H σύνταξη ανασφάλιστων υπερηλίκων από τη σκοπιά των Κανονισμών 883/2004 και 987/2009

Transcript

1 ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ Ιδρυτής: ΑΝΤΩΝΙΟΣ I. ΠΕΤΡΟΓΛΟΥ Διευθυντής: ΑΘΗΝΑ ΑΝΤ. ΠΕΤΡΟΓΛΟΥ, Δικηγόρος ΕΤΟΣ ΝΕ' - Αριθμ. τευχ. 4/641 ΣΥΝΤΑΣΣΕΤΑΙ ΑΠΟ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ιούλιος-Αύγουστος 2013 τηλ.: fax: edka@petrogloulaw.gr ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ H σύνταξη ανασφάλιστων υπερηλίκων από τη σκοπιά των Κανονισμών 883/2004 και 987/2009 Γιάννη Ζαχαρή Διευθυντή Διεθνών Ασφαλιστικών Σχέσεων ΟΓΑ 1. Εισαγωγή 2. Η σύνταξη των ανασφάλιστων υπερηλίκων από τη σκοπιά του εθνικού δικαίου 2.1. Προλεγόμενα 2.2. Το νομικό πλαίσιο 3. Η σύνταξη των ανασφάλιστων υπερηλίκων από τη σκοπιά του Κανονισμού 883/ Προλεγόμενα 3.2. Το υλικό πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 883/ Οι ρυθμίσεις του άρθρου 70 του Κανονισμού 883/ Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Εισαγωγή Εν μέσω δημοσιονομικής και ευρύτερα οικονομικής κρίσης, με πρόσφατη νομοθετική παρέμβαση επιχειρήθηκε, για μία ακόμη φορά 1, ο ανασχεδιασμός της σύνταξης του ν. 1296/1982 για τους ανασφάλιστους υπερήλικες. Η κατά γενική παραδοχή αυστηροποίηση των προϋποθέσεων κτήσης και διατήρησης του συ- 1. Νόμος 4093/2012, Έγκριση μεσοπρόθεσμου πλαισίου δημοσιονομικής στρατηγικής Επείγοντα μέτρα εφαρμογής του ν. 4046/2012 και του Μεσοπρόθεσμου πλαισίου δημοσιονομικής στρατηγικής , άρθρο πρώτο, υποπαράγραφος ΙΑ.6, παράγραφος 5, (ΦΕΚ 222/τ. Α / ). Η συγκεκριμένη παρέμβαση ακολουθεί την απόπειρα ανασχεδιασμού της εν λόγω παροχής με τον ν. 3863/2010, με τον οποίο είχαν θεσπιστεί, για πρώτη φορά, χρονικές προϋποθέσεις τόσο για τη θεμελίωση του δικαιώματος (15 έτη μόνιμης διαμονής στην Ελλάδα) όσο και για τον καθορισμό του ποσού της παροχής αυτής ( το ύψος της βασικής σύνταξης είναι πλήρες, για όσους πληρούν αθροιστικά τα ανωτέρω κριτήρια και έχουν συμπληρώσει στη χώρα τουλάχιστον τριάντα πέντε (35) πλήρη έτη διαμονής, και μειώνεται κατά 1/35 για κάθε ένα (1) έτος, που υπολείπεται των τριάντα πέντε (35) ετών διαμονής ).

2 506 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) νταξιοδοτικού δικαιώματος για την εν λόγω παροχή προκάλεσε συζητήσεις, προβληματισμό και έντονη κριτική του νέου νομικού πλαισίου. Με το παρόν, επιχειρείται η διερεύνηση ορισμένων ζητημάτων, που έχουν ανακύψει σχετικά με τον τρόπο διαχείρισης αυτής της παροχής, στο πλαίσιο του ενωσιακού δικαίου για τον συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας (Κανονισμοί (ΕΚ) αριθ. 883/2004 και 987/2009). Ειδικότερα, επιχειρείται να δοθεί απάντηση σε ερωτήματα σχετικά με την υπαγωγή ή μη της εν λόγω παροχής στο υλικό πεδίο εφαρμογής των προαναφερόμενων Κανονισμών καθώς και σε ερωτήματα σχετικά με το εύρος εφαρμογής των γενικών ενωσιακών αρχών περί ίσης μεταχείρισης (άρθρο 4 του Κανονισμού 883/2004), περί συνυπολογισμού περιόδων (εν προκειμένω κατοικίας), μεταξύ άλλων για τη θεμελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος και τον υπολογισμό του ποσού της παροχής (άρθρο 6 του ίδιου Κανονισμού), περί εξομοίωσης γεγονότων, καταστάσεων και εισοδημάτων (άρθρο 5 του Κανονισμού αυτού), και περί άρσης των εθνικών ρητρών κατοικίας (εξαγωγιμότητα της παροχής, άρθρο 7 του Κανονισμού 883/2004). Τέλος, με αφορμή τη θέσπιση από τον εθνικό νομοθέτη ρήτρας κατοικίας, διττή, όχι μόνον ως προϋπόθεση θεμελίωσης αλλά και ως προϋπόθεση διατήρησης του δικαιώματος στην ανωτέρω παροχή, αναπτύσσεται, με συνοπτικό τρόπο, η ενωσιακή διάσταση της έννοιας κατοικία στο ειδικότερο πλαίσιο του παράγωγου ενωσιακού δικαίου στον τομέα του συντονισμού των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας. 2. Η σύνταξη των ανασφάλιστων υπερηλίκων από τη σκοπιά του εθνικού δικαίου 2.1. Προλεγόμενα Η αναφορά στο νομικό πλαίσιο, που διέπει τους όρους και τις προϋποθέσεις τόσο της κτήσης όσο και της διατήρησης του συνταξιοδοτικού δικαιώματος των ανασφάλιστων υπερηλίκων, δεν έχει τον χαρακτήρα ούτε ιστορικής επισκόπησης αναδρομής ούτε λεπτομερούς καταγραφής και κριτικής διερεύνησης όλων των σχετικών ρυθμίσεων, αλλά εστιάζει σε ορισμένες πτυχές τους, που σχετίζονται με την συνδυαστική εφαρμογή του εθνικού με το ενωσιακό συντονιστικό δίκαιο κοινωνικής ασφάλειας. Τέτοιες είναι οι ρυθμίσεις, που αφορούν στον σκοπό και τη φύση της εξεταζόμενης παροχής, της μόνιμης και νόμιμης διαμονής (κατοικίας) στην Ελλάδα, της μη λήψης σύνταξης από οποιαδήποτε άλλη πηγή και του εισοδηματικού κριτηρίου (του ατομικού ή οικογενειακού ορίου εισοδήματος) Το νομικό πλαίσιο Η σύνταξη για τους ανασφάλιστους υπερήλικες θεσπίσθηκε για πρώτη φορά με τις διατάξεις του ν. 1296/ Σκοπός της νομοθετικής παρέμβασης ήταν η καταβολή μηνιαίας σύνταξης και η χορήγηση υγειονομικής περίθαλψης σε υπερήλικες έλληνες υπηκόους και ομογενείς 3, οι οποίοι, έχοντας υπερβεί το συντάξιμο όριο ηλικίας λόγω γήρατος, αφενός μεν στερούνταν αντίστοιχων παροχών από το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, αφετέρου δε το ετήσιο εισόδημά τους, ατομικό ή οικογενειακό σε περίπτωση ανδρόγυνων, ήταν κατώτερο από ένα καθορισμένο όριο ποσού 4. Για τη θεμελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος δεν απαιτείτο η πραγματοποίηση χρόνου εργασίας, ασφάλισης και καταβολής ασφαλιστικών εισφορών, χαρακτηριστικά (στοιχεία), που επιβεβαιώνουν τη μη 2. Νόμος 1296/1982, Για την ασφάλιση ανασφάλιστων ομάδων, (ΦΕΚ 128/τ. Α / ). 3. Η παροχή για τους ανασφάλιστους υπερήλικες δεν χορηγείται μόνο σε έλληνες υπηκόους και ομογενείς αλλά και σε άλλες κατηγορίες προσώπων, όπως σε υπηκόους κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στους υπηκόους κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, τα οποία έχουν επικυρώσει τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη, σε ανιθαγενείς καθώς και σε χαρακτηρισμένους από τον ΟΗΕ πρόσφυγες, εφόσον μένουν νόμιμα και μόνιμα στην Ελλάδα, (βλέπε σχετικά τις Εγκυκλίους αριθ. 3/ και 3/ της Γενικής Δ/νσης Ασφάλισης του ΟΓΑ. 4. Του ποσού της σύνταξης, που χορηγεί ο ΟΓΑ στον αγρότη ή στο αγροτικό ζευγάρι αντίστοιχα.

3 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) 507 ανταποδοτική φύση τύπο της παροχής, ενώ για τη χρηματοδότησή της επιβαρυνόταν αποκλειστικά ο κρατικός προϋπολογισμός. Επίσης, δεν υπήρχε δυνατότητα εξαγωγής της 5 και απαραίτητη προϋπόθεση για την καταβολή της ήταν η μόνιμη διαμονή (κατοικία) των δικαιούχων στην Ελλάδα. Οι ανωτέρω ρυθμίσεις, οι οποίες συγκροτούν τα βασικά χαρακτηριστικά της παροχής (μη ανταποδοτικότητα και καμία σχέση με περιόδους χρόνο εργασίας ή ασφάλισης, πλήρης χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό, μη εξαγωγιμότητα ρήτρα κατοικίας, εισοδηματικό όριο και μη λήψη σύνταξης από άλλη πηγή, δηλαδή η ιδιότητα του ανασφάλιστου τόσο βάσει του εθνικού όσο και του ενωσιακού δικαίου), είτε διατηρήθηκαν είτε επανήλθαν, όπως η προϋπόθεση της μη λήψης σύνταξης από οποιαδήποτε πηγή, ανεξαρτήτως ποσού, με ορισμένες, όμως, διαφοροποιήσεις ως προς το όριο ηλικίας, τις πηγές και τη φύση του λαμβανόμενου υπόψη εισοδήματος, ατομικού ή οικογενειακού, στο πλαίσιο των διατάξεων του ν. 4093/2012, με τις οποίες, όμως, θεσπίσθηκε, ως πρόσθετη, θεμελιωτική πλέον του δικαιώματος, προϋπόθεση, η προηγούμενη του χρόνου υποβολής του σχετικού συνταξιοδοτικού αιτήματος 20ετής μόνιμη και νόμιμη διαμονή των αιτούντων στην Ελλάδα Η σύνταξη των ανασφάλιστων υπερηλίκων από τη σκοπιά του Κανονισμού 883/ Προλεγόμενα Σύμφωνα με τη Συνθήκη και κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (εφεξής ΔΕΕ ή Δικαστήριο), ο τομέας της κοινωνικής ασφάλειας εμπίπτει, κατ αρχήν, στην δικαιοδοσία αρμοδιότητα του εθνικού νομοθέτη. Σ αυτό το πλαίσιο, τα κράτη μέλη έχουν τη δυνατότητα να οργανώνουν αυτόνομα τα εθνικά τους συστήματα κοινωνικής ασφάλειας ως προς το είδος των χορηγούμενων παροχών, των προϋποθέσεων χορήγησής τους, το ύψος αυτών, τον τρόπο χρηματοδότησής τους κ.λ.π. 7. Ωστόσο, κατά την άσκη- 5. Σε συνέχεια της καταχώρισής της στο σχετικό Παράρτημα ΙΙα του Κανονισμού 1408/71 (νυν Παράρτημα Χ του Κανονισμού 883/2004). 6. Ειδικότερα, οι προϋποθέσεις, που πρέπει να πληρούνται από τους ενδιαφερομένους, είναι οι ακόλουθες: - να έχουν συμπληρώσει το 67ο έτος τους ηλικίας τους, - να μην λαμβάνουν ή να μην δικαιούνται οι ίδιοι σύνταξη από οποιοδήποτε Φορέα Κοινωνικής Ασφάλισης ή το Δημόσιο στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, ανεξαρτήτως ποσού, - σε περίπτωση εγγάμων, να μη λαμβάνει ο/η σύζυγός τους σύνταξη μεγαλύτερη από το πλήρες ποσό της συνταξιοδοτικής παροχής λόγω γήρατος του άρθρου 4 του ν. 4169/1961 (βασική σύνταξη του ΟΓΑ), - να διαμένουν μόνιμα και νόμιμα στην Ελλάδα τα τελευταία 20 έτη πριν από την υποβολή της αίτησης για συνταξιοδότηση και να εξακολουθούν να διαμένουν κατά τη διάρκεια της συνταξιοδότησής τους και - το συνολικό ετήσιο ατομικό φορολογητέο εισόδημά τους καθώς και το απαλλασσόμενο ή φορολογούμενο με ειδικό τρόπο εισόδημά τους να μην υπερβαίνει το ποσό των τεσσάρων χιλιάδων τριακοσίων είκοσι (4.320) ευρώ. Επί εγγάμων, το συνολικό οικογενειακό φορολογητέο εισόδημα καθώς και το απαλλασσόμενο ή φορολογούμενο με ειδικό τρόπο εισόδημα δεν πρέπει να υπερβαίνει το ποσό των οκτώ χιλιάδων εξακοσίων σαράντα (8.640) ευρώ. 7. Σύμφωνα με τη νομολογία του Δικαστηρίου, το κοινοτικό δίκαιο δεν στερεί από τον εθνικό νομοθέτη τη δυνατότητα να καθορίζει τις προϋποθέσεις γένεσης του δικαιώματος ή της υποχρέωσης υπαγωγής σε σύστημα κοινωνικής ασφάλειας, υπό την προϋπόθεση όμως, ότι δεν πρέπει να εισάγεται σχετικώς διάκριση μεταξύ ημεδαπών και υπηκόων άλλων κρατών μελών, (ΔΕΕ, αποφάσεις της , στην Υπόθεση 110/79, Coonan, σκέψη 12, και της , στην Υπόθεση 349/87, Παράσχη, σκέψη 15). Μολονότι το άρθρο 51 της Συνθήκης επιτρέπει διαφορές μεταξύ των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας των κρατών μελών και, κατά συνέπεια, των δικαιωμάτων, που παρέχονται στα πρόσωπα, που εργάζονται σ αυτά, (ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση C-227/89, Rönfeldt, σκέψη 12), εντούτοις είναι βέβαιο, ότι ο σκοπός των άρθρων 48 έως 51 της Συνθήκης δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί, εάν, λόγω άσκησης του δικαιώματός τους για ελεύθερη κυκλοφορία, οι διακινούμενοι εργαζόμενοι (ασφαλισμένοι) υφίσταντο απώλεια των πλεονεκτημάτων κοινωνικής ασφάλειας, που τους παρέχει η νομοθεσία ενός κράτους μέλους. Μία τέτοια συνέπεια θα μπορούσε να αποθαρρύνει τους κοινοτικούς εργαζομένους να ασκήσουν το δικαίωμά τους για ελεύθερη κυκλοφορία και θα συνιστούσε, κατά συνέπεια, κώλυμα στην εν λόγω ελευθερία, (ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση C-10/90, Masgio, σκέψη 18). Η

4 508 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) ση της αρμοδιότητας αυτής, τα κράτη μέλη οφείλουν να τηρούν το δίκαιο των Ένωσης 8. Το παράγωγο ενωσιακό δίκαιο για τον συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας συμβάλλει καθοριστικά στην απόκτηση, διατήρηση και ανάκτηση των κοινωνικοασφαλιστικών δικαιωμάτων των προσώπων, που υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του (διακινούμενων εργαζομένων αλλά και μη ενεργών προσώπων, π.χ. συνταξιούχων του συνόλου των ασφαλισμένων ή, άλλως, με τη γενικότερη ιδιότητα του ασφαλισμένου προσώπου) για παροχές, που επίσης εμπίπτουν στο υλικό πεδίο εφαρμογής του, κυρίως μέσω της εφαρμογής των αρχών του Κανονισμού 883/2004: - της ίσης μεταχείρισης (άρθρο 4), - του συνυπολογισμού περιόδων (άρθρο 6), - της εξομοίωσης παροχών, εισοδημάτων, γεγονότων ή καταστάσεων (άρθρο 5), καθώς και - της άρσης των ρητρών κατοικίας (εξαγωγιμότητα των παροχών, άρθρο 7). Η εφαρμογή των προαναφερόμενων γενικών αρχών, που τελούν σε συμπληρωματική σχέση μεταξύ τους, δεν εξαρτάται ούτε προϋποθέτει ειδική προς τούτο εθνική νομική ρύθμιση, αφού οι σχετικές ενωσιακές διατάξεις αφενός μεν έχουν άμεση εφαρμογή στα κράτη μέλη, αφετέρου δε, σε περίπτωση νομοθετικού κενού ή ακόμη και σύγκρουσης αντίθεσής τους με δυσμενέστερες εθνικές διατάξεις, εφαρμόζονται απεριόριστα, είτε συμπληρώνοντας το υφιστάμενο κενό νόμου είτε κατισχύοντας των αντιθέτων εθνικών διατάξεων αντίστοιχα Το υλικό πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 883/2004 Όπως είναι γνωστό, στο υλικό πεδίο εφαρμογής των συντονιστικών Κανονισμών υπάγονται εξαρχής οι εθνικές νομοθεσίες συστήματα κοινωνικής ασφάλειας 10 και όχι οι νομοθεσίες για την κοινωνική και ιατρική πρόνοια 11. Κανείς όμως από τους Κανονισμούς αυτούς δεν παρέχει ορισμό της μίας ή της άλλης έννοιας 12. συνέπεια αυτή μπορεί να επέλθει, εάν ο εθνικός νομοθέτης καθορίσει όρους κτήσης ή διατήρησης του δικαιώματος παροχών, κατά τρόπο που στην πραγματικότητα να μη μπορούν να τους εκπληρώσουν παρά μόνο οι ημεδαποί, ή εάν καθορίσει όρους απώλειας ή αναστολής του εν λόγω δικαιώματος, κατά τρόπο που στην πραγματικότητα να τους πληρούν ευκολότερα οι υπήκοοι άλλων κρατών μελών παρά οι υπήκοοι του κράτους μέλους, στο οποίο υπάγεται ο αρμόδιος φορέας, (ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση 1/78, Kenny, σκέψη 17). 8. Για το εν λόγω ζήτημα, βλέπε αναλυτικά με αναφορές σε αντιπροσωπευτική νομολογία, Θεοδώρα Τσοτσορού, Η αρχή του συνυπολογισμού περιόδων ασφάλισης δυνάμει του άρθρου 6 του Κανονισμού 883/2004, ΕΔΚΑ 2012, σελ. 278, υποσημείωση Ως προς την αυτόματη κατίσχυση των ενωσιακών αρχών κανόνων, ακόμη και για την επιλεκτική κατά περίπτωση εφαρμογή τους αποκλειστικά σε περιπτώσεις διακινουμένων ασφαλισμένων, που εμπίπτουν στο προσωπικό πεδίο του ενωσιακού συντονισμού. Ως προς το ζήτημα δε της πληρότητας ή συμβατότητας κανόνων αυτού καθαυτού του ενωσιακού δικαίου (των Κανονισμών, στην προκειμένη περίπτωση), αξιοσημείωτη είναι η ερμηνευτική προσέγγιση του Δικαστηρίου, το οποίο με πάγια νομολογία του ουσιαστικά απορρίπτει a priori την ύπαρξη κενού στο παράγωγο δίκαιο, αφού η ερμηνεία όλων των διατάξεων του παράγωγου δικαίου τελεί υπό το φως των θεμελιωδών ελευθεριών και αρχών της Συνθήκης, ιδίως εν προκειμένω των άρθρων 45, 48 και κατά περίπτωση 21 ΣΛΕΕ. Πράγματι, κατά το Δικαστήριο, προέχει η διαπίστωση, κατά πόσον εξασφαλίζεται η υλοποίηση των στόχων, που καθορίζει η Συνθήκη, και όχι τί προβλέπει μία συγκεκριμένη διάταξη του παράγωγου δικαίου, αφού το τελευταίο πρέπει πάντοτε να ερμηνεύεται με τρόπο συμβατό προς τους κανόνες του πρωτογενούς (Συνθήκη) και τις γενικές αρχές του δικαίου, (βλέπε, σχετικά με το ανωτέρω ζήτημα, αναλυτικά με αναφορές σε αντιπροσωπευτική νομολογία, Γιάννης Ζαχαρής, Θεοδώρα Τσοτσορού, Εθνικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα των συντάξεων υπό το φως του ενωσιακού συντονισμού των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας, ΕΔΚΑ 2012, Μέρος Α, σημείο 2.2., σελ.777 επ.). 10. Άρθρο 2, παράγραφος 1, του αρχικού Κανονισμού 3/58, άρθρο 4, παράγραφος 1, του παλαιού Κανονισμού (ΕΟΚ) 1408/71, και άρθρο 3, παράγραφος 1, του Κανονισμού (ΕΚ) 883/ Άρθρο 2, παράγραφος 3, του Κανονισμού 3/58, άρθρο 4, παράγραφος 4, του Κανονισμού 1408/1971 και άρθρο 3, παράγραφος 5α, του Κανονισμού 883/ Τούτο οφείλεται στο γεγονός, ότι η κοινωνική ασφάλεια είναι τομέας εθνικής αρμοδιότητας, και έτσι ενιαίος ορι-

5 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) 509 Ωστόσο, η ανάγκη εξασφάλισης ενιαίας και απρόσκοπτης εφαρμογής των κανόνων του ενωσιακού δικαίου στον τομέα της κοινωνικής ασφάλειας στηρίζεται αναπόφευκτα σε ενωσιακά κριτήρια, τα οποία έχει αναδείξει και αναπτύξει η ιστορική και κυρίως τελεολογική προσέγγιση εκτενούς και πάγιας νομολογίας του Δικαστηρίου. Έτσι, πέραν της απαρίθμησης των κλάδων κοινωνικής ασφάλειας και των ασφαλιζομένων κινδύνων στο άρθρο 4, παράγραφος 1, του παλαιού Κανονισμού 1408/1971, νυν άρθρο 3, παράγραφος 1, του Κανονισμού 883/2004, τα ειδικότερα ενωσιακά κριτήρια για τον χαρακτηρισμό μίας παροχής ως παροχής κοινωνικής ασφάλειας, σε αντιδιαστολή, κατ αρχάς, με τις παροχές κοινωνικής πρόνοιας, θα πρέπει να αναζητηθούν στην σχετική νομολογία του Δικαστηρίου 13. Ταυτόχρονα, όμως, η διαρκής εξέλιξη και διαφοροποίηση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας των κρατών μελών αλλά και ιστορικά το γεγονός, ότι ένας αριθμός μη ανταποδοτικών παροχών (χρηματοδοτούμενων από φορολογία) μπορούσαν να θεωρηθούν ως οριακές παροχές, λόγω κυρίως της προοδευτικής ενσωμάτωσης της κοινωνικής πρόνοιας στην κοινωνική ασφάλεια 14, είχε ως συνέπεια την ανάδειξη, για τους σκοπούς του συντονισμού δυνάμει της Συνθήκης, μίας τρίτης κατηγορίας παροχών, ενδιάμεσης, ως προς τις προαναφερόμενες, με χαρακτηριστικά τόσο της κοινωνικής ασφάλειας (κυρίως λόγω του σκοπού, του τρόπου εφαρμογής και του προσωπικού πεδίου εφαρμογής τους), όσο και της κοινωνικής πρόνοιας (κυρίως λόγω του μη ανταποδοτικού τους χαρακτήρα) 15. Λόγω ακριβώς του διφυούς τους χαρακτήρα, ο ενωσιακός νομοθέτης χαρακτήρισε αυτές τις, νομολογιακά σμός της έννοιας αυτής θα ήταν έως ασυμβίβαστος με την ανάγκη ύπαρξης και τους σκοπούς του ενωσιακού συντονισμού, αφού θα παρέπεμπε σε οιονεί εναρμόνιση. 13. Σ αυτό το πλαίσιο, έχει κριθεί, κατ αρχάς, ότι η υπαγωγή ή μη μίας παροχής στους κλάδους κοινωνικής ασφάλειας, που απαριθμούνται στο άρθρο 4, παράγραφος 1, του Κανονισμού 1408/1971 (νυν άρθρο 3, παράγραφος 1, του Κανονισμού 883/2004), έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τον χαρακτηρισμό της ως παροχής κοινωνικής ασφάλειας, ενώ η απαρίθμηση των ασφαλιζομένων κινδύνων στο άρθρο αυτό είναι περιοριστική και μόνον οι εθνικές νομοθεσίες, που ασφαλίζουν τους κινδύνους αυτούς, εμπίπτουν στο καθ ύλη πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού, (ΔΕΕ, αποφάσεις της , στην Υπόθεση 249/83, Hoeckx, σκέψη 11, και στην Υπόθεση 122/84, Scrivner, σκέψη 16). Θα πρέπει, όμως, να σημειωθεί η πιθανότητα, κάποια παροχή να αποτελεί παροχή κοινωνικής ασφάλειας κατά την έννοια του ενωσιακού δικαίου (πρωτογενούς και παράγωγου) αλλά να μην συμπεριλαμβάνεται ακόμη στις παροχές, στις οποίες αναφέρεται το άρθρο 4, παράγραφος 1, του Κανονισμού 1408/1971, (Προτάσεις της , του γενικού εισαγγελέα Γ. Κοσμά στην Υπόθεση 160/96, Molenaar, σημεία 34 έως 36, απόφαση της ). Επίσης, η διάκριση ανάμεσα σε παροχές, που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του κοινοτικού συντονιστικού δικαίου, και σ αυτές, που εξαιρούνται από αυτό, θα πρέπει να εξαρτάται από τα συστατικά στοιχεία κάθε παροχής και ιδίως από τον σκοπό και τις προϋποθέσεις χορήγησής της και όχι από τον εθνικό χαρακτηρισμό της. Εξειδικεύοντας περισσότερο την ανωτέρω ερμηνευτική του προσέγγιση, το Δικαστήριο αποφάνθηκε, ότι μία παροχή θα πρέπει να θεωρείται χαρακτηρίζεται ως παροχή κοινωνικής ασφάλειας, όταν χορηγείται στους δικαιούχους: α) χωρίς οποιαδήποτε εξατομικευμένη και κατά διακριτική ευχέρεια στάθμιση των ατομικών αναγκών τους, β) βάσει μίας από τον νόμο καθοριζόμενης κατάστασης και γ) εφόσον έχει σχέση με κάποιον από τους κινδύνους, που ρητά αναφέρονται στο άρθρο 4, παράγραφος 1, του Κανονισμού 1408/1971, (ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση 78/91, Hughes, σκέψεις 14 και 15, και την εκεί αναφερόμενη νομολογία). 14. Την επίπτωση της συγκεκριμένης εξέλιξης είχε ήδη από το 1961 επισημάνει ο Guy Perrin, στον οποίο αναφέρεται ο Rob Cornelissen, EU Regulations on the coordination of social security systems and special non-contributory benefits: a source of never-ending controversy, in E. Guild, S. Carrera, K. Eisele (eds.), Social Benefits and Migration, a Contested Relationship and Policy Challenge in the EU, Centre for European Policy Studies (CEPS), Brussels 2013, σελ. 82 επ. 15. ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση C-24/74, Biason, στην οποία το Δικαστήριο δέχθηκε, ότι ναι μεν είναι ευκταίο, από άποψη εφαρμογής της κοινοτικής κανονιστικής ρύθμισης περί κοινωνικής ασφάλειας, να γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ των νομοθετικών συστημάτων, που εμπίπτουν στην κοινωνική ασφάλεια, και εκείνων, που εμπίπτουν στην κοινωνική πρόνοια, δεν μπορεί, όμως, να αποκλεισθεί η πιθανότητα, λόγω του κύκλου των προσώπων, στα οποία εφαρμόζεται, των σκοπών της και του τρόπου εφαρμογής της, μία εθνική νομοθεσία να συνδέεται ταυτόχρονα και προς τις δύο αυτές κατηγορίες.

6 510 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) μικτές μικτού τύπου παροχές, ως ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου παροχές σε χρήμα, που εμπίπτουν μεν στο πεδίο εφαρμογής των Κανονισμών αλλά με ορισμένες παρεκκλίσεις ως προς την εφαρμογή βασικών κανόνων τους (διακριτό καθεστώς συντονισμού), σε σχέση με τις κλασικές παροχές κοινωνικής ασφάλειας Οι ρυθμίσεις του άρθρου 70 του Κανονισμού (Ε.Κ) 883/2004 Οι διατάξεις, που ρυθμίζουν γενικότερα τον τρόπο διαχείρισης των προαναφερόμενων ειδικών μη ανταποδοτικού τύπου παροχών σε χρήμα, περιλαμβάνονται στο άρθρο 70 του Κανονισμού 883/ και είναι οι ακόλουθες: 16. Ο Κανονισμός (ΕΟΚ) 1247/92 του Συμβουλίου, της 30ής Απριλίου 1992, για την τροποποίηση του Κανονισμού (ΕΟΚ) 1408/1971, περί εφαρμογής των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης στους μισθωτούς, στους μη μισθωτούς και στα μέλη των οικογενειών τους που διακινούνται εντός της Κοινότητας, είχε διττό στόχο: α) την για πρώτη φορά μεταφορά της νομολογίας ΔΕΕ περί μικτών παροχών στον Κανονισμό 1408/71, ορίζοντας ρητά (άρθρο 4, παράγραφος 2α), ότι αυτός εφαρμόζεται στις ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου ( χωρίς συνεισφορά ) παροχές, και β) την δημιουργία, κατά παρέκκλιση της νομολογίας του Δικαστηρίου, το οποίο είχε αναγνωρίσει την ένταξή τους στον Κανονισμό από την δεκαετία του 1970, ειδικού διακριτού καθεστώτος συντονισμού (άρθρο 10α), με το οποίο εισάγεται παρέκκλιση από την αρχή της εξαγωγιμότητας των χρηματικών παροχών σε συνδυασμό με τρεις ειδικές διατάξεις περί συνυπολογισμού και εξομοίωσης γεγονότων και καταστάσεων. Πρόκειται για πολιτικό συμβιβασμό, που εγγυάται την πρόσβαση σε τέτοιου τύπου παροχές του κράτους κατοικίας, ενισχύοντας έτσι τη νομική θέση των διακινούμενων ασφαλισμένων, ως αντιστάθμισμα της ήδη ενισχυμένης θέσης των κρατών μελών με την άρση της εκ μέρους τους υποχρέωσης να εξάγουν και τις συγκεκριμένες παροχές. Σημειωτέον, ότι στο Προοίμιο του τροποποιητικού αυτού Κανονισμού αναφέρεται χαρακτηριστικά, ότι είναι αναγκαίο επίσης, να ληφθεί υπόψη η νομολογία του Δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία ορισμένες παροχές, που προβλέπονται από τις εθνικές νομοθεσίες, ενδέχεται να εμπίπτουν τόσο στην κοινωνική ασφάλεια όσο και στην κοινωνική πρόνοια λόγω της κατηγορίας των ατόμων, στα οποία αναφέρονται, των στόχων και του τρόπου εφαρμογής τους, και αμέσως παρακάτω, ότι το Δικαστήριο έκρινε, ότι σε ορισμένα σημεία οι νομοθεσίες, δυνάμει των οποίων καταβάλλονται οι παροχές αυτές, προσομοιάζουν στην κοινωνική πρόνοια, στο μέτρο που η ένδεια αποτελεί βασικό κριτήριο για την εφαρμογή τους, και στο ότι οι όροι χορήγησής τους δε σχετίζονται με οποιαδήποτε απαίτηση σχετικά με περιόδους επαγγελματικής δραστηριότητας ή με τις συνεισφορές, ενώ σε άλλα σημεία προσεγγίζουν την κοινωνική ασφάλεια, στο μέτρο που δεν υπάρχει διακριτική εξουσία ως προς τον τρόπο, με τον οποίο οι προβλεπόμενες παροχές καταβάλλονται και στο μέτρο που θέτουν τους δικαιούχους υπό σαφές νομικό καθεστώς, και παρακάτω, ότι οι παροχές αυτές θα πρέπει να χορηγούνται, όσον αφορά στα άτομα, που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 1408/1971, μόνο σύμφωνα με τη νομοθεσία της χώρας, που κατοικεί το ενδιαφερόμενο άτομο ή τα μέλη της οικογενείας του, με συνυπολογισμό, εφόσον είναι απαραίτητο, των περιόδων διαμονής σε οποιοδήποτε άλλο κράτος μέλος και χωρίς διακρίσεις λόγω ιθαγένειας, (βλέπε, για την αναφερόμενη ανωτέρω εξέλιξη της νομολογίας του Δικαστηρίου στις δεκαετίες 70 και 80 μέχρι την χρονική στιγμή της ένταξης των εν λόγω παροχών στον Κανονισμό 1408/1971, με τον τροποποιητικό Κανονισμό 1247/92, και Filip van Overmeiren, Eberhard Eichenhofer, Herwig Verschueren, tress (Training and Reporting on European Social Security), Analytical Study 2011, Social Security Coverage of non-active persons moving to another Member State, σελ. 14, και την εκεί παρατιθέμενη νομολογία). 17. Απαντώντας στη νομολογία του Δικαστηρίου με την οποία αυτό διεύρυνε σημαντικά την έννοια το πεδίο των παροχών ασθένειας (ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση C-215/99, Jauch) και των οικογενειακών παροχών (ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση C-43/99, Leclere και Deaconescu), ο ενωσιακός νομοθέτης, με τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 647/2005, βάσει Πρότασης της Επιτροπής COM (2003) 468 τελικό, αναδόμησε το διακριτό καθεστώς συντονισμού των ειδικών μη ανταποδοτικού τύπου παροχών (υπό τον καταργηθέντα εν τω μεταξύ Κανονισμό 1408/71), αποσαφηνίζοντας περαιτέρω αλλά και αυστηροποιώντας τα ενωσιακά κριτήρια προϋποθέσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι παροχές της εθνικής νομοθεσίας εμπίπτουν στις ειδικές συντονιστικές διατάξεις του ισχύοντος πλέον Κανονισμού 883/2004 (άρθρο 70), αναμορφώνοντας παράλληλα το σχετικό Παράρτημα Χ αυτού, (αφού η καταχώρηση των εθνικών παροχών σ αυτό συνιστά έναν από του ουσιαστικούς όρους για τον επίσημο, σε ενωσιακό επίπεδο, χαρακτηρισμό τους). Πράγματι, η ουσιώδης μεταρρύθμιση του ειδικού καθεστώτος συντονισμού των ανωτέρω παροχών καταδεικνύεται (και) από την πλήρη αναμόρφωση του περιεχομένου του Παραρτήματος Χ, το οποίο αντικατέστησε συνολικά το πρώην Παράρτημα ΙΙα, του Κανονισμού 1408/71 με την απάλειψη σειράς παροχών, οι οποίες εντάσσονται, ως κλασικές πλέον παροχές κοινωνικής ασφάλειας, στο κανονικό πεδίο (πλήρης συντονισμός) του Κανονισμού 883/2004.

7 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) Το παρόν άρθρο εφαρμόζεται στις ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου παροχές σε χρήμα, οι οποίες προβλέπονται δυνάμει νομοθεσίας η οποία, λόγω του προσωπικού πεδίου εφαρμογής της, των στόχων ή/και των προϋποθέσεων για τη θεμελίωση δικαιώματος, έχει χαρακτηριστικά τόσο της νομοθεσίας, κοινωνικής ασφάλειας, η οποία αναφέρεται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, όσο και της κοινωνικής πρόνοιας (παράγραφος 1). - Για τους σκοπούς του παρόντος Κεφαλαίου, ως ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου παροχές σε χρήμα, νοούνται εκείνες, οι οποίες (παράγραφος 2): προορίζονται να παρέχουν (στοιχείο α) - είτε συμπληρωματική, αναπληρωματική ή επικουρική κάλυψη έναντι των κινδύνων, οι οποίοι αντιστοιχούν στους αναφερόμενους στο άρθρο 3, παράγραφος 1, κλάδους κοινωνικής ασφάλειας και να εξασφαλίζουν στους ενδιαφερομένους ένα ελάχιστο εισόδημα διαβίωσης σε σχέση με το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον στο ενδιαφερόμενο κράτος μέλος (σημείο i), - ή μόνο ειδική προστασία στα άτομα με αναπηρίες, οι οποίες συνδέονται στενά με το κοινωνικό περιβάλλον του συγκεκριμένου προσώπου στο ενδιαφερόμενο κράτος μέλος (σημείο ii), στις περιπτώσεις, που η χρηματοδότηση προέρχεται αποκλειστικά από την υποχρεωτική φορολογία, που προορίζεται να καλύψει τις γενικές δημόσιες δαπάνες, και οι όροι για τη χορήγηση και τον υπολογισμό των παροχών δεν εξαρτώνται από τυχόν εισφορές εκ μέρους του δικαιούχου ωστόσο, οι παροχές που χορηγούνται για να καλύψουν συμπληρωματικά ανταποδοτικού τύπου παροχή, δεν θεωρούνται ως ανταποδοτικού τύπου παροχές για αυτό και μόνο το λόγο (στοιχείο β) και - περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Χ (στοιχείο γ). - Το άρθρο 7 και τα άλλα Κεφάλαια του παρόντος τίτλου δεν εφαρμόζονται στις παροχές της παραγράφου 2 του παρόντος άρθρου (παράγραφος 3). - Οι αναφερόμενες στην παράγραφο 2 παροχές χορηγούνται αποκλειστικά στο κράτος μέλος, στο οποίο κατοικούν οι ενδιαφερόμενοι και σύμφωνα με τη νομοθεσία του. Οι παροχές αυτές χορηγούνται από τον φορέα του τόπου κατοικίας και σε βάρος του (παράγραφος 4) Συμπεράσματα Από τα προαναφερόμενα και ερμηνεύοντας γραμματικά, ιστορικά και τελεολογικά τις διατάξεις του άρθρου 70 του Κανονισμού 883/2004, προκύπτουν τα ακόλουθα: 1. Η παροχή για τους ανασφάλιστους υπερήλικες, ως ειδική, μη ανταποδοτικού τύπου (χωρίς συνεισφορά αλλά και οποιαδήποτε αναφορά σε περιόδους άσκησης εργασίας δραστηριότητας), παροχή σε χρήμα, η οποία χρηματοδοτείται αποκλειστικά από τον κρατικό προϋπολογισμό, παρέχει αναπληρωματική κάλυψη έναντι του ασφαλιστικού κινδύνου του γήρατος και χορηγείται καταβάλλεται στους δικαιούχους, χωρίς οποιαδήποτε εξατομικευμένη και κατά διακριτική ευχέρεια στάθμιση των ατομικών αναγκών τους, βάσει μίας από τον νόμο καθοριζόμενης κατάστασης, για να εξασφαλίσει ένα ελάχιστο εισόδημα διαβίωσης σε σχέση με το οικονομικό και κοινωνικό τους περιβάλλον, εμπίπτει στο υλικό πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 883/2004 και έχει καταχωρηθεί στο σχετικό για τις παροχές αυτές Παράρτημα Χ. 2. Περαιτέρω, με τις ρητές διατάξεις της παραγράφου 3 του άρθρου 70 ανωτέρω, σε συνδυασμό με αυτές της παραγράφου 4 του ιδίου άρθρου, ο ενωσιακός νομοθέτης προσδιορίζει το εύρος, ή διαφορετικά τις παρεκκλίσεις εξαιρέσεις εφαρμογής ορισμένων διατάξεων του εν λόγω Κανονισμού, ως προς τις εξεταζόμενες ειδικές, μη ανταποδοτικού τύπου παροχές. Ειδικότερα, στο πλαίσιο αυτό οι συγκεκριμένες παροχές δεν εξάγονται, κατά παρέκκλιση της γενικής οριζόντιας αρχής του άρθρου 7 του ανωτέρω Κανονισμού, και χορηγού- 18. Η αυστηροποίηση των ενωσιακών κριτηρίων αντανακλάται και στον προσεκτικό τρόπο διάκρισης μεταξύ α) και β) κατηγορίας: υπό την πρώτη εντάσσονται παροχές, που στοχεύουν στην οικονομική κυρίως ανάγκη, ενώ η δεύτερη αποσκοπεί στην βοήθεια προσώπων, για να μπορέσουν να συμμετάσχουν στην καθημερινή ζωή της κοινωνίας (χωρίς οποιαδήποτε αναφορά στο οικονομικό περιβάλλον).

8 512 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) νται αποκλειστικά στο κράτος μέλος, στο οποίο κατοικούν οι ενδιαφερόμενοι, και σύμφωνα με τη νομοθεσία του 19. Επίσης, σε αυτές τις περιπτώσεις δεν εφαρμόζονται οι διατάξεις των Κεφαλαίων 1 έως 8 του Τίτλου ΙΙΙ του ως άνω Κανονισμού, και, κατά συνέπεια, ούτε οι διατάξεις του άρθρου 52, που ρυθμίζουν, μεταξύ άλλων, το ζήτημα του αναλογικού υπολογισμού του ποσού των παροχών στις περιπτώσεις, κατά τις οποίες οι όροι, που απαιτούνται για τη θεμελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος δεν πληρούνται αποκλειστικά δυνάμει της εθνικής νομοθεσίας, καθώς και οι διατάξεις των άρθρων 53 έως 55, οι οποίες αφορούν στον τρόπο εφαρμογής των εθνικών διατάξεων κατά της σώρευσης των καταβαλλόμενων παροχών με άλλες παροχές ίδιας ή διαφορετικής φύσης. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, το αποτέλεσμα στην πράξη είναι η απεριόριστη και χωρίς άλλους όρους ή προϋποθέσεις εφαρμογή των εθνικών αντισωρευτικών διατάξεων. 3. Σε αντίθεση, όμως, με τις προαναφερόμενες μη εφαρμοστέες διατάξεις του παράγωγου ενωσιακού συντονιστικού δικαίου, εξ αντιδιαστολής, θα πρέπει να τυγχάνουν πλήρους εφαρμογής, όσον αφορά στις παροχές του άρθρου 70, οι οριζόντιες διατάξεις του ανωτέρω Κανονισμού: α) περί ίσης μεταχείρισης 20, β) περί εξομοίωσης γεγονότων, καταστάσεων και εισοδημάτων 21 και γ) περί συνυπολογισμού των περιόδων κατοικίας για τη θεμελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος 22. Η απόλυτη, κατά τα ανωτέρω, εφαρμογή των γενικών αρχών του συντονισμού (Τίτλος Ι) στο ειδικό καθεστώς του άρθρου 70 του Κανονισμού, συνιστά την πεμπτουσία του πολιτικού συμβιβασμού του Συμβουλίου, δηλαδή ρύθμιση, που ενισχύει τη (νομική) θέση των διακινουμένων ασφαλισμένων ως αντιστάθμισμα της κατοχύρωσης εκ μέρους των κρατών μελών της δυνατότητας να μην εξάγουν τέτοιες παροχές της εθνικής τους νομοθεσίας. Σημειωτέον, ότι οι θεμελιώδεις αυτές αρχές εγγυώνται, ότι, για να έχουν οι ενδιαφερόμενοι πρόσβαση σε ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου παρο- 19. Θα πρέπει να επισημανθεί, ότι η δυνατότητα μη εξαγωγής των συγκεκριμένων παροχών (γνωστός ως πολιτικός συμβιβασμός του 1992, βάσει του Κανονισμού 1247/92), όπως είναι ευνόητο, τελεί υπό την επιφύλαξη τυχόν ευνοϊκότερης εθνικής ρύθμισης, η οποία στην προκειμένη περίπτωση δεν συντρέχει, αφού απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση του συνταξιοδοτικού αυτού δικαιώματος είναι η μόνιμη διαμονή (κατοικία) των δικαιούχων της παροχής στην Ελλάδα. 20. Η γενική ενωσιακή αρχή περί ίσης μεταχείρισης διατυπώνεται στο άρθρο 4 του Κανονισμού 883/2004 και υλοποιεί στα πλαίσια του συντονισμού την θεμελιώδη αρχή της Συνθήκης περί απαγόρευσης της διακριτικής μεταχείρισης λόγω ιθαγένειας (άρθρο 18 ΣΛΕΕ, πρώην άρθρο 12 ΕΚ), όπως αυτή εξειδικεύεται για την απρόσκοπτη εφαρμογή της ελεύθερης κυκλοφορίας των εργαζομένων (άρθρο 45 ΣΛΕΕ, πρώην άρθρο 39 ΕΚ). Η εφαρμογή της εν λόγω γενικής αρχής υποχρεώνει τον εθνικό νομοθέτη να εξασφαλίζει, ότι τα πρόσωπα, που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του ενωσιακού συντονιστικού δικαίου, τελούν υπό τους ίδιους εθνικούς όρους και προϋποθέσεις, σε σχέση με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, για παροχές, που επίσης εμπίπτουν στο ρυθμιστικό πεδίο του εν λόγω δικαίου, με τους υπηκόους του οικείου κράτους μέλους, χωρίς διακρίσεις (άμεσες ή έμμεσες) λόγω ιθαγένειας. 21. Άρθρο 5 του Κανονισμού 883/2004. Η γενική αυτή ενωσιακή αρχή συνιστά ειδική έκφανση της θεμελιώδους αρχής περί ίσης μεταχείρισης της Συνθήκης και η εφαρμογή της, σε σχέση με την παροχή για τους ανασφάλιστους υπερήλικες, παρουσιάζει ιδιαίτερο πρακτικό ενδιαφέρον, όταν εξετάζεται από τη σκοπιά των προβλεπόμενων εθνικών διατάξεων κατά της σώρευσης της παροχής με άλλες συνταξιοδοτικές παροχές από οποιαδήποτε πηγή καθώς και με το τιθέμενο από τον εθνικό νομοθέτη ανώτατο όριο του ατομικού ή οικογενειακού εισοδήματος των ενδιαφερομένων προσώπων. Σ αυτό το πλαίσιο, η λήψη σύνταξης, ανεξάρτητα από το ύψος του ποσού της, από φορέα κράτους μέλους και τα αποκτηθέντα εισοδήματα στο έδαφος του κράτους αυτού δεν εμποδίζουν, κατ αρχήν, την απεριόριστη εφαρμογή των σχετικών εθνικών αντισωρευτικών κανόνων. 22. Ο ενωσιακός μηχανισμός του συνυπολογισμού περιόδων ασφάλισης ή κατοικίας για την θεμελίωση δικαιώματος σε παροχές ενεργοποιείται, μόνον εφόσον αυτό είναι αναγκαίο, δηλαδή όταν, αφού ληφθούν υπόψη οι διανυθείσες υπό τη νομοθεσία του κατά περίπτωση αρμόδιου φορέα εθνικές περίοδοι, δεν συμπληρώνεται ο απαιτούμενος από τη νομοθεσία αυτή αριθμός ημερών, μηνών, ετών κ.λ.π. ασφάλισης ή κατοικίας. Η γενική αρχή του συνυπολογισμού περιόδων διατρέχει πλέον οριζόντια τον Κανονισμό 883/2004 και εφαρμόζεται, εφόσον δεν προβλέπεται ειδικά κάτι διαφορετικό, για την θεμελίωση δικαιώματος σε παροχές, που εμπίπτουν στο υλικό πεδίο εφαρμογής των Κανονισμών, και, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, για την συμπλήρωση της χρονικής, θεμελιωτικής του συνταξιοδοτικού δικαιώματος προϋπόθεσης 20ετούς νόμιμης και μόνιμης διαμονής στην Ελλάδα, πριν από τον χρόνο υποβολής της αίτησης χορήγησης σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα.

9 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) 513 χές σε χρήμα, δεν απαιτείται πλέον να έχουν αυτοί προηγουμένως υπαχθεί με οποιαδήποτε ιδιότητα, (ιδίως να έχουν εργασθεί), στη νομοθεσία κοινωνικής ασφάλειας του κράτους κατοικίας, (όπως τούτο ίσχυε, ως νομολογιακή ερμηνεία, πριν από τον Κανονισμό 1247/92) 23. Ειδικότερα ως προς την αποφασιστικής σημασίας έννοια της κατοικίας από την σκοπιά του ενωσιακού συντονιστικού δικαίου, αξίζει να σημειωθούν τα ακόλουθα: Η έννοια της κατοικίας, στο πλαίσιο εφαρμογής των συντονιστικών Κανονισμών, προσδιορίζεται ρητά στο άρθρο 1, στοιχείο ι), του Κανονισμού 883/2004, ως ο τόπος που διαμένει συνήθως ένα πρόσωπο, ενώ συγχρόνως αντιδιαστέλλεται από την έννοια της διαμονής, η οποία ορίζεται στο επόμενο στοιχείο ια), του ίδιου άρθρου, ως προσωρινή διαμονή. Τα ειδικότερα κριτήρια, που θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό του τόπου κατοικίας, υπό την ειδικότερη, ενωσιακού χαρακτήρα επίσης, έννοια του κέντρου των συμφερόντων ενός προσώπου (εργαζόμενου, συνταξιούχου, φοιτητή κ.λ.π.), τόσο για την εφαρμογή των κανόνων περί εφαρμοστέας νομοθεσίας όσο και των διατάξεων, που σχετίζονται με τις παροχές, που εμπίπτουν στο υλικό πεδίο εφαρμογής των Κανονισμών, όπως είναι και οι ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου παροχές του άρθρου 70 του Κανονισμού 883/2004, αναλύονται, ενσωματώνοντας εκτενή και πάγια νομολογία του Δικαστηρίου, στις διατάξεις του άρθρου 11 του Κανονισμού 987/2009, που ενεργοποιούνται, ιδίως κάθε φορά που προκύπτει διάσταση απόψεων/εκτίμησης μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων 24. Επισημαίνεται, ότι από καμία διάταξη των Κανονισμών 883/2004 και 987/2009 δεν προκύπτει, ως κριτήριο για τον προσδιορισμό του τόπου κατοικίας ή διαμονής, συγκεκριμένη ή ορισμένη χρονική διάρκεια κατοικίας ή διαμονής (3 μήνες, 6 μήνες κ.λ.π.). Τούτο συνιστά πάγια ερμηνευτική προσέγγιση του Δικαστηρίου και αποδίδει τη λογική το σκεπτικό της σαφούς σιωπής του ενωσιακού νομοθέτη. Σημειώνεται επίσης, ότι ο διαφορετικός τρόπος προσέγγισης των εννοιών της κατοικίας και της διαμονής στο πλαίσιο του ενωσιακού συντονιστικού δικαίου, το οποίο, όπως προαναφέρθηκε, περιλαμβάνει ρητό ορισμό των εννοιών αυτών και βάσει του οποίου η έννοια της κατοικίας, ακριβώς για τους σκοπούς του ενωσιακού συντονισμού, έχει καθαρά πραγματικό και όχι νομικό χαρακτήρα (πραγματική και όχι νομική κατάσταση), σε σχέση με την Οδηγία 2004/38/ΕΚ 25, η οποία, αντίθετα, δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένο ρητό ορι- 23. ΔΕΕ, απόφαση της , στην Υπόθεση C-20/96, Snares. 24. Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 11, σε περίπτωση διάστασης απόψεων μεταξύ των φορέων δύο ή περισσότερων κρατών μελών σχετικά με τον προσδιορισμό της κατοικίας ενός προσώπου, για το οποίο εφαρμόζεται ο βασικός Κανονισμός, οι φορείς αυτοί προσδιορίζουν με κοινή συμφωνία το κέντρο των συμφερόντων του εν λόγω προσώπου, βάσει συνολικής αξιολόγησης όλων των διαθέσιμων πληροφοριών, που αφορούν σε συναφή στοιχεία, στα οποία μπορούν να περιλαμβάνονται ανάλογα με την περίπτωση: α) η διάρκεια καθώς και η συνεχής παρουσία στην επικράτεια των σχετικών κρατών μελών, β) η κατάσταση ενός προσώπου, στην οποία περιλαμβάνονται: i) η φύση και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ασκούμενης δραστηριότητας, ιδίως ο τόπος, που ασκείται συνήθως η δραστηριότητα, η σταθερότητα της δραστηριότητας, και η διάρκεια της τυχόν σύμβασης εργασίας, ii) η οικογενειακή κατάσταση και οι οικογενειακοί δεσμοί του, iii) η άσκηση τυχόν μη αμειβομένων δραστηριοτήτων, iv) στην περίπτωση σπουδαστών, η πηγή των εισοδημάτων τους, v) οι συνθήκες στέγασής του και ειδικότερα ο βαθμός μονιμότητάς τους, vi) το κράτος μέλος, όπου θεωρείται, ότι βρίσκεται η φορολογική κατοικία του προσώπου. Εάν η εφαρμογή των διαφόρων κριτηρίων βάσει συναφών στοιχείων, όπως αναφέρεται ανωτέρω, δεν επιτρέπει στους εμπλεκόμενους φορείς να καταλήξουν σε συμφωνία, η βούληση του προσώπου, όπως προκύπτει από αυτά τα στοιχεία και τις περιστάσεις, και ιδίως οι λόγοι, που το οδήγησαν στην απόφαση να μετακινηθεί, θεωρούνται καθοριστικά για τον προσδιορισμό του πραγματικού κράτους μέλους κατοικίας του. 25. Η Οδηγία 2004/38/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών της οικογενείας τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν στην επικράτεια των κρατών μελών, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1612/68 και την κατάργηση των οδηγιών 64/221/ ΕΟΚ, 68/360/ΕΟΚ, 72/194/ΕΟΚ, 73/148/ΕΟΚ, 75/34/ΕΟΚ, 75/35/ΕΟΚ, 90/365/ΕΟΚ και 93/96/ΕΟΚ, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τεύχος L 229, της , μεταφέρθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με το π.δ. 106/2007, Ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή στην ελληνική επικράτεια των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των μελών των οικογε-

10 514 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) σμό της έννοιας της κατοικίας αλλά στην ουσία ρυθμίζει την διαδικασία, τα δικαιολογητικά και τις προϋποθέσεις περιορισμούς απόκτησης δικαιώματος διαμονής στο έδαφος κράτους μέλους, υπηκόων άλλου κράτους μέλους, για χρονικά διαστήματα μέχρι και άνω των 3 μηνών καθώς και δικαιώματος μόνιμης διαμονής. Κατ αυτόν τον τρόπο και με δεδομένη την διαφορετική ορολογία των δύο νομικών Οργάνων, ο όρος διαμονή κατά την Οδηγία φαίνεται να περιλαμβάνει, για τους σκοπούς εφαρμογής της, τόσο την συνήθη (κατοικία) όσο και την προσωρινή διαμονή. Επομένως, υπό το φως των προαναφερομένων, θα πρέπει να γίνει, κατ αρχάς και κατ αρχήν, δεκτό, ότι για τους σκοπούς εφαρμογής των ανωτέρω Κανονισμών, προκειμένου να προσδιορισθεί ο τόπος κατοικίας των προσώπων, που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής τους (ενεργών και μη ενεργών), θα πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά τα κριτήρια των Κανονισμών αυτών, τα οποία είναι προφανές, ότι μπορεί να διαφέρουν από τα αντίστοιχα κριτήρια άλλων ενωσιακών ή εθνικών νομικών οργάνων, όπως, ενδεικτικά, εκτός από τα προαναφερθέντα της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ, τα κριτήρια για την απόδοση ιθαγένειας ή άδειας μόνιμης διαμονής σε υπηκόους τρίτων χωρών κ.λ.π. 26. Ένα από τα μη συμπίπτοντα με τους ορισμούς των Κανονισμών διαφορετικής τάξης κριτήριο, από την σκοπιά της πρόσφατης νομοθεσίας περί ανασφάλιστων υπερηλίκων, είναι αυτό της νομιμότητας της διαμονής, προφανώς λόγω του κύκλου των προσώπων, που εμπίπτουν στην σχετική εθνική νομοθεσία, αλλά και υπό το γράμμα και το πνεύμα της ως άνω Οδηγίας, όπως αυτή ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία με το π.δ. 106/2007, για τους πολίτες της Ένωσης, αφού ο όρος της νόμιμης διαμονής είναι πρόσθετος και ασυμβίβαστος με τις αρχές, το γράμμα και το πνεύμα του Κανονισμού 883/2004 (και κάθε προηγούμενου), με μόνη εξαίρεση τις ενωσιακές διατάξεις, που επεκτείνουν το πεδίο εφαρμογής των Κανονισμών 883/2004 και 987/2009 στους υπηκόους τρίτων χωρών, υπό την ρητά διατυπωμένη προϋπόθεση να διαμένουν νόμιμα στο έδαφος κράτους μέλους (νυν Κανονισμός 1231/2010). Στο πλαίσιο αυτό διαπιστώνεται, ότι τόσο οι απαιτούμενες από τον εθνικό νομοθέτη για την θεμελίωση του δικαιώματος, για σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα, προϋποθέσεις τόσο της μόνιμης διαμονής, προφανώς υπό την έννοια της κατοικίας (συνήθους διαμονής) και σε αντιδιαστολή με αυτή της προσωρινής διαμονής, στο πλαίσιο εφαρμογής των διατάξεων των ως άνω Κανονισμών όσο και της νομιμότητας αυτής, υπό το πρίσμα των κανόνων της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ, είναι απολύτως συμβατές με το ενωσιακό δίκαιο, αφού η θέσπιση των σχετικών προϋποθέσεων ανήκει στην αρμοδιότητα του εθνικού νομοθέτη (εθνική δικαιοδοσία δυνάμει της Συνθήκης), και η άσκηση της διακριτικής του ευχέρειας τελεί πάντοτε υπό τον όρο, ότι οι εξ αυτής απορρέουσες ρυθμίσεις (ή/και πρακτική) δεν οδηγούν σε δυσμενή διακριτική μεταχείριση, άμεσα ή έμμεσα, των υπηκόων άλλων κρατών μελών και, εν κατακλείδι, δεν παρεκκλίνουν από τις γενικές νομολογιακές αρχές της Συνθήκης, ως μέτρα, που δικαιολογούνται αντικειμενικά δικαιολογημένα και είναι αναλογικά προς τον επιδιωκόμενο σκοπό 27. Επομένως, συμπερασματικά, για την συμπλήρωση της προϋπόθεσης των 20 ετών μόνιμης κατοικίας στην Ελλάδα, θα πρέπει να συνυπολογίζονται, κατ εφαρμογή της γενικής ενωσιακής αρχής του συνυπολογισμού των περιόδων, και οι περίοδοι κατοικίας σε άλλο κράτος μέλος. νειών τους, (ΦΕΚ 135/τ. Α / ). 26. Χαρακτηριστική για τη συγκεκριμένη ενωσιακή διάσταση της έννοιας κατοικία στο πλαίσιο του δικαίου για τοn συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας είναι και η θέση, που λαμβάνει η Επιτροπή στα Επεξηγηματικά Σημειώματά της, στα οποία χαρακτηριστικά αναφέρεται: As the special non-contributory cash benefits can be provided exclusively in the Member State in which a person concerned resides, it should be stressed that, the residence is to be assessed in accordance with EU law in the field of coordination of social security (Article 1(j) of Regulation 883/2004), i.e. where the person habitually resides, βλέπε σχετικά European Commission, Explanatory Notes on modernized social security coordination Regulations (EC) No 883/2004 and No 987/2009, S-Special non-contributory Cash Benefits, καθώς επίσης συμπληρωματικά τις Explanatory Notes on the R-Relationship between Regulation (EC) No 883/2004 and Directive No 2004/38/EC και R-Residence and Applicable Legislation: ΔΕΕ, μεταξύ άλλων, απόφαση της , στην Υπόθεση C- 124/99, Borawitz, σκέψεις 25 και 26.

11 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) 515 Όσον αφορά στον προσδιορισμό του ποσού της εθνικής παροχής στις περιπτώσεις αυτές, δηλαδή της θεμελίωσης του συνταξιοδοτικού δικαιώματος με συνυπολογισμό περιόδων κατοικίας σε άλλο κράτος μέλος, αυτή θα πρέπει να είναι πλήρης, αφού, όπως ήδη επισημάνθηκε ανωτέρω, για τις παροχές, που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 70 του Κανονισμού 883/2004, δεν εφαρμόζονται οι διατάξεις του άρθρου 52 του ίδιου Κανονισμού, περί αναλογικού προσδιορισμό του ποσού της σύνταξης. Τέλος, ως προς τις προϋποθέσεις για το νόμιμο της διαμονής (υπό την Οδηγία 2004/38/ΕΚ) 28, με ενδιαφέρον αναμένεται το αποτέλεσμα των συζητήσεων στα πλαίσια της Διοικητικής Επιτροπής 29 αλλά και της ίδιας της Επιτροπής (μετά την ολοκλήρωση σχετικής έρευνας), οι οποίες θα δρομολογήσουν οριστικά τις εξελίξεις 30, σε επίπεδο Συμβουλίου, ως προς τον ενιαίο τρόπο συνδυασμένης και απρόσκοπτης εφαρμογής του Κανονισμού 883/2004 και της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ 31. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ξένη Rob Cornelissen, EU Regulations on the coordination of social security systems and special non-contributory benefits: a source of never-ending controversy, in E. Guild, S. Carrera, K. Eisele (eds.), Social Benefits and Migration, a Contested Relationship and Policy Challenge in the EU, Centre for European Policy Studies (CEPS), Brussels 2013, Filip van Overmeiren, Eberhard Eichenhofer, Herwig Verschueren, tress (Training and Reporting on European Social Security), Analytical Study 2011, Social Security Coverage of non-active persons moving to another Member State, 2. Ελληνική Γιάννης Ζαχαρής, Θεοδώρα Τσοτσορού, Εθνικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα των συντάξεων υπό το φως 28. Παρά τον διαφορετικό σκοπό των δύο νομικών Οργάνων του παράγωγου ενωσιακού δικαίου (Οδηγίας 2004/38/ΕΚ και Κανονισμού 883/2004), δεν μπορεί να αγνοηθεί η έμμεση σύνδεση, που υφίσταται ανάμεσα στις προϋποθέσεις, που θα πρέπει να πληρούνται για την απόκτηση δικαιώματος νόμιμης διαμονής πέραν των 3 μηνών στο έδαφος κράτους μέλους υπό την Οδηγία, από μη ενεργό διακινούμενο πολίτη της Ένωσης (μη αυτοαπασχολούμενο, μη μισθωτό κ.λ.π.), και στο δικαίωμα διεκδίκησης παροχών, που εμπίπτουν στο άρθρο 70 του Κανονισμού, μετά την πρόσφατη απόφαση ΔΕΕ της , στην Υπόθεση C-140/2012, Brey, στην οποία για πρώτη φορά το Δικαστήριο εξετάζει το δικαίωμα διαμονής μη ενεργού προσώπου (συνταξιούχου), υπηκόου άλλου κράτους μέλους (Γερμανίας), σε σχέση με ειδική, μη ανταποδοτικού τύπου παροχή (το αυστριακό αντισταθμιστικό συμπλήρωμα/επίδομα), καταχωρημένο στο Παράρτημα Χ του Κανονισμού 883/2004, ακριβώς επειδή στην συγκεκριμένη αυστριακή νομοθεσία, που ενσωματώνει την εν λόγω Οδηγία στην αυστριακή έννομη τάξη, η νομιμότητα της διαμονής συνδέεται άμεσα και ρητά με την προϋπόθεση, τα μη ενεργά πρόσωπα να μην χρειάζονται την χορήγηση παροχών κοινωνικής πρόνοιας ή το αντισταθμιστικό επίδομα (σκέψεις 15 και 29 της απόφασης). 29. Διοικητική Επιτροπή για τον Συντονισμό των Συστημάτων Κοινωνικής Ασφάλειας, άρθρο 71, Σύνθεση και λειτουργία, και άρθρο 72, Καθήκοντα, του Κανονισμού 883/ Βλέπε και Θεοδώρα Τσοτσορού, Ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή των πολιτών της ΕΕ στα κράτη μέλη Σχέση μεταξύ Κανονισμού (ΕΚ) 883/2004 και Οδηγίας 2004/38/ΕΚ, ΕΔΚΑ, τεύχος Νοεμβρίου 2011, σελ Βλέπε και Rob Cornelissen, EU Regulations on the coordination of social security systems and special non-contributory benefits: a source of never-ending controversy, in E. Guild, S. Carrera, K. Eisele (eds.), Social Benefits and Migration, a Contested Relationship and Policy Challenge in the EU, Centre for European Policy Studies (CEPS), Brussels 2013, σελ. 82 επ. 31. Σημειωτέον, ότι η προαναφερθείσα απόφαση Brey δεν έχει άμεσο αντίκτυπο στην ελληνική νομοθεσία για την παροχή των ανασφάλιστων υπερηλίκων, όχι μόνον επειδή το π.δ. 106/2007 δεν συνδέει την εν λόγω παροχή ρητά και παράλληλα με την κοινωνική πρόνοια, ως προϋπόθεση του δικαιώματος διαμονής (περίπτωση Αυστρίας) αλλά και επειδή το Δικαστήριο απέρριψε τελικά, ως ασυμβίβαστη με το ενωσιακό δίκαιο, ιδίως την γενική αρχή του περί αναλογικότητας, ακόμη και την αυστριακή ρύθμιση, στο μέτρο που τυγχάνει γενικής οριζόντιας και αυτόματης εφαρμογής.

12 516 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) του ενωσιακού συντονισμού των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας, ΕΔΚΑ 2012, σελ. 777, Θεοδώρα Τσοτσορού, Ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή των πολιτών της ΕΕ στα κράτη μέλη Σχέση μεταξύ Κανονισμού (ΕΚ) 883/2004 και Οδηγίας 2004/38/ΕΚ, ΕΔΚΑ, τεύχος Νοεμβρίου 2011, σελ. 890, Θεοδώρα Τσοτσορού, Η αρχή του συνυπολογισμού περιόδων ασφάλισης δυνάμει του άρθρου 6 του Κανονισμού 883/2004, ΕΔΚΑ 2012, σελ Πράξεις των ενωσιακών νομικών Οργάνων Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Πρόταση Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1408/71 περί εφαρμογής των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης στους μισθωτούς, στους μη μισθωτούς και στα μέλη των οικογενειών τους που διακινούνται εντός της Κοινότητας και του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 574/72 περί του τρόπου εφαρμογής του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1408/71 (έγγραφο COM(2003) 468 τελικό, της , Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Συμβούλιο, Οδηγία 2004/38/ΕΚ, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ένωσης και των μελών της οικογενείας τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν στην επικράτεια των κρατών μελών, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 1612/68 και την κατάργηση των οδηγιών 64/221/ΕΟΚ, 68/360/ΕΟΚ, 72/194/ΕΟΚ, 73/148/ΕΟΚ, 75/34/ΕΟΚ, 75/35/ΕΟΚ, 90/365/ΕΟΚ και 93/96/ΕΟΚ, Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τεύχος L 229, της , Συμβούλιο, Κανονισμός (ΕΟΚ) 1247/92, της 30ής Απριλίου 1992, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) 1408/1971, περί εφαρμογής των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης στους μισθωτούς, στους μη μισθωτούς και στα μέλη των οικογενειών τους που διακινούνται εντός της Κοινότητας, European Commission, Explanatory Notes on modernized social security coordination Regulations (EC) No 883/2004 and No. 987/2009, S-Special non-contributory Cash Benefits: jsp?catid=867, European Commission, Explanatory Notes on modernized social security coordination Regulations (EC) No 883/2004 and No 987/2009, R-Relationship between Regulation (EC) No 883/2004 and Directive No 2004/38/EC: European Commission, Explanatory Notes on modernized social security coordination Regulations (E.C) No. 883/2004 & No. 987/2009,«and R-Residence and Applicable Legislation)». main.jsp?catid= Πράξεις των ελληνικών νομικών Οργάνων 4.1 Νομοθετικές πράξεις Νόμος 1296/1982, Για την ασφάλιση ανασφάλιστων ομάδων (ΦΕΚ 128/τ. Α / ), Νόμος 3863/2010, Νέο Ασφαλιστικό Σύστημα και συναφείς διατάξεις, ρυθμίσεις στις εργασιακές σχέσεις (ΦΕΚ Α, 115/τ. Α / ), Νόμος 4093/2012, Έγκριση Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής Επείγοντα Μέτρα Εφαρμογής του ν. 4046/2012 και του Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής (ΦΕΚ Α, 222/τ. Α / ), Προεδρικό Διάταγμα 106/2007, Ελεύθερη κυκλοφορία και διαμονή στην ελληνική επικράτεια των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους, (ΦΕΚ 135/τ. Α / ) Διοικητικές πράξεις Γενική Δ/νση Ασφάλισης του ΟΓΑ, Εγκύκλιος αριθ. 3/ , Γενική Δ/νση Ασφάλισης του ΟΓΑ, Εγκύκλιος αριθ. 3/

13 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) Αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) της , στην Υπόθεση 24/74, Biason, της , στην Υπόθεση 1/78, Kenny, της , στην Υπόθεση 110/79, Coonan, της , στην Υπόθεση 249/83, Hoeckx, της , στην Υπόθεση 122/84, Scrivner, της , στην Υπόθεση C-227/89, Rönfeldt, της , στην Υπόθεση C-10/90, Masgio, της , στην Υπόθεση C-356/89, Newton, της , στην Υπόθεση 349/87, Παράσχη, της , στην Υπόθεση C-78/91, Hughes, της , στην Υπόθεση C-20/96, Snares, της , στην Υπόθεση C-160/96, Molenaar, της , στην Υπόθεση C- 124/99, Borawitz, της , στην Υπόθεση C-215/99, Jauch, της , στην Υπόθεση C-43/99, Leclere και Deaconescu, της , στην Υπόθεση C-140/2012, Brey.

14 518 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΑΡΧΗ ΠΟΡΙΣΜΑ Προϋποθέσεις χορήγησης της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα βάσει του Ν.4093/ Απριλίου 2013 Συνήγορος του Πολίτη: Καλλιόπη Σπανού Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη: Χρήστος Ιωάννου Ειδ.Επιστήμονας: Π.Κοντογεωργοπούλου Οι διατάξεις του Ν.4093/2012 κατά το μέρος που προβλέπουν ότι όσοι ήδη λαμβάνουν τη σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα επανακρίνονται από και η σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα του Ν.1296/82 δεν καταβάλλεται εφόσον λαμβάνουν ή δικαιούνται σύνταξη από οποιονδήποτε φορέα κοινωνικής ασφάλισης ή το Δημόσιο, στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, ανεξαρτήτως ποσού, και επομένως συνεπάγονται αποκλεισμό από τη σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα όσων λαμβάνουν μικρή σύνταξη από άλλη πηγή, είναι αντίθετες στο άρθρο 1 ΠΠΠ ΕΣΔΑ, διότι προσβάλλουν προστατευόμενο περιουσιακό δικαίωμα κατά τρόπο αντίθετο στην αρχή της αναλογικότητας. Επιπλέον, είναι αντίθετες στα άρθρα 2 παρ.1 και 3 ΕΣΔΑ και στα άρθρα 2 παρ.1 και 5 παρ.2 Συντ/τος, διότι περιαγάγουν τους ανασφάλιστους υπερήλικες σε κατάσταση διακινδύνευσης και αναίρεσης της αξιοπρεπούς διαβίωσης. Οι ως άνω διατάξεις, στο βαθμό που πλήττουν τους ήδη δικαιούχους της σύνταξης ανασφάλιστου, είναι αντίθετες και στην αρχή της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης. Οι διατάξεις του Ν.4093/2012 κατά το μέρος που προβλέπουν ότι η σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα καταβάλλεται σε όσους διαμένουν μόνιμα και νόμιμα στην Ελλάδα τα τελευταία 20 έτη πριν την υποβολή της αίτησης για συνταξιοδότηση και εξακολουθούν να διαμένουν κατά τη διάρκεια της συνταξιοδότησης τους στην Ελλάδα, δεν είναι κατ αρχήν ασυμβίβαστες με τους κανόνες του ενωσιακού δικαίου, ούτε με τους κανόνες της ΕΣΔΑ. Ωστόσο, η 20ετής διαμονή θεωρείται υπερβολικά μακρά, ενόψει του κατευθυντήριου κανόνα της 5ετούς διαμονής για την αναγνώριση της σταθερής ένταξης ενός προσώπου στην κοινότητα αλληλεγγύης του κράτους υποδοχής, που απορρέει από πλήθος διατάξεων του ενωσιακού δικαίου. Επιπλέον, οι ως άνω διατάξεις του Ν.4093/2012 είναι αντίθετες στους κανόνες του ενωσιακού δικαίου, σύμφωνα με τους οποίους απουσίες που δεν υπερβαίνουν τους 6 μήνες κατ έτος αναφοράς ή και απουσίες μακρύτερης διάρκειας που οφείλονται σε σοβαρούς λόγους, δεν αναιρούν ούτε τη μονιμότητα της προηγούμενης διαμονής ούτε την ενεστώσα κατοικία στην Ελλάδα. Ο Συνήγορος του Πολίτη έλαβε και διερευνά αναφορές πολιτών, ομογενών από την Αλβανία, σχετικά με την τροποποίηση που επέφερε η υποπαράγραφος ΙΑ6 παρ. 5 του ν. 4093/2012 στις προϋποθέσεις για τη χορή-

15 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) 519 γηση της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα, οι οποίες καθορίζονταν από το άρθρο 1 του ν. 1296/1982. Οι αλλαγές αυτές, πλην του ορίου ηλικίας, δεν παράγουν έννομα αποτελέσματα μόνο για το μέλλον: σύμφωνα με τις ρητές διατάξεις της παραγράφου 5 της υποπαραγράφου ΙΑ6, εφαρμόζονται και στις εκκρεμείς αιτήσεις καθώς και στις αιτήσεις που υπεβλήθησαν μέχρι την , αλλά και προκειμένου να επανακριθούν από και όσοι είχαν καταστεί συνταξιούχοι με βάση το προϊσχύον νομικό καθεστώς. Έτσι, οι τροποποιήσεις που επέφερε στο νομικό καθεστώς των συντάξεων ανασφαλίστων υπερηλίκων ο νόμος 4093/2012 έχει ως αποτέλεσμα την στέρηση της εν λόγω παροχής από μεγάλο αριθμό ανασφαλίστων υπερηλίκων, ήδη συνταξιούχων, που λαμβάνουν συντάξεις που χορηγεί το αλβανικό κράτος, οι οποίες δεν υπερβαίνουν τα 100 ευρώ ή οι οποίοι δεν έχουν συμπληρώσει 20ετία διαμονής στην Ελλάδα. Ήδη, με ατομικές ειδοποιήσεις που τους απεστάλησαν από τον ΟΓΑ, οι αναφερόμενοι ενημερώθηκαν ότι η σύνταξή τους θα διακοπεί αναδρομικά από 1ης , δεδομένου ότι από τα στοιχεία της υπηρεσίας προκύπτει πως λαμβάνουν σύνταξη από την Αλβανία. Στην εξαιρετική περίπτωση που δεν δικαιούνται σύνταξη από την Αλβανία, οι ενδιαφερόμενοι εκλήθησαν να καταθέσουν στον ανταποκριτή του ΟΓΑ, υπεύθυνη δήλωση, βεβαίωση από την αρμόδια υπηρεσία της Αλβανίας ότι δεν δικαιούνται σύνταξη και δικαιολογητικά από τα οποία να προκύπτει ότι σήμερα κατοικούν μόνιμα στην Ελλάδα. Με το παρόν έγγραφο, μετά από εξέταση των σχετικών διατάξεων υπό το πρίσμα της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, της πρόσφατης απόφασης της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας (668/2012) σχετικά με τη συνταγματικότητα των νόμων 3833/2010 και 3845/2010 και των παρατηρήσεων της Επιστημονικής Επιτροπής της Βουλής επί του νόμου 4093/2012, θα θέλαμε να θέσουμε υπ όψιν σας τον προβληματισμό της Αρχής όσον αφορά την συμβατότητα των διατάξεων του τελευταίου αυτού νόμου με το άρθρο 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της Ε.Σ.Δ.Α., τα άρθρα 2, 3 και 8 της Ε.Σ.Δ.Α. καθώς και με τις διατάξεις του Συντάγματος. Για τους λόγους που αναλυτικά αναφέρονται παρακάτω, ο Συνήγορος του Πολίτη θεωρεί ότι η διατήρηση του νέου αυτού νομικού καθεστώτος εκθέτει τις σχετικές διατάξεις του ν. 4093/2012 σε έλεγχο από τα αρμόδια δικαστήρια και την χώρα σε μία ενδεχόμενη καταδίκη από το Ε.Δ.Δ.Α.. Ο προβληματισμός της Αρχής αναπτύσσεται προκειμένου να τροφοδοτήσει τον διάλογο για την τροποποίηση των διατάξεων αυτών, ώστε το νομικό καθεστώς των συντάξεων ανασφαλίστων υπερηλίκων να μην προσκρούει στο Σύνταγμα και στην Ε.Σ.Δ.Α. Ι. Οι νέες διατάξεις του ν. 4093/2012 Με την παράγραφο ΙΑ «Ρυθμίσεις για τον ΟΑΕΔ Ασφαλιστικές και συνταξιοδοτικές διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας», υποπαρ. ΙΑ6 «Ανώτατο όριο ασφαλιστέων αποδοχών ανασχεδιασμός συνταξιοδότησης ανασφαλίστων ενιαίο σύστημα ελέγχου και πληρωμών συντάξεων και άλλες ρυθμίσεις» του άρθρου μόνου του ν. 4093/2012, τροποποιήθηκε το άρθρο 1 του ν. 1296/1982 όπως ίσχυε μετά τις τροποποιήσεις του από το άρθρο 17 του ν. 1422/1984 και το άρθρο 20 παρ. 13α του ν. 2556/1997. Ειδικότερα, με την παρ. 5 της υποπαρ. ΙΑ6 του ν. 4093/2012 ορίσθηκε ότι: «5. Από η μηνιαία σύνταξη ανασφάλιστων υπερηλίκων του ν. 1296/1982 (Α 128), όπως ισχύει, καταβάλλεται, εφόσον συντρέχουν αθροιστικά οι εξής προϋποθέσεις: α. Έχουν συμπληρώσει το 67ο έτος της ηλικίας τους. β. Δεν λαμβάνουν ή δεν δικαιούνται οι ίδιοι σύνταξη από οποιονδήποτε Φορέα Κοινωνικής Ασφάλισης ή το Δημόσιο στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, ανεξαρτήτως ποσού, και επίσης, σε περίπτωση εγγάμων, δεν λαμβάνει ο/η σύζυγός τους σύνταξη μεγαλύτερη από το πλήρες ποσό της συνταξιοδοτικής παροχής, λόγω γήρατος, του άρθρου 4 του ν. 4169/1961. γ. Διαμένουν μόνιμα και νόμιμα στην Ελλάδα τα τελευταία είκοσι (20) έτη πριν την υποβολή της αίτησης για συνταξιοδότηση και εξακολουθούν να διαμένουν κατά τη διάρκεια της συνταξιοδότησής τους. δ. Το συνολικό ετήσιο ατομικό φορολογητέο εισόδημά τους, καθώς και το απαλλασσόμενο ή φορολογούμενο με ειδικό τρόπο εισόδημά τους δεν υπερβαίνει το ποσό των τεσσάρων χιλιάδων τριακοσίων είκοσι

16 520 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) (4.320) ευρώ ή, στην περίπτωση εγγάμων, το συνολικό ετήσιο οικογενειακό φορολογητέο εισόδημα, καθώς και το απαλλασσόμενο ή φορολογούμενο με ειδικό τρόπο εισόδημα δεν υπερβαίνει το ποσό των οκτώ χιλιάδων εξακοσίων σαράντα (8.640) ευρώ. Εξαιρούνται της παροχής οι μοναχοί/ες οι οποίοι διαμένουν σε Ιερές Μονές και συντηρούνται από αυτές και όσοι εκτίουν ποινή φυλάκισης. [ ] [ ] Εκκρεμείς αιτήσεις, καθώς και αιτήσεις που υποβάλλονται μέχρι κρίνονται σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος πλην του ορίου ηλικίας που ορίζεται το 65ο έτος. Με τα κριτήρια που ορίζονται στις περιπτώσεις β έως και δ της παρούσας ρύθμισης, επανακρίνονται από και όσοι έχουν ήδη καταστεί συνταξιούχοι». Εκτός της αύξησης του ορίου ηλικίας (το οποίο δεν εφαρμόζεται για τις εκκρεμείς αιτήσεις και για την επανάκριση των ήδη δικαιούχων), οι τροποποιήσεις που επέφερε στο νομικό καθεστώς των συντάξεων ανασφαλίστων υπερηλίκων ο ν. 4093/2012 αφορούν α) την επανεισαγωγή αντισωρευτικής διάταξης, προκειμένου να αποκλεισθεί η καταβολή της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα σε πρόσωπα που λαμβάνουν άλλες κοινωνικές παροχές, από οποιαδήποτε πηγή, β) την επιμήκυνση της διάρκειας της προηγούμενης διαμονής στην Ελλάδα και γ) την διεύρυνση της βάσης υπολογισμού του εισοδήματος και την μείωση του ανώτατου ορίου του ετήσιου εισοδήματος, λόγω της διακοπής καταβολής δώρων Χριστουγέννων, Πάσχα και επιδόματος αδείας και στους συνταξιούχους του ΟΓΑ. Στην αιτιολογική έκθεση του νόμου 4093/2012, αναφέρεται ότι η κατάργηση της δυνατότητας σώρευσης παροχών που χορηγούνται από ελληνικό ή αλλοδαπό φορέα με τη σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα, «αποσκοπεί στο να λαμβάνουν την παροχή οι πραγματικά ανασφάλιστοι που δε λαμβάνουν σύνταξη από οποιοδήποτε φορέα κοινωνικής ασφάλισης και κατά συνέπεια δεν δικαιούνται υγειονομική περίθαλψη και έχουν πολύ μικρά εισοδήματα». Στην ίδια αιτιολογική έκθεση αναφέρεται ότι, σε υπουργική απόφαση που θα εκδοθεί κατ εξουσιοδότηση του νόμου, «θα προβλέπεται επίσης για πρώτη φορά ο συνυπολογισμός στο ατομικό καθώς και στο οικογενειακό εισόδημα και των εισοδημάτων από κάθε άλλη πηγή, όπως είναι τα εισοδήματα από οικονομικές ενισχύσεις, ισόβια σύνταξη πολύτεκνης μητέρας, άλλες συντάξεις και επιδόματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό, τόκους καταθέσεων και κάθε άλλο εισόδημα που δεν έχει δηλωθεί, ακόμα και εάν απαλλάσσεται από το φόρο». Από τον συνδυασμό των προϋποθέσεων των περ. β και δ της παρ. 5 της υποπαραγράφου ΙΑ6 του ν. 4093/2012, προκύπτει μία γενικευμένη αντισώρευση κοινωνικών παροχών, χωρίς να υπάρχει, επί συρροής, δυνατότητα επιλογής εκ μέρους του δικαιούχου της ανώτερης σε ύψος παροχής ούτε δυνατότητα χορήγησης της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα ως συμπλήρωμα της άλλης παροχής μέχρι το ύψος της ελάχιστης σύνταξης που χορηγεί ο ΟΓΑ. Επίσης, η τροποποίηση οδηγεί σε αποκλεισμό από την σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα και των δικαιούχων κοινωνικών παροχών οι οποίες δεν αποτελούν εισόδημα επειδή χορηγούνται για την αντιμετώπιση των ιδιαίτερων, αυξημένων αναγκών τους (άρθρο 17 του ν. 1422/1984). Ο πρώτος δικαιολογητικός λόγος για τον αποκλεισμό της καταβολής της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα ακόμα και σε πρόσωπα που λαμβάνουν πολύ χαμηλές συντάξεις ή άλλες κοινωνικές παροχές από άλλη πηγή είναι ότι τα πρόσωπα αυτά, ως συνταξιούχοι, δικαιούνται υγειονομική περίθαλψη. Όπως είναι γνωστό, οι συνταξιούχοι τρίτων χωρών με τις οποίες η Ελλάδα δεν έχει συνάψει διακρατικές συμφωνίες κοινωνικής ασφάλισης (οι οποίες ενδεχομένως θα επέτρεπαν το εξαγώγιμο των παροχών ή την κάλυψη από το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα με βάση την αρχή της αμοιβαιότητας) δεν έχουν υγειονομική κάλυψη, συνδεόμενη ευθέως με το συνταξιοδοτικό τους δικαίωμα. Ωστόσο, βάσει του άρθρου 11 του ν. 1276/1982, όπως τροποποιήθηκε με την υπ αρ. Φ.40021/15895/1110/06 Υ.Α. (ΦΕΚ Β 272/ ), «Έλληνες υπήκοοι ή ομογενείς που συνταξιοδοτούνται από οποιαδήποτε αλλοδαπή και εφόσον διαμένουν μόνιμα στην Ελλάδα και δεν είναι ασφαλισμένοι κατά του κινδύνου της ασθένειας σε άλλο ημεδαπό Οργανισμό Κλάδο Ασθένειας μπορούν, με αίτησή τους, να υπαχθούν στην ασφάλιση

17 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) 521 ασθένειας του ΙΚΑ καταβάλλοντας εισφορά ίση προς 8,5% του ποσού της σύνταξης τους. Το ποσό της παραπάνω εισφοράς δεν μπορεί να είναι μικρότερο από αυτό που αντιστοιχεί σε ποσό σύνταξης 520 ευρώ, αναπροσαρμοζόμενο κατ έτος με το ποσοστό αύξησης των συντάξεων του ΙΚΑ». Το ποσό αναφοράς της σύνταξης ανέρχεται πλέον στα 568,16 ευρώ, η δε μηνιαία εισφορά ανέρχεται στο ποσό των 48,29 ευρώ. Με βάση την διάταξη αυτή, οι Έλληνες ή οι ομογενείς στους οποίους χορηγείται σύνταξη από την Αλβανία, μπορούν να υπαχθούν με αίτησή τους στην ασφάλιση ασθενείας του ΙΚΑ, καταβάλλοντας το ποσόν αυτό. Εάν με την καταβολή του ποσού αυτού καλύπτεται η ανάγκη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, δεδομένου ότι οι χορηγούμενες από την Αλβανία συντάξεις δεν ξεπερνούν το ήδη πολύ πενιχρό ποσόν των 100 ευρώ τον μήνα, μετά την αφαίρεση της εισφοράς ασθενείας, το ποσόν που θα απομένει στους συνταξιούχους αυτούς δεν θα ξεπερνά τα 50 ευρώ. Υπό τις συνθήκες αυτές, ο δεύτερος δικαιολογητικός λόγος του περιορισμού, δηλαδή ότι ο κύκλος των δικαιούχων πρέπει να περιορισθεί σε αυτούς που έχουν πραγματικά ανάγκη την παροχή τίθεται εν αμφιβόλω, δεδομένου ότι Έλληνες ή ομογενείς στους οποίους χορηγείται σύνταξη από την Αλβανία, όταν η σύνταξη αυτή είναι το μόνο τους εισόδημα, έχουν πράγματι πολύ χαμηλά εισοδήματα, κατά την έννοια του νόμου (δηλαδή εισοδήματα κατά πολύ κατώτερα της ελάχιστης σύνταξης που χορηγεί ο ΟΓΑ). Οι σκέψεις της αιτιολογικής έκθεσης του ν. 4093/2012 διατυπώνονται στην διαμετρικά αντίθετη κατεύθυνση εκείνων που αιτιολόγησαν την υιοθέτηση των διατάξεων των νόμων 1422/84 και 2556/97, με τις οποίες είχε διευρυνθεί ο κύκλος των δικαιούχων της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα. Θα αναφερθούμε στη συνέχεια στο ιστορικό των καταργούμενων διατάξεων και στους λόγους που υπαγόρευσαν την υιοθέτησή τους, επειδή είναι διαφωτιστικά για την κατανόηση των αποτελεσμάτων της παρέμβασης του νομοθέτη του ν. 4093/2012. ΙΙ. Προϊσχύσαν καθεστώς ως προς την δυνατότητα σώρευσης παροχών Προκειμένου να προσδιορίσει τα εισοδηματικά κριτήρια για τη χορήγηση της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα, με τις τροποποιήσεις που επέφεραν στον ν. 1296/1982 οι νόμοι 1422/1984 (αρ. 17) και 2556/97 (αρ. 20 παρ. 13α), ο νομοθέτης προέβλεψε την ύπαρξη εισοδημάτων, από την ημεδαπή και αλλοδαπή, ασφαλιστικού ή μη χαρακτήρα, επιφυλάσσοντας διαφορετική μεταχείριση ανάλογα με τη φύση τους. Όσον αφορά τις κοινωνικές παροχές: α) συμπεριέλαβε στο εισόδημα παροχές σύνταξης ή περιοδικά βοηθήματα ενίσχυσης του εισοδήματος της ημεδαπής ή της αλλοδαπής (που κρίνονται όμως ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών διαβίωσης του αιτούντος, επειδή είναι κατώτερα της σύνταξης που χορηγεί ο ΟΓΑ), β) εξαίρεσε του συνυπολογισμού παροχές, οι οποίες δεν αποτελούν εισόδημα, αλλά χορηγούνται για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων αναγκών των δικαιούχων. Ειδικότερα: 1. Παροχές που συνυπολογίζονταν στο εισόδημα χωρίς να αποκλείουν την καταβολή της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα Με το άρθρο 20 παρ. 13α του ν. 2556/97, το προτελευταίο εδάφιο της περ. γ της παρ. 2 του άρθρου 1 του ν. 1296/1982 αντικαταστάθηκε ως ακολούθως: «Κατ εξαίρεση, δικαιούνται τη σύνταξη του παρόντος άρθρου τα πρόσωπα που παίρνουν τα ίδια ή και οι σύζυγοί τους, σε περίπτωση εγγάμων σύνταξη ή άλλο περιοδικό βοήθημα από οποιαδήποτε πηγή μικρότερη από τη σύνταξη που χορηγεί ο Ο.Γ.Α. σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.4169/61, υπό την προϋπόθεση ότι το ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό τους εισόδημα, από οποιαδήποτε πηγή, των συντάξεων συμπεριλαμβανομένων, δεν υπερβαίνει τις ετήσιες συντάξεις που χορηγεί ο Ο.Γ.Α. στον αγρότη ή το αγροτικό ζεύγος». Στην εισηγητική έκθεση της διάταξης του άρθρου 20 παρ. 13α του ν. 2556/1997, η κάμψη της προϊσχύουσας απόλυτης προϋπόθεσης να μην λαμβάνει ο υποψήφιος συνταξιούχος υπερήλικας «σύνταξη ή άλλο περιοδικό βοήθημα από οποιαδήποτε πηγή» αιτιολογείται από το ότι στην πράξη παρουσιάζονταν περιπτώ-

18 522 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) σεις προσώπων που λάμβαναν σύνταξη ή βοήθημα από άλλο ασφαλιστικό φορέα εσωτερικού ή εξωτερικού, μικρότερη από τη σύνταξη του Ο.Γ.Α., και είχαν κώλυμα για τη λήψη της σύνταξης ως ανασφάλιστου (αν και διατηρούσαν το δικαίωμα επιλογής καταβολής μιας από τις δύο συντάξεις 1 ), με αποτέλεσμα να στερούνται και την υγειονομική περίθαλψη, ενώ, από την άλλη πλευρά, η ύπαρξη εισοδήματος από εργασία ή άλλη πηγή ποσού χαμηλότερου της σύνταξης του Ο.Γ.Α., δεν αποτελούσε κώλυμα για τη χορήγηση της σύνταξης ως ανασφάλιστου. Με τις αρχικές διατάξεις του ν. 1296/1982, ο νομοθέτης είχε αποκλείσει από τη σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα όλα τα πρόσωπα που είχαν πρόσβαση σε ασφαλιστικού χαρακτήρα συνταξιοδοτικές παροχές, ανεξαρτήτως του ύψους αυτών και της προέλευσής τους. Έχοντας ως σύστημα αναφοράς το κοινωνικοασφαλιστικό σύστημα της χώρας μας, απέκλεισε κατ αρχήν τους ασφαλισμένους του ελληνικού ασφαλιστικού συστήματος και άτομα τα οποία, εφόσον έχουν αποκτήσει ασφαλιστικό δεσμό σε άλλες χώρες με τις οποίες έχουν συναφθεί διακρατικές συμβάσεις κοινωνικής ασφάλισης, καθίστανται ασφαλισμένοι, στον βαθμό που τα εκεί δημιουργηθέντα δικαιώματα παράγουν ασφαλιστικές συνέπειες και στην ελληνική επικράτεια. Κατά τη δυναμική του ασφαλιστικού συστήματος και των διακρατικών συμβάσεων, οι εξαιρούμενοι ασφαλισμένοι μπορεί να είναι πολίτες ή εργασθέντες σε άλλες χώρες, πρωτίστως στις χώρες μέλη της Ε.Ε., του Ε.Ο.Χ. και στις χώρες με τις οποίες έχουν συναφθεί διμερείς συμβάσεις ή άλλες διευθετήσεις με ασφαλιστικό αντικείμενο, π.χ. συμβάσεις αμοιβαιότητας για το εξαγώγιμο των ασφαλιστικών δικαιωμάτων. Όμως, στην κατά τα ανωτέρω έννοια του ασφαλισμένου είναι τουλάχιστον αμφίβολο ότι περιλαμβάνονται πολίτες ή εργασθέντες σε χώρες με τις οποίες δεν έχουν αναπτυχθεί αντίστοιχες συνεργασίες και δεν έχουν συναφθεί σχετικές συμβάσεις. Η Δημοκρατία της Αλβανίας ανήκει στις τελευταίες, τις χώρες από τις οποίες τα ασφαλιστικά δικαιώματα δεν επιφέρουν ασφαλιστικές συνέπειες στην Ελλάδα: ο αντίστοιχος χρόνος ασφάλισης δεν συνυπολογίζεται για τη χορήγηση ασφαλιστικών παροχών από τους ελληνικούς ασφαλιστικούς φορείς (και αντίστροφα), οι παροχές δεν είναι εξαγώγιμες και δεν δημιουργούν καθεαυτές δικαίωμα πρόσβασης σε παροχές ασθενείας, και για τον λόγο αυτό προβλέφθηκε η δυνατότητα υπαγωγής στην ασφάλιση ασθενείας με καταβολή εισφοράς (άρθρο 11 του ν. 1276/1982). Οι χορηγούμενες συντάξεις αποτελούν περιουσιακά δικαιώματα τα οποία μπορεί να λαμβάνονται υπ όψιν κατά την άσκηση προνοιακής πολιτικής, ωστόσο, ριζικά διαφορετικής φύσεως από την έννοια των συντάξεων της ελληνικής νομοθεσίας. Ανήκουν στα εισοδήματα από πηγή της αλλοδαπής τα οποία προβλέπεται να αποτιμώνται ως προς τη σχέση τους με το κόστος διαβίωσης, δηλαδή αν επαρκούν ή όχι και βεβαίως αν υπερτερούν ή υπολείπονται του κατά καιρούς προβλεπομένου ποσού για τη χορήγηση της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα. Υπό τις τρέχουσες συνθήκες, τα χορηγούμενα ποσά είναι σαφώς κατώτερα των κατωτάτων συντάξεων που επικρατούν στη χώρα μας και επίσης κατώτερα της βασικής σύνταξης του Ο.Γ.Α.. Οι παράμετροι αυτές είναι βέβαιο ότι ελήφθησαν υπ όψιν από τον νομοθέτη όταν αποφάσισε να διευρύνει το πεδίο εφαρμογής του ν. 1296/1982, με τη διάταξη του άρθρου 20 παρ. 13α του ν. 2556/1997. Ο νομοθέτης του ν. 4093/2012 επανέρχεται στο προϊσχύον καθεστώς, και μάλιστα αναδρομικά, αποκλείοντας από την προστασία ήδη δικαιούχους που έχουν συνταξιοδοτηθεί με βάση τις προϋποθέσεις του ν. 2556/ Η εισηγητική έκθεση της διάταξης του άρθρου 20 παρ. 13α του ν.2556/1997 αναφέρεται στην δυνατότητα επιλογής που προέβλεπε ο ν. 4169/61, στο άρθρο 4 παρ. 1, περ. δ, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 8 παρ. 1 του ν. 1140/1981, σύμφωνα με το οποίο για τη χορήγηση της βασικής σύνταξης του ΟΓΑ, ο αιτών θα έπρεπε «δ) Να μη λαμβάνη σύνταξιν εξ οιασδήποτε αιτίας εκ του Ελληνικού ή αλλοδαπού Δημοσίου Ταμείου ή ημεδαπού ή αλλοδαπού φορέως κοινωνικής ασφαλίσεως, ως συντάξεως νοουμένης και πάσης περιοδικής χρηματικής παροχής, καταβαλλομένης εις τακτά χρονικά διαστήματα υπό φορέων επικουρικής ασφαλίσεως, Ταμείων Αρωγής ή Μετοχικών ή Αλληλοβοηθείας. Ο λαμβάνων εξ ετέρας πηγής σύνταξιν μικροτέραν της υπό του ΟΓΑ χορηγουμένης δικαιούται της μίας συντάξεως, δι επιλογής ασκουμένης εφ άπαξ» (υπογράμμιση δική μας).

19 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) Παροχές που δεν συνυπολογίζονταν Περαιτέρω, με την παρ. 1 του άρθρου 17 του ν. 1422/1984 είχε διευρυνθεί ο αρχικός κύκλος των δικαιούχων, αφού με τη διάταξη αυτή ορίσθηκε ότι ορισμένες παροχές εξαιρέθηκαν πλήρως από τον συνυπολογισμό για τον προσδιορισμό του ανώτατου εισοδήματος. Ειδικότερα, σύμφωνα με την διάταξη αυτή, «στην έννοια του περιοδικού βοηθήματος, που αναφέρεται πιο πάνω, δεν περιλαμβάνονται τα βοηθήματα ή άλλης μορφής οικονομικές ενισχύσεις που χορηγούνται σε αναξιοπαθούντα πρόσωπα από τα ειδικά προγράμματα του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας ή οποιουδήποτε άλλου φορέα, όπως αυτά ισχύουν κάθε φορά». Η πλήρης εξαίρεση των βοηθημάτων αυτών από τον υπολογισμό του εισοδήματος δικαιολογείται από τη φύση των παροχών αυτών, οι οποίες δεν χορηγούνται ως ενίσχυση του εισοδήματος, αλλά για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων αναγκών που αντιμετωπίζουν τα αναξιοπαθούντα πρόσωπα. Οι παροχές αυτές δεν αποκλείεται να είναι και μεγαλύτερες της σύνταξης που χορηγεί ο Ο.Γ.Α., αλλά λόγω της φύσεώς τους, δικαιολογημένα δεν συνυπολογίζονταν καθόλου στο εισόδημα του αιτούντος. Η εισηγητική έκθεση της τροπολογίας με την οποία εισήχθη η διάταξη του άρθρου 17 του ν. 1422/1984, φωτίζει την σχέση γνήσιων ασφαλιστικών παροχών με την σύνταξη ανασφάλιστου υπερήλικα: οι ανωτέρω μη συνυπολογιζόμενες παροχές σε αναξιοπαθούντες δεν δίνουν δικαίωμα ασφαλιστικής κάλυψης ασθενείας στους δικαιούχους. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει η χορήγηση της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα. Η τελευταία αυτή παροχή καθιστά δυνατή, για τα άτομα προχωρημένης ηλικίας που στερούνται στοιχειωδών μέσων συντήρησης, μία ελάχιστη κοινωνική προστασία για τους βασικούς κοινωνικούς κινδύνους του γήρατος και της ασθένειας (βλ. και εισηγητική έκθεση ν. 1296/82). Και ως προς την δυνατότητα σώρευσης της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα με παροχές προς αναξιοπαθούντες, ο νομοθέτης του ν. 4093/2012 εγκαταλείπει το σκεπτικό που οδήγησε στην προϊσχύουσα ρύθμιση. ΙΙΙ. Ο καθορισμός της διάρκειας προηγούμενης διαμονής στη χώρα στα 20 έτη Εκτός της επανεισαγωγής αντισωρευτικών διατάξεων, με αναδρομικά αποτελέσματα, με τις διατάξεις του ν. 4093/2012 αναδιαμορφώνεται και η προϋπόθεση που αφορά την προϋπόθεση της μόνιμης και νόμιμης διαμονής στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 1296/1982, όπως ίσχυαν πριν την τροποποίηση του ν. 4093/2012, δικαιούχοι της παροχής ήταν οι «Έλληνες υπήκοοι και οι ομογενείς, που μένουν μόνιμα στην Ελλάδα». Από την διατύπωση της αρχικής διάταξης προκύπτει ότι ο νομοθέτης του ν. 1296/1982 αρκέσθηκε στην επιβεβαίωση της ενεστώσας κατοικίας του προσώπου για τη χορήγηση της σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα. Με τις διατάξεις του άρθρου 2 παρ. 2β του ν. 3863/2010 (Α 115 ), ορίσθηκε ότι «οι ανασφάλιστοι και όσοι έχουν πραγματοποιήσει λιγότερες από ημέρες ή δεκαπέντε (15) έτη ασφάλισης σε ασφαλιστικούς οργανισμούς κύριας ασφάλισης ή το Δημόσιο» θα λαμβάνουν την βασική σύνταξη ύψους 360 ευρώ, εφόσον μεταξύ άλλων, «διαμένουν μόνιμα στην Ελλάδα για τουλάχιστον δεκαπέντε (15) έτη, μεταξύ του 15ου και του 65ου έτους της ηλικίας τους». Ορίσθηκε επίσης ότι «η μόνιμη διαμονή αποδεικνύεται με τη διαδικασία που προβλέπεται για τη χορήγηση άδειας διαμονής στους πολίτες τρίτων Χωρών», και ότι «η εφαρμογή των παραπάνω διατάξεων γίνεται με την επιφύλαξη των ρυθμίσεων περί προστασίας των πολιτών των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και των σχετικών συμβάσεων που έχει επικυρώσει η Ελλάδα». Προβλέφθηκε επίσης η μείωση κατά 1/35 της σύνταξης για κάθε έτος που υπολείπεται των 35 ετών διαμονής. Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 1 του ν. 3863/2010, οι διατάξεις αυτές θα ίσχυαν από Με τις διατάξεις του ν. 4093/2012, η προϋπόθεση της προηγούμενης μακροχρόνιας νόμιμης και μόνιμης διαμονής στην Ελλάδα ισχύει από 1ης , η δε διάρκεια αυτής επεκτείνεται από τα 15 στα 20 έτη. 1. Η προϋπόθεση της μόνιμης διαμονής επί προνοιακών παροχών και παροχών κοινωνικής αλληλεγγύης μη ανταποδοτικού χαρακτήρα Η προϋπόθεση της μόνιμης διαμονής στην Ελλάδα τίθεται ενόψει της χορήγησης μίας παροχής η οποία έχει χαρακτηριστικά παροχής κοινωνικής αλληλεγγύης μη ανταποδοτικού χαρακτήρα και όχι κλασσικής πα-

20 524 Ε.Δ.Κ.Α. τόμος ΝΕ (2013) ροχής κοινωνικής ασφάλισης. Η νομολογία του Δ.Ε.Ε., η οποία βέβαια έχει διαμορφωθεί επ αφορμή περιπτώσεων που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου, δηλαδή σε περιπτώσεις που εμφανίζουν στοιχείο διακίνησης εντός της Ε.Ε., είναι ωστόσο διαφωτιστική και ως προς την αντιμετώπιση υποθέσεων που δεν εμφανίζουν τέτοια στοιχεία. Και τούτο επειδή από τις διατάξεις του ενωσιακού δικαίου και από την νομολογία εφαρμογής τους, προκύπτουν γενικότερες κατευθύνσεις ως προς τη χορήγηση τέτοιου τύπου παροχών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, που υπερβαίνουν το πεδίο εφαρμογής των Κανονισμών 883/2004 και 1612/1968. Το Δ.Ε.Ε. σε αποφάσεις του σχετικά με τη χορήγηση προνοιακών παροχών και μη ανταποδοτικών παροχών κοινωνικής αλληλεγγύης έκρινε ότι η ρήτρα κατοικίας ως προϋπόθεση καταβολής της εν λόγω παροχής είναι θεμιτή, δεδομένου ότι τέτοιου είδους παροχές αποτελούν έκφραση της αλληλεγγύης εντός ενός κράτους. «Το κράτος, στην κοινωνία αλληλεγγύης του οποίου κάποιος ανήκει, πρέπει επίσης να έχει την ευθύνη για την εξασφάλιση του ελάχιστου ορίου διαβιώσεως. Στην περίπτωση των παροχών αυτών, μη στηριζομένων σε καταβολή εισφορών, ελλείπει ο σύνδεσμος με την ιδιαίτερη κοινότητα αλληλεγγύης των υπαγομένων στην κοινωνική ασφάλιση. Αντ αυτού, υφίσταται ενσωμάτωση στην κοινωνία αλληλεγγύης όλων των κατοίκων ημεδαπής. Μέσω της σύνδεσης της χορήγησης των προνοιακών παροχών με τον τόπο κατοικίας δημιουργείται μια παρόμοια αλληλεξάρτηση μεταξύ αξιώσεως χορηγήσεως παροχής και ευθύνης χρηματοδοτήσεως όπως μέσω της καταβολής εισφορών στην κοινωνική ασφάλιση. Πράγματι, οι προνοιακές παροχές χρηματοδοτούνται από φόρους. Οι κάτοικοι υπόκεινται απεριορίστως στον φόρο εισοδήματος εντός του κράτους κατοικίας. Επιπλέον, συμβάλλουν σημαντικώς με την ιδιωτική τους κατανάλωση στη δημιουργία φορολογικών πόρων» 2. Ενόψει του σκοπού χορήγησης των παροχών, οι οποίες συνδέονται στενά με το κοινωνικό περιβάλλον, θα πρέπει να διαμορφωθεί και η έννοια της μόνιμης διαμονής, που αποτελεί εν προκειμένω αποκρυστάλλωση της ένταξης του υποψηφίου δικαιούχου στην κοινότητα αλληλεγγύης στην οποία απευθύνει το αίτημά του. Η μόνιμη διαμονή νοείται εδώ ως κύρια και μόνιμη εγκατάσταση του προσώπου, δηλαδή ως ο τόπος που έχει καταστεί σύμφωνα με τη βούλησή του, το σταθερό κέντρο των εν γένει βιοτικών του σχέσεων. Για την ύπαρξη μόνιμης διαμονής δεν απαιτείται μόνον η πραγματική εγκατάσταση σε ορισμένο τόπο, αλλά πρέπει να προκύπτει ότι η εγκατάσταση αυτή γίνεται με σκοπό μονιμότητας. Περαιτέρω, η απαίτηση μιας ελάχιστης διάρκειας προηγούμενης μόνιμης και νόμιμης διαμονής στη χώρα για τη χορήγηση παροχών προνοιακού χαρακτήρα και παροχών αλληλεγγύης μη ανταποδοτικού χαρακτήρα, δεν είναι κατ αρχήν ασυμβίβαστη ούτε με τους κανόνες του ενωσιακού δικαίου ούτε με τους κανόνες της Ε.Σ.Δ.Α., όπως έχουν ερμηνευθεί από τη νομολογία του Ε.Δ.Δ.Α.. Ο ορισμός ελάχιστης διάρκειας προηγούμενης νόμιμης και μόνιμης διαμονής στο κράτος απονομής της παροχής αποσκοπεί στην διασφάλιση της, κατά τα ανωτέρω, ένταξης του δικαιούχου στην κοινότητα αλληλεγγύης του κράτους αυτού. Ωστόσο, από πολλές διατάξεις του ενωσιακού δικαίου, καθώς και από την σχετική νομολογία του Δ.Ε.Ε., προκύπτει ότι η ελάχιστη διάρκεια μόνιμης και νόμιμης διαμονής δεν θα πρέπει να ξεπερνά κάποια όρια. Αλλά και όσον αφορά την ίδια την έννοια της κατοικίας, από το ενωσιακό δίκαιο προκύπτουν ορισμένες κατευθύνσεις, τις οποίες δεν θα ήταν εύλογο να παρακάμψει ο Έλληνας νομοθέτης, ακόμα και κατά την ρύθμιση περιπτώσεων που δεν εμπίπτουν στο προσωπικό πεδίο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου, στο οποίο δεν ανήκουν κατ αρχήν οι Έλληνες και οι ομογενείς από την Αλβανία και οι παλιννοστούντες από τις άλλες τρίτες χώρες. Έτσι, όσον αφορά την ελάχιστη διάρκεια μόνιμης και νόμιμης διαμονής ως προϋπόθεση για τη χορήγηση ακόμα και αμιγώς προνοιακών παροχών, σημειώνουμε ότι για μεν τους Ευρωπαίους πολίτες και τα μέλη των οικογενειών τους, η θεμελίωση του δικαιώματος μόνιμης διαμονής, η οποία επέρχεται μετά από πενταετή προηγούμενη διαμονή (και για ορισμένες κατηγορίες προσώπων, μετά από διαμονή μικρότερης διάρκειας) αποκρυσταλλώνει μία σταθερότερη και βαθύτερη ένταξη του διακινούμενου προσώπου στο κράτος υποδοχής, με αποτέλεσμα την πλήρη εξομοίωση του νομικού καθεστώτος του με τους πολίτες του κράτους υποδοχής και, συνεπώς, την πρόσβαση του διακινούμενου προσώπου και σε αμιγώς προνοιακές παροχές. Η θέσπιση πε- 2. Προτάσεις της Γ. Εισαγγελέως JULIANE KOKOTT, στην υπόθεση C-287/05, Hendrix.