. Στο ζήτημα της Θεσσαλίας υποστήριξε τους μεγαλογαιοκτήμονες. Γ.2. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ. Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση των οπαδών των κομμάτων έπαιζε η οικογενειοκρατία, οι πελατειακές σχέσεις και η εξαγορά ψήφων. 2. Ενας πολιτευτής είχε πολλές πιθανότητες να περιληφθεί στο ψηφοδέλτιο αν είχε δικό του τοπικό κύκλο οπαδών. 3. Το εκλογικό σύστημα επέβαλλε να ψηφίζει κανείς μόνο ένα κόμμα. 4. Το 1879 υπήρχαν στις εκλογές μόνο 24 τοπικά ψηφοδέλτια, ενώ το 1885 μόνο Η συντριπτική πλειοψηφία των βουλευτών προερχόταν από τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα, όπως και τα κομματικά μέλη. 6. Στο τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα τα ελληνικά κόμματα ήταν ταξικά. Επιλογής Σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση των οπαδών έπαιζαν (κριτήρια επιλογής κόμματος από τους πολίτες ήταν ) : Τα συμφέροντα των κοινωνικών ομάδων Η οικογενειοκρατία Οι πελατειακές σχέσεις Η προσωπική ακτινοβολία των υποψηφίων βουλευτών Οι προσωπικές συμπάθειες Η εξαγορά ψήφων Η κρίση των εκλογέων για την πολιτική των κομμάτων Οι επιδράσεις των κομμάτων κατά περιοχές Η οικονομική κατάσταση των κομμάτων Κατά το εκλογικό σύστημα του 19 ου αιώνα Οι ψηφοφόροι ψήφιζαν μόνο ένα κόμμα και τους υποψηφίους του Οι ψηφοφόροι είχαν την δυνατότητα να ψηφίσουν υποψηφίους διαφορετικών κομμάτων Η απουσία ταξικών κομμάτων οφειλόταν στα εξής: Οικογενειοκρατία Άμβλυνση των κοινωνικών αντιθέσεων μέσω των πελατειακών σχέσεων και της κοινωνικής κινητικότητας Σελίδα 86

87 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Εξαγορά ψήφων Αυτονόμηση της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία Γ.3. ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ Αυγούστου Σεπτεμβρίου 1910 Φεβρουάριος Μαρτίου 1910 ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1. Χρεοκοπία (πτώχευση) 2. Ελληνοτουρκικός πόλεμος-ήττα Ελλάδας 3. Ομάδα Ιαπώνων 4. Διάλυση Στρατιωτικού Συνδέσμου 5. Κίνημα Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί 6. Διαδήλωση Επαγγελματικών Σωματείων πρωτεύουσας ψήφισμα 7. Η Βουλή αποφασίζει αναθεώρηση Συντάγματος Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Μετά την πτώχευση οι αστοί και οι διανοούμενοι απογοητεύονταν λόγω και της αναποτελεσματικότητας του κράτους. 2. Μετά την πτώχευση οι στρατιωτικοί ανησυχούσαν για την ενδεχόμενη αναποτελεσματικότητα του στρατού σε περίπτωση πολέμου. 3. Οι ανησυχίες των στρατιωτικών για έναν μη αξιόμαχο στρατό επαληθεύθηκαν με την ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του Στο μεσοδιάστημα μεταξύ του 1893 και του 1897 το δηλιγιαννικό κόμμα μπόρεσε να εκπληρώσει ένα σημαντικό μέρος του προγράμματός του. 5. Η δυσπιστία προς τα πολιτικά κόμματα ήταν έντονη μετά την πτώχευση του 1893 και κορυφώθηκε μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του Αρχηγός της ομάδας των Ιαπώνων ήταν ο Γεώργιος Θεοτόκης. 7. Το κίνημα στο Γουδί έγινε στις 15 Αυγούστου Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος προσπάθησε να εγκαθιδρύσει δικτατορία, αν και παράλληλα προώθησε τα αιτήματά του μέσω της Βουλής. 9. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε στις 15 Φεβρουαρίου Ο Δημήτριος Γούναρης ήταν αρχηγός του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Δ.1. ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ Συμπλήρωσης Η πρώτη δημόσια εμφάνιση του Βενιζέλου ως ελλαδίτη πολιτικού έγινε στις 1910 με μία ομιλία στην, στην οποία έκανε δηλώσεις, με τις οποίες υποστήριξε. Στόχευε σε του πολιτικού συστήματος, με την των συμφερόντων όλων των κοινωνικών στρωμάτων. Βασικές θέσεις του προγράμματος του ήταν η, η των κοινωνικών στρωμάτων, ο του μηχανισμού, με σκοπό την αποτελεσματικότερη λειτουργία του, και στρατιωτικοί για την πραγματοποίηση των διεκδικήσεων. Επίσης, παρά την πίεση των οπαδών του, υποστήριξε την του υπάρχοντος συντάγματος και όχι την ψήφιση νέου. ζήτημα δεν έθεσε. Προανήγγειλε την ίδρυση ενός κόμματος, το οποίο θα ήταν των μεταρρυθμίσεων. Το κόμμα ιδρύθηκε και τυπικά στις 1910, από μέλη της Εθνοσυνέλευσης. Σελίδα 87

88 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Αντιστοίχιση ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ 8 Αυγούστου Σεπτεμβρίου Αυγ Νοέμβριος 1910 Μάρτιος Οκτωβρίου 1910 πρώτο εξάμηνο 1911 ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1. αναθεώρηση 53 μη θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος 2. ομιλία Ελ. Βενιζέλου στο Σύνταγμα 3. ίδρυση Λέσχης Φιλελευθέρων στην Αθήνα 4. ίδρυση του κόμματος των Φιλελευθέρων 5. εκλογές νίκη του συνασπισμού των παλαιών κομμάτων 6. εκλογές - οι Φιλελεύθεροι κερδίζουν 307/362 έδρες 7. εκλογές - οι Φιλελεύθεροι κερδίζουν 146/186 έδρες 8. παραίτηση κυβέρνησης Δραγούμη Αντιστοίχιση 1. Κανονισμοί εργασίας στις βιοτεχνίεςβιομηχανίες Αναθεωρητικό έργο Αναδιοργάνωση τοπικής αυτοδιοίκησης 3. Διορισμός Δ.Υ. με διαγωνισμούς 4. διασφάλιση διάκρισης εξουσιών 5. Βελτίωση απονομής δικαιοσύνης 6. μονιμότητα δικαστικών-δημοσίων υπαλλήλων Νομοθετικό έργο 7. Αναθεώρηση κανονισμού Βουλής 8. ασυμβίβαστο στρατιωτικής-δ.υ.-βουλευτικής ιδιότητας 9. Διανομή γης στη Θεσσαλία Σωστό λάθος και διόρθωση 1. Στις εκλογές της 8 ης Αυγούστου 1910 την πλειοψηφία κέρδισαν οι εκσυγχρονιστές υποψήφιοι. 2. Στις εκλογές της 8 ης Αυγούστου 1910 τα παλαιά κόμματα συμμετείχαν ως συνασπισμός και εξασφάλισαν 211 από τις 362 έδρες της Βουλής. 3. Ο Βενιζέλος έκανε την πρώτη δημόσια εμφάνισή του ως ελλαδίτης πολιτικός στις 5 Σεπτεμβρίου του 1910 στην κεντρική πλατεία του Ναυπλίου. 4. Ο Βενιζέλος υποστήριζε τον εκσυγχρονισμό του πολιτικού συστήματος. 5. Ο Βενιζέλος υποστήριζε την ανάγκη στρατιωτικών εξοπλισμών, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση του εθνικού οράματος της Μεγάλης Ιδέας. 6. Το κόμμα των φιλελευθέρων ιδρύθηκε το Νοέμβριο του Η Λέσχη των φιλελευθέρων ιδρύθηκε ο Η ηγεσία του κόμματος των φιλελευθέρων δεν ελάμβανε υπόψη της κοινωνικά και τοπικά συμφέροντα ή αντιπαλότητες μεταξύ των στελεχών. Δ.2. ΤΑ ΑΝΤΙΒΕΝΙΖΕΛΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ Επιλογής Το ραλλικό κόμμα : ήταν το πιο μετριοπαθές αντιβενιζελικό κόμμα Εκμεταλλεύτηκε τη συμμετοχή του αρχηγού του στα πολιτικά πράγματα μετά το 1909 θεωρούσε το βασιλιά σύμβολο της εθνικής ενότητας απέρριπτε τον εκσυγχρονισμό και την ισχυρή εκτελεστική εξουσία Το Εθνικό κόμμα : δεν διέφερε από το ραλλικό κόμμα υποστήριζε φορολογικές ελαφρύνσεις για τους μικροεισοδηματίες Σελίδα 88

89 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) υποστήριζε την «Ανόρθωση» (που δεν είχαν υλοποιήσει οι Βενιζελικοί) Το κόμμα του Γ. Θεοτόκη : είχε τη μεγαλύτερη εκλογική βάση μεταξύ των αντιβενιζελικών κομμάτων Οι οπαδοί του προέρχονταν από τα μεσαία και κατώτερα αστικά στρώματα και τους μικροκαλλιεργητές υποστήριζε την αύξηση των εξοπλισμών επιδίωκε την ισχυροποίηση του Κοινοβουλίου υποστήριζε την ενίσχυση παραγωγής και την αύξηση των θέσεων εργασίας ώστε να εξευρεθούν πόροι για την πραγματοποίηση εξοπλισμών Αντιστοίχιση ΚΟΜΜΑΤΑ ΑΠΟΨΕΙΣ 1. Ραλλικό κόμμα 2. Εθνικό Κόμμα Κ.Μαυρομιχάλη 3. Κόμμα Γ. Θεοτόκη 4. Κόμμα Φιλελευθέρων 1. απευθύνεται στα μεσαία και κατώτερα στρώματα των πόλεων και στους μικροκαλλιεργητές 2. Στόχευε στον εκσυγχρονισμό του πολιτικού συστήματος με την εξισορρόπηση των συμφερόντων όλων των κοινωνικών ομάδων 3. επιδίωκε αύξηση των εξοπλισμών 4. ήταν αντίθετο προς τον εκσυγχρονισμό 5. είχε τη μεγαλύτερη εκλογική βάση μεταξύ των αντιβενιζελικών κομμάτων 6. επιδίωκε εκσυγχρονισμό του κρατικού μηχανισμού με σκοπό την αποτελεσματικότερη λειτουργία του 7. επιδίωκε την κοινωνική γαλήνη 8. δεν διέφερε από το ραλλικό 9. οι οπαδοί του εκμεταλλεύτηκαν τη συμμετοχή του αρχηγού τους στα πολιτικά πράγματα μετά το ζητούσε ενίσχυση της παραγωγής και αύξηση των θέσεων εργασίας ώστε να εξοικονομηθούν χρήματα για εξοπλισμούς 11. ήταν το πιο μετριοπαθές μεταξύ των αντιβενιζελικών κομμάτων 12. ζητούσε φορολογικές ελαφρύνσεις για τους μικροεισοδηματίες 13. αντίθετο προς την ισχυρή εκτελεστική εξουσία και υποστήριζε ότι το Κοινοβούλιο έπρεπε να έχει ισχυρή θέση στο πολιτικό σύστημα 14. υποστήριζε την «Ανόρθωση» που δεν είχαν υλοποιήσει οι Βενιζελικοί Δ.3. ΤΑ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΟΜΜΑΤΑ Δ.5. ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Τα αριστερά κόμματα αρχικά ήταν ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες, με μεγάλη επιρροή στην κοινωνική βάση στην οποία ήθελαν να απευθυνθούν, αν και αντιμετώπιζαν δυσκολίες συνεννόησης και κομματικής συσπείρωσης. 2. Η Κοινωνιολογική Εταιρεία επιζητούσε για όλα τα μέλη της κοινωνίας ισότητα ευκαιριών, κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες καθενός, 3. Για την Κοινωνιολογική Εταιρεία δεν ήταν αναγκαία η σταδιακή αναμόρφωση της οικονομίας και η συνταγματική μεταβολή, αλλά μόνο η οργάνωση των εργατών σε επαγγελματικές ενώσεις και η ίδρυση κόμματος 4. Στα μέσα του 1920 οι Κοινωνιολόγοι ίδρυσαν το Λαϊκό Κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Σελίδα 89

90 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) 5. Η παροχή εκλογικού δικαιώματος στις γυναίκες ήταν από τις βασικότερες θέσεις των Κοινωνιολόγων. 6. Το ΣΕΚΕ ζητούσε ειρήνη, χωρίς προσάρτηση εδαφών, βασισμένη στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών, ενώ για τα διαμφισβητούμενα εδάφη, θα διενεργούνταν δημοψηφίσματα. 7. Η Κοινωνιολογική Εταιρεία και το ΣΕΚΕ εξέφραζαν τα συμφέροντα των κατωτέρων λαϊκών εργατικών στρωμάτων. Να αντιστοιχίσεις: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΣΕΚΕ 1. παροχή εκλογικού δικαιώματος στις γυναίκες 2. ισότητα ευκαιριών για όλα τα μέλη της κοινωνίας, 3. δημοκρατία 4. ιδρύθηκε το 1918 από συνέδριο σοσιαλιστών 5. ιδρύθηκε από μερικούς διανοούμενους ως αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος 6. ίδρυσε το Λαϊκό Κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου 7. μετονομάστηκε σε ΚΚΕ το κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής 9. εθνικοποίηση των μεγάλων πλουτοπαραγωγικών πηγών. 10. διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες καθενός, 11. ήταν το πιο αυστηρά οργανωμένο κόμμα 12. δημοψηφίσματα για τα διαμφισβητούμενα εδάφη 13. ειρήνη, χωρίς προσάρτηση εδαφών, βασισμένη στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών 14. για την υλοποίηση των θέσεών του ήταν αναγκαία η σταδιακή αναμόρφωση της οικονομίας και η συνταγματική μεταβολή. 15. οι εργάτες έπρεπε να οργανωθούν σε επαγγελματικές ενώσεις και να ιδρύσουν κόμμα. 16. αναλογικό εκλογικό σύστημα 17. ως το 1919 ήταν υπέρ της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αργότερα όμως υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου Δ.4. Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ( ) Σωστό-Λάθος και διόρθωση 1. Μέχρι το 1913 ο Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος δεν είχαν συγκρουστεί. 2. Η προσπάθεια του βασιλιά Κωνσταντίνου να επιβάλει την προσωπική του άποψη στην εξωτερική πολιτική υποστηριζόταν από το κόμμα των Φιλελευθέρων. 3. Το Κωνσταντίνο υποστήριζαν τα κόμματα της αντιπολίτευσης, οι εχθροί της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και ένας κύκλος αντιδημοκρατικών αξιωματικών. 4. Οι Φιλελεύθεροι τάσσονταν υπέρ της εισόδου της χώρας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ προσδοκώντας εδαφικά οφέλη. 5. Ο βασιλιάς και το Γενικό Επιτελείο Στρατού εκτιμούσαν ότι στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο δεν θα μπορούσαν να νικήσουν οι Κεντρικές Δυνάμεις. 6. Το 1914 ο βασιλιάς προκάλεσε την παραίτηση της κυβέρνησης Βενιζέλου δύο φορές. 7. Οι οπαδοί του βασιλιά και όσοι τάσσονταν κατά του πολέμου θεωρείτο από τους Βενιζελικούς ως εχθροί της δημοκρατίας και του Έθνους. 8. Οι βασιλικοί θεωρούσαν τους Βενιζελικούς ως πράκτορες της Γερμανίας. Σελίδα 90

91 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) 9. Ο Βενιζέλος υπό την πίεση της Αντάντ αναγκάστηκε το 1917 να εγκαταλείψει τη χώρα. 10. Μετά την επικράτηση του Βενιζέλου οι αξιωματικοί της Εθνικής Άμυνας ευνοήθηκαν εις βάρων άλλων. 11. Οι αξιωματικοί της Εθνικής Άμυνας ήταν βενιζελικοί. 12. Οι Αντιβενιζελικοί τάσσονταν υπέρ της διατήρησης των εκτός Ελλάδος ελληνικών πληθυσμών και της ευκαιριακής προσάρτησης εδαφών χωρίς κίνδυνο. 13. Η αντιβενιζελική κυβέρνηση που κέρδισε τις εκλογές του 1920 απεφάσισε τη διακοπή της μικρασιατικής εκστρατείας. Αντιστοίχιση ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ μέσα Σεπτεμβρίου Αυγούστου Νοέμβριος Ιανουαρίου ΓΕΓΟΝΟΤΑ Έκρηξη Α Παγκοσμίου Πολέμου διαφωνία Βενιζέλου- Κωνσταντίνου Απόπειρα δολοφονίας Βενιζέλου-δολοφονία Ι. Δραγούμη Νέος βασιλιάς ο Κωνσταντίνος Συγκρότηση βενιζελικής κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη (διχασμός) Το Κοινοβούλιο «χάνεται από το προσκήνιο» Μικρασιατική καταστροφή Ο Κωνσταντίνος παραιτείται- Η Ελλάδα στον πόλεμο με Αντάντ Εκλογές -Ήττα Φιλελευθέρων Επάνοδος Κων/νου Διπλή παραίτηση κυβέρνησης Βενιζέλου εκλογές με αποχή Φιλελευθέρων Συνθήκη Σεβρών Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση ανακηρύσσεται Συντακτική Σελίδα 91

92 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ Εθνοσυνέλευση του : Συντακτική Εθνοσυνέλευση που συγκροτήθηκε μετά την Επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου 1843 και ψήφισε το Σύνταγμα του Τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης του διηύθυναν οι ηγέτες των τριών «ξενικών» κομμάτων, γεγονός που αποδεικνύει τη δυναμική παρουσία των κομμάτων στην πολιτική ζωή της χώρας. Οι ηγέτες αυτοί κατόρθωσαν να αποφύγουν τις ακραίες θέσεις, να επιβληθούν στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους και να πάρουν από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις. Σύνταγμα του 1844 : Το πρώτο Σύνταγμα που εφαρμόστηκε στο νέο ελληνικό κράτος. Ψηφίστηκε από την Εθνοσυνέλευση του , που συγκροτήθηκε μετά την Επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου του Μετά την Επανάσταση του 1843, υπέρ του συντάγματος τάχθηκαν και τα τρία «ξενικά» κόμματα. Ακόμη και το ρωσικό θεώρησε την ψήφιση συντάγματος ως μοναδική λύση, αφού δεν ήταν δυνατόν να ανατραπεί ο Όθων. Το ζητούμενο λοιπόν κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης του συντάγματος ήταν ο περιορισμός των εξουσιών του βασιλιά. Τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης του για τη διαμόρφωση του Συντάγματος του 1844 διηύθυναν οι ηγέτες των τριών «ξενικών» κομμάτων, γεγονός που αποδεικνύει τη δυναμική παρουσία των κομμάτων στην πολιτική ζωή της χώρας. Οι ηγέτες αυτοί κατόρθωσαν να αποφύγουν τις ακραίες θέσεις, να επιβληθούν στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους και να πάρουν από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις. Οι κομματικές παρατάξεις συμφώνησαν στην ανάγκη να κατοχυρωθούν συνταγματικά ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα: η ισότητα απέναντι στο νόμο, η απαγόρευση της δουλείας, το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου, η ελευθερία γνώμης και τύπου, η προστασία της ιδιοκτησίας, η δωρεάν εκπαίδευση. Όλοι οι αντιπρόσωποι συνειδητοποίησαν ότι υπήρχαν αξίες και δικαιώματα που έπρεπε να προστατευτούν από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Μια αδυναμία ήταν το ότι δεν κατοχυρώθηκε συνταγματικά το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, πράγμα που μπορούσε να φέρει εμπόδια στη συγκρότηση κομματικών μηχανισμών. Στο σύνταγμα καθορίστηκαν και οι βασιλικές εξουσίες. Μεταξύ των σπουδαιότερων ήταν η συμμετοχή του βασιλιά στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας και η αρχηγία του κράτους και του στρατού. Όμως, καμία πράξη του δεν είχε ισχύ χωρίς την προσυπογραφή του αρμόδιου υπουργού. Με άλλες διατάξεις, α) κατοχυρωνόταν, με ελάχιστους περιορισμούς, το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες, ρύθμιση που αποτελούσε παγκόσμια πρωτοπορία, β) οριζόταν η εκλογική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία οι εκλογείς μπορούσαν να δώσουν θετική ψήφο σε όσους υποψηφίους ήθελαν, συμπληρώνοντας ψηφοδέλτια, ακόμη και διαφορετικών Συνδυασμών, γ) προβλεπόταν η ύπαρξη Βουλής και Γερουσίας. Οι γερουσιαστές θα διορίζονταν από τον βασιλιά και θα διατηρούσαν το αξίωμα τους ισόβια. Συνταγματική πρόβλεψη για τα κόμματα δεν υπήρξε. Ο κανονισμός της Βουλής προέβλεπε ότι η σύνθεση των κοινοβουλευτικών επιτροπών θα γινόταν με κλήρωση. Αυτό αναγκαστικά οδηγούσε τις παρατάξεις σε διαβουλεύσεις και, ορισμένες φορές, σε συναίνεση. Ρωσικό κόμμα: Ένα από τα τρία «ξενικά» ελληνικά πολιτικά κόμματα, που εμφανίστηκαν στην πολιτική ζωή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και διαλύθηκαν περί τα μέσα του 19 ου αιώνα. Θεωρείται το πιο συντηρητικό από τα τρία ξενικά και ήταν γνωστό και με το όνομα «ναπαίοι». Έπαιξε ενεργό ρόλο στα γεγονότα της Επανάστασης της 3 ης Σεπτεμβρίου. Μετά την Επανάσταση οι πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κομμάτων του εκφράστηκαν με μεγαλύτερη σαφήνεια και τα κόμματα άρχισαν να παίζουν, όπως όλα τα κόμματα, άρχισε να παίζει ενεργότερο ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων για το σύνταγμα έγιναν σαφέστερες οι μεταξύ τους διαφορές του με τα άλλα κόμματα. Αν και συντηρητικών απόψεων, το ρωσικό κόμμα τάχθηκε Πάντως, και τα τρία κόμματα τάχθηκαν υπέρ του συντάγματος, Ακόμη και το ρωσικό καθώς θεώρησε την ψήφιση συντάγματος ως μοναδική λύση, αφού δεν ήταν δυνατόν να ανατραπεί ο Όθων. Το ζητούμενο λοιπόν κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης του συντάγματος ήταν ο περιορισμός των εξουσιών του βασιλιά. Η δυναμική παρουσία των κομμάτων του ρωσικού κόμματος, όπως και των άλλων δύο, στην πολιτική ζωή της χώρας αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι τρεις ηγέτες τους διηύθυναν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης κατά το Οι ηγέτες αυτοί κατόρθωσαν να αποφύγουν τις ακραίες θέσεις, να επιβληθούν στις Σελίδα 92

93 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους και να πάρουν από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις. Μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1844, το ρωσικό κόμμα, τα πολιτικά κόμματα, μολονότι μπορούσαν να αναπτυχθούν μπορούσε να αναπτυχθεί περαιτέρω μέσα στο νέο συνταγματικό καθεστώς, έδειξαν έδειξε συμπτώματα στασιμότητας και δεν ανταποκρίθηκαν ανταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες, κάτι που τα το οδήγησε σε παρακμή, όπως άλλωστε συνέβη και με τα άλλα δύο «ξενικά» κόμματα. Στην περίοδο μεταξύ των δύο συνταγμάτων ( ) ουσιαστικά ικανοποιήθηκαν όλα τα αιτήματα του ρωσικού κόμματος, τα οποία είχαν σχέση με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι ναπαίοι προέβαλλαν σε κάθε περίπτωση τον κίνδυνο για την Ορθοδοξία, καθώς όμως τα μεγάλα εκκλησιαστικά ζητήματα είχαν λυθεί και όλοι οι πολιτικοί πρέσβευαν το ορθόδοξο δόγμα, το ρωσικό κόμμα δεν είχε λόγο ύπαρξης, εφόσον δεν είχε θέσεις για πιο επίκαιρα θέματα. Κατά την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου, όταν το αγγλικό και γαλλικό κόμμα έχασαν την εμπιστοσύνη των οπαδών τους, μετά τη βίαιη συμπεριφορά της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, με το ναυτικό αποκλεισμό της χώρας, Είχε προηγηθεί και η υπόθεση Πατσίφικο, και της υπόθεσης Πατσίφικο, η οποία είχε δυσχεράνει τις σχέσεις των χωρών, το ρωσικό κόμμα είχε κάποια προσωρινά κέρδη από αυτό. Η ήττα όμως της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο συνέβαλε στην αποδυνάμωση του κόμματος, το οποίο σταδιακά εξαφανίστηκε από την πολιτική σκηνή. Γαλλικό κόμμα: Ένα από τα τρία «ξενικά» ελληνικά πολιτικά κόμματα, που εμφανίστηκαν στην πολιτική ζωή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και διαλύθηκαν περί τα μέσα του 19 ου αιώνα. Έπαιξε ενεργό ρόλο στα γεγονότα της Επανάστασης της 3 ης Σεπτεμβρίου. Μετά την Επανάσταση οι πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κομμάτων του εκφράστηκαν με μεγαλύτερη σαφήνεια και τα κόμματα άρχισαν να παίζουν, όπως όλα τα κόμματα, άρχισε να παίζει ενεργότερο ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων για το σύνταγμα έγιναν σαφέστερες οι μεταξύ τους διαφορές του με τα άλλα κόμματα. Το γαλλικό κόμμα τάχθηκε, όπως και τα άλλα κόμματα, Πάντως, και τα τρία κόμματα τάχθηκαν υπέρ του συντάγματος, Ακόμη και το ρωσικό καθώς θεώρησε την ψήφιση συντάγματος ως μοναδική λύση, αφού δεν ήταν δυνατόν να ανατραπεί ο Όθων. Το με ζητούμενο λοιπόν κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης του συντάγματος ήταν ο περιορισμός τον περιορισμό των εξουσιών του βασιλιά. Η δυναμική παρουσία των κομμάτων του γαλλικού κόμματος, όπως και των άλλων δύο, στην πολιτική ζωή της χώρας αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι τρεις ηγέτες τους διηύθυναν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης κατά το Οι ηγέτες αυτοί κατόρθωσαν να αποφύγουν τις ακραίες θέσεις, να επιβληθούν στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους και να πάρουν από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις. Μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1844, το γαλλικό κόμμα, τα πολιτικά κόμματα, μολονότι μπορούσαν να αναπτυχθούν μπορούσε να αναπτυχθεί περαιτέρω μέσα στο νέο συνταγματικό καθεστώς, έδειξαν έδειξε συμπτώματα στασιμότητας και δεν ανταποκρίθηκαν ανταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες, κάτι που τα το οδήγησε σε παρακμή, όπως άλλωστε συνέβη και με τα άλλα δύο «ξενικά» κόμματα. Ο Κωλέττης, ως αρχηγός του γαλλικού κόμματος, επεδίωκε μια κυβερνητική πολιτική που θα ενίσχυε το ρόλο του βασιλιά, υπονομεύοντας έτσι τον κοινοβουλευτισμό. Δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί βία και νοθεία για να τρομοκρατεί τους εκλογείς, ώστε να ψηφίζουν υπέρ του κόμματος του. Το 1846/ 1847 κατείχε πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησης του, δεν παρουσιαζόταν όμως σχεδόν καθόλου στο Κοινοβούλιο και καθιστούσε αδύνατο τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας. Επέβαλε έτσι ένα είδος κοινοβουλευτικής δικτατορίας. Μετά το θάνατο του Κωλέττη, το 1847, το γαλλικό κόμμα πέρασε σε φάση παρακμής, καθώς επικράτησε διαμάχη για τη διαδοχή. Κατά την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου, όπως το αγγλικό, έτσι και το γαλλικό κόμμα έχασαν την εμπιστοσύνη των οπαδών τους, μετά τη βίαιη συμπεριφορά της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, με το ναυτικό αποκλεισμό της χώρας. Είχε προηγηθεί και η υπόθεση Πατσίφικο, η οποία είχε δυσχεράνει τις σχέσεις των χωρών. Αγγλικό κόμμα: Ένα από τα τρία «ξενικά» ελληνικά πολιτικά κόμματα, που εμφανίστηκαν στην πολιτική ζωή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και διαλύθηκαν περί τα μέσα του 19 ου αιώνα. Έπαιξε ενεργό ρόλο στα γεγονότα της Επανάστασης της 3 ης Σεπτεμβρίου. Μετά την Επανάσταση οι πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κομμάτων του εκφράστηκαν με μεγαλύτερη σαφήνεια και τα κόμματα άρχισαν να παίζουν, όπως όλα τα κόμματα, άρχισε να παίζει ενεργότερο ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας. Κατά τη διάρκεια των Σελίδα 93

94 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) συζητήσεων για το σύνταγμα έγιναν σαφέστερες οι μεταξύ τους διαφορές του με τα άλλα κόμματα. Το αγγλικό κόμμα τάχθηκε, όπως και τα άλλα κόμματα, Πάντως, και τα τρία κόμματα τάχθηκαν υπέρ του συντάγματος, Ακόμη και το ρωσικό καθώς θεώρησε την ψήφιση συντάγματος ως μοναδική λύση, αφού δεν ήταν δυνατόν να ανατραπεί ο Όθων. Το με ζητούμενο λοιπόν κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης του συντάγματος ήταν ο περιορισμός τον περιορισμό των εξουσιών του βασιλιά. Η δυναμική παρουσία των κομμάτων του αγγλικού κόμματος, όπως και των άλλων δύο, στην πολιτική ζωή της χώρας αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι τρεις ηγέτες τους διηύθυναν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης κατά το Οι ηγέτες αυτοί κατόρθωσαν να αποφύγουν τις ακραίες θέσεις, να επιβληθούν στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους και να πάρουν από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις. Μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1844, το αγγλικό κόμμα, τα πολιτικά κόμματα, μολονότι μπορούσαν να αναπτυχθούν μπορούσε να αναπτυχθεί περαιτέρω μέσα στο νέο συνταγματικό καθεστώς, έδειξαν έδειξε συμπτώματα στασιμότητας και δεν ανταποκρίθηκαν ανταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες, κάτι που τα το οδήγησε σε παρακμή, όπως άλλωστε συνέβη και με τα άλλα δύο «ξενικά» κόμματα. Κατά την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου, το αγγλικό κόμμα, όπως και το γαλλικό, έχασαν την εμπιστοσύνη των οπαδών τους, μετά τη βίαιη συμπεριφορά της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, με το ναυτικό αποκλεισμό της χώρας. Είχε προηγηθεί και η υπόθεση Πατσίφικο, η οποία είχε δυσχεράνει τις σχέσεις των χωρών. Ναυτικός αποκλεισμός ( ): Αποκλεισμός της Ελλάδας που επέβαλαν η Αγγλία και η Γαλλία κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο. Η βίαιη συμπεριφορά της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα, στη διάρκεια του ναυτικού αποκλεισμού, είχε ως αποτέλεσμα το αγγλικό και γαλλικό κόμμα να χάσουν την εμπιστοσύνη των οπαδών τους. Είχε προηγηθεί και η υπόθεση Πατσίφικο, η οποία είχε δυσχεράνει τις σχέσεις των χωρών. Το ρωσικό κόμμα είχε κάποια προσωρινά κέρδη από αυτό. Η ήττα όμως της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο συνέβαλε στην αποδυνάμωση του κόμματος, το οποίο σταδιακά εξαφανίστηκε από την πολιτική σκηνή. νέα γενιά : Ονομάζεται έτσι η γενιά πολιτικών (και πολιτών) που αμφισβήτησε και διαδέχθηκε την παλαιά ηγετική γενιά των ξενικών κομμάτων μετά τα μέσα του 19 ου αιώνα. Συγκεκριμένα, η παρακμή των ξενικών κομμάτων συμπίπτει με την ανάδειξη μιας νέας γενιάς ανθρώπων με εντελώς διαφορετική νοοτροπία και καταβολές. Οι ηγετικές προσωπικότητες των ξενικών κομμάτων είχαν βιώσει την Επανάσταση και η νοοτροπία τους, τα ιδανικά τους, οι απόψεις τους είχαν διαμορφωθεί στην προεπαναστατική περίοδο. Για την αμέσως επόμενη γενιά, η Επανάσταση ανήκε στην ιστορία. Η γενιά αυτή βίωνε ραγδαίες αλλαγές λόγω των συχνών πολιτικών μεταβολών και της οικονομικής και τεχνικής ανάπτυξης, που ακολουθούσαν πρωτόγνωρους ρυθμούς. Η οικονομική και κοινωνική μεταβολή είχαν ως συνέπεια την εκ θεμελίων μεταβολή της αντίληψης για τη ζωή. Οι άνθρωποι σταμάτησαν να ζουν όπως οι προγονοί τους. Αυξήθηκε ο αστικός πληθυσμός, ο οποίος βρισκόταν πιο κοντά στα κέντρα λήψης αποφάσεων και είχε μεγαλύτερη δυνατότητα ενημέρωσης για τις εξελίξεις. Εντυπωσιακή ήταν επίσης και η μείωση των αναλφάβητων στον ανδρικό πληθυσμό. Η σχετικά γρήγορη διάδοση της παιδείας αύξησε τις κοινωνικές εντάσεις. Οι απαιτήσεις των ανθρώπων αυξήθηκαν. Ακόμη και οι ημιμαθείς άρχισαν να επικρίνουν τις δυσλειτουργίες του κράτους και την καθυστέρηση σε σχέση με τις χώρες της Δύσης, ενώ εντάθηκε η επιθυμία για συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα. Η νέα γενιά δεν είχε τις εμπειρίες της προηγούμενης (τουρκοκρατία, επανάσταση, αντιβασιλεία, βοήθεια των Δυνάμεων σε κρίσιμες στιγμές) και αποστασιοποιήθηκε από τις αντιπαραθέσεις που κυριαρχούσαν στην προηγούμενη γενιά και από τα κόμματα που τις εξέφραζαν. Η νέα γενιά ασκούσε έντονη κριτική στους παλαιότερους και φρονούσε ότι το συνταγματικό πολίτευμα δεν μπορούσε να αναπτυχθεί, καθώς το εμπόδιζαν η Αυλή και ο ίδιος ο βασιλιάς, τον οποίο θεωρούσε πολιτικά ατάλαντο. Περί τα τέλη της δεκαετίας του 1850 έγινε φανερή μια συνολική δυσαρέσκεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού λόγω της οικονομικής δυσπραγίας και της δυσλειτουργίας του πολιτικού συστήματος και συγκροτήθηκαν αντιπολιτευτικοί όμιλοι με εκσυγχρονιστικά κατά κύριο λόγο αιτήματα. [ ]Το Φεβρουάριο του 1862 η δυσαρέσκεια κατέληξε σε επανάσταση, με αίτημα την απομάκρυνση του βασιλιά. [ ] Στις 12 Οκτωβρίου 1862 ο Όθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα. Αντιπολιτευτικοί Όμιλοι (δεκαετία 1850): Περί τα τέλη της δεκαετίας του 1850 έγινε φανερή μια συνολική δυσαρέσκεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού λόγω της οικονομικής δυσπραγίας και της δυσλειτουργίας του Σελίδα 94

95 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) πολιτικού συστήματος και συγκροτήθηκαν αντιπολιτευτικοί όμιλοι με εκσυγχρονιστικά κατά κύριο λόγο αιτήματα: ελεύθερες εκλογές, φορολογική μεταρρύθμιση με στόχο την ελάφρυνση των αγροτών, κρατικές επενδύσεις σε έργα υποδομής, ίδρυση αγροτικών τραπεζών, απλούστερη διοίκηση. Τα αιτήματα αυτά εξέφρασε σε μεγάλο βαθμό με την πολιτική του δράση ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος. [Το Φεβρουάριο του 1862 η δυσαρέσκεια κατέληξε σε επανάσταση, με αίτημα την απομάκρυνση του βασιλιά. Στην επανάσταση συμμετείχαν κατά κύριο λόγο αξιωματικοί, άνεργοι απόφοιτοι πανεπιστημίου που δεν ήθελαν να εργαστούν στους κλάδους της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής και αισθάνονταν κοινωνικά αδικημένοι. Συμμετείχαν ακόμη και πολλά άτομα ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία ζητούσαν ευκαιρίες για ενεργότερη συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα. Στις 12 Οκτωβρίου 1862 ο Όθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα.] Επανάσταση του 1862 : Το Φεβρουάριο του 1862 η δυσαρέσκεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού λόγω της οικονομικής δυσπραγίας και της δυσλειτουργίας του πολιτικού συστήματος (για την οποία ευθυνόταν και ο ίδιος ο βασιλιάς Όθων) κατέληξε σε επανάσταση, με αίτημα την απομάκρυνση του βασιλιά. Στην επανάσταση συμμετείχαν κατά κύριο λόγο αξιωματικοί, άνεργοι απόφοιτοι πανεπιστημίου που δεν ήθελαν να εργαστούν στους κλάδους της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής και αισθάνονταν κοινωνικά αδικημένοι. Συμμετείχαν ακόμη και πολλά άτομα ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία ζητούσαν ευκαιρίες για ενεργότερη συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα. Στις 12 Οκτωβρίου 1862 ο Όθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα. Εθνοσυνέλευση του : Η Συντακτική Εθνοσυνέλευση του συγκροτήθηκε μετά την επανάσταση του 1862 και την αποχώρηση του Όθωνα από την Ελλάδα, με σκοπό την ψήφιση νέου Συντάγματος. Συγκεκριμένα, μετά την «έξωση» του Όθωνα (12 Οκτωβρίου 1862), οι επαναστάτες προκήρυξαν εκλογές αντιπροσώπων για Εθνοσυνέλευση, η οποία θα ψήφιζε νέο σύνταγμα. Οι εκλογές έγιναν το Νοέμβριο του Η πλειονότητα των αντιπροσώπων που εκλέχθηκαν προερχόταν από τοπικά ψηφοδέλτια, χωρίς κομματικές παρεμβάσεις. Αυτό είναι μία ακόμη απόδειξη ότι τα «ξενικά» κόμματα είχαν χρεοκοπήσει. Μέσα στην εθνοσυνέλευση συγκροτήθηκαν οι πυρήνες των δύο μεγάλων παρατάξεων, των πεδινών και των ορεινών, όπως ονομάστηκαν, καθώς και παρατάξεις με μικρότερη απήχηση, το Εθνικόν Κομιτάτον και οι Εκλεκτικοί. Μέσα σε συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εμφυλίου πολέμου, η Εθνοσυνέλευση του χρειάστηκε δύο ολόκληρα χρόνια για να φτάσει στην ψήφιση συντάγματος. Με το νέο Σύνταγμα του 1864, ως πολίτευμα ορίστηκε η βασιλευομένη δημοκρατία. Πεδινοί: Μέσα στην εθνοσυνέλευση του συγκροτήθηκαν οι πυρήνες των δύο μεγάλων παρατάξεων, των πεδινών και των ορεινών, όπως ονομάστηκαν. Οι πεδινοί είχαν ως ηγέτη τον Δημήτριο Βούλγαρη, ο οποίος υπονόμευε τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Με παρεμβάσεις στο στρατό επιχείρησε τη δημιουργία σώματος «πραιτωριανών» για να εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία. Εμπόδιο στις επιδιώξεις του στάθηκαν πολιτικές ομάδες και θεσμοί. Ο Βούλγαρης έβρισκε οπαδούς ανάμεσα σ' εκείνους που είχαν διοριστεί παράνομα στο στρατό ή στο δημόσιο, και φοβούνταν μη χάσουν τη θέση τους σε περίπτωση επικράτησης συνθηκών κοινοβουλευτικής νομιμότητας, σε άνεργους πτυχιούχους και στους μικροκαλλιεργητές. Ορεινοί: Μέσα στην εθνοσυνέλευση του συγκροτήθηκαν οι πυρήνες των δύο μεγάλων παρατάξεων, των πεδινών και των ορεινών, όπως ονομάστηκαν. Οι ορεινοί απαρτίστηκαν από διάφορες ομάδες (υπό τον Δ. Γρίβα και τον Κ. Κανάρη) με κοινό στόχο την αντίσταση στην πολιτική των πεδινών. Βρήκαν υποστηρικτές μεταξύ των μικροκαλλιεργητών, των κτηνοτρόφων, των εμπόρων και των πλοιοκτητών. Ο λαός συμμετείχε ενεργά στη συγκρότηση αυτών των δύο παρατάξεων. Εθνικόν Κομιτάτον: Μια από τις πολιτικές παρατάξεις με μικρότερη απήχηση που σχηματίστηκαν στην Εθνοσυνέλευση του Το Εθνικόν Κομιτάτον, υπό τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, υποστήριζε την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού και τον εκσυγχρονισμό της χώρας, οικονομική ανάπτυξη και μεταρρυθμίσεις στη διοίκηση και στο στρατό, πολιτισμική εξάπλωση στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Εκλεκτικοί: Μια από τις πολιτικές παρατάξεις με μικρότερη απήχηση που σχηματίστηκαν στην Εθνοσυνέλευση του Οι Εκλεκτικοί ήταν μια ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών, με Σελίδα 95

96 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) μετριοπαθείς θέσεις, η οποία προσπαθούσε να μεσολαβεί μεταξύ των άλλων παρατάξεων και να υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις. Σύνταγμα του 1864 : Μέσα σε συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εμφυλίου πολέμου, η Εθνοσυνέλευση του χρειάστηκε δύο ολόκληρα χρόνια για να φτάσει στην ψήφιση συντάγματος. Ως πολίτευμα ορίστηκε η βασιλευομένη δημοκρατία αντί της μέχρι τότε συνταγματικής μοναρχίας. Κατοχυρώθηκαν μεταξύ άλλων η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η άμεση, μυστική και καθολική (για τον ανδρικό πληθυσμό) ψήφος με σφαιρίδια, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η οποία άνοιγε το δρόμο για την ελεύθερη συγκρότηση κομμάτων. Τα κόμματα θεωρήθηκαν απαραίτητα για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώμης, με το επιχείρημα ότι η εναλλακτική λύση είναι οι συνωμοτικοί κύκλοι ή οι βιαιοπραγίες. αρχή της δεδηλωμένης : Πολιτική αρχή που εφαρμόστηκε από το 1875, μετά από πρόταση του Χαριλάου Τρικούπη. Οι συνθήκες που οδήγησαν στην υιοθέτησή της ήταν οι ακόλουθες : Παρά την έντονη αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου Α', η Εθνοσυνέλευση του επέβαλε την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Αυτό που δεν ορίστηκε με σαφήνεια, διότι θεωρήθηκε αυτονόητο, ήταν ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που είχε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής. Ο Γεώργιος εκμεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια, για να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του, μέχρι την ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης το Η ιδέα ανήκε στον νέο τότε πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος υποστήριξε δημόσια ότι μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας, σύμφωνα με το πρότυπο της Αγγλίας. Για να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασμού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη, η οποία αποτελεί τομή στην πολιτική ιστορία της χώρας, καθώς οδήγησε σε μεταβολή του πολιτικού τοπίου. ταξικά κόμματα: ταξικά κόμματα είναι αυτά που εκπροσωπούν κατά κύριο λόγο ή αποκλειστικά τα συμφέροντα μιας κοινωνικής τάξης. Σε ότι αφορά στην Ελλάδα, αντίθετα με άλλες χώρες της Ευρώπης, στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα. Στην Ελλάδα πολλές κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις αμβλύνονταν μέσω των πελατειακών σχέσεων και με τη μεγάλη, συγκριτικά με άλλες χώρες, κοινωνική κινητικότητα. Τα δύο μεγάλα κόμματα δεν προσπάθησαν να δώσουν ένα τοπικό ή κοινωνικό-ταξικό στίγμα. Παρατηρείται επίσης σχετική αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία. Όμως, όλα τα κόμματα απευθύνονταν ιδιαίτερα στους αγρότες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού πληθυσμού. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, με την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, εμφανίζεται το πρώτο καθαρά ταξικό κόμμα, το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ), που υπερασπιζοταν τα συμφέροντα των εργατών και αγροτών. Το 1924 μετονομάστηκε σε ΚΚΕ. ομάδα των Ιαπώνων : Το μοναδικό νέο πολιτικό στοιχείο έως το 1909 (κίνημα στου Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί) ήταν η εμφάνιση της κοινοβουλευτικής ομάδας των Ιαπώνων, πολιτικού μορφώματος υπό τον Δημήτριο Γούναρη, που ιδρύθηκε το Επίκεντρο της κριτικής του ήταν η αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στις εξελίξεις της κοινωνίας. Η ομάδα δεν μπόρεσε να επιβιώσει και διαλύθηκε το Εν τω μεταξύ οι συντεχνίες και οι εργατικές ενώσεις έκαναν διαδηλώσεις ζητώντας φορολογικές ελαφρύνσεις και περιορισμό της γραφειοκρατίας. κίνημα στο Γουδί : Το 1909 συντελείται μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας γενικότερα, και των πολιτικών κομμάτων ειδικότερα. Στις 15 Αυγούστου 1909 εκδηλώθηκε κίνημα στο Γουδί, το οποίο έγινε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μια μυστική ένωση στρατιωτικών, με αιτήματα που αφορούσαν μεταρρυθμίσεις στο στρατό, τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, την εκπαίδευση και τη δημοσιονομική πολιτική. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία, αλλά προώθησε τα αιτήματα του μέσω της Βουλής. Με αφορμή το κίνημα, έγινε στις 14 Σεπτεμβρίου μεγάλη διαδήλωση των επαγγελματικών σωματείων της πρωτεύουσας. Οι διαδηλωτές υποστήριξαν το διάβημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου και υπέβαλαν ψήφισμα στο παλάτι με το οποίο ζητούσαν την επίλυση σειράς οικονομικών αιτημάτων. Υπό την πίεση του Συνδέσμου η Βουλή ψήφισε, χωρίς ιδιαίτερη Σελίδα 96

97 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) προετοιμασία και συζήτηση, μεγάλο αριθμό νόμων, που επέφεραν ριζικές αλλαγές. Το Φεβρουάριο του 1910 η Βουλή αποφάσισε την αναθεώρηση ορισμένων άρθρων του συντάγματος. Έτσι προκηρύχθηκαν εκλογές, από τις οποίες προήλθε αναθεωρητική βουλή. Στις 15 Μαρτίου 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του. Στρατιωτικός Σύνδεσμος : Το 1909 συντελείται μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας γενικότερα, και των πολιτικών κομμάτων ειδικότερα. Στις 15 Αυγούστου 1909 εκδηλώθηκε κίνημα στο Γουδί, το οποίο έγινε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μια μυστική ένωση στρατιωτικών, με αιτήματα που αφορούσαν μεταρρυθμίσεις στο στρατό, τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, την εκπαίδευση και τη δημοσιονομική πολιτική. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία, αλλά προώθησε τα αιτήματα του μέσω της Βουλής. Με αφορμή το κίνημα, έγινε στις 14 Σεπτεμβρίου μεγάλη διαδήλωση των επαγγελματικών σωματείων της πρωτεύουσας. Οι διαδηλωτές υποστήριξαν το διάβημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου και υπέβαλαν ψήφισμα στο παλάτι με το οποίο ζητούσαν την επίλυση σειράς οικονομικών αιτημάτων. Υπό την πίεση του Συνδέσμου η Βουλή ψήφισε, χωρίς ιδιαίτερη προετοιμασία και συζήτηση, μεγάλο αριθμό νόμων, που επέφεραν ριζικές αλλαγές. Το Φεβρουάριο του 1910 η Βουλή αποφάσισε την αναθεώρηση ορισμένων άρθρων του συντάγματος. Έτσι προκηρύχθηκαν εκλογές, από τις οποίες προήλθε αναθεωρητική βουλή. Στις 15 Μαρτίου 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του. Σύνταγμα του 1911 : Ως «Σύνταγμα του 1911» έχει επικρατήσει να ονομάζεται η αναθεωρημένη μορφή του Συντάγματος του Όπως είναι γνωστό, ο Ελ. Βενιζέλος, παρά την πίεση των οπαδών του, υποστήριξε την αναθεώρηση του υπάρχοντος συντάγματος και όχι την ψήφιση νέου. Πολιτειακό ζήτημα δεν έθεσε. Έτσι, μετά την επικράτηση του κόμματος των Φιλελευθέρων στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1910, η νέα κυβέρνηση Βενιζέλου προχώρησε στην αναθεώρηση του Συντάγματος. Το πρώτο εξάμηνο του 1911 ψηφίστηκαν από τη Βουλή 53 τροποποιήσεις μη θεμελιωδών διατάξεων του συντάγματος. Δεν έγιναν ριζικές αλλαγές, αλλά αντίθετα, ενισχύθηκε η θέση της μοναρχίας και επετράπη στον βασιλιά, παρά τη συνταγματική απαγόρευση, να συμμετάσχει στη διαδικασία της αναθεώρησης. Οι σπουδαιότερες τροποποιήσεις αφορούσαν τη διασφάλιση της διάκρισης των εξουσιών, το ασυμβίβαστο μεταξύ στρατιωτικής και δημοσιοϋπαλληλικής ιδιότητας αφ' ενός και βουλευτικού αξιώματος αφ' ετέρου, και τη μονιμότητα των δικαστικών και των δημοσίων υπαλλήλων. Ραλλικό Κόμμα : Ένα από τα πιο αδιάλλακτα αντιβενιζελικά κόμματα. Το ραλλικό κόμμα ήταν αντίθετο προς τον εκσυγχρονισμό. Ήταν κατά της ισχυρής εκτελεστικής εξουσίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και όπως το απαιτούσε η μεταρρυθμιστική πολιτική των Φιλελευθέρων. Υποστήριζε ότι το Κοινοβούλιο έπρεπε να έχει ισχυρή θέση στο πολιτικό σύστημα. Στο πρόσωπο του βασιλιά, όμως, έβλεπε το σύμβολο της εθνικής ενότητας που ξεπερνούσε τα σύνορα της χώρας. Απευθυνόταν κατά κύριο λόγο στα μεσαία και κατώτερα στρώματα των πόλεων καθώς και στους μικροκαλλιεργητές, δεδομένου ότι η οικονομική πολιτική των Φιλελευθέρων έδειχνε να ευνοεί, κυρίως, τα ανώτερα αστικά στρώματα. Ζητούσε ενίσχυση της παραγωγής και αύξηση των θέσεων εργασίας, ώστε με την οικονομική ανάπτυξη να εξευρεθούν χρήματα για εξοπλισμούς, να καταπολεμηθεί η διαφθορά και η πατρωνία των κομμάτων. Πάντως, το ραλλικό κόμμα δεν είχε κάποιο συγκροτημένο πρόγραμμα για την οικονομική ανάπτυξη. Εθνικόν Κόμμα : Ένα από τα πιο αδιάλλακτα αντιβενιζελικά κόμματα. Το Εθνικό Κόμμα του Κ. Μαυρομιχάλη δεν διέφερε από το ραλλικό. Όπως και το ραλλικό, ήταν αντίθετο προς τον εκσυγχρονισμό. Ήταν κατά της ισχυρής εκτελεστικής εξουσίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και όπως το απαιτούσε η μεταρρυθμιστική πολιτική των Φιλελευθέρων. Υποστήριζε ότι το Κοινοβούλιο έπρεπε να έχει ισχυρή θέση στο πολιτικό σύστημα. Στο πρόσωπο του βασιλιά, όμως, έβλεπε το σύμβολο της εθνικής ενότητας που ξεπερνούσε τα σύνορα της χώρας. Οι εκπρόσωποι του Εθνικού Κόμματος προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τη συμμετοχή του αρχηγού τους στα πολιτικά πράγματα μετά το κίνημα του Υποστήριζαν την «Ανόρθωση», που κατά την εκτίμηση τους δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν οι Βενιζελικοί. Κόμμα Γ. Θεοτόκη : Το κόμμα του Γ. Θεοτόκη ήταν πιο μετριοπαθές από τα άλλα δύο αντιβενιζελικά κόμματα και ζητούσε να διορθώσει αυτά που θεωρούσε λάθη των Φιλελευθέρων. Συμφωνούσε με την πάση θυσία αύξηση των εξοπλισμών και ζητούσε φορολογικές ελαφρύνσεις για τους μικροεισοδηματίες. Από το κίνημα στο Σελίδα 97

98 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Γουδί έως τη συνταγματική κρίση του 1915, μεταξύ των αντιβενιζελικών κομμάτων το θεοτοκικό κόμμα είχε τη μεγαλύτερη εκλογική βάση, και έτσι αποτέλεσε τον πυρήνα των Αντιβενιζελικών. Κοινωνιολογική Εταιρεία: Αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος που ιδρύθηκε στις αρχές του 20 ου αιώνα. Ειδικότερα, τα αριστερά κόμματα αρχικά ήταν ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες, συνήθως ξένες προς την κοινωνική βάση στην οποία ήθελαν να απευθυνθούν, και αντιμετώπιζαν δυσκολίες συνεννόησης και κομματικής συσπείρωσης. Σοβαρότερη από όλες αυτές τις ομάδες ήταν η Κοινωνιολογική Εταιρεία, η οποία ξεκίνησε από μερικούς διανοούμενους ως αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος, με στόχο να προπαγανδίσει πολιτικές θέσεις και στη συνέχεια να ιδρύσει κόμμα. Επιζητούσε για όλα τα μέλη της κοινωνίας ισότητα ευκαιριών, κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες καθενός, πράγμα που θα μπορούσε να υλοποιηθεί με τη σταδιακή αναμόρφωση της οικονομίας και τη συνταγματική μεταβολή. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι έπρεπε να οργανωθούν οι εργάτες σε επαγγελματικές ενώσεις και να ιδρύσουν κόμμα. Πράγματι, στα μέσα του 1910 οι Κοινωνιολόγοι ίδρυσαν το Λαϊκό Κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. [Βασικές προγραμματικές δηλώσεις του ήταν η αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος και η επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης. Στις δεύτερες εκλογές του 1910 εξελέγησαν 7 υποψήφιοι του κόμματος, οι οποίοι παρείχαν κριτική υποστήριξη στους Φιλελευθέρους.] Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί ότι, η σοσιαλδημοκρατική «Κοινωνιολογική Εταιρεία» εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις εκλογές της 8 ης Αυγούστου 1910, όταν σε κάποιες εκλογικές περιφέρειες έθεσαν υποψηφιότητα σοσιαλιστές υποψήφιοι. Λαϊκό Κόμμα : Η «Κοινωνιολογική Εταιρεία» θεωρούσε ότι για να επιτευχθούν οι στόχοι της έπρεπε να οργανωθούν οι εργάτες σε επαγγελματικές ενώσεις και να ιδρύσουν κόμμα. Πράγματι, στα μέσα του 1910 οι Κοινωνιολόγοι ίδρυσαν το Λαϊκό Κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Βασικές προγραμματικές δηλώσεις του ήταν η αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος και η επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης. Στις δεύτερες εκλογές του 1910 εξελέγησαν 7 υποψήφιοι του κόμματος, οι οποίοι παρείχαν κριτική υποστήριξη στους Φιλελευθέρους. Σοσιαλιστικό κόμμα (ΣΕΚΕ) : Οι υψηλοί δείκτες ανεργίας και οι άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των εργατών οδήγησαν σε έντονη πολιτικοποίηση τους, κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Οι συνθήκες έδιναν την εντύπωση ότι οι πλούσιοι γίνονταν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Το 1918 ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.) από συνέδριο σοσιαλιστών. Βασικές θέσεις του προγράμματος του ήταν δημοκρατία, παροχή εκλογικού δικαιώματος στις γυναίκες, αναλογικό εκλογικό σύστημα, εθνικοποίηση των μεγάλων πλουτοπαραγωγικών πηγών. Σχετικά με την εξωτερική πολιτική, ζητούσε ειρήνη, χωρίς προσάρτηση εδαφών, βασισμένη στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών. Τα προβλήματα που αφορούσαν διαμφισβητούμενα εδάφη, θα λύνονταν με δημοψηφίσματα. Το Σ.Ε.Κ.Ε. ήταν το πιο αυστηρά οργανωμένο κόμμα. Έως το 1919 ήταν υπέρ της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Σταδιακά απομακρύνθηκε από αυτή, υιοθετώντας την αρχή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Το 1924 μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (Κ.Κ.Ε.). Σελίδα 98

99 ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ( ) ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ( ) ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ( ) Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Το Σύνταγμα του 1844 Η παρακμή των «ξενικών κομμάτων» Η «νέα γενιά» 1862 Η Εθνοσυνέλευση του Η εδραίωση του δικομματισμού Η οργάνωση των κομμάτων το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί ( ) Το κόμμα των Φιλελευθέρων Τα αριστερά κόμματα Ο εθνικός διχασμός ( ) ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ( ) Σεπτεμβρίου Επανάσταση για Σύνταγμα Εθνοσυνέλευση (Συντακτική) 1844 Σύνταγμα Ο Κωλέττης κατέχει πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησής του 1847 Θάνατος Κωλέττη 1849 Υπόθεση Πατσίφικο Κριμαϊκός πόλεμος ναυτικός αποκλεισμός Ελλάδας Φεβρουάριος Επανάσταση κατά Όθωνα 12 Οκτωβρίου Έξωση του Όθωνα 1862 Νοέμβριος Εκλογές για Συντακτική Βουλή Εθνοσυνέλευση (Συντακτική) 1863 Νέος βασιλιάς της Ελλάδος ο Γεώργιος Α Γλύξμπουργκ 1864 Σύνταγμα 1875 Αρχή της Δεδηλωμένης Μεταβατική περίοδος (προς δικομματισμό) 1875 και 1879 Εκλογές κανένα κόμμα δεν κερδίζει κοινοβουλευτική πλειοψηφία 1884 Εκλογές τα δυο μεγάλα κόμματα ελέγχουν το 92,2% των εδρών Μετά το 1882 Οι εκλογείς ψηφίζουν με κομματικά κριτήρια Δεκαετία 1890 Οι εκλογείς ψηφίζουν πολιτικούς με σαφή κομματική τοποθέτηση 1879 Εκλογές -24 τοπικά ψηφοδέλτια 1885 Εκλογές -4 τοπικά ψηφοδέλτια 1893 Χρεοκοπία (πτώχευση) 1897 Ελληνοτουρκικός πόλεμος-ήττα Ελλάδας Ομάδα Ιαπώνων Αυγούστου Κίνημα Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί 14 Σεπτεμβρίου Διαδήλωση Επαγγελματικών Σωματείων πρωτεύουσας Φεβρουάριος Η Βουλή αποφασίζει αναθεώρηση Συντάγματος 10 Μαρτίου Διάλυση Στρατιωτικού Συνδέσμου 8 Αυγούστου Εκλογές για Αναθεωρητική Βουλή 5 Σεπτεμβρίου Ομιλία Βενιζέλου στο Σύνταγμα προγραμματικές δηλώσεις 22 Αυγούστου Ίδρυση κόμματος Φιλελευθέρων 6 Οκτωβρίου Παραίτηση κυβέρνησης Δραγούμη-Βενιζέλος πρωθυπουργός Νοέμβριος Εκλογές για Αναθεωρητική Βουλή-αποχή παλαιών κομμάτων-νίκη Φιλελευθέρων 1911 Α εξάμηνο 53 τροποποιήσεις Συντάγματος 1912 Μάρτιος Εκλογές-θρίαμβος Φιλελευθέρων Ίδρυση Λέσχης Φιλελευθέρων 1910 Ίδρυση Λαϊκού κόμματος 1913 Δολοφονία Γεωργίου Α -Νέος βασιλιάς ο Κωνσταντίνος 1914 Έκρηξη Α Παγκοσμίου Πολέμου διαφωνία Βενιζέλου- Κωνσταντίνου 1915 Διπλή παραίτηση κυβέρνησης Βενιζέλου εκλογές με αποχή των Φιλελευθέρων 1916 μέσα Το Κοινοβούλιο «χάνεται από το προσκήνιο» 26 Σεπτεμβρίου Συγκρότηση βενιζελικής κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη (διχασμός) 1917 Ο Κωνσταντίνος παραιτείται- Η Ελλάδα στον πόλεμο με την Αντάντ 1920 Απόπειρα δολοφονίας Βενιζέλου-δολοφονία Ι. Δραγούμη 10 Αυγούστου Συνθήκη Σεβρών Σελίδα 99

100 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Νοέμβριος Εκλογές -Ήττα Φιλελευθέρων Επάνοδος Κων/νου Ιανουαρίου Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση ανακηρύσσεται Συντακτική 1922 Μικρασιατική καταστροφή ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ-ΚΟΜΜΑΤΩΝ (. =οικονομία) Σεπτεμβρίου Επανάσταση για Σύνταγμα Εθνοσυνέλευση (Συντακτική) 1844 Σύνταγμα Ο Κωλέττης κατέχει πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησής του 1847 Θάνατος Κωλέττη 1849 Υπόθεση Πατσίφικο Κριμαϊκός πόλεμος ναυτικός αποκλεισμός Ελλάδας 1862 Φεβρουάριος Επανάσταση κατά Όθωνα 12 Οκτωβρίου Έξωση του Όθωνα 1862 Νοέμβριος Εκλογές για Συντακτική Βουλή Εθνοσυνέλευση (Συντακτική) 1863 Νέος βασιλιάς της Ελλάδος ο Γεώργιος Α Γλύξμπουργκ 1864 Προσάρτηση Επτανήσων Σύνταγμα 1875 Αρχή της Δεδηλωμένης Μεταβατική περίοδος (προς δικομματισμό) 1875 και 1879 Εκλογές κανένα κόμμα δεν κερδίζει κοινοβουλευτική πλειοψηφία 1881 Προσάρτηση Θεσσαλίας 1884 Εκλογές τα δυο μεγάλα κόμματα ελέγχουν το 92,2% των εδρών Μετά το 1882 Οι εκλογείς ψηφίζουν με κομματικά κριτήρια Δεκαετία 1890 Οι εκλογείς ψηφίζουν πολιτικούς με σαφή κομματική τοποθέτηση 1879 Εκλογές -24 τοπικά ψηφοδέλτια 1885 Εκλογές -4 τοπικά ψηφοδέλτια 1893 Χρεοκοπία (πτώχευση) 1896 Εργατική εξέγερση στο Λαύριο 1897 Ελληνοτουρκικός πόλεμος-ήττα Ελλάδας Ομάδα Ιαπώνων 1907 Ψήφιση νόμων που επιτρέπουν τις απαλλοτριώσεις 15 Αυγούστου Κίνημα Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί Σεπτεμβρίου Διαδήλωση Επαγγελματικών Σωματείων πρωτεύουσας ψήφισμα Φεβρουάριος Η Βουλή αποφασίζει αναθεώρηση Συντάγματος (6 Μαρτίου) Αγροτική εξέγερση Κιλελέρ 10 Μαρτίου Διάλυση Στρατιωτικού Συνδέσμου 8 Αυγούστου Εκλογές για Αναθεωρητική Βουλή Αυγούστου Ίδρυση κόμματος Φιλελευθέρων 5 Σεπτεμβρίου Ομιλία Βενιζέλου στο Σύνταγμα προγραμματικές δηλώσεις 6 Οκτωβρίου Παραίτηση κυβέρνησης Δραγούμη-Βενιζέλος πρωθυπουργός Νοέμβριος Εκλογές για Αναθεωρητική Βουλή-αποχή παλαιών κομμάτων-νίκη Φιλελευθέρων Σελίδα 100

101 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Ίδρυση Λαϊκού κόμματος 1911 Α εξάμηνο 53 τροποποιήσεις Συντάγματος Μάρτιος (Οκτώβριος) (Μάρτιος) Προϋπολογισμός : έσοδα έξοδα δρχ. Εκλογές-θρίαμβος Φιλελευθέρων Ίδρυση Λέσχης Φιλελευθέρων Έναρξη Βαλκανικών πολέμων Δολοφονία Γεωργίου Α -Νέος βασιλιάς ο Κωνσταντίνος (Ιούλιος) Τέλος Βαλκανικών Ενσωμάτωση Θεσσαλονίκης Φεντερασιόν προσάρτηση Ηπείρου, Μακεδονίας, νησιών Αιγαίου, Κρήτης Έκρηξη Α Παγκοσμίου Πολέμου διαφωνία Βενιζέλου-Κωνσταντίνου Επιστράτευση Διπλή παραίτηση κυβέρνησης Βενιζέλου εκλογές με αποχή των Φιλελευθέρων μέσα Το Κοινοβούλιο «χάνεται από το προσκήνιο» 26 Σεπτεμβρίου Συγκρότηση βενιζελικής κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη (διχασμός) 1918 Ίδρυση ΣΕΚΕ. Αγροτική μεταρρύθμιση Βενιζέλου (εφαρμογή μετά το 1922) Επικράτηση Βενιζέλου-ενοποίηση Ελλάδας- ιδιόμορφο δάνειο Ρωσική ή Οκτωβριανή Επανάσταση (πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία) Ο Κωνσταντίνος παραιτείται- Η Ελλάδα στον πόλεμο με την Αντάντ 1919 Έναρξη Μικρασιατικής εκστρατείας Νοέμβριος Ήττα Βενιζέλου στις εκλογές-επάνοδος βασιλιά Κωνσταντίνου-το κάλυμμα αποσύρεται 1920 Απόπειρα δολοφονίας Βενιζέλου-δολοφονία Ι. Δραγούμη 10 Αυγούστου Συνθήκη Σεβρών Νοέμβριος Εκλογές Ήττα Φιλελευθέρων Επάνοδος Κων/νου Ιανουαρίου Αναθεωρητική Εθνοσυνέλευση ανακηρύσσεται Συντακτική 1922 Μάρτιος Διχοτόμηση δραχμής (και το 1926) (Αύγουστος) Μικρασιατική καταστροφή πρόσφυγες στην Ελλάδα Πολλαπλασιασμός θυμάτων ελονοσίας και φυματίωσης 1924 Μετονομασία ΣΕΚΕ σε ΚΚΕ 1925 ΟΥΛΕΝ : φράγμα και τεχνητή λίμνη στο Μαραθώνα 1927 Μάιος Ίδρυση Τράπεζας Ελλάδος 1929 Οικονομική κρίση στη Ν.Υόρκη (κραχ) 1932 Η παγκόσμια οικονομική κρίση στην Ελλάδα-πτώχευση 1936 (4 Αυγούστου) Επιβολή Δικτατορίας Μεταξά Σελίδα 101

102 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΩΝ Εκλογές Αυγούστου 1910 (για την Α Αναθεωρητική Βουλή) Κόμματα αρχηγοί Έδρες 1 Κόμμα Θεοτόκη Γεώργιος Θεοτόκης 94 2 Κόμμα Ράλλη Δημήτριος Ράλλης 64 3 Κόμμα Ζαΐμη Αλέξανδρος Ζαΐμης 13 4 Ανεξάρτητοι υποψήφιοι Αγροτικοί Θεσσαλίας Λαϊκοί 45 7 Κόμμα Μαυρομιχάλη Κυριακούλης Μαυρομιχάλης 34 8 Κόμμα Δημητρακόπουλος 21 Δημητρακόπουλου 9 Σοσιαλιστές 4 10 Κοινωνιολόγοι 2 σύνολο 362 Εκλογές Νοεμβρίου 1910 (για τη Β Αναθεωρητική Βουλή) Κόμματα αρχηγοί Έδρες 1 Κόμμα Φιλελευθέρων Ελευθέριος Βενιζέλος Αγροτικοί Θεσσαλίας 28 3 Κοινωνιολόγοι 7 4 Ανεξάρτητοι - 20 σύνολο 362 Εκλογές Μαρτίου 1912 Κόμματα Αρχηγοί Έδρες 1 Κόμμα Φιλελευθέρων Ελευθέριος Βενιζέλος Κόμμα Θεοτόκη Γεώργιος Θεοτόκης 10 3 Κόμμα Μαυρομιχάλη Κυριακούλης Μαυρομιχάλης 8 4 Κόμμα Ράλλη Δημήτριος Ράλλης 6 5 Κόμμα Ζαΐμη Αλέξανδρος Ζαΐμης 4 6 Κοινωνιολόγοι 5 7 Ανεξάρτητοι υποψήφιοι - 3 σύνολο 181 Εκλογές Νοεμβρίου 1920 Κόμματα Αρχηγοί Ψήφοι Έδρες 1 Ηνωμένη Αντιπολίτευσις Δημήτριος Γούναρης 368, Κόμμα Φιλελευθέρων Ελευθέριος Βενιζέλος 375, Ανεξάρτητοι υποψήφιοι - 2,465 0 Σελίδα 102

103 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) σύνολο 746, (λόγω του εκλογικού νόμου, Κόμμα των Φιλελευθέρων εξέλεξε λιγότερους βουλευτές, παρά το ότι το συγκέντρωσε περισσότερες ψήφους!) Κατάλογος Πρωθυπουργών της Ελλάδας Βασίλειον της Ελλάδος - Συνταγματική μοναρχία ( ) Πρωθυπουργός Γέν.- Θάν. Πρωθυπουργία Ανδρέας Μεταξάς Σεπτεμβρίου Φεβρουαρίου 1844 (πρώτος συνταγματικός πρωθυπουργός) Κωνσταντίνος Κανάρης Φεβρουαρίου Μαρτίου 1844 Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Μαρτίου Αυγούστου 1844 Ιωάννης Κωλέττης Αυγούστου Σεπτεμβρίου 1847 Κίτσος Τζαβέλας Σεπτεμβρίου Μαρτίου 1848 Γεώργιος Κουντουριώτης Μαρτίου Οκτωβρίου 1848 Κωνσταντίνος Κανάρης Οκτωβρίου Δεκεμβρίου 1849 Αντώνιος Κριεζής Δεκεμβρίου Μαΐου 1854 Κωνσταντίνος Κανάρης Μαΐου Ιουλίου 1854 Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Ιουλίου Σεπτεμβρίου 1855 Δημήτριος Βούλγαρης Σεπτεμβρίου Νοεμβρίου 1857 Αθανάσιος Μιαούλης Νοεμβρίου Μαΐου 1862 Ιωάννης (Γενναίος) Κολοκοτρώνης Μαΐου Οκτωβρίου 1862 Δημήτριος Βούλγαρης Οκτωβρίου Φεβρουαρίου 1863 (επαναστατική-προσωρινή) Αριστείδης Μωραϊτίνης Φεβρουαρίου Φεβρουαρίου 1863 Ζηνόβιος Βάλβης Φεβρουαρίου Μαρτίου 1863 Διομήδης Κυριάκος Μαρτίου Απριλίου 1863 Μπενιζέλος Ρούφος Απριλίου Οκτωβρίου 1863 Δημήτριος Βούλγαρης Οκτωβρίου Μαρτίου 1864 Κωνσταντίνος Κανάρης Μαρτίου Απριλίου 1864 Ζηνόβιος Βάλβης Απριλίου Ιουλίου 1864 Βασίλειον της Ελλάδος Βασιλευομένη Δημοκρατία ( ) Κωνσταντίνος Κανάρης Ιουλίου Φεβρουαρίου 1865 Μπενιζέλος Ρούφος Φεβρουαρίου Μαρτίου 1865 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Μαρτίου Οκτωβρίου 1865 Επαμεινώνδας Δεληγιώργης Οκτωβρίου Νοεμβρίου 1865 Δημήτριος Βούλγαρης Νοεμβρίου Νοεμβρίου 1865 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Νοεμβρίου Νοεμβρίου 1865 Επαμεινώνδας Δεληγιώργης Νοεμβρίου Νοεμβρίου 1865 Μπενιζέλος Ρούφος Νοεμβρίου Ιουνίου 1866 Δημήτριος Βούλγαρης Ιουνίου Δεκεμβρίου 1866 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Δεκεμβρίου Δεκεμβρίου 1867 Αριστείδης Μωραϊνίτης Δεκεμβρίου Ιανουαρίου 1868 Δημήτριος Βούλγαρης Ιανουαρίου Ιανουαρίου 1869 Θρασύβουλος Ζαΐμης Ιανουαρίου Ιουλίου 1870 Επαμεινώνδας Δεληγιώργης Ιουλίου Δεκεμβρίου 1870 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Δεκεμβρίου Οκτωβρίου 1871 Θρασύβουλος Ζαΐμης Οκτωβρίου Δεκεμβρίου 1871 Δημήτριος Βούλγαρης Δεκεμβρίου Ιουλίου 1872 Επαμεινώνδας Δεληγιώργης Ιουλίου Φεβρουαρίου 1874 Δημήτριος Βούλγαρης Φεβρουαρίου Απριλίου 1875 Χαρίλαος Τρικούπης Απριλίου Οκτωβρίου 1875 (αρχή της δεδηλωμένης) Σελίδα 103

104 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Οκτωβρίου Νοεμβρίου 1876 Επαμεινώνδας Δεληγιώργης Νοεμβρίου Δεκεμβρίου 1876 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Δεκεμβρίου Φεβρουαρίου 1877 Επαμεινώνδας Δεληγιώργης Φεβρουαρίου Μαΐου 1877 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Μαΐου Μαΐου 1877 Κωνσταντίνος Κανάρης Μαΐου Σεπτεμβρίου 1877 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Ιανουαρίου Οκτωβρίου 1878 Χαρίλαος Τρικούπης Οκτωβρίου Οκτωβρίου 1878 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Οκτωβρίου Μαρτίου 1880 Χαρίλαος Τρικούπης Μαρτίου Οκτωβρίου 1880 Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Οκτωβρίου Μαρτίου 1882 Χαρίλαος Τρικούπης Μαρτίου Απριλίου 1885 Θεόδωρος Δηλιγιάννης Απριλίου Απριλίου 1886 Δημήτριος Βάλβης Απριλίου Μαΐου 1886 Χαρίλαος Τρικούπης Μαΐου Οκτωβρίου 1890 Θεόδωρος Δηλιγιάννης Οκτωβρίου Φεβρουαρίου 1892 Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος Φεβρουαρίου Ιουνίου 1892 Χαρίλαος Τρικούπης Ιουνίου Μαΐου 1893 Σωτήριος Σωτηρόπουλος Μαΐου Οκτωβρίου 1893 Χαρίλαος Τρικούπης Οκτωβρίου Ιανουαρίου 1895 Νικόλαος Δελιγιάννης Ιανουαρίου Μαΐου 1895 Θεόδωρος Δηλιγιάννης Μαΐου Απριλίου 1897 Δημήτριος Ράλλης Απριλίου Σεπτεμβρίου 1897 Αλέξανδρος Ζαΐμης Σεπτεμβρίου Απριλίου 1899 Γεώργιος Θεοτόκης Απριλίου Νοεμβρίου 1901 Αλέξανδρος Ζαΐμης Νοεμβρίου Νοεμβρίου 1902 Θεόδωρος Δηλιγιάννης Νοεμβρίου Ιουνίου 1903 Γεώργιος Θεοτόκης Ιουνίου Ιουνίου 1903 Δημήτριος Ράλλης Ιουνίου Δεκεμβρίου 1903 Γεώργιος Θεοτόκης Δεκεμβρίου Δεκεμβρίου 1904 Θεόδωρος Δηλιγιάννης Δεκεμβρίου Μαΐου 1905 Δημήτριος Ράλλης Ιουνίου Δεκεμβρίου 1905 Γεώργιος Θεοτόκης Δεκεμβρίου Ιουλίου 1909 Δημήτριος Ράλλης Ιουλίου Αυγούστου 1909 Κυριακούλης Μαυρομιχάλης Αυγούστου Ιανουαρίου 1910 Στέφανος Δραγούμης Ιανουαρίου Οκτωβρίου 1910 Ελευθέριος Βενιζέλος Οκτωβρίου Φεβρουαρίου 1915 Δημήτριος Γούναρης Φεβρουαρίου Αυγούστου 1915 Ελευθέριος Βενιζέλος Αυγούστου Σεπτεμβρίου 1915 Αλέξανδρος Ζαΐμης Σεπτεμβρίου Οκτωβρίου 1915 Στέφανος Σκουλούδης Οκτωβρίου Ιουνίου 1916 Αλέξανδρος Ζαΐμης Ιουνίου Σεπτεμβρίου 1916 Νικόλαος Καλογερόπουλος Σεπτεμβρίου Σεπτεμβρίου 1916 Ελευθέριος Βενιζέλος Σεπτεμβρίου Ιουνίου 1917 (επαναστατική-θεσ/νίκη-διχασμός) Σπυρίδων Λάμπρος Σεπτεμβρίου Απριλίου 1917 Αλέξανδρος Ζαΐμης Απριλίου Ιουνίου 1917 Ελευθέριος Βενιζέλος Ιουνίου Νοεμβρίου 1920 Δημήτριος Ράλλης Νοεμβρίου Ιανουαρίου 1921 Νικόλαος Καλογερόπουλος Ιανουαρίου Απριλίου 1921 Δημήτριος Γούναρης Μαρτίου Μαΐου 1922 Σελίδα 104

105 Κεφ. Β, Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ & ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Νικόλαος Στράτος Μαΐου Μαΐου 1922 Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης Μαΐου Αυγούστου 1922 Νικόλαος Τριανταφυλλάκος Αυγούστου Σεπτεμβρίου 1922 Αναστάσιος Χαραλάμπης Σεπτεμβρίου Σεπτεμβρίου 1922 Σωτήριος Κροκιδάς Σεπτεμβρίου Νοεμβρίου 1922 Στυλιανός Γονατάς Νοεμβρίου Ιανουαρίου 1924 Ελευθέριος Βενιζέλος Ιανουαρίου Φεβρουαρίου 1924 Γεώργιος Καφαντάρης Φεβρουαρίου Μαρτίου 1924 Β Ελληνική Δημοκρατία ( ) Αλέξανδρος Παπαναστασίου Μαρτίου Ιουλίου 1924 Θεμιστοκλής Σοφούλης Ιουλίου Οκτωβρίου 1924 Ανδρέας Μιχαλακόπουλος Οκτωβρίου Ιουνίου 1925 Θεόδωρος Πάγκαλος Ιουνίου Ιουλίου 1926 (δικτατορία) Αθανάσιος Ευταξίας Ιουλίου Αυγούστου 1926 (δικτατορία) Γεώργιος Κονδύλης Αυγούστου Δεκεμβρίου 1926 Αλέξανδρος Ζαΐμης Δεκεμβρίου Ιουλίου 1928 Ελευθέριος Βενιζέλος Ιουλίου Μαΐου 1932 Αλέξανδρος Παπαναστασίου Μαΐου Ιουνίου 1932 Ελευθέριος Βενιζέλος Ιουνίου Νοεμβρίου 1932 Παναγής Τσαλδάρης Νοεμβρίου Ιανουαρίου 1933 Ελευθέριος Βενιζέλος Ιανουαρίου Μαρτίου 1933 Αλέξανδρος Οθωναίος Μαρτίου Μαρτίου 1933 Παναγής Τσαλδάρης Μαρτίου Οκτωβρίου 1935 Παλινόρθωση της Μοναρχίας ( ) Γεώργιος Κονδύλης Οκτωβρίου Νοεμβρίου 1935 Κωνσταντίνος Δεμερτζής Νοεμβρίου Απριλίου 1936 Ιωάννης Μεταξάς Απριλίου Ιανουαρίου 1941 (δικτατορία από 4 Αυγούστου) Αλέξανδρος Κορυζής Ιανουαρίου Απριλίου 1941 Σελίδα 105

106 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Κεφ. 3 ο Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) - ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 107 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ.107 Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός) Άλλα προσφυγικά ρεύματα Η μακραίωνη.108 και ισχυρή ελληνική 3. Η περίθαλψη ( ) 1916 : Αν.Μακεδονία παρουσία.108 στη 4. Η παλιννόστηση Μ.Ασία.108 Η «Πατριαρχική Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Επιτροπή» (1918) 1. Η έξοδος Το πρώτο διάστημα Η μικρασιατική.110 εκστρατεία Οι άθλιες συνθήκες και 3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών καταστροφή διαβίωσης.111 κατά ( ) το Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ πρώτο διάστημα 1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων Η αγροτική αποκατάσταση Η αστική αποκατάσταση Στόχος.113 Η εγκατάσταση των αγροτώνπροσφύγων Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων Ο παραχωρούμενος.114 κλήρος 2. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση.114 Οι ελληνοτουρκικές Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ συμφωνίες ως το Η ενσωμάτωση των προσφύγων Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων.116 ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΑΡΤΕΣ Σελίδα 106

107 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19 ο ΑΙΩΝΑ / ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πότε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 Προέλευσηπροορισμός από Οθωμανική Αυτοκρατορία προς επαναστατημένη Ελλάδα Αίτια 1. από Μ.Ασία : φόβος - ανασφάλεια (τρομοκρατικές ενέργειες Τούρκων για πρόληψη εξεγέρσεων) 2. από ηπειρωτική Ελλάδα, νησιά Αιγαίου : συνέπεια της αποτυχίας της Επανάστασης και όχι οργανωμένοι διωγμοί Αποτελέσματα 1. διαμόρφωσαν το δημογραφικό χάρτη της ανεξάρτητης Ελλάδας 2. Συνετέλεσαν στη γνωριμία και πνευματική αλληλεπίδραση των Ελλήνων μεταξύ τους 3. Βοήθησαν στη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους (συγκέντρωση και συγχώνευση ελληνικών πληθυσμών στο νέο κράτος) ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 ο ΑΙΩΝΑ / ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύγκριση με 19 ο αι. Συχνότερα και πιο πολυάριθμα τα προσφυγικά ρεύματα στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Αίτια πολεμικές συγκρούσεις, εχθρότητα βαλκανικών χωρών Το τελευταίο και μαζικότερο Ξεριζωμός των Ελλήνων Μ.Ασίας και Αν. Θράκης το 1922 (μικρασιατική προσφυγικό ρεύμα καταστροφή) >>> μεγάλος αριθμός ( ) και οριστική εκδίωξη Τα πρώτα προσφυγικά ρεύματα του 20 ου αιώνα (έως το 1914) 1. από Ανατολική Ρωμυλία λόγω βιαιοπραγιών Βουλγάρων (Μακεδονικός Αγώνας) απέλαση Ελλήνων Ρουμανίας (Κουτσοβλαχικό ζήτημα) μετά τους Βαλκανικούς 3. από Βουλγαρία, Δ. Θράκη, Αν. Μακεδονία και σερβικές περιοχές (1913, Συνθήκη 4. από Ρωσία (περιοχή Καυκάσου) στην Κ. Μακεδονία (το ρεύμα αναχαιτίστηκε από Βουκουρεστίου) ελ. Κυβέρνηση) Α.1. Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΟΥ 1914 (Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ) Η Ελληνική παρουσία στη Μ.Ασία (αίτιο) Ο τουρκικός εθνικισμός (αίτιο) Η μεθόδευση και η έναρξη των διωγμών η αντίδραση της ελληνικής πλευράς Μορφές καταπίεσης Ελλήνων Συνέπειες Μακραίωνη Αραίωση ελ. πληθυσμών μετά τον 12 ο αιώνα (εξισλαμισμοί) >>> ενίσχυσή τους 18 ο και 19 ο αιώνα (μεταναστεύσεις από Ελλάδα) Οικονομική, πνευματική άνθηση, κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση Αφύπνιση στα τέλη 19 ου αιώνα-ενίσχυση μετά την εδαφική συρρίκνωση Οθ. Αυτοκρατορίας (Βαλκανικοί-Α Π.Π.) Εχθρότητα κατά μειονοτήτων (Έλληνες-Αρμένιοι : κυρίαρχοι στο εμπόριο-βιομηχανία) Εκκρεμεί η αναγνώριση της ελ. κυριαρχίας στα νησιά Αιγαίου (ελληνοτουρκική ένταση) Αρχές 1914 : μεταναστεύσεις μουσουλμάνων Σερβίας, Βουλγαρίας, Ελλάδας προς Μ.Ασία + έναρξη Α Π.Π. >>> πρόσχημα εκδίωξης Ελλήνων Διωγμοί Ελλήνων Αν. Θράκης Δ.Μ.Ασίας (Μάιος) πρόσχημα εκκένωσης για στρατιωτικούς λόγους καθοδήγηση Γερμανών προηγήθηκε ανθελληνική εκστρατεία στον τουρκικό τύπο και καταπίεση Ελλήνων (λεηλασίες, δολοφονίες) Οικ. Πατριαρχείο κηρύττει την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό-κλείνει εκκλησίεςσχολεία Διπλωματικές ενέργειες ελ. κυβέρνησης για ανταλλαγή-μικτή Επιτροπή (δεν λειτούργησε λόγω εισόδου Τουρκίας στον πόλεμο) 1. Έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών 2. Εμπόδια στο ελ. εμπόριο 3. Εκτοπίσεις πληθυσμών στο εσωτερικό της Μ. Ασίας 4. Τάγματα εργασίας 5. Σύλληψη και εκτέλεση λιποτακτών μετά την κατάργηση της εξαγοράς της θητείας Κύμα φυγής προς Ελλάδα Εγκατάσταση Μουσουλμάνων στα ελ. σπίτια Επέκταση διωγμών ως το 1918 και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος) Σελίδα 107

108 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) 2. ΑΛΛΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ( ) έτος προέλευση αιτία Από Αν.Μακεδονία Μετά την κατάληψή της από Βουλγάρους (Α Π.Π.) 1918 : επιστροφή-υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Αν. Μακεδονίας Αμοιβαία μετανάστευση 50,000 Μετά τη συνθήκη του Νεϊγύ και το Σύμφωνο περί αμοιβαίας Βουλγάρων από Ελλάδα-30,000 μεταναστεύσεως Ελλάδος και Βουλγαρίας Ελλήνων από Βουλγαρία (+20,000 προ της Συνθήκης) Από Ρωσία στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και στην Ελλάδα (και Αρμένιοι-Ρώσοι) Ρωσική Επανάσταση (1917) κατάληψη ρωσικών επαρχιών από Τούρκους Από Βόρειο Ήπειρο (μετά την ίδρυση του αλβανικού κράτους) Από Ρουμανία Πεδίο πολεμικών συγκρούσεων Νοτιοδυτική Μ. Ασία, Υπό ιταλική κατοχή Αϊδίνιο, εσωτερικό Μ. Ασίας (έναρξη μικρασιατικού πολέμου) κ. εξής Δωδεκάνησα Υπό ιταλική κατοχή Συνολικά 800,000 ως το 1920 Με δικά τους μέσα ή με βοήθεια κράτους Τόποι προορισμού : Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Μακεδονία, νησιά Αν. Αιγαίου, Κρήτη, Βόλος, Πάτρα, νησιά Αργοσαρωνικού Α.3. Η ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ( ) Αρχικά έργο εθελοντών Επιτροπές Υπ. Εσωτερικών : διανομή τροφίμων, ιματισμού, οικονομική βοήθεια Έσοδα από εράνους, δωρεές, κρατική επιχορήγηση 1914 : Οργανισμός στη Θεσσαλονίκη : εγκατάσταση σε εγκαταλειμμένα χωριά Κ. και Αν. Μακεδονίας, συσσίτιο, προσωρινή στέγη, ιατρική περίθαλψη κατά το Διχασμό ( ) : Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως στη Θεσσαλονίκη Ιούλιος 1917 (μετά την επικράτηση Βενιζέλου) : Υπουργείο Περιθάλψεως περίθαλψη και για οικογένειες εφέδρων και θυμάτων πολέμου : πιο οργανωμένη περίθαλψη παρά τον πόλεμο 450,000 δέχτηκαν περίθαλψη Η μέριμνα περιλάμβανε : 1. Χρηματικό βοήθημα (ιδίως ιερείς, δάσκαλοι, επιμελείς μαθητές) 2. Συσσίτιο (Πατριωτικό ίδρυμα) 3. Ιατρική περίθαλψη-διορισμός γιατρών, φαρμακοποιών, μαιών 4. Φάρμακα-νοσηλεία 5. Στέγαση σε προσωρινά καταλύματα 6. Ενδύματα-κλινοσκεπάσματα 7. Βοήθεια για εύρεση εργασίας 8. Δωρεάν μετακίνηση Α.4. Η ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗ Από το τέλος του Α Π.Π. (τέλος 1918) Οκτώβριος 1918 : Πατριαρχική Επιτροπή στην ΚΠολη για επαναπατρισμό εκτοπισμένων Τμηματικά επέστρεψαν αρχικά οι πιο εύποροι και από ορισμένες μόνο περιοχές της Δ. Μ. Ασίας Ως το τέλος του 1920 σχεδόν όλοι στη Μ. Ασία και Αν. Θράκη Οι περισσότεροι επέστρεψαν μετά την απόβαση του ελλ. Στρατού στη Σμύρνη (Μάιος 1919) Συνθήκες άσχημες-καταστροφές σπιτιών, εκκλησιών, σχολείων-εγκατάσταση Μουσουλμάνων Ίδρυση Υπηρεσίας Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως (Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης) Μετά την Καταστροφή (Αύγουστος 1922) ξανά πρόσφυγες Σελίδα 108

109 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Β.1.Η ΕΞΟΔΟΣ Η μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή 15 Μαίου 1919 : ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη επέκταση ζώνης κατοχής 24 Ιουλίου 1920 : Συνθήκη Σεβρών (η περιοχή της Σμύρνης παραχωρείται στην Ελλάδα) Νοέμβριος 1920 : ήττα Βενιζέλου στις εκλογές-αντιβενιζελική κυβέρνηση Δεκέμβριος 1920 : επιστροφή Κωνσταντίνου-οι σύμμαχοι εγκαταλείπουν την Ελλάδα-ισχυροποίηση εθνικιστών Κεμάλ Αύγουστος 1922 : μικρασιατική καταστροφή μεγάλο προσφυγικό ρεύμα προς Ελλάδα Οι πρόσφυγες : Συνολικά πρόσφυγες ( Αρμένιοι) Έλληνες Αν. Θράκης : προθεσμία ενός μηνόςπήραν κινητή περιουσία τους Διώξεις στη βορειοδυτική Μ.Ασία (Προποντίδα)-Πορείες αιχμαλώτων και ομήρων ετών προς εσωτερικό Μ.Ασίας κακουχίεςασιτία-θάνατος αρκετοί Έλληνες του Πόντου στη Ρωσία Έλληνες Χερσονήσου Καλλίπολης έφυγαν αργότερα Μετά την καταστροφή πρόσφυγες από Βουρλά, Αϊβαλί, Μοσχονήσια (και Σμύρνη) Πριν από την καταστροφή : Έλληνες Μ. Ασίας (από Πόντο, Κιλικία, Καππαδοκία) κατέφυγαν στη Σμύρνη ή Ελλάδα Έλληνες παρέμειναν στην Καππαδοκία, Κ. και Ν. Μ. Ασία ήρθαν στην Ελλάδα με φροντίδα Μικτής επιτροπής Σελίδα 109

110 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Οι συνθήκες διαβίωσης κατά το πρώτο διάστημα Άθλιες συνθήκες διαβίωσης (πρόχειρη στέγαση-υποσιτισμός) επιδημίες-αρρώστιες (ελονοσία, τύφος, γρίπη, φυματίωση) Πολλοί θάνατοι προσφύγων από τον πρώτο κιόλας χρόνο μειωμένος αριθμός γεννήσεων μετανάστευση σε άλλες χώρες Β.2.ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Η απογραφή του 1928 ( ) δεν αποδίδει την πραγματικότητα : ήταν πολλοί περισσότεροι ( ) Οι πρόσφυγες ήταν και ψυχικά τραυματισμένοι (απώλεια δικών τους, πατρίδας) Η φροντίδα κατά το πρώτο διάστημα κρατική φροντίδα για διατροφή, προσωρινή στέγαση, ιατρική περίθαλψη ιδιωτικές πρωτοβουλίες ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις : έρανοι, συσσίτια, διανομή ψωμιού, ρουχισμού κά. Κρατικοί φορείς που ανέλαβαν την περίθαλψη το πρώτο διάστημα Υπουργείο Περιθάλψεως (έκτακτο προσωπικό) Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Νοέμβριος 1922) : ξύλινα παραπήγματα αυτοσχέδιες κατασκευές (γύρω από πόλεις, πλατείες, οικόπεδα) χρησιμοποίηση στεγασμένων χώρων (σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, θέατρα, στρατώνες, δημ. κτίρια, αποθήκες, υπόγεια) επίταξη σπιτιών κατοικίες Η δυσκολία προσαρμογής των προσφύγων κατά το πρώτο διάστημα Αρχικά θεωρούσαν προσωρινή τη διαμονή τους στην Ελλάδα-έλπιζαν σε επιστροφή Καθυστέρηση κοινωνικής και οικονομικής ένταξής τους-ταύτισης με γηγενείς Μετά τη συνθήκη της Λοζάννης (1923- ανταλλαγή πληθυσμών) συνειδητοποιούν ότι δεν θα γυρίσουν και ενσωματώνονται Σελίδα 110

111 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Β.3.Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Η ελληνοτουρκική Σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών Ελλάδας Τουρκίας (30 Ιανουαρίου 1923) Όροι Σύμβασης 1. υποχρεωτική ανταλλαγή Ελλήνων Ορθοδόξων Τουρκίας- Τούρκων Μουσουλμάνων Ελλάδας 2. ισχύει και για τους ήδη πρόσφυγες και για όσους είχαν παραμείνει στις εστίες τους 3. αναδρομική ισχύς για μετακινήσεις από έναρξη Α Βαλκανικού πολέμου (18 Οκτωβρίου 1912) 4. εξαιρούνται Έλληνες ΚΠολης και Ίμβρου-Τενέδου Μουσουλμάνοι Δυτικής Θράκης οι ανταλλάξιμοι (=μετακινούμενοι Έλληνες και Τούρκοι) : 5. αποβάλλουν την παλιά ιθαγένεια και παίρνουν την ιθαγένεια της χώρας που εγκαθίστανται 6. μπορούν να μεταφέρουν κινητή περιουσία 7. δικαιούνται ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με αυτήν που εγκατέλειψαν 8. Η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής τους διευκολύνει στη μετακίνηση Η ανταλλαγή ήταν μαζική και υποχρεωτική (οι προηγούμενες παρόμοιες συμφωνίες είχαν εθελοντικό χαρακτήρα) Οι αντιδράσεις και η σκοπιμότητα Πρόσφυγες αντίθετοι (συλλαλητήρια), γιατί έχαναν ελπίδα Αντιδράσεις προσφύγων επιστροφής - πικρία Βενιζέλος και Κεμάλ : 1. Διασφάλιζαν και αναγνώριζαν τα νέα σύνορα 2. Επιτυγχανόταν εθνική ομοιογένεια (και στις δυο χώρες) Σκοπιμότητα υπογραφής της σύμβασης 3. Μπορούσαν απρόσκοπτα να ασχοληθούν με την εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη 4. Συμφωνούσε η Κοινωνία των Εθνών Η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής Ιδρύθηκε βάσει του άρθρου 11 της Σύμβασης Έδρα η Κωνσταντινούπολη Ένδεκα μέλη (4 Έλληνες-4 Τούρκοι-3 από ουδέτερες χώρες) Αρμοδιότητες : 1. καθορισμός τρόπου μετανάστευσης 2. Εκτίμηση ακίνητης περιουσίας ανταλλαξίμων (ώστε να δοθεί η προβλεπόμενη αποζημίωση) ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ-ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ (30/1/1923) Σελίδα 111

112 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Γ.1.Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ (Ε.Α.Π.) Η Ε.Α.Π. Ίδρυση από Κοινωνία των Εθνών, Σεπτέμβριος 1923 Αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση Έδρα Αθήνα Αποστολή : παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση προσφύγων Τα μέσα που διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην Ε.Α.Π. 1. Ιδιοκτησίες Τούρκων ανταλλαξίμων και Βουλγάρων Κτήματα απαλλοτριωμένα (αγροτική μεταρρύθμιση-νόμος 1917) - Μοναστηριακή γη (σύνολο στρέμματα) 2. Οικόπεδα μέσα ή γύρω από πόλεις για ανέγερση συνοικισμών 3. Δύο εξωτερικά δάνεια (1924, 1928) 4. Προσωπικό Υπ. Γεωργίας και Υπ. Προνοίας και Αντιλήψεως Παράμετροι που έλαβε υπόψη της η Ε.Α.Π. για την αποκατάσταση των προσφύγων απασχόληση ίδια με αυτήν που είχαν στην πατρίδα τους- εγκατάσταση καλλιεργητών δημητριακών στη Μακεδονία - 1.Διάκριση σε αστούς και αγρότες Δ. Θράκη, καπνοπαραγωγών στην Αν. Μακεδονία-Δ. Θράκη, αμπελουργών στην Κρήτη, σηροτρόφων στο Σουφλί-Έδεσσα κά. οι πρόσφυγες που έρχονταν από την ίδια περιοχή να εγκατασταθούν μαζί (Νέα Σμύρνη, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα 2.Τόπος προέλευσης Μουδανιά,, Νέα Αλικαρνασσός) σε λίγες περιπτώσεις έγινε δυνατό 1. μουσουλμανικά κτήματα 3.Αντικειμενικές συνθήκες 2. Η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και λιγότερο δαπανηρή 3.α.Δόθηκε βάρος στη γεωργία (αγροτική 3. Η αγροτική παραγωγή ήταν η βάση της ελλ. οικονομίας αποκατάσταση), γιατί: 4. Πολιτική σκοπιμότητα : αποφυγή κοινωνικών αναταραχών (γεωργοί μικροϊδιοκτήτες πιο συντηρητικοί από εργατικό προλεταριάτο) 3.β.Προτεραιότητα στην εγκατάσταση στη Μακεδονία και Δυτική Θράκη, γιατί : Προβλήματα : Οι παραπάνω παράμετροι δεν εφαρμόστηκαν πάντοτε Κινητικότητα προσφύγων : μετακινήσεις για καλύτερες συνθήκες Πολλοί αστοί πρόσφυγες αποκαταστάθηκαν ως αγρότες και αντίστροφα, για να επωφεληθούν Άλλοι φορείς που ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων ( ) Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το 1925) Υπουργείο Γεωργίας ΕΑΠ λειτούργησε ως το Υπήρχαν εκεί τα εγκαταλειμμένα κτήματα Μουσουλμάνων και Βουλγάρων >>> γρήγορη αποκατάσταση και αύξηση παραγωγής 2. Κάλυψη δημογραφικού κενού (από αποχώρηση Μουσουλμάνων-Βουλγάρων, απώλειες πολέμων)- εποικισμός παραμεθόριων περιοχών Πρόσφυγες από τη Μ. Ασία στο καράβι για τον Πειραιά Σελίδα 112

113 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Γ.2.Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ έργο της ΕΑΠ στόχος η δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών εγκατάσταση σε παραχωρούμενος κλήρος (χωράφι) εγκαταλελειμμένα χωριά νέους συνοικισμούς προσαρτημένους σε χωριά νέους αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς ποίκιλλε (σε μέγεθος) ανάλογα με : μέγεθος οικογένειας ποιότητα εδάφους είδος της καλλιέργειας δυνατότητα άρδευσης ήταν συνήθως τεμάχια αγρών σε διαφορετικές τοποθεσίες (όχι ενιαία έκταση) η διανομή κλήρου αρχικά προσωρινή οριστική μετά την κτηματογράφηση Παραχωρούνταν και στέγη (σπίτι), εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα. (εκτός του κλήρου) Κτίσματα (σπίτια) δύο δωμάτια, μία αποθήκη και ένας σταύλος απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία) σύστημα ανέγερσης από τους ίδιους τους πρόσφυγες με χορήγηση οικοδομικών υλικών (αυτεπιστασία). με δόσεις πληρωμή κλήρου μετά τη διάλυση της ΕΑΠ (1930) τα χρέη εισέπραττε η Αγροτική Τράπεζα. Αρχικά : τίτλος απλής κατοχής. τίτλος μετά την αποπληρωμή του χρέους : τίτλος πλήρους κυριότητας Γ.3.Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Διαφορές με αγροτική αποκατάσταση 1. Την ανέλαβε περισσότερο το κράτος (η ΕΑΠ έδωσε οικονομική βοήθεια σε επιχειρήσεις) 2. περιλάμβανε μόνο στέγαση (όχι εργασία) 3. συνάντησε περισσότερα εμπόδια : 1. μεγάλος αριθμός προσφύγων 2. λίγα τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια στις πόλεις 3. καθυστέρηση κρατικών οικιστικών προγραμμάτων (πολιτική ανωμαλία - κακή οικονομική κατάσταση) 4. περιπλάνηση αστών προσφύγων από πόλη σε πόλη σε αναζήτηση εργασίας, όπως : «μεροκάματα» σε οικοδομές, εργοστάσια, βιοτεχνίες πλανόδιοι ναυτεργάτες εργάτες σε δημόσια έργα Οι αστικοί συνοικισμοί (επέκταση των πόλεων όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες) Καισαριανή, Βύρωνας, Νέας Ιωνία, Koκκινιά μικρές κατοικίες ανεγέρθηκαν από εργολάβους ή τους ίδιους τους πρόσφυγες έλλειψη έργων υποδομής άλλοι τρόποι στέγασης : προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες για στέγαση Η στέγαση των εύπορων προσφύγων νοίκιασαν ή αγόρασαν κατοικίες (ανάμειξη με γηγενείς ) ίδρυση οικισμών με δική τους πρωτοβουλία : ίδρυση οικοδομικού συνεταιρισμού αγορά έκτασης σε προνομιούχο περιοχή οικοδόμηση αστικών κατοικιών καλής ποιότητας. (Νέα Σμύρνη -Καλλίπολη ) Οι άποροι πρόσφυγες χωρίς αποκατάσταση Σελίδα 113

114 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) πρόχειρες κατασκευές στις παρυφές παλαιών οικισμών παραγκουπόλεις αθλιότητα Δ.1.Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ Βάσει Σύμβασης Λοζάνης οι ανταλλάξιμοι δικαιούνται ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με αυτήν που εγκατέλειψαν Ποιοι φορείς ανέλαβαν την εκτίμηση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν Η λύση της προσωρινής εκτίμησης Διαδικασία προσωρινής εκτίμησης Διαδικασία οριστικής εκτίμησης Μικτή Επιτροπή Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών (1924-Υπ. Γεωργίας) Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών (κατά τόπους) Λόγω καθυστέρησης της εκτίμησης >>> προκαταβολή από Εθνική Τράπεζα ως την τελική/οριστική αποζημίωση >>> προσωρινή εκτίμηση Δηλώσεις προσφύγων στα Γραφεία Ανταλλαγής Εξέταση δηλώσεων από ειδικές επιτροπές προσφύγων (συμπατριώτες ενδιαφερομένων) Δυνατότητα αναθεώρησης σε Ανώτατο Συμβούλιο Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης Δευτεροβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης (για ενδεχόμενα προβλήματα) Δύσκολο το έργο της εκτίμησης-υπονόμευση από Τουρκία Δ.2.Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Οι ελληνοτουρκικές συμφωνίες ως το 1930 (ρύθμισαν τα επίμαχα θέματα-δεν εφαρμόστηκαν ποτέ) Σύμβαση Άγκυρας (Ιούνιος 1925 ) Συμφωνία Αθηνών (Δεκέμβριος 1926) Ιουνίου Οκτωβρίου 1930 (3 συμφωνίες) Πρόσκαιρη βελτίωση ελληνοτουρκικών σχέσεων Αντιδράσεις προσφύγων Οι ελληνοτουρκικές συμφωνίες του 1930 επάνοδος Φιλελευθέρων στην εξουσία Βενιζέλος επιθυμεί ρύθμιση οικονομικών διαφορών και αναγνώριση εδαφικού καθεστώτος >> διαπραγματεύσεις με Τουρκία Συμφωνία Αγκυρας (οικονομικό σύμφωνο) : 1. ρυθμίζει ζήτημα Ελλήνων ΚΠολης - μουσουλμάνων Θράκης και φυγάδων 2. ορίζει ότι οι ανταλλάξιμες περιουσίες ανήκουν στο δημόσιο (ελ. και τουρκ. αντίστοιχα) 3. προβλέπει αμοιβαία απόσβεση οικονομικών υποχρεώσεων Ελλάδας-Τουρκίας 1. Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας 2. Πρωτόκολλο για περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών 3. Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας (δυνατότητα ταξιδιών ή εγκατάστασης στο άλλο κράτος) Οι προσδοκίες διαψεύστηκαν Όχι τριβές για μεγάλο διάστημα (επιδίωξη Βενιζέλου) Συμψηφισμός περιουσιών (αμοιβαία απόσβεση), γιατί οι ελληνικές περιουσίες ήταν μεγαλύτερες από τουρκικές. Παρακράτηση 25% προκαταβολής Άρνηση διακανονισμού προσφυγικών χρεών Οι πρόσφυγες εγκαταλείπουν εκλογικά τον Βενιζέλο >>> ήττα στις εκλογές 1932 και 1933 Σελίδα 114

115 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Ε.1.Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Αποτίμηση του έργου της αποκατάστασης : δυσχέρειες και ευνοϊκοί παράγοντες Αντικειμενικές δυσχέρειες Παράγοντες που βοήθησαν την επιτυχία του έργου της Ε.Α.Π. («τιτάνιο»-κυρίως ) Γενική αποτίμηση : 1. Δεινή οικονομική κατάσταση 2. Πολιτικές περιστάσεις (= πολιτική αστάθεια) 3. Ελλιπής κρατική οργάνωση 4. Τεράστιος αριθμός προσφύγων 1. Η Ε.Α.Π. υπό διεθνή έλεγχο (ΚΤΕ) >>> αποστασιοποιημένη από ελληνική πολιτική ζωή >>>αποτελεσματικότερη 2. Παραχώρηση από κράτος υλικών μέσων και ανθρώπινου δυναμικού σπουδαίο το συνολικό έργο το σημαντικότερο επίτευγμα του νέου ελληνικού κράτους (παρά τη βιασύνη, εμπειρισμό, προχειρότητα και εξυπηρέτηση άμεσων αναγκών ή πολιτικών σκοπιμοτήτων = δυσχέρειες) Παράγοντες που δυσχέραναν την ενσωμάτωση των προσφύγων 1. Η ανομοιογενής σύνθεση των προσφύγων = διαφορές μεταξύ προσφύγων : Κοινωνικής προέλευσης, πολιτιστικές, διαλεκτικές- γλωσσικές διαφορετικός ο ρυθμός ενσωμάτωσης : o εύποροι πρόσφυγες : ευκολότερη ανάμειξη με γηγενείς, o μεγάλη μάζα προσφύγων (μέση και κατώτερη τάξη) : αργή αφομοίωση 2.Ψυχικός τραυματισμός 3.Άγχος επιβίωσης και βελτίωσης ζωής 4.Παράπονα για κρατική αντιμετώπιση: I. Η Σύμβαση Ανταλλαγής της Λοζάνης (1923) και το ελληνοτουρκικό σύμφωνο (1930) παραβίασε βασικά δικαιώματα προσφύγων II. Αποζημιώθηκαν κατά ένα μέρος μόνο III. Η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε πάντα σε αυτούς, αλλά και σε ντόπιους, γιατί : παραβιάστηκαν νόμοι για απαγόρευση μεταβίβασης μουσουλμανικής περιουσίας () δεν υπήρχε κτηματολόγιο και τίτλοι δύσκολη η οριοθέτηση-περίφραξη το κράτος παραχώρησε ανταλλάξιμα και σε γηγενείς ακτήμονες ή ευαγή ιδρύματα 5.Παράπονα για αντιμετώπιση γηγενών : διάσταση προσφύγων-γηγενών Η διάσταση μεταξύ γηγενών προσφύγων Βασική αιτία Διαφορά νοοτροπίας προσφύγων-γηγενών Κατηγορίες κατά προσφύγων : ήθος (ροπή προς διασκέδαση-κοσμοπολιτισμός - Οι αλληλοκατηγορίες συμπεριφορά γυναικών), αμφισβήτηση ελληνικότητας Κατηγορίες κατά γηγενών : χαμηλό μορφωτικό-πολιτιστικό επίπεδο Πώς εκφράστηκε η διάσταση κατά τομείς Οικονομική ζωή Ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, ιδιοκτησία γης, επιχειρηματικές δραστηριότητες Οι πρόσφυγες απέκτησαν ελληνική ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώματα Πολιτική ζωή Εντάχθηκαν στο κόμμα Φιλελευθέρων (Βενιζελικοί) >> οι αντιβενιζελικοί τους μισούσαν Οι πρόσφυγες των συνοικισμών απομονωμένοι όχι μικτοί γάμοι Οι πρόσφυγες εκτός συνοικισμών σε επικοινωνία με γηγενείς- ανάμειξη-μικτοί γάμοι Κοινωνική ζωή Υποτιμητική σημασία του όρου «πρόσφυγας» Η διάσταση ως τη δεκαετία του 1940 Σελίδα 115

116 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Ε.2.ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Σταμάτησαν οι ελληνοτουρκικές προστριβές (ανταλλαγή) Καλές σχέσεις για τρεις δεκαετίες (ως το Κυπριακό, δεκαετία 1950) ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ / ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ Αύξηση πληθυσμού (20% μεταξύ ) Αύξηση αστικοποίησης (διπλασιασμός πληθυσμού πρωτεύουσας) Διαμόρφωση ενιαίου πολεοδομικού συγκροτήματος Αθήνας-Πειραιά (συνοικισμοί) Διόγκωση αστικών κέντρων Εθνολογική ομοιογένεια : μη Έλληνες Ορθόδοξοι : 20%(1920) > 6% (1928) Αύξηση ελληνικού πληθυσμού Δ. Θράκης-Ηπείρου Πλήρης εξελληνισμός Κρήτης-Λέσβου-Λήμνου Μεγάλη μεταβολή στην εθνολογική σύσταση της Μακεδονίας : μη Έλληνες Ορθόδοξοι : 48%(1920) >12%(1928)>>> σημαντική για διατήρηση εδαφικής ακεραιότητας Ελλάδας κατοχύρωση και ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό νέων περιοχών (που προσαρτήθηκαν με τους Βαλκανικούς) Εποικισμός παραμεθόριων περιοχών Βόρειας Ελλάδας ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (Αρχικά δυσβάστακτο φορτίο μεσοπρόθεσμα ωφέλησαν) Αναδιάρθρωση καλλιεργειών Πολλαπλασιασμός αγροτικής παραγωγής (διπλασιασμός >>> επάρκεια σε σιτηρά) Αύξηση καλλιεργούμενων εκτάσεων (κατά 50% ) Αμειψισπορά πολυκαλλιέργεια Στήριξη μικρής ιδιοκτησίας Μεγάλα κρατικά εγγειοβελτιωτικά έργα (Μακεδονία) για εξασφάλιση νέων εκτάσεων Εισαγωγή νέων καλλιεργειών επέκταση παλαιών (καπνός, βαμβάκι, σιτηρά) Ποιοτική και ποσοτική βελτίωση κτηνοτροφίας-πτηνοτροφίας Ανάπτυξη δενδροκομίας-σηροτροφίας-αλιείας : διπλασιασμός βιομηχανικών μονάδων, αλλά διατήρηση παραδοσιακών δομών λειτουργίας Νέο, ειδικευμένο, φθηνό εργατικό δυναμικό Διεύρυνση καταναλωτικής αγοράς Δράση ικανών επιχειρηματιών-βιομηχάνων-μεγαλεμπόρων από Μ.Ασία και ΚΠολη Ένταξη γυναικών στον ενεργό πληθυσμό ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Μετέφεραν μακραίωνη παράδοσή τους και επηρέασαν την πολιτιστική εξέλιξη Διαμόρφωσαν ελληνική ταυτότητα Διέπρεψαν στα γράμματα και τέχνες : Σεφέρης, Βενέζης, Πολίτης, Θεοτοκάς, Δούκας, Κόντογλου, Καλομοίρης Λαϊκή μουσική: επηρέασε λαϊκή αστική μουσική (ρεμπέτικο) οργανοπαίχτες-τραγουδιστές από Μ.Ασία κυριάρχησαν ως 1940 Σελίδα 116

117 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19 Ο ΑΙΩΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 σημειώθηκαν οι πρώτες μεταναστεύσεις Ελλήνων από τη Μ.Ασία, την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου προς την επαναστατημένη Ελλάδα. 2. Οι πρώτες μεταναστεύσεις Ελλήνων από τη Μ.Ασία οφείλονταν σε οργανωμένο τουρκικό σχέδιο εκρίζωσης του Ελληνισμού. 3. Οι πρώτοι πρόσφυγες συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της πληθυσμιακής σύστασης του νέου ελληνικού κράτους. Συμπλήρωση 1906 μετά τους Βαλκανικούς (1913, Συνθήκη Βουκουρεστίου) ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προσφυγικά ρεύματα ως το από λόγω βιαιοπραγιών Βουλγάρων (στη διάρκεια του ) 2. απέλαση Ελλήνων ( λόγω ζητήματος) 1. από,, και περιοχές που πήρε η 2. από (περιοχή ) στην (το ρεύμα αναχαιτίστηκε από την ελ. Κυβέρνηση) A.1. Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΟΥ 1914 (Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ) Σωστό λάθος και διόρθωση 1. Η τουρκική εθνική συνείδηση αφυπνίστηκε στα τέλη 19 ου αιώνα και ενισχύθηκε ιδιαίτερα μετά την εδαφική συρρίκνωση Οθ. Αυτοκρατορίας (τέλος Βαλκανικών). 2. Αιτία του διωγμού του 1914 αποτέλεσε και η εκκρεμότητας της αναγνώρισης της ελληνικής κυριαρχίας στα νησιά Αιγαίου από την Τουρκία, που προκάλεσε ελληνοτουρκική ένταση. 3. Οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μ. Ασίας πύκνωσαν μετά τον 12 ο αιώνα, το 18 ο και 19 ο αι. μειώθηκαν λόγω εξισλαμισμών. 4. Στις αρχές του 1914 οι κυβερνήσεις των βαλκανικών χωρών εξεδίωξαν μουσουλμάνους από τη Σερβία, Βουλγαρία και Ελλάδα, οι οποίοι μετανάστευσαν προς τη Μ.Ασία. 5. Οι διπλωματικές ενέργειες της ελληνικής κυβέρνησης για ανταλλαγή των πληθυσμών στη διάρκεια του διωγμού του 1914 απέδωσαν καρπούς. 6. Η Μικτή Επιτροπή δεν λειτούργησε λόγω της εισόδου της Τουρκίας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Συμπλήρωση Μορφές καταπίεσης Ελλήνων από Τούρκους κατά το διωγμό του Έκτακτες και ειδών 2. Εμπόδια στο 3. πληθυσμών στο εσωτερικό της Μ. Ασίας Σύλληψη και εκτέλεση μετά την κατάργηση της A.2. ΆΛΛΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ Συμπλήρωση έτος Περιοχές προέλευσης αιτία 1916 Από κατάληψή της από επιστροφή το (πότε;) 1919 Αμοιβαία μετανάστευση Βουλγάρων - Ελλήνων Μετά τη συνθήκη του και το Σύμφωνο Από στα λιμάνια της και στην (1917) κατάληψη ρωσικών επαρχιών από 1914 Από (λόγω ίδρυσης αλβανικού κράτους που περιέλαβε την Σελίδα 117

118 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) περιοχή αυτή) 1919 Από Πεδίο πολεμικών συγκρούσεων 1919 Από Υπό ιταλική κατοχή 1919 Από, (έναρξη μικρασιατικού πολέμου) 1912 κ. εξής Από Υπό ιταλική κατοχή A.3. Η ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ A.4. Η ΠΑΛΛΙΝΟΣΤΗΣΗ Συμπλήρωση Οι υπηρεσίες που ασχολήθηκαν με την περίθαλψη και παλιννόστηση των προσφύγων ως τα 1921 : Πότε έργο Οργανισμός Υπηρεσία Παλλινοστήσεως και Περιθάλψεως Υπουργείο Περιθάλψεως Πατριαρχική Επιτροπή Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως Να αντιστοιχίσεις τα γεγονότα με τις χρονολογίες Β.1. Η ΕΞΟΔΟΣ i. 15 Μαίου ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη επέκταση ζώνης κατοχής ii. 24 Ιουλίου ήττα Βενιζέλου στις εκλογές-αντιβενιζελική κυβέρνηση iii. Νοέμβριος Συνθήκη Σεβρών (η περιοχή της Σμύρνης παραχωρείται στην Ελλάδα) iv. Δεκέμβριος μικρασιατική καταστροφή μεγάλο προσφυγικό ρεύμα προς Ελλάδα v. Αύγουστος επιστροφή Κωνσταντίνου-οι σύμμαχοι εγκαταλείπουν την Ελλάδαισχυροποίηση εθνικιστών Κεμάλ Συμπλήρωση i. Οι Έλληνες της πήραν προθεσμία ενός μηνός και τους δόθηκε έτσι η δυνατότητα να πάρουν μαζί τους την κινητή περιουσία τους. ii. Μετά την καταστροφή πρόσφυγες από τα, το και τα, κατέφυγαν στην Ελλάδα. iii. Αρκετοί Έλληνες του κατέφυγαν μετά την καταστροφή στη. iv. Έλληνες που παρέμειναν μετά την καταστροφή στην και την, ήρθαν στην Ελλάδα το με τη φροντίδα της. v. Ήδη πριν από την καταστροφή Έλληνες της Μ. Ασίας (από τον, την και την ) κατέφυγαν στη ή την. vi. Διώξεις Ελλήνων έγιναν μετά την καταστροφή στη (_περιοχή ). Αιχμάλωτοι και όμηροι ετών που οδηγήθηκαν προς το, πέθαναν από τις κακουχίες και την ασιτία. vii. Οι Έλληνες της Χερσονήσου της έφυγαν αργότερα. Β.2. ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Ερωτήσεις μελέτης 1. Ποιος ήταν ο συνολικός αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα και ποιες οι συνθήκες διαβίωσής τους το πρώτο διάστημα της άφιξής τους 2. Πώς αντιμετωπίστηκαν οι ανάγκες των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής κατά το πρώτο διάστημα; 3. Πώς αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες την παραμονή τους στην Ελλάδα πριν και μετά την υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής της Λοζάνης; Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Οι πρώτες απογραφές των προσφύγων καταγράφουν αριθμό μεγαλύτερο από τον πραγματικό. 2. Η ελονοσία και ο τύφος θέριζαν τους πρόσφυγες στις πόλεις. Σελίδα 118

119 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) 3. Με την άφιξη των προσφύγων το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων ανέλαβε η Μικτή Επιτροπή. 4. Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων ιδρύθηκε το Νοέμβριο του Η υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης κράτησε ζωντανή την ελπίδα των προσφύγων για επιστροφή στις χαμένες τους πατρίδες. Πολλαπλής επιλογής Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων Ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922 Ιδρύθηκε το Δεκέμβριο του 1922 Εγκατέστησε τους πρόσφυγες σε ξύλινα παραπήγματα και αυτοσχέδιες κατασκευές Εγκατέστησε τους πρόσφυγες σε νέους συνοικισμούς και προσφυγικές πολυκατοικίες Χρησιμοποίησε κάθε διαθέσιμο στεγασμένο χώρο (σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, θέατρα, στρατώνες, δημ. κτίρια, αποθήκες, υπόγεια) Έκανε επιτάξεις σπιτιών Έκανε επιτάξεις εκκλησιών και τζαμιών Β.3.Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Συμπλήρωση Οι όροι της Σύμβασης της Λοζάνης ήταν οι εξής : 9. ανταλλαγή των της Τουρκίας_και των της Ελλάδας 10. Η Σύμβαση ισχύει και για τους και για όσους 11. Η Σύμβαση έχει ισχύ για όλες τις μετακινήσεις από ( ) 12. Της ανταλλαγής εξαιρούνται οι και οι οι ανταλλάξιμοι : 13. αποβάλλουν και παίρνουν 14. μπορούν να 15. δικαιούνται 16. Η τους διευκολύνει στη μετακίνηση Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Η ανταλλαγή ήταν μαζική και υποχρεωτική, ενώ οι προηγούμενες παρόμοιες συμφωνίες είχαν εθελοντικό χαρακτήρα. 2. Οι πρόσφυγες οργάνωσαν συλλαλητήρια υπέρ της υπογραφής της Σύμβασης, διότι τους ικανοποιούσε ο όρος περί αποζημιώσεως. 3. Με την υπογραφή της Σύμβασης οι ηγεσίες Ελλάδος και Τουρκίας διασφάλιζαν και αναγνώριζαν τα νέα σύνορα και επιτύγχαναν την εθνική ομοιογένεια. 4. Η οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας στα χρόνια του Μεσοπολέμου οφείλεται και στην υπογραφή της Σύμβασης της Ανταλλαγής. 5. Η Μ.Ε.Α. ιδρύθηκε βάσει του άρθρου 11 της Σύμβασης 6. Η Μ.Ε.Α. είχε ως έδρα της την Κωνσταντινούπολη και 14 μέλη. 7. Έργο της Μ.Ε.Α. ήταν ο καθορισμός του τρόπου μετανάστευσης και η καταβολή της προβλεπόμενης αποζημίωσης. Συμπλήρωσης Η σκοπιμότητα της υπογραφής της σύμβασης της Λοζάνης Βενιζέλος και Κεμάλ : 1. Διασφάλιζαν και αναγνώριζαν 2. Επιτυγχανόταν και στις δυο χώρες 3. Μπορούσαν απρόσκοπτα να ασχοληθούν με 4. Συμφωνούσε η Σελίδα 119

120 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής 1. Ιδρύθηκε βάσει του 2. Έδρα 3. Είχε μέλη ( Έλληνες- Τούρκοι- από ουδέτερες χώρες) 4. Αρμοδιότητες της ήταν: Α. Β. Γ.1.Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ (Ε.Α.Π.) Συμπλήρωση Η ΕΑΠ ιδρύθηκε από την τον του Ήταν οργανισμός με πλήρη. Έδρα της ήταν η και αποστολή της η και η των προσφύγων. Τα μέσα που διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην Ε.Α.Π. : 5. Ιδιοκτησίες και, κτήματα και γη. (σύνολο στρέμματα) 6. μέσα ή γύρω από πόλεις για ανέγερση 7. Δύο εξωτερικά (, ) 8. Προσωπικό Υπουργείου και Υπουργείου Πολλαπλής επιλογής Παράμετροι που έλαβε υπόψη της η Ε.Α.Π. για την αποκατάσταση των προσφύγων ήταν : Η διάκριση σε εύπορους και άπορους πρόσφυγες Η διάκριση σε αστούς και αγρότες Ο τόπος εγκατάστασης Ο τόπος προέλευσης Οι αντικειμενικές συνθήκες Ο ψυχικός τραυματισμός των προσφύγων Η ΕΑΠ έδωσε βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, γιατί: ήταν ταχύτερη και λιγότερο δαπανηρή θα βελτιωνόταν το βιοτικό επίπεδο των προσφύγων Η αγροτική παραγωγή ήταν η βάση της ελλ. οικονομίας Θα αποφεύγονταν οι κοινωνικές ανισότητες. Θα αποφεύγονταν οι κοινωνικές αναταραχές Η ΕΑΠ έδωσε προτεραιότητα στην εγκατάσταση στη Μακεδονία και Δυτική Θράκη, γιατί : Στις περιοχές αυτές οι αυτόχθονες κάτοικοι ήταν πιο φιλόξενοι και έτσι θα δημιουργούνταν λιγότερα προβλήματα αποδοχής των προσφύγων Υπήρχαν εκεί τα εγκαταλειμμένα κτήματα Μουσουλμάνων και Βουλγάρων και θα εξασφαλιζόταν έτσι γρήγορη αποκατάσταση και αύξηση της παραγωγής. Οι περιοχές αυτές ήταν κατάλληλες για καλλιέργεια δημητριακών, που ήταν απαραίτητη για την επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος της χώρας. Οι πρόσφυγες προτιμούσαν τις περιοχές αυτές λόγω του πιο υγιεινού κλίματος. Θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό των περιοχών εκείνων και θα εποικίζονταν παραμεθόριες περιοχές Σωστό λάθος και διόρθωση 1. Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων λειτούργησε ως το Η ΕΑΠ λειτούργησε ως το Αμπελοπαραγωγοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο Σουφλί και στην Έδεσσα. 4. Η ΕΑΠ προσπάθησε να εγκαταστήσει πρόσφυγες με κοινή καταγωγή στην ίδια περιοχή. 5. Την αποκατάσταση των προσφύγων διευκόλυνε η μεγάλη κινητικότητα των προσφύγων. 6. Η αστική αποκατάσταση ήταν πιο δαπανηρή από την αγροτική. Γ.2.Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Σελίδα 120

121 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Συμπλήρωσης Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε, νέους προσαρτημένους σε και νέους. Πολλαπλής επιλογής Ο παραχωρούμενος κλήρος ποίκιλλε (σε μέγεθος) ανάλογα με : Το μέγεθος της οικογένειας των προσφύγων την περιοχή εγκατάστασης την οικονομική κατάσταση των προσφύγων την ποιότητα εδάφους τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής το είδος της καλλιέργειας τη δυνατότητα άρδευσης την προσδοκώμενη παραγωγή Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Οι παραχωρούμενοι κλήροι ήταν συνήθως τεμάχια αγρών σε διαφορετικές τοποθεσίες 2. η διανομή κλήρου ήταν από την αρχή οριστική. 3. εκτός του κλήρου παραχωρούνταν και στέγη, χρήματα για τα πρώτα έξοδα εγκατάστασης, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα. 4. Τα κτίσματα αποτελούνταν από τρία δωμάτια, μία αποθήκη και ένα σταύλο. 5. Τα σπίτια χτίζονταν είτε με το σύστημα της είτε με 6. Η πληρωμή του κλήρου γινόταν είτε με δόσεις είτε με πληρωμή όλου του χρέους στην Αγροτική Τράπεζα μετά τη διάλυση της ΕΑΠ (1930). 7. Οι πρόσφυγες ελάμβαναν αρχικά τίτλο απλής κατοχής και μετά την αποπληρωμή του χρέους τίτλο πλήρους κυριότητας Γ.3.Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Αντιστοίχιση Διαφορές αστικής - αγροτικής αποκατάστασης Αγροτική 1. Περιλάμβανε κλήρο και στέγη 2. Ήταν έργο της ΕΑΠ 3. Την ανέλαβε περισσότερο το κράτος (η ΕΑΠ έδωσε οικονομική βοήθεια σε επιχειρήσεις) Αστική 4. περιλάμβανε μόνο στέγαση (όχι εργασία) 5. συνάντησε περισσότερα εμπόδια 6. ήταν πιο γρήγορη και λιγότερη δαπανηρή Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Στις πόλεις ήταν μεγάλος ο αριθμός των προσφύγων και λίγα τα ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά) σπίτια. 2. Λόγω της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας τα κρατικά οικιστικά προγράμματα υλοποιήθηκαν γρήγορα. 3. Οι προσφυγικοί συνοικισμοί χτίστηκαν ως επέκταση των πόλεων όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες και διέθεταν τις απαραίτητες εγκαταστάσεις υποδομής. 4. Αρκετοί πρόσφυγες ίδρυσαν προσφυγικούς οικοδομικούς συνεταιρισμούς ή έλαβαν άτοκα στεγαστικά δάνεια. 5. Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Koκκινιά, Ν. Σμύρνη, Καλλίπολη ήταν οι κυριότεροι προσφυγικοί συνοικισμού που ανήγειρε το κράτος. 6. Στην αποκατάσταση των προσφύγων δεν έπαιξαν ρόλο οι μεταξύ τους κοινωνικές ανισότητες. Δ.1.Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ Σελίδα 121

122 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Βάσει της Σύμβασης της Λοζάνης οι ανταλλάξιμοι δικαιούνταν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με αυτήν που εγκατέλειψαν 2. Λόγω καθυστέρησης της εκτίμησης πρκρίθηκε η λύση να καταβληθεί προκαταβολή της αποζημίωσης από την Αγροτική Τράπεζα. 3. Οι δικαιούχοι αποζημίωσης υπέβαλλαν δηλώσεις στο Υπουργείο Περιθάλψεως. 4. Η εξέταση των δηλώσεων γινόταν από ειδικές επιτροπές προσφύγων αποτελούμενες από συμπατριώτες των ενδιαφερομένων. 5. Η οριστική εκτίμηση γινόταν από Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης, ενώ Δευτεροβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης τις επανεξέταζαν αν υπήρχαν προβλήματα. 6. Το έργο της εκτίμησης βοηθήθηκε από την Τουρκία. Συμπλήρωση Ποιοι φορείς ανέλαβαν την εκτίμηση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν Αντιστοίχιση Ιούνιος 1925 Δεκέμβριος Ιουνίου Οκτωβρίου 1930 Δ.2.Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Συμφωνία Αγκυρας 2. Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας 3. Σύμβαση Άγκυρας 4. Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας 5. Πρωτόκολλο για περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών 6. Συμφωνία Αθηνών 7. επάνοδος Φιλελευθέρων στην εξουσία Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Η Συμφωνία της Αγκυρας ρύθμιζε το ζήτημα των Ελλήνων της Κ/Πολης, των μουσουλμάνων της Θράκης και των φυγάδων 2. Το Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας όριζε ότι οι ανταλλάξιμες περιουσίες ανήκουν στο ελληνικό και τουρκικό δημόσιο αντίστοιχα. 3. Η Συμφωνία των Αθηνών προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων Ελλάδας-Τουρκίας 4. Οι πρόσφυγες θεωρούσαν άδικο το συμψηφισμό των περιουσιών Ελλήνων και Μουσουλμάνων ανταλλάξιμων, γιατί οι ελληνικές περιουσίες ήταν μεγαλύτερες από τουρκικές. 5. Η Εθνική Τράπεζα παρακράτησε το 35% της προκαταβολής της αποζημίωσης των ανταλλαξίμων. 6. Το ελληνικό δημόσιο δέχθηκε το διακανονισμό των προσφυγικών χρεών. 7. Η Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας του 1930 έδινε τη δυνατότητα ταξιδιών ή εγκατάστασης στο άλλο κράτος (Ελλάδα ή Τουρκία αντίστοιχα). 8. Σημαντικό μέρος του προσφυγικού πληθυσμού εγκατέλειψε εκλογικά τον Βενιζέλο στις εκλογές του 1932 και Αντιστοίχιση Συμφωνία Αγκυρας Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας Πρωτόκολλο για περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας 1. ρυθμίζει ζήτημα Ελλήνων ΚΠολης - μουσουλμάνων Θράκης και φυγάδων 2. ορίζει ότι οι ανταλλάξιμες περιουσίες ανήκουν στο δημόσιο (ελ. και τουρκ. αντίστοιχα) 3. προβλέπει αμοιβαία απόσβεση οικονομικών υποχρεώσεων Ελλάδας-Τουρκίας 4. Παρέχει τη δυνατότητα ταξιδιών ή εγκατάστασης στο άλλο κράτος Ε.1.Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Σελίδα 122

123 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Σωστό-λάθος και διόρθωση 1. Η δεινή οικονομική κατάσταση και η πολιτική αστάθεια της περιόδου δυσχέραναν το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων. 2. Το πρόβλημα της αποκατάστασης των προσφύγων αντιμετωπίστηκε με επιτυχία παρά τον τεράστιο αριθμό τους. 3. Η βιασύνη, ο εμπειρισμός, η προχειρότητα και η εξυπηρέτηση άμεσων αναγκών ή πολιτικών σκοπιμοτήτων αποτέλεσαν σημαντικά προβλήματα του έργου της αποκατάστασης των προσφύγων 4. Η Ε.Α.Π. παρά το ότι ήταν υπό διεθνή έλεγχο δεν κατόρθωσε να αποστασιοποιηθεί από την ελληνική πολιτική ζωή, γεγονός που μείωσε την αποτελεσματικότητά της. 5. Η παραχώρηση από το κράτος υλικών μέσων και ανθρώπινου δυναμικού στην ΕΑΠ βοήθησε σημαντικά το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων. 6. Το κύριο μέρος της αποκατάστασης των προσφύγων συντελέστηκε μεταξύ Οι εύποροι πρόσφυγες δυσκολεύτηκαν να αναμειχθούν με τους γηγενείς, ενώ αντίθετα οι μεγάλη μάζα των προσφύγων αφομοιώθηκε ευκολότερα. 8. Οι πρόσφυγες θεωρούσαν ότι η Σύμβαση Ανταλλαγής της Λοζάνης (1923) και το ελληνοτουρκικό σύμφωνο (1930) παραβίασαν βασικά δικαιώματά τους. 9. Το κράτος αποζημίωσε πλήρως τους πρόσφυγες. 10. Η ανταλλάξιμη περιουσία περιήλθε μόνο στους πρόσφυγες. 11. Οι πρόσφυγες απέκτησαν με την άφιξή τους- την ελληνική ιθαγένεια και πλήρη πολιτικά δικαιώματα 12. Η διάσταση μεταξύ προσφύγων και γηγενών ήταν εμφανής ως τη δεκαετία του Πολλαπλής επιλογής Η ανομοιογενής σύνθεση των προσφύγων οφειλόταν σε διαφορές : Κοινωνικής προέλευσης (=πλούσιοι - φτωχοί, αστοί-αγρότες κλπ) Πολιτιστικές Διαλεκτικές- γλωσσικές ( τουρκόφωνοι) Ιδεολογικές Τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετώπιζε η μεγάλη μάζα των προσφύγων ήταν : Η στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων. Η ψυχική τους οδύνη, λόγω της απώλειας της πατρίδας και των δικών τους Η απαγόρευση απόκτησης ιδιοκτησίας. Το άγχος της επιβίωσης και της βελτίωσης της ζωής τους Η αντιμετώπιση τους από το κράτος. Οι συχνά κακές μεταξύ τους σχέσεις. Η αντιμετώπιση τους από τους γηγενείς. Γιατί η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε μόνο στους πρόσφυγες : Γιατί παραβιάστηκαν οι υπάρχοντες προ του 1922 νόμοι που απαγόρευαν τη μεταβίβαση μουσουλμανικής περιουσίας σε ντόπιους. Γιατί εφαρμόστηκαν οι υπάρχοντες προ του 1922 νόμοι που επέτρεπαν τη μεταβίβαση μουσουλμανικής περιουσίας σε ντόπιους. Γιατί υπήρχε έλλειψη κτηματολογίου και ξεκάθαρων τίτλων ιδιοκτησίας. Γιατί η οριοθέτηση και η περίφραξη των ιδιοκτησιών ήταν δύσκολη Γιατί η οριοθέτηση και η περίφραξη των ιδιοκτησιών ήταν αδύνατη με τα μέσα της εποχή. Γιατί το κράτος παραχώρησε ανταλλάξιμα και σε γηγενείς ακτήμονες ή ευαγή ιδρύματα Το κράτος αρνήθηκε την παραχώρηση ανταλλάξιμων. Η διάσταση μεταξύ γηγενών - προσφύγων Βασική αιτία της διάστασης μεταξύ γηγενών - προσφύγων ήταν η διαφορά καταγωγής. Οι πρόσφυγες κατηγορούνταν από τους γηγενείς για τη ροπή τους προς τη διασκέδαση, τον κοσμοπολιτισμό τους και τη συμπεριφορά των γυναικών τους. Οι πρόσφυγες κατηγορούνταν από τους γηγενείς για την έλλειψη εργατικότητας που τους χαρακτήριζε. Οι γηγενείς έθεταν υπό αμφισβήτηση την ελληνικότητα των προσφύγων. Οι γηγενείς κατηγορούνταν από τους πρόσφυγες για το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό τους επίπεδο. Οι γηγενείς κατηγορούνταν από τους πρόσφυγες για την αυστηρότητα των ηθών τους.. Αντιστοίχιση Πώς εκφράστηκε η διάσταση προσφύγων και γηγενών κατά τομείς Σελίδα 123

124 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Οικονομική ζωή Πολιτική ζωή Κοινωνική ζωή 1. Ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, στην ιδιοκτησία γης και στις επιχειρηματικές δραστηριότητες 2. Οι αντιβενιζελικοί μισούσαν τους πρόσφυγες γιατί εντάχθηκαν στο κόμμα Φιλελευθέρων 3. Οι πρόσφυγες των συνοικισμών ήταν απομονωμένοι και δεν έκαναν μικτούς γάμους 4. Οι εκτός συνοικισμών πρόσφυγες είχαν στενότερη επικοινωνία με τους γηγενείς και οι μικτοί γάμοι μεταξύ τους ήταν συχνοί 5. Ο όρος «πρόσφυγας» απέκτησε υποτιμητική σημασία Σωστό-λάθος και διόρθωση Ε.2.ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 1. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις διατηρήθηκαν φιλικές για πέντε δεκαετίες. 2. Με την άφιξη των προσφύγων ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε κατά 35% μεταξύ Με την άφιξη των προσφύγων ο πληθυσμός της πρωτεύουσας διπλασιάστηκε. 4. Με την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών δημιουργήθηκε το ενιαίο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης. 5. Το ποσοστό των μη Ελλήνων Ορθοδόξων κατοίκων της ελληνικής επικράτειας το 1920 ανερχόταν σε 20%, ενώ το 1928 μειώθηκε σε 6%. 6. Το ποσοστό των μη Ελλήνων Ορθοδόξων κατοίκων της Μακεδονίας το 1920 ανερχόταν σε 48%, ενώ το 1928 μειώθηκε σε 13%. 7. Ο εξελληνισμός της Κρήτης, της Λέσβου, της Χίου και της Λήμνου ήταν πλήρης. 8. Η εθνική ομοιογένεια που προέκυψε με την άφιξη των προσφύγων συνετέλεσε στην κατοχύρωση και ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό των νέων περιοχών που προσαρτήθηκαν μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Συμπλήρωση αριθμητικών δεδομένων ΠΟΣΟΣΤΟ Αύξηση πληθυσμού Ελλάδας Αύξηση πληθυσμού πρωτεύουσας Μη Έλληνες Ορθόδοξοι Ελλάδας 1920 Μη Έλληνες Ορθόδοξοι Ελλάδας 1928 Μη Έλληνες Ορθόδοξοι Μακεδονίας 1920 Μη Έλληνες Ορθόδοξοι Μακεδονίας 1928 αύξηση αγροτικής παραγωγής μεταξύ Αύξηση καλλιεργούμενων εκτάσεων μεταξύ Αύξηση αριθμού βιομηχανικών μονάδων μεταξύ Πολλαπλής επιλογής Συνέπειες από την άφιξη των προσφύγων στην αγροτική οικονομία Αναδιάρθρωση καλλιεργειών διπλασιασμός αγροτικής παραγωγής μεταξύ διπλασιασμός αγροτικής παραγωγής μεταξύ τριπλασιασμός αγροτικής παραγωγής μεταξύ επάρκεια σε σιτηρά Αύξηση καλλιεργούμενων εκτάσεων κατά 50% μεταξύ Αύξηση καλλιεργούμενων εκτάσεων κατά 50% μεταξύ Αύξηση καλλιεργούμενων εκτάσεων κατά 70% μεταξύ Εφαρμογή αμειψισποράς Εφαρμογή μονοκαλλιέργειας Εφαρμογή πολυκαλλιέργειας Στήριξη μεγάλης ιδιοκτησίας Στήριξη μικρής ιδιοκτησίας Μεγάλα κρατικά εγγειοβελτιωτικά έργα κυρίως στη Μακεδονία για εξασφάλιση νέων εκτάσεων Εισαγωγή νέων καλλιεργειών περιορισμός παλαιών καλλιεργειών (καπνός, βαμβάκι, σιτηρά) επέκταση παλαιών καλλιεργειών (καπνός, βαμβάκι, σιτηρά) Ποιοτική και ποσοτική βελτίωση κτηνοτροφίας και πτηνοτροφίας Σελίδα 124

125 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Ανάπτυξη σταφιδοκαλλιέργειας Ανάπτυξη δενδροκομίας, σηροτροφίας, αλιείας Συνέπειες από την άφιξη των προσφύγων στην βιομηχανία διπλασιασμός βιομηχανικών μονάδων μεταξύ αλλά διατήρηση παραδοσιακών δομών λειτουργίας διπλασιασμός βιομηχανικών μονάδων μεταξύ αλλά διατήρηση παραδοσιακών δομών λειτουργίας διπλασιασμός βιομηχανικών μονάδων μεταξύ και εκσυγχρονισμός δομών λειτουργίας Νέο, ειδικευμένο, φθηνό εργατικό δυναμικό Διατήρηση του χρονίου προβλήματος της έλλειψης εργατικού δυναμικού Συρρίκνωση της καταναλωτικής αγοράς Διεύρυνση της καταναλωτικής αγοράς Δράση ικανών επιχειρηματιών (βιομηχάνων και μεγαλεμπόρων από Μ.Ασία και ΚΠολη) Ένταξη των γυναικών στον ενεργό πληθυσμό Συνέπειες από την άφιξη των προσφύγων στον πολιτισμό Μετέφεραν την μακραίωνη πολιτιστική παράδοσή τους Παρέμειναν πολιτιστικά απομονωμένοι επηρέασαν την πολιτιστική εξέλιξη της Ελλάδας επηρέασαν ελάχιστα την πολιτιστική εξέλιξη της Ελλάδας Διαμόρφωσαν την ελληνική ταυτότητα Διέπρεψαν στα γράμματα: Σεφέρης, Βενέζης, Πολίτης, Θεοτοκάς, Δούκας, Κόντογλου, Καλομοίρης Διέπρεψαν στα γράμματα: Σεφέρης, Βενέζης, Καλομοίρης Η λαϊκή μουσική των προσφύγων επηρέασε και διαμόρφωσε την ελληνική λαϊκή αστική μουσική (ρεμπέτικο) Οι οργανοπαίχτες και τραγουδιστές από τη Μ.Ασία κυριάρχησαν ως το 1960 Οι οργανοπαίχτες και τραγουδιστές από τη Μ.Ασία κυριάρχησαν ως το 1940 Σελίδα 125

126 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ Μικτή Επιτροπή (Ιουν. 1914) : Μετά την έναρξη του διωγμού εναντίον των Ελλήνων της Αν. Θράκης και της Μικράς Ασίας από τους εθνικιστές Νεοτούρκους το 1914, η Ελλάδα αντέδρασε και ανέλαβε διπλωματικές ενέργειες, προκειμένου να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για εθελούσια ανταλλαγή Ελλήνων ορθοδόξων της Τουρκίας και Μουσουλμάνων της Ελλάδας. Ιδρύθηκε τον Ιούνιο μία Μικτή Επιτροπή που θα ρύθμιζε τα σχετικά με την ανταλλαγή, όμως αυτή δεν λειτούργησε, λόγω της εισόδου της Τουρκίας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, τον Οκτώβριο του Τάγματα εργασίας : Μια από τις μορφές καταπίεσης που υπέστησαν οι Έλληνες της Αν. Θράκης, Μικράς Ασίας και Πόντου κατά τη διάρκεια του διωγμού που οργάνωσαν εναντίον τους οι Νεότουρκοι το Οι άνδρες άνω των 45 ετών, που δεν στρατεύονταν, επάνδρωσαν φοβερά τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού). Εκεί πολλοί πέθαναν από κακουχίες, πείνα και αρρώστιες. Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως Ελλάδος και Βουλγαρίας (Νοε. 1919) : Το Νοέμβριο του 1919 υπογράφηκε η συνθήκη του Νεϊγύ, που προέβλεπε την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα. Στη συνθήκη ήταν συνημμένο το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας». Με βάση αυτό, αναχώρησαν από την Ελλάδα περίπου Βούλγαροι και από τη Βουλγαρία περίπου Έλληνες (περίπου ακόμη Έλληνες είχαν μεταναστεύσει πριν από την υπογραφή της συνθήκης). Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Αν. Μακεδονίας (1918) : Παράλληλα με την άφιξη προσφύγων από την Τουρκία, πρόσφυγες ήλθαν το 1916 από την Ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι ως σύμμαχοι των Γερμανών. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών το 1918, αυτοί επέστρεψαν στις εστίες τους και η «Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας» μερίμνησε για την επανεγκατάστασή τους. Οργανισμός (1914) : Τον Ιούλιο του 1914 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη Οργανισμός, με σκοπό την άμεση περίθαλψη και στη συνέχεια την εγκατάσταση των προσφύγων της περιόδου εκείνης σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Παρεχόταν συσσίτιο, προσωρινή στέγη και ιατρική περίθαλψη, μέχρι οι πρόσφυγες να βρουν εργασία ή να αποκτήσουν γεωργικό κλήρο. Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως (1916) Κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού ( ) η κυβέρνηση Βενιζέλου ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη την «Ανωτάτην Διεύθυνσιν Περιθάλψεως», με σκοπό την περίθαλψη των προσφύγων από τη Μ.Ασία και την Ανατολική Θράκη. Υπουργείο Περιθάλψεως (Ιούλιος 1917) : Τον Ιούλιο του 1917 (είχε επικρατήσει ο Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε εγκαταλείψει την Ελλάδα) ιδρύθηκε το Υπουργείο Περιθάλψεως. Για πρώτη φορά θεσμοθετήθηκε η περίθαλψη και για τις οικογένειες των εφέδρων που βρίσκονταν στο μέτωπο και για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου. Μολονότι η Ελλάδα βρισκόταν σε πολεμική αναμέτρηση (Α' Παγκόσμιος πόλεμος) και οι οικονομικές συνθήκες ήταν αντίξοες, η φροντίδα για τους πρόσφυγες ήταν περισσότερο οργανωμένη από το 1917 έως το Σύμφωνα με στοιχεία των υπηρεσιών του Υπουργείου Περιθάλψεως, δέχτηκαν περίθαλψη κατά διαστήματα περίπου πρόσφυγες. Το Υπουργείο Περιθάλψεως μερίμνησε επίσης για την τμηματική παλιννόστηση των προσφύγων από τη Μικρασία και την Αν. Θράκη μετά το Τέλος, με την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα μετά τη μικρασιατική καταστροφή (1922) το Υπουργείο Περιθάλψεως ανέλαβε το έργο της προσωρινής στέγασης και ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό. Πατριωτικό ίδρυμα : Ένα από τα μέτρα που ελήφθησαν στα πλαίσια της μέριμνας για τους πρόσφυγες της περιόδου ήταν και η διανομή συσσιτίου. Το Πατριωτικό Ίδρυμα ανέλαβε μαζί με το κράτος την οργάνωση καθημερινών συσσιτίων Οργανώθηκαν καθημερινά συσσίτια από το κράτος ή το Πατριωτικό Ίδρυμα σε συνοικίες των πόλεων όπου ήταν συγκεντρωμένοι πολλοί πρόσφυγες. Πατριαρχική Επιτροπή (Οκτ. 1918) : Η επιστροφή των προσφύγων στη Μικρά Ασία ξεκίνησε τους τελευταίους μήνες του 1918 μετά τον τερματισμό του πολέμου για την Τουρκία. Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή, με σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων, με τη βοήθεια του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης. Η παλιννόστηση έγινε τμηματικά, με τη μέριμνα του Υπουργείου Περιθάλψεως, και επιτράπηκε αρχικά να επιστρέψουν οι ευπορότεροι και οι πρόσφυγες οι προερχόμενοι από ορισμένες μόνο περιοχές της Δυτικής Μικράς Ασίας. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στις εστίες τους μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, το Μάιο του Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειονότητα των προσφύγων είχε επιστρέψει στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχημες, καθώς πολλά σπίτια, εκκλησίες και Σελίδα 126

127 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) σχολεία είχαν μερικώς ή εντελώς καταστραφεί. Επίσης, σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες. Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως (1919) : Στα πλαίσια της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης ιδρύθηκε το 1919 η «Υπηρεσία Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως», η οποία βοηθούσε όσους επέστρεφαν να αποκατασταθούν στα σπίτια τους και τις ασχολίες τους. Η ίδρυση της Υπηρεσίας αυτής ήταν επιβεβλημένοι καθώς οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες που παλιννόστησαν μετά τη λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου επέστρεψαν στις εστίες τους μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, το Μάιο του Μέχρι το τέλος, μάλιστα, του 1920 η πλειονότητα των προσφύγων είχε επιστρέψει στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Οι συνθήκες που βρήκαν στην πατρίδα τους ήταν άσχημες, καθώς πολλά σπίτια, εκκλησίες και σχολεία είχαν μερικώς ή εντελώς καταστραφεί. Επίσης, σε κάποιες περιοχές, σε σπίτια Ελλήνων είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από τις βαλκανικές χώρες. Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Νοε ) : Το ΤΠΠ ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922 για με κύρια αποστολή την προσωρινή στέγαση των προσφύγων, έργο το οποίο με την άφιξη των προσφύγων είχε αρχικά αναλάβει το Υπουργείο Περιθάλψεως (που, μάλιστα, ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό). Με την άφιξη των προσφύγων, το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως, που ενισχύθηκε με έκτακτο προσωπικό. Στη συνέχεια το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922). Το ΤΠΠ ανήγειρε ξύλινα παραπήγματα για τη στέγαση των προσφύγων. Πλήθος ξεπρόβαλαν οι αυτοσχέδιες κατασκευές που χρησίμευαν ως προσωρινά καταλύματα (καλύβες, παράγκες, σκηνές) γύρω από τις πόλεις, σε πλατείες ή στα κενά οικόπεδα των πόλεων. Δεν έμεινε χώρος στεγασμένος που να μη χρησιμοποιήθηκε: σχολεία, εκκλησίες και τζαμιά, στρατώνες, θέατρα, δημόσια κτίρια, αποθήκες, υπόγεια. Επιτάχθηκαν τα άδεια σπίτια σε όλη την Επικράτεια. Καταλήφθηκαν ακόμη και κατοικούμενοι χώροι, οι ένοικοι των οποίων μοιράστηκαν την κατοικία τους με τους προσφυγές. Το ΤΠΠ ασχολήθηκε με την περίθαλψη των προσφύγων γενικότερα έως το Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής (1923) : Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα μέλη (τέσσερις Έλληνες, τέσσερις Τούρκοι και τρία μέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο κρατών) με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων. Σύμβαση Λοζάνης για την ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας Τουρκίας (24/7/1923) : Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφηκε η Συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης. Έξι μήνες πριν από την υπογραφή της Συνθήκης ειρήνης της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923), στις 30 Ιανουαρίου 1923, είχε υπογραφεί η ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή μεταξύ των Ελλήνων ορθοδόξων κατοίκων της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας. Αυτή θα ίσχυε τόσο γι' αυτούς που παρέμεναν στις εστίες τους, όσο και για εκείνους που είχαν ήδη καταφύγει στην ομόθρησκη χώρα. Μάλιστα, η ανταλλαγή ίσχυσε αναδρομικά για όλες τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κηρύχθηκε ο Α' Βαλκανικός πόλεμος (18 Οκτωβρίου 1912). Από την ανταλλαγή αυτή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης. Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής: θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο, είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους, είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος στο οποίο μετανάστευαν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειπαν φεύγοντας, θα διευκολύνονταν στη μετακίνηση τους από τη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής. Η συμφωνία αυτή για ανταλλαγή πληθυσμών διέφερε από τις προηγούμενες. Καθιέρωνε για πρώτη φορά τη μαζική μετακίνηση πληθυσμών και είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα, ενώ οι μέχρι τότε συμφωνίες προέβλεπαν εθελοντική μετανάστευση κατοίκων κάποιων επίμαχων περιοχών. Ε.Α.Π. (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προφύγων, Σεπτ ) : Η ελληνική κυβέρνηση, μπροστά στο τεράστιο έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης των προσφύγων που έπρεπε να αναλάβει, ζήτησε τη βοήθεια της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ). Με πρωτοβουλία της ΚΤΕ, το Σεπτέμβριο του 1923 ιδρύθηκε ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), με έδρα την Αθήνα. Βασική αποστολή της ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση. Η ΕΑΠ υλοποίησε το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης, με τη συνδρομή της ελληνικής κυβέρνησης που της παρείχε όλα τα απαραίτητα μέσα (ιδιοκτησίες ανταλλαξίμων, γαίες, τα ποσά δύο δανείων, αστικά οικόπεδα και προσωπικό) και λαμβάνοντας υπόψη της κάποιες παραμέτρους-κριτήρια (τη διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες», τον τόπο προέλευσης, τις αντικειμενικές συνθήκες). Ασχολήθηκε κυρίως με τη αγροτική αποκατάσταση, ενώ στις πόλεις Σελίδα 127

128 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (όπως η ταπητουργία). Η λειτουργία της ΕΑΠ έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη του έργου της αποκατάστασης των προσφύγων, μεγάλο μέρος του οποίου έγινε από το 1924 έως το Το γεγονός ότι ήταν ένας οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο τη βοήθησε να είναι αποστασιοποιημένη από την ταραγμένη ελληνική πολιτική ζωή και ως εκ τούτου αποτελεσματικότερη. Βέβαια, για την υλοποίηση των προγραμμάτων της το ελληνικό κράτος της παραχώρησε τα υλικά μέσα και το ανθρώπινο δυναμικό. Και αν σε κάποιες περιπτώσεις το έργο των κατά τόπους επιτροπών της ΕΑΠ ή του κράτους γινόταν βιαστικά, εμπειρικά και πρόχειρα ή εξυπηρετούσε απλώς άμεσες ανάγκες και πολιτικές σκοπιμότητες, αυτό δεν μειώνει τη σπουδαιότητα του συνολικού έργου που επιτεύχθηκε. Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Koκκινιά : Ένας από τους αστικούς συνοικισμούς που ανεγέρθηκαν στην Αθήνα (ή Πειραιά) για τη στέγαση των προσφύγων. Ειδικότερα, η αστική στέγαση ξεκίνησε από την Αθήνα με τη δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών: της Καισαριανής, του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθήνα και της Κοκκινιάς στον Πειραιά. Για τη στέγαση των αστών προσφύγων υιοθετήθηκε η δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις οποίες αυτοί ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι. Προκρίθηκε -εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις το σύστημα της ανέγερσης μικρών κατοικιών, μονοκατοικιών/ διπλοκατοικιών/ τετρακατοικιών, μονοώροφων ή διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους. Το κράτος ή η ΕΑΠ ανέθεταν την ανέγερση των συνοικισμών σε εργολάβους ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους. Η οικοδόμηση των συνοικισμών, ελλείψει χρόνου και χρημάτων, συχνά δεν συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση, αποχετευτικό σύστημα, οδικό δίκτυο, χώροι πράσινου κ.ά.). Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε, υπήρχε ελαφρά διαφοροποίηση των κατοικιών του ενός συνοικισμού από τις κατοικίες του άλλου, ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα κατασκευής και τη λειτουργικότητα. Νέα Σμύρνη, Καλλίπολη : Ένας από τους οικισμούς που ίδρυσαν οι εύποροι πρόσφυγες για τη στέγασή τους. Ειδικότερα, Υπήρχαν βέβαια και οι εύποροι πρόσφυγες, που είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι τους για τη στέγαση τους. Αυτοί στην αρχή ήταν σε θέση να νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες μέσα στις πόλεις και έτσι να αναμειχθούν με τους γηγενείς. Αργότερα ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Η διαδικασία ήταν η ακόλουθη: ίδρυαν έναν οικοδομικό συνεταιρισμό, αγόραζαν μία έκταση σε προνομιούχο περιοχή και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον Πειραιά. Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών (1924) - Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών (1924) : Το έργο της εκτίμησης της αξίας των εκατέρωθεν περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν (ώστε να υπολογισθεί η προβλεπόμενη από τη Σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποζημίωση των ανταλλάξιμων προσφύγων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν στις πατρίδες τους, από το κράτος υποδοχής) ανέλαβε η Μικτή Επιτροπή. Για να βοηθήσει το έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή συστάθηκε το 1924 η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών που υπαγόταν στο Υπουργείο Γεωργίας. Για την αποτελεσματικότερη λειτουργία της, ιδρύθηκαν κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών. Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης - Δευτεροβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης : Για την οριστική εκτίμηση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν στην Τουρκία συστάθηκαν Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης και Δευτεροβάθμιες Επιτροπές, για προβλήματα που ενδεχομένως θα ανέκυπταν. Σύμβαση Άγκυρας (Ιούνιος 1925) - Συμφωνία Αθηνών (Δεκέμβριος 1926) : Ύστερα από διαπραγματεύσεις, τον Ιούνιο του 1925 υπογράφηκε η Σύμβαση της Άγκυρας και το Δεκέμβριο του 1926 η Συμφωνία των Αθηνών. Αυτές ρύθμιζαν τα επίμαχα θέματα μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, όμως δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Συμφωνία Αγκυρας (10 Ιουνίου 1930) : Η Συμφωνία της Άγκυρας ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το Ειδικότερα, Τον Αύγουστο του 1928 το κόμμα των Φιλελευθέρων κέρδισε τις εκλογές και σχεδόν αμέσως η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε διαπραγματεύσεις που κράτησαν δύο χρόνια. Ο Ελ. Βενιζέλος επιθυμούσε τη διευθέτηση των οικονομικών διαφορών και την αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος μεταξύ των δύο χωρών. Όμως, σε κάθε προσπάθεια προσέγγισης με την Τουρκία, εμπόδιο στεκόταν η έντονα αρνητική στάση των προσφύγων. Στις 10 Ιουνίου 1930 υπογράφηκε η Συμφωνία της Άγκυρας που αποτελούσε το οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δύο χωρών. Τα κυριότερα σημεία του ήταν: Ρύθμισε το ζήτημα των Ελλήνων ορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης και των μουσουλμάνων της Θράκης, καθώς και των «φυγάδων». Όριζε ότι οι ανταλλάξιμες μουσουλμανικές περιουσίες στην Ελλάδα και οι ελληνικές στην Τουρκία περιέρχονταν στην κυριότητα του Ελληνικού και Τουρκικού Δημοσίου, αντίστοιχα. Προέβλεπε αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δύο χωρών. [Η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. Με την Σελίδα 128

129 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) τελευταία αυτή σύμβαση δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους του καθενός από τα δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους. ] Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας (30 Οκτωβρίου 1930) : Το Σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το Ειδικότερα, η Συμφωνία της Άγκυρας της 10 ης Ιουνίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. Με την τελευταία αυτή σύμβαση δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους του καθενός από τα δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους. Πρωτόκολλο για τον περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών (30 Οκτωβρίου 1930): Το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το Ειδικότερα, η Συμφωνία της Άγκυρας της 10 ης Ιουνίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας (30 Οκτωβρίου 1930) : Η Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας (30 Οκτωβρίου 1930) ήταν μια από τις συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής προσέγγισης που επιδίωξε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων από το Ειδικότερα, η Συμφωνία της Άγκυρας της 10 ης Ιουνίου 1930, η συμφωνία ολοκληρώθηκε στις 30 Οκτωβρίου του ίδιου έτους με το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας, το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών και τη Σύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. Με την τελευταία αυτή σύμβαση δόθηκε η δυνατότητα στους υπηκόους του καθενός από τα δύο κράτη να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται (με κάποιους περιορισμούς) στο έδαφος του άλλου κράτους. Σελίδα 129

130 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 19 ο αιώνα Εισαγωγή Ελληνική Επανάσταση-πρώτοι πρόσφυγες Εισαγωγή Ο διωγμός του 1914 Άλλα προσφυγικά ρεύματα Η περίθαλψη ( ) Η παλιννόστηση Η έξοδος Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 20 ο αιώνα 1906 Πρόσφυγες από Ανατολική Ρωμυλία -απέλαση Ελλήνων Ρουμανίας (μετά τη Συνθήκη Πρόσφυγες από Βουλγαρία, Δ. Θράκη, Αν. Μακεδονία και 1913 Βουκουρεστίου) σερβικές περιοχές - Πρόσφυγες από Ρωσία στην Κ. Μακεδονία Μετά το 12 ο Αραίωση ελληνικών πληθυσμών Μ. Ασίας (εξισλαμισμοί) αιώνα ος αι. Μεταναστεύσεις Ελλήνων στη Μ. Ασία Πρώτοι μήνες Μεταναστεύσεις μουσουλμάνων Σερβίας, Βουλγαρίας, Ελλάδας στη Μ. Ασία 1914 αρχές Διωγμοί Ελλήνων Αν. Θράκης Μάιος Επέκταση διωγμών στη Δυτ. Μ. Ασία Ιούνιος Ίδρυση Μικτής Επιτροπής (ανενεργός) Οκτώβριος Είσοδος Τουρκίας στον Α Π.Π Τέλος Α Π.Π κ. εξ. Πρόσφυγες από ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα 1914 Πρόσφυγες από Βόρειο Ήπειρο 1916 Πρόσφυγες από Αν.Μακεδονία (μετά την κατάληψή της από Βουλγάρους ) 1918 Επιστροφή προσφύγων στην Αν. Μακεδονία -Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Αν. Μακεδονίας Νοέμβριος Συνθήκη Νεϊγύ - Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως Ελλάδος και Βουλγαρίας>> Αμοιβαία μετανάστευση 50, Βουλγάρων από Ελλάδα-30,000 Ελλήνων από Βουλγαρία Πρόσφυγες από Ρουμανία Πρόσφυγες από Νοτιοδυτική Μ. Ασία Πρόσφυγες από Αϊδίνιο, εσωτερικό Μ. Ασίας Πρόσφυγες από Ρωσία στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και στην Ελλάδα (και Αρμένιοι-Ρώσοι) Ως το πρόσφυγες στην Ελλάδα 1914 Οργανισμός στη Θεσσαλονίκη 1916 (Διχασμός ) Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως στη Θεσσαλονίκη 1917 Ιούλιος Υπουργείο Περιθάλψεως ,000 πρόσφυγες δέχτηκαν περίθαλψη 1918 Τελ. μήνες Αρχίζει η παλιννόστηση Οκτώβριος Πατριαρχική Επιτροπή στην ΚΠολη Μάιος Ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη επιστροφή των 1919 περισσοτέρων προσφύγων Υπηρεσία Παλλινοστήσεως και Περιθάλψεως (Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης) 1920 τέλος Η πλειονότητα των προσφύγων έχει επιστρέψει στη Μ.Ασία και Αν. Θράκη 1922 Αύγουστος Μικρασιατική καταστροφή πάλι πρόσφυγες Μαίου Ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη Ιούλιος Συνθήκη Σεβρών 1920 Νοέμβριος Ήττα Φιλελευθέρων στις εκλογές (Δεκέμβριος) Επιστροφή Κωνσταντίνου Ήδη πριν τον Έλληνες από Μ. Ασία στη Σμύρνη-Ελλάδα 1922 Αύγουστο Αύγουστος Μικρασιατική καταστροφή -έξοδος 1922 φθινόπωρο πρόσφυγες στην Ελλάδα Σελίδα 130

131 Κεφ. Γ, Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα ( ) Το πρώτο διάστημα Η Σύμβαση της Λωζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων Η αγροτική αποκατάσταση Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων Η ελληνοτουρκική προσέγγιση Η ενσωμάτωση των προσφύγων Οι επιπτώσεις από την άφιξη την προσφύγων πρόσφυγες από Καππαδοκία-Κ. και Ν. Μ. Ασία στην Ελλάδα (φροντίδα Μικτής Επιτροπής) 1928 Πρώτη απογραφή προσφύγων ( ) 1922 Νοέμβριος Ίδρυση Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων Ιανουαρίου Σύμβαση Λωζάνης για ανταλλαγή πληθυσμών 24 Ιουλίου Συνθήκη Λωζάνης Οκτωβρίου Έναρξη Α Βαλκανικού (αναδρομική ισχύς) 1923 Σεπτέμβριος Ίδρυση Ε.Α.Π και 1928 «προσφυγικά» δάνεια Λειτουργία Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων 1930 Διάλυση Ε.Α.Π Διάλυση Ε.Α.Π. τα χρέη αναλαμβάνει η Αγροτική Τράπεζα 1924 Ίδρυση Γενικής Διεύθυνσης Ανταλλαγής Πληθυσμών και Γραφείων Ανταλλαγής Πληθυσμών 1925 Ιούνιος Σύμβαση Άγκυρας 1926 Δεκέμβριος Συμφωνία Αθηνών 10 Ιουνίου Συμφωνία Άγκυρας (οικονομικό σύμφωνο) Οκτωβρίου Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας Πρωτόκολλο για περιορισμό ναυτικών εξοπλισμών Σύμβαση Εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας 1932 και 1933 Οι πρόσφυγες εγκαταλείπουν εκλογικά το Βενιζέλο ήττα Φιλελευθέρων Πραγματοποιείται το μεγαλύτερο μέρος της αποκατάστασης των προσφύγων Αύξηση πληθυσμού κατά 20% 1920 >> 1928 Μη Έλληνες Ορθόδοξοι 20% >> 6% Μη Έλληνες Ορθόδοξοι Μακεδονίας 48% >> 12% 1922 >> 1931 Καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξάνονται κατά 50% 1922 >> 1932 Διπλασιασμός αριθμού βιομηχανικών μονάδων 1930 Οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα των βιομηχανικών εργατών σε ορισμένους κλάδους ως το 1940 Οι πρόσφυγες μουσικοί κυριαρχούν Σελίδα 131

132 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Ανατολική Θράκη Έλληνες : (30%) Μουσουλμάνοι : Κωνσταντινούπολη Έλληνες : (28%) Μουσουλμάνοι : Προύσα Έλληνες : (18%) Μουσουλμάνοι : Τραπεζούντα Έλληνες : (26%) Μουσουλμάνοι : Σμύρνη-Αϊδίνιο Έλληνες : (38%) Μουσουλμάνοι : Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΩΓΜΟ ΤΟΥ 1914 Επίσημη οθωμανική στατιστική 1910 Στατιστική Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως 1912 Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Λοιποί Σύνολο Σελίδα 132

133 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ( ) Ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει την περιοχή της Σμύρνης μετά από άδεια των Μεγάλων Δυνάμεων. Η ζώνη κατοχής διευρύνεται, καθώς ο στρατός των Τούρκων Εθνικιστών υπό τον Μουσταφά Κεμάλ υποχωρεί Ο ελληνικός στρατός προελαύνει απελευθερώνοντας πολλές μικρασιατικές πόλεις. Μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 η αντιβενιζελική κυβέρνηση αποφασίζει την κλιμάκωση των επιχειρήσεων με στόχο την Άγκυρα. Οι Σύμμαχοι της Αντάντ παύουν να χορηγούν βοήθεια στην Ελλάδα και στρέφονται προς τον Κεμάλ. Η νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού ανακόπτεται στον ποταμό Σαγγάριο. Η ήττα των Ελλήνων στην πολύνεκρη μάχη του Σαγγαρίου σηματοδοτεί την πλήρη μεταστροφή της κατάστασης (Αύγουστος 1921). Οι Έλληνες υποχωρούν στη γραμμή Εσκί Σεχίρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ Ο εθνικιστικός στρατός του Κεμάλ εξαπολύει την τελική του αντεπίθεση (13 Αυγούστου 1922), διασπά το μέτωπο και καταδιώκει τον ελληνικό στρατό προς τα δυτικά παράλια. Στις 27 Αυγούστου οι Τούρκοι εισέρχονται στη Σμύρνη, την πυρπολούν και σφαγιάζουν χιλιάδες Έλληνες. Όσοι διασώζονται περνούν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Σελίδα 133

134 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ (30 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1923) Η Σύμβαση Ανταλλαγής προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή των Ελλήνων Ορθοδόξων κατοίκων της Τουρκίας και των Τούρκων Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας Έλληνες εγκατέλειψαν τις εστίες, ενώ μουσουλμάνοι έφυγαν για την Τουρκία. Ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας έπαψε οριστικά να υπάρχει. Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ (24 ΙΟΥΛΙΟΥ 1923) 1.Σύνορο Ελλάδας Τουρκίας ορίζεται ο ποταμός Έβρος (σημερινό σύνορο). 2.Η Ίμβρος και η Τένεδος παραχωρούνται στη Τουρκία Η Ελλάδα αποκτά τη σημερινή της έκταση (εκτός των Δωδεκανήσων) Σελίδα 134

135 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Κεφ. 4 ο Το Κρητικό ζήτημα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Ε. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ & Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1. Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας Η περίοδος της δημιουργίας Η μικρασιατική.137 εκστρατεία Οι άθλιες συνθήκες και 3. Τα πρώτα νέφη καταστροφή διαβίωσης.137 κατά ( ) το 4. Η επανάσταση του Θερίσου πρώτο.138 διάστημα 5. Η αρμοστεία του Αλεξάνδρου Ζαϊμη ( ) Η κατάλυση της αρμοστείας στην Κρήτη. Το πρώτο ενωτικό Ψήφισμα των Κρητών Στόχος.141 Η εγκατάσταση των αγροτώνπροσφύγων Τα γεγονότα των ετών Η μετάκληση του Βενιζέλου στην Αθήνα & οι επιπτώσεις στο Κρητικό ζήτημα Ο παραχωρούμενος.142 κλήρος Οι ελληνοτουρκικές 9. Η οριστική λύση του Κρητικού ζητήματος συμφωνίες.142 ως το 1930 ΑΣΚΗΣΕΙΣ.143 ΟΡΙΣΜΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ Σελίδα 135

136 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Ε.1. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ Η ανάληψη των καθηκόντων του Ύπατου Αρμοστή Πρίγκιπα Γεωργίου (9 Δεκεμβρίου 1898) Ναύαρχος Ποττιέ 100 παραδίδει επίσημα τη διοίκηση Πλοία Δυνάμεων χαιρετίζουν σημαία Κρητικής Πολιτείας Ύπατος Αρμοστής απευθύνει το πρώτο διάγγελμα προς τον κρητικό λαό Η κρητική σημαία στο φρούριο Φιρκά (τουρκική στη Σούδα) Το νησί υπό διεθνή προστασία Ο Πρίγκηπας Γεώργιος αποβιβάζεται στην Κρήτη, 9 Ιανουαρίου Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτείας : σύνταξη Συντάγματος και συγκρότηση κυβέρνησης Η επιτροπή σύνταξης του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας. Δεύτερος από αριστερά ο Ελ. Βενιζέλος (με το βέλος). 10 Δεκ. : Αναχώρηση ξένων ναυάρχων 16μελής επιτροπή (12 χριστιανοί-4 μουσουλμάνοι) εκπονεί το σχέδιο του κρητικού συντάγματος Ιαν : Διάταγμα «Περί συγκροτήσεως της Κρητικής Συνελεύσεως» Προκήρυξη εκλογών για ανάδειξη πληρεξουσίων : εκλέγονται 138 χριστιανοί και 50 μουσουλμάνοι Φεβρ : Κρητική Βουλή αρχίζει εργασίες Συντάσσεται το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας κατά το πρότυπο του ελληνικού Εγκρίνεται από το Συμβούλιο των Πρέσβεων των Προστατίδων Δυνάμεων στη Ρώμη Τίθεται αμέσως σε εφαρμογή Συγκροτείται και ορκίζεται η πρώτη κυβέρνηση (υπ. Δικαιοσύνης ο Ελ. Βενιζέλος) 103 Οι 138 Χριστιανοί πληρεξούσιοι της Κρητικής Βουλής. Με το βέλος ο Ελ.Βενιζέλος. 100 Ο Γάλλος Ναύαρχος Ποττιέ ήταν ο Πρόεδρος του Συμβουλίου των Ναυάρχων των Τεσσάρων Προστάτιδων Δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας και Ιταλίας), που είχαν την ευθύνη για την τήρηση της τάξεως, με τα στρατεύματα που διατηρούσαν στο νησί. 101 Πρόεδρος της 16μελούς Επιτροπής για τη σύνταξη του σχεδίου Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας ήταν ο Ιω.Σφακιανάκης και εκ των μελών της ο Ελ. Βενιζέλος. 102 Οι εκλογές έγιναν στις 24 Ιανουαρίου Ο αριθμός των πληρεξουσίων είχε καθορισθεί με βάση την πληθυσμιακή αναλογία Χριστιανών-Μουσουλμάνων. 103 Οι υπουργοί της πρώτης κυβέρνησης της Κρήτης ήταν : Ελ. Βενιζέλος Δικαιοσύνης, Κ. Φούμης Οικονομικών, Μ. Κούνδουρος Εσωτερικών, Ν. Γιαμαλάκης Εκπαίδευσης, Χ. Σκυλιανάκης (Χουσείν Γενιτσαράκης) Δημόσιας Ασφάλειας. Σελίδα 136

137 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Ε.2. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ Το έργο της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας 1. Νόμοι και διατάγματα 2. κρητική δραχμή 3. Κρητική Τράπεζα 4. ταχυδρομική υπηρεσία 5. Χωροφυλακή (καραμπινιέροι) 6. Εκπαίδευση (σχολεία, δάσκαλοι) 7. Δημόσια υγεία (λεπροκομείο Σπιναλόγκας 1903) 8. Kαθεστώς τοπικής Εκκλησίας (Οργανικός Νόμος 1900 : ημιαυτόνομη Εκκλησία, Προκαθήμενος εκλέγεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο - η Κρητική Πολιτεία εκδίδει Διάταγμα αναγνώρισης και εγκατάστασης) Υπάλληλοι της Ταχυδρομικής Υπηρεσίας Κρήτης Η ηγεσία της Κρητικής Χωροφυλακής Ε.3. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΝΕΦΗ Τα αίτια της εσωτερικής κρίσης Τα μειονεκτήματα του Κρητικού Συντάγματος υπερβολικά συντηρητικό : υπερεξουσίες στον Ηγεμόνα (δεσποτική συμπεριφορά) ασάφεια στον καθορισμό αρμοδιοτήτων : τριβές - προσωπικές αντιπαραθέσεις Δυσφορία-πικρία τοπικών παραγόντων : παραγκωνίζονται - διορισμός Αθηναίων συμβούλων (άγνοια κρητικών πραγμάτων και ψυχολογίας Κρητών) Η διαχείριση του ζητήματος της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα Διάσταση απόψεων Γεωργίου - Ελευθερίου Βενιζέλου Η άποψη του Γεωργίου : συνεχείς παραστάσεις και υπομνήματα προς τις Μεγάλες Δυνάμεις Η άποψη του Βενιζέλου : λύση σταδιακή, με βαθμιαίες κατακτήσεις (πρώτη η απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων αντικατάσταση από ντόπια πολιτοφυλακή) προσωπική αντιπαράθεση Ο Βενιζέλος δεν αναγνωρίζει στον Πρίγκιπα το δικαίωμα να διαχειρίζεται προσωπικά το εθνικό ζήτημα "Ωs έναs εκ των τριακοσίων χιλιάδων Κρητών, δεν σας εκχωρώ το δικαίωμά μου, ώστε μόνοs σειs να ρυθμίζετε αυτοβούλωs την εθνικήν πολιτικήν του τόπου μου!". Σελίδα 137

138 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα διοχέτευση συκοφαντικών κειμένων στις αθηναϊκές εφημερίδες εναντίον Ελ. Βενιζέλου κλίμα διχασμού. α. Τα αίτια και οι αφορμές Η απόλυση του Βενιζέλου Ε.4. Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΡΙΣΟΥ (1905) 18 Μαρτίου 1901 : ο Γεώργιος απολύει Βενιζέλο από αξίωμα υπουργού. 105 Βενιζέλος δημοσιεύει στον "Κήρυκα" πέντε άρθρα ("Γεννηθήτω φωs") Γεώργιος : απαγόρευση ελευθεροτυπίας - διώξεις και φυλακίσεις μελών της αντιπολίτευσης Η συγκρότηση της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως πλήρες πολιτικό αδιέξοδο Βενιζέλος ηγέτης των δυσαρεστημένων από την πολιτική του Πρίγκηπα σχηματίζεται η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις τριανδρία : Βενιζέλος, Κ. Φούμης, Κ. Μάνος Οι εκλογές του 1904 και η προκήρυξη της Αντιπολίτευσης τέλος 1904 : προκήρυξη εκλογών για ανάδειξη 64 βουλευτών- άλλοι 10 θα διορίζονταν από Πρίγκηπα. Αντιπολίτευση απέχει και καλεί λαό σε αποχή 26 Φεβρουαρίου 1905 : προκήρυξη αντιπολίτευσης για μεταβολή Συντάγματος (το πρώτο επίσημο επαναστατικό κείμενο) Η προετοιμασία της Επανάστασης πιθανή ημέρα εξέγερσης 14 Μαρτίου (σκόπιμη-παραπλανητική) ομάδες ενόπλων στο Θέρισο (κοντά στα Χανιά, περιοχή δυσπρόσιτη και οχυρή) Η κήρυξη της επανάστασης (10 Μαρτίου 1905) και η ταχύτατη επέκτασή της τοιχοκολλημένες προκηρύξεις : κατάργηση της αρμοστείας, συμπαράσταση, ανυπακοή εκπρόσωποι επαναστατών σε όλη την Κρήτη - επαναστατικός αναβρασμός στην κρητική ύπαιθρο Ψηφίσματα συμπαράστασης οι ισχυρότεροι παράγοντες προσχωρούν στην επανάσταση Βενιζέλος ενημερώνει λαό και αντιπροσώπους Μεγάλων Δυνάμεων για λόγους και σκοπούς επανάστασης. 105 Το διάταγμα «Περί απολύσεως του επί της Δικαιοσύνης Συμβούλου Ελευθερίου Βενιζέλου» ανέφερε : ΗΜΕΙΣ ΠΡΙΓΚΗΨ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΥΠΑΤΟΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ Έχοντες υπόψη το άρθρον 65 του Συντάγματος, επειδή ο επί της Δικαιοσύνης Σύμβουλος Ελευθέριος Βενιζέλος όλως αναρμοδίως υπεστήριξε και δημοσία εξέθηκε γνώμας επί σπουδαιοτάτατου ζητήματος του τόπου αντιθέτους προς το Ημέτερον φρόνημα και την Εντολήν Ημών, απολύομεν αυτόν του αξιώματος του Συμβούλου επί της Δικαιοσύνης. Εν Χαλέπα τη 18 Μαρτίου 1901, ΓΕΩΡΓΙΟΣ Σελίδα 138

139 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα β. Η αντίδραση του Πρίγκηπα Ανησυχία Πρίγκηπα- περιβάλλοντός του- ελληνικής κυβέρνησης - Προστάτιδων Δυνάμεων Ο πρίγκηπας Γεώργιος σε νεαρή ηλικία σπασμωδικά μέτρα Πρίγκηπα : προθεσμία 36 ωρών για κατάθεση όπλων στρατιωτικός νόμος σε όλη την Κρήτη νόμος "Περί ιδρύσεως σώματος δημοφρουρών"("ροπαλοφόροι") δύο κυβερνήσεις : Χανιά (του Αρμοστή) - Θέρισο (επαναστατών) πλήρης διάσπαση - απειλή εμφυλίου ορατή βασιλικές πιέσεις στην ελληνική κυβέρνηση για καταδίκη κινήματος : 12 Μαρτίου 1905 : σκληρές δηλώσεις Δηλιγιάννη κατά Βενιζέλου ανοιχτή υποστήριξη κινήματος από ελληνική κοινή γνώμη και αθηναϊκές εφημερίδες γ. Η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και οι διπλωματικοί ελιγμοί του Ελ. Βενιζέλου Η στάση των Δυνάμεων Μεγάλες Δυνάμεις : δεν τήρησαν ενιαία στάση (αναμονή εξελίξεων) Ρωσία μόνο υπέρ Πρίγκηπα (ρωσικό πολεμικό κανονιοβολεί θέσεις επαναστατών στο Θέρισο) Βενιζέλος βέβαιος για αδυναμία ενιαίας στάσης Μεγ. Δυν. και συντονισμένης δράσης ξένων στρατευμάτων Κίνδυνος εμφύλιου πολέμου από ανάμειξη Μεγ. Δυν. 21 Μαρτίου 1905 : συλλαλητήριο Ηρακλείου : Ι. Σφακιανάκης, απαράδεκτη η ξένη ανάμειξη, συμπαράσταση Η προσωρινή κυβέρνησις της Κρήτης πρόεδρος Ελ. Βενιζέλος υπουργοί Κ. Φούμης, Κ. Μάνος έκδοση γραμματίων για εσωτερικό πατριωτικό δάνειο δραχμών υπηρεσίες οικονομικών, συγκοινωνιών και διοίκησης γραμματόσημα εφημερίδα "Το Θέρισο". χωροφύλακες αυτομολούν προς τους επαναστάτες Οι διπλωματικές προσπάθειες των Δυνάμεων και του Βενιζέλου Προσπάθειες Μεγ. Δυν. για πολιτική λύση με διαπραγματεύσεις (πτώση δημοτικότητας Πρίγκηπα, καθολική αποδοχή επαναστατικών ιδεών από το λαό) 106 υπομνήματα επαναστατών προς Μεγ. Δυν. : βάση συζήτησης το ενωτικό ζήτημα οι Δυν. δεν επιθυμούν ένωση Στόχος Βενιζέλου : καθεστώς ανάλογο με Ανατολικής Ρωμυλίας, ελεύθερο κράτος με σκιώδη σουλτανική επικυριαρχία. Τα μέλη της προσωρινής κυβερνήσεως Κρήτης στο Θέρισο : Βενιζέλος, Φούμης, Μάνος Φύλλο της εφημερίδας «Το Θέρισο» και γραμματόσημο της προσωρινής κυβερνήσεως 106 Κατά τις προβλέψεις του Βενιζέλου, ο επαναστατικός αγώνας τον οποίο ανέλαβε "απέδειξε ότι η διπλωματία εις των ζητημάτων των υποδούλων λαών την λύσιν προβαίνει μόνον όταν ταύτα τίθενται προ αυτής υπό την οξυτάτην μορφήν της εθνικής εξεγέρσεως... ". 107 Οι επαναστάτες δηλαδή έθεταν ως κύριο αίτημά τους την Ένωση με την Ελλάδα. Σελίδα 139

140 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα δ. Το τέλος της επανάστασης του Θερίσου και ο θρίαμβος της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου Το Τελεσίγραφο των Δυνάμεων (2 Ιουλίου 1905) αδυναμία Δυνάμεων να μεταβάλουν το πολιτικό καθεστώς του νησιού διαβεβαίωση για ουσιώδεις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις όρος : κατάθεση όπλων εντός 15 ημερών με παράλληλη χορήγηση γενικής αμνηστίας Οι διαπραγματεύσεις και η συμφωνία των Μουρνιών σκληρές, όλο το καλοκαίρι του Νοεμβρίου 1905 : Συμφωνία στο μοναστήρι των Μουρνιών Κυδωνίας γενική αμνηστία δέσμευση Μεγ. Δυν. να επεξεργαστούν χάρτη νέων παραχωρήσεων άρνηση ένωσης Η Διεθνής Επιτροπή : νέες ευνοϊκές ρυθμίσεις Φεβρουάριος 1906 : Διεθνής Επιτροπή για εξέταση κατάστασης και όρων λειτουργίας αρμοστειακού καθεστώτος και υποβολή έκθεσης διαβουλεύσεις Μεγ. Δυν. με Βενιζέλο και Ελληνική Κυβέρνηση : νέα ρύθμιση του Κρητικού Ζητήματος οργάνωση Κρητικής Χωροφυλακής με εντελώς νέο σχήμα ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής με Έλληνες αξιωματικούς ανάκληση ξένων στρατευμάτων μετά την αποκατάσταση της γαλήνης Γελοιογραφία που σατιρίζει τις βλέψεις των Δυνάμεων στην Κρήτη Η Β Συντακτική Συνέλευση (για νέο Σύνταγμα) Β Συντακτική Συνέλευση : ενωτικό ψήφισμα 14 Αυγούστου 1906 : Οι Μεγ. Δυν. παραχωρούν στο βασιλιά Γεώργιο Α το δικαίωμα διορισμού του Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης η Κρήτη ιδιότυπη ελληνική επαρχία : Η επιτροπή για την ψήφιση νέου Συντάγματος Η παραίτηση του Πρίγκηπα Γεώργιου 12 Σεπτεμβρίου 1906 : παρά παρακλήσεις αντιβενιζελικών ο Γεώργιος παραιτείται αναχωρεί από Κρήτη βασιλιάς Γεώργιος υπέδειξε ως νέο Υ.Α. τον Αλέξανδρο Ζαΐμη Ο Πρίγκηπας Γεώργιος με μέλη της αυλής του και ξένους αξιωματικούς Ομιλία του Πρίγκηπα Γεωργίου στα Χανιά Σελίδα 140

141 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Η ανάληψη των καθηκόντων Ε.5. Η ΑΡΜΟΣΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΖΑΪΜΗ ( ) 18 Σεπτεμβρίου 1906 : ανάληψη καθηκόντων έμπειρος πολιτικός, πρώην πρωθυπουργός, μετέπειτα Πρόεδρος Ελληνικής Δημοκρατίας πολιτική ομαλότητα -νέα περίοδος δημιουργίας Το έργο του Ζαΐμη Βελτίωση οικονομίας Αναδιοργάνωση δημόσιας διοίκησης ιδιαίτερη φροντίδα για δημόσια υγεία και παιδεία Οργάνωση Πoλιτοφυλακής Κρήτης (πρώτος στρατός του νησιού (1907), αξιόμαχος, Βαλκανικοί πόλεμοι ) Η εκκένωση της Κρήτης από τις Μεγ. Δυν. Απόφαση Μεγ. Δυν. : εκκένωση Κρήτης σε ένα χρόνο (εγγύηση ασφάλειας μουσουλμάνων) 21 Μαίου 1908 : Ευχαριστήριο Ψήφισμα της Κρητικής Βουλής προς Μεγ.Δυν. = επίσημη πολιτική πράξη χειραφέτησης Κρήτης από προστασία Μεγ.Δυν. Ε.6. Η ΚΑΤΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ Αίτια : η διεθνής συγκυρία προσάρτηση Βοσνίας και Ερζεγοβίνης από Αυστρία ανακήρυξη Βουλγαρίας σε βασίλειο, με προσάρτηση Ανατολικής Ρωμυλίας ελλ. κυβέρνηση Γ. Θεοτόκη υπέδειξε ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων για κήρυξη ένωσης Το πρώτο ενωτικό ψήφισμα των Κρητών και ο σχηματισμός προσωρινής διακομματικής Κυβέρνησης 24 Σεπεμβρίου 1908 : λαϊκή συγκέντρωση στα Χανιά : πρώτο ψήφισμα της ένωσης επίσημο ψήφισμα Κρητικής Κυβέρνησης Ελληνική Κυβέρνηση αποφεύγει επίσημη αναγνώριση ένωσης- παρασκηνιακές οδηγίες Ε.7. ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΩΝ ΕΤΩΝ Οι αντιδράσεις της Τουρκίας και των Μεγάλων Δυνάμεων Τουρκία : έντονες διαμαρτυρίες Δυνάμεις : σιωπηρή αποδοχή όχι επίσημη αναίρεση του πολιτικού καθεστώτος του 1898 Απαίτηση υποστολής της ελληνικής σημαίας στο φρούριο Φιρκά Κυβέρνηση Κρήτης δεν υπακούει παραιτείται στρατιωτικό άγημα Δυνάμεων κόβει τον ιστό Οι εκλογές του Μαρτίου 1910 και η κυβέρνηση Βενιζέλου πολιτικό κενό : προσωρινά κυβερνητικά σχήματα, έως εκλογές Μαρτίου 1910 πλειοψηφία Βενιζέλου σχηματισμός κυβέρνησης (17 Μαΐου 1910) Σελίδα 141

142 Κεφ. Δ,Η περίοδος της αυτονομίας και η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Βενιζέλος : κορυφαία πολιτική προσωπικότητα στην Κρήτη Ε.8.Η ΜΕΤΑΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Η μετάκληση και οι αντιδράσεις των Κρητών Στρατιωτικός Σύνδεσμος καλεί Ελ. Βενιζέλο να αναλάβει πρωθυπουργία Ελλάδας (Σεπτέμβριος 1910). Αντιδράσεις Κρητών : Φόβοι για την απουσία του λόγω διπλωματικών του ικανοτήτων Ικανοποίηση, λόγω ενδεχόμενης ταχύτερης λύσης του Κρητικού Ζητήματος από τη νέα θέση του Η στάση του Βενιζέλου και οι αντιδράσεις των Κρητών Δεν πίστευε ότι είχε φτάσει το πλήρωμα του χρόνου Αρνητικές απαντήσεις στους Κρήτες-δυσάρεστος Άρνηση εισόδου Κρητών βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο αντιδράσεις στην Κρήτη: αναταραχή (τέλη 1911), συγκρότηση Επαναστατικής Συνέλευσης (3 Ιανουαρίου 1912), οργάνωση ενόπλων σωμάτων Ε.9.Η ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ορατή η ήττα της Τουρκίας Εξελίξεις μετά την κήρυξη των Βαλκανικών πολέμων (Οκτώβριος 1912) Οι Κρήτες βουλευτές, δεκτοί στο ελληνικό κοινοβούλιο Ενωτικό Ψήφισμα Βουλής (κοινόν Κοινοβούλιον ) Βενιζέλος δεν προχώρησε περισσότερο, για να μη διαταράξει σχέσεις με Δυνάμεις, εν όψει του πολέμου Γενικός Διοικητής Κρήτης Στέφανος Δραγούμης (12 Οκτωβρίου 1912) απέμενε επικύρωση Ένωσης με υπογραφή διεθνούς συνθήκης 14 Φεβρουαρίου 1913 : αφαίρεση σημαιών Μεγάλων Δυνάμεων και Τουρκίας Η Συνθήκη του Λονδίνου (30 Μαίου 1913) άρθρο 4 Συνθήκης του Λονδίνου : σουλτάνος παραιτείται από δικαιώματά του στην Κρήτη, την παραχωρεί στις Μ. Δυνάμεις της Ευρώπης. Ιδιαίτερη Συνθήκη ειρήνης Ελλάδας -Τουρκίας (14 Νοεμβρίου 1913) : σουλτάνος παραιτείται από δικαιώματά του στην Κρήτη ένταξη Κρήτης στην ελληνική επικράτεια ως οργανικό και αναπόσπαστο τμήμα της. Σιωπηρή αποδοχή από Μ.Δυνάμεις Η επίσημη κήρυξη της Ένωσης Σελίδα 142