Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο και πνευµατικό περιβάλλον

Transcript

1 Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο και πνευµατικό περιβάλλον Α) Ιστορικό περιβάλλον Η παλαιοχριστιανική περίοδος Τον 4ο αιώνα µ.χ. µε το διάταγµα του Μεδιολάνου (313) δόθηκε το δικαίωµα στους Χριστιανούς της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Το γεγονός αυτό υπήρξε καίριας σηµασίας για την ανάπτυξη του Χριστιανισµού και την µελλοντική καθιέρωσή του ως επίσηµης θρησκείας. Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος ( ) έγινε µονοκράτορας, ένωσε και πάλι το µεσογειακό κόσµο σε ένα ισχυρό κράτος. Για να διατηρηθεί αυτό το κράτος και στο µέλλον, διαµόρφωσε το πολίτευµά του σύµφωνα µε τους εξωτερικούς τύπους του ανατολικού δεσποτισµού. Η µοναρχία εντούτοις που άρχισε να διαµορφώνεται έχει ιδιαίτερο τύπο που διαφέρει από την αντολική, καθώς τον ιδιαίτερο τύπο εδώ δηµιουργούσαν η ρωµαϊκή δηµοκρατική παράδοση, η ελληνική επίδραση και ο Χριστιανισµός που άρχισε να τη διαποτίζει µε το πνεύµα του. Ο αυτοκράτορας έκτοτε γίνεται ο απόλυτος µονάρχης, κυβερνώντας ως εκλεκτός του Θεού 1. Υπάρχουν όµως και σοβαροί φραγµοί, οι οποίοι περιορίζουν τη θέλησή του, όπως οι θεσµοί που διασώθηκαν από την παλιά δηµοκρατική παράδοση της Ρώµης, όπως ο λαός, ο στρατός, η Σύγκλητος, οι Νόµοι, µαζί µε ένα νέο θεσµό, την Εκκλησία, που αξίωνε τον αυτοκράτορα να προσαρµοστεί στις ηθικές της αρχές. Για να στερεώσει την απόλυτη µοναρχία και τον προσανατολισµό του κράτους του προς τον Χριστιανισµό, ο Μέγας Κωνσταντίνος µετέφερε την πρωτεύουσα του κράτους από τη Ρώµη στο Βυζάντιο, στην τοποθεσία όπου οι Μεγαρίτες είχαν ιδρύσει αποικία το 658 π.χ. µε οικιστή τον Βύζαντα. Η µεταφορά αυτή ήταν ένα γεγονός µε κοσµοϊστορική σηµασία, επιτρέποντας την ρωµαϊκή αυτοκρατορία να εξασφαλίσει στο ανατολικό τµήµα της σταθερά και µόνιµα στηρίγµατα για να συνεχίσει µια ιστορική ζωή έντεκα αιώνων ακόµη. Η Κωνσταντινούπολη η οποία ιδρύθηκε σύµφωνα µε τα πρότυπα των µεγάλων ρωµαϊκών πόλεων. θεµελιώθηκε στις 8 Νοεµβρίου του 324 µ.χ. και εγκαινιάστηκε επίσηµα στις 11 Μαΐου του 330 µ.χ. ως η «Νέα Ρώµη», όπως το επιθυµούσε ο ιδρυτής της, ο Μέγας Κωνσταντίνος. Η «Νέα Ρώµη ξεπέρασε σε οµορφιά την παλιά Ρώµη και σύντοµα έγινε η σπουδαιότερη πόλη του τότε 1 Για τον αυτοκράτορα και την εξουσία του βλ. Dagron 1996.

2 γνωστού κόσµου. Από την πρώτη στιγµή στο διάκοσµό της δόθηκε έµφαση στο ελληνικό στοιχείο, ενώ και η γλώσσα που επικράτησε ήταν η ελληνική. Ο τέταρτος αιώνας, είναι η εποχή του µετασχηµατισµού της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας σε χριστιανική και την διαδικασία αυτή ευνοεί η Pax Romana. Παράλληλα η χριστιανική τέχνη διαδόθηκε την εποχή αυτή σε ολόκληρη τη Ρωµαϊκή αυτοκρατορία, η οποία είχε πλέον γίνει χριστιανική, από τον Ευφράτη στα ανατολικά σύνορά της ως τον Ατλαντικό στα δυτικά και τη Νουβία προς Ν. Η ασφάλεια στις µετακινήσεις ευνόησε τα προσκυνήµατα τους Αγίους Τόπους της Παλαιστίνης, γεγονός που ευνόησε και στη διάδοση των έργων της βυζαντινής τέχνης στον τότε γνωστό κόσµο. Με µια σειρά πλούσιων χορηγιών από τους αυτοκράτορες (ο Μέγας Κωνσταντίνος υπήρξε ο πρώτος από αυτούς), ανώτατους αξιωµατούχους και πλούσιους µαικήνες κτίζονται χριστιανικοί ναοί σε όλη την αυτοκρατορία. Οι πόλεις εξοπλίζονται µε νέες υποδοµές, ενώ τα µεγάλα αστικά κέντρα και κύρια η Κωνσταντινούπολη σφύζουν από ζωή και οικονοµική δραστηριότητα. Το έργο του Μεγάλου Κωνσταντίνου συµπλήρωσε στο τέλος του 4 ου αιώνα ο Μέγας Θεοδόσιος ( ). Αντιµετώπισε µε συµβιβαστική πολιτική τους επαναστατηµένους Γότθους, κατέστησε τον Χριστιανισµό κρατική θρησκεία, καταδιώκοντας µε όλα τα µέσα τους οπαδούς των αιρέσεων και των εθνικών θρησκειών. Ο Χριστιανισµός θριάµβευσε µε την ορθόδοξη µορφή του. Το κύρος της Εκκλησίας µεγάλωσε παράλληλα µε τη δύναµη της κρατικής εξουσίας. Πριν πεθάνει ο Θεοδόσιος Α (Ιανουάριος του 395) κληροδότησε το ανατολικό τµήµα της αυτοκρατορίας του στον Αρκάδιο και το δυτικό στον Ονώριο. Σύµφωνα µε τη διανοµή αυτή το Ιλλυρικό (δυτική και νότια Βαλκανική, µαζί µε τον ηπειρωτικό ελληνικό κορµό) θα ανήκε διοικητικά στο ανατολικό και εκκλησιαστικά στο δυτικό τµήµα. Από το 395 τα δύο τµήµατα της αυτοκρατορίας ακολούθησαν ξεχωριστές µεταξύ τους πορείες. Από το 476 επιβίωσε τελικά µόνο το ανατολικό, το οποίο µετεξελίχθηκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ενώ το δυτικό κράτος καταλύθηκε από τις επιθέσεις των γερµανικών φύλων (στα 410 η Ρώµη αλώθηκε και λεηλατήθηκε από τους Γότθους του Αλάριχου), στο ανατολικό αποκρούστηκαν οι γερµανικές εισβολές που προκάλεσαν σοβαρά προβλήµατα και καταστροφές, ενώ πνευµατικές µορφές του Ελληνισµού, όπως ο Αυρηλιανός, ο Ανθέµιος, ο Συνέσιος, κ.α. απέκρουσαν, ως µια εθνική κίνηση, ρωµαϊκή στη µορφή, τον εκγερµανισµό του κράτους. Μέσα από την επιβίωση της ανατολικής αυτοκρατορίας, ουσιαστικά µεταστοιχειώθηκε ολόκληρη η προηγούµενη φυσιογνωµία του ρωµαϊκού κράτους. Τα τρία στοιχεία που άλλαξαν την φυσιογνωµία του Βυζαντίου ήταν

3 ο εξελληνισµός του κράτους, ο εκχριστιανισµός του και η στερέωση του αµυντικού συστήµατος. Ο θρίαµβος του Ελληνισµού στην ανατολική αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, οδήγησε τον Θεοδόσιο Β στην απόφαση να ιδρύσει, µε διάταγµά του (425) Πανεπιστήµιο στην Κωνσταντινούπολη, µε διορισµό 15 καθηγητών της ελληνικής γραµµατικής φιλολογίας και µόνο 3 ρητόρων και 10 γραµµατικών για τη λατινική που ήταν και η επίσηµη γλώσσα του κράτους. Έκτοτε η λατινική γλώσσα υποχωρεί σταδιακά προς όφελος της ελληνικής, η οποία επικράτησε καθολικά στις αρχές του 7ου αιώνα. Έκτος αιώνας Ο 6ος αιώνας σηµατοδοτείται έντονα από την περίοδο της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α ( ) 2 ο οποίος πολέµησε για την εδαφική ανασύσταση της παλιάς ρωµαϊκής αυτοκρατορίας. Ξεπέρασε µε επιτυχία τη στάση του Νίκα (532) που λίγο έλειψε να του κοστίσει την εξουσία και αφοσιώθηκε έκτοτε στο έργο του, που απλώθηκε σε πολλούς τοµείς. Ιδιαίτερα σηµαντική είναι η προσπάθεια του Ιουστινιανού για την κωδικοποίηση του ρωµαϊκού δικαίου. Επίσης εργάστηκε για την αναδιοργάνωση της διοίκησης και την Εκκλησία, στην οποία παρέδωσε ένα δίκαιο, το οποίο είναι σε ισχύ ως τις µέρες µας. Ο Ιουστινιανός είναι ιδιαίτερα γνωστός για τα µεγαλεπήβολα οικοδοµικά του προγράµµατα στην Κωνσταντινούπολη και την επαρχία, µε τα οποία αυξήθηκαν πολύ σε αριθµό τα κοσµικά, στρατιωτικά και θρησκευτικά κτίσµατα. Στο πλαίσιο αυτό της επίδειξης δύναµης και µεγαλείου αυξήθηκε σε σηµαντικό βαθµό η λαµπρότητα των τελετών στην αυλή. Το µεγάλο λάθος όµως της βασιλείας του Ιουστινιανού ήταν σε στρατιωτικό επίπεδο, καθώς, επιθυµώντας την ανακατάληψη των παλαιών δυτικών επαρχιών της Αυτοκρατορίας, πολέµησε για 20 χρόνια σε µακρινά µέτωπα, ξοδεύοντας πολύ χρήµα και δυνάµεις. Κατόρθωσε να ανακαταλάβει την Ιταλία, τη βόρεια Αφρική και τη νότια Ισπανία, αλλά το κράτος εξασθένησε σηµαντικά µπροστά στους νέους εχθρούς που του επιτέθηκαν: Σλάβους, Σασσανίδες Πέρσες και σε µεταγενέστερη εποχή τους Άραβες. 2 Για την εποχή του Ιουστινιανού Α η βιβλιογραφία είναι πολύ πλούσια. Βλ. γενικά Brubaker 2005,

4 Η τέχνη της περιόδου (4ος-αρχές 8ου αιώνα) Ο γεωγραφικός χώρος της Ανατολής διαδραµάτισε σπουδαιότατο ρόλο στη διαµόρφωση της Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. εν θα πρέπει να ξεχνούµε άλλωστε ότι ο Χριστιανισµός γεννήθηκε στον χώρο της Παλαιστίνης, εκεί και γενικά στη Εγγύς Ανατολή είχαµε χιλιάδες µάρτυρες της χριστιανικής πίστης, εκεί έδρασαν οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, εκεί συνήλθαν οι Οικουµενικές Σύνοδοι για την διαµόρφωση του Ορθόδοξου δόγµατος, οι οποίες και καταδίκασαν απερίφραστα τις αιρέσεις. Καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση και εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης διαδραµάτισαν οι ανατολικές επαρχίες της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας (Συρία, Παλαιστίνη, Μεσοποταµία), αλλά και η Μικρά Ασία. Σε αυτές τις χώρες η µακραίωνη τοπική παράδοση, µαζί µε την ελληνορωµαϊκή (κυρίως όµως ελληνιστική) παράδοση ήλθαν σε γόνιµη σύζευξη και µπολιάστηκαν µε τον Χριστιανισµό. Η παλαιά Ρώµη υποχώρησε, λόγω της ίδρυσης της Νέας Ρώµης (Κωνσταντινούπολης) και της ανάδειξής της ως πρωτεύουσας του Βυζαντινού κράτους. Στη νέα πρωτεύουσα κατέφθαναν όλα τα καλλιτεχνικά ρεύµατα της εποχής, αλλά και οι διάφορες ανατολικές επιδράσεις, οι οποίες όµως συγχωνεύτηκαν και σφραγίστηκαν µε τη σφραγίδα του Χριστιανισµού. Στα πρώτα χρόνια από την ίδρυση της, η Κωνσταντινούπολη δεν ήταν το κύριο καλλιτεχνικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Υπήρχαν σπουδαιότερα και ήδη ακµάζοντα κέντρα στην αυτοκρατορία, όπως η Αντιόχεια, στην οποία διέµεναν πολλοί αυτοκράτορες, αλλά και Βυζαντινοί αξιωµατούχοι. Επίσης η λαµπερή Αλεξάνδρεια, µε όλη την πλούσια παράδοση που διαφύλαττε µε επίγνωση της µοναδικότητάς της, µε την περίφηµη Βιβλιοθήκη της, αλλά και τη λαµπρή πνευµατική και καλλιτεχνική της παράδοση. Η κατάσταση όσον αφορά στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι της Βυζαντινής αυτοκρατορίας άλλαξε από τα χρόνια του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α ( ), όταν η Κωνσταντινούπολη αναδείχθηκε σε κύριο, µητροπολιτικό καλλιτεχνικό κέντρο. Η παλαιοχριστιανική τέχνη, ιδιαίτερα του 4ου και 5ου αιώνα αποτελεί ουσιαστικά τη συνέχεια της τέχνης της Ύστερης Αρχαιότητας 3. Η Βυζαντινή τέχνη στα χρόνια του Ιουστινιανού Α φτάνει στη µέγιστη ακµή που γνώρισε µέχρι εκείνη την εποχή. Πρόκειται για τον «χρυσό αιώνα» 3 Βλ. ειδικότερα Weitzmann 1979.

5 της Βυζαντινής τέχνης κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, µε δηµιουργίες που ακόµα συγκαταλέγονται στις πιο «θαυµαστές» του Βυζαντίου. Μετά την εποχή του Ιουστινιανού και µέχρι την εποχή της Εικονοµαχίας, η βυζαντινή τέχνη γνώρισε ιδιαίτερη κάµψη. Κωνσταντινούπολη 4ος αιώνας Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκαν ήδη από τον 4ο αιώνα σπουδαίοι ναοί, οι οποίοι όµως δεν διασώθηκαν µε την αρχική τους µορφή, αλλά µε αυτές όπως οικοδοµήθηκαν εκ νέου, σε µεταγενέστερες εποχές. Ο πρώτος καθεδρικός ναός της Κωνσταντινούπολης ήταν αυτός της Αγίας Ειρήνης και ακολούθησαν αργότερα οι ναοί της Αγίας Σοφίας και των Αγίων Αποστόλων. Στους ναούς αυτούς θα αναφερθούµε παρακάτω, στην φάση της ανοικοδόµησής τους στα χρόνια του Ιουστινιανού Α. 5ος αιώνας- αρχές 6ου αιώνα Η αρχιτεκτονική του 5ου και 6ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη έχει να επιδείξει σηµαντικότατες δηµιουργίες, τόσο στην θρησκευτική, όσο και στην κοσµική αρχιτεκτονική 4. Ο αρχικός ναός της Αγίας Σοφίας ανοικοδοµήθηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β το 415, όµως κάηκε το 532 κατά τη στάση του Νίκα. Ο τελικός και υφιστάµενος ως σήµερα ναός κτίστηκε από τον Ιουστινιανό Α στα (βλ. παρακάτω). 4 Deichmann 1956.

6 Ναοί της εποχής του Ιουστινιανού Α ( ) Η εποχή του Ιουστινιανού Α ( ) είναι µια περίοδος ιδιαίτερης οικοδοµικής άνθησης στην Κωνσταντινούπολη, όπου δηµιουργήθηκαν αριστουργήµατα της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής, όπως η Αγία Σοφία. Αγία Σοφία (ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας, ) Ο ναός της Αγίας Σοφίας (της «Αγίας του Θεού Σοφίας») Κωνσταντινουπόλεως (εικ ) αποτελεί το σηµαντικότερο βυζαντινό µνηµείο του τύπου της βασιλικής µε τρούλο. Πρόκειται για τον τρίτο ναό που οικοδοµήθηκε σε αυτή τη θέση. Ο πρώτος ναός, ο οποίος είχε κτιστεί από τον Μέγα Κωνσταντίνο ή τον γιό του Κωνστάντιο 5 (τα εγκαίνια πραγµατοποιήθηκαν στα 360), ήταν µια ξυλόστεγη βασιλική, η οποία κάηκε στα 404, µετά την αναταραχή και τα επεισόδια που ακολούθησαν την εξορία του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόµου. Από την αρχή της ίδρυσής του ο ναός είχε αφιερωθεί στον Σαρκωθέντα λόγο του Θεού, τον Χριστό, ο οποίος αποκαλείται «Θεού Σοφία». Ο δεύτερος ναός της Αγίας Σοφίας κτίστηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β ( ). Ο γλυπτός διάκοσµος του ναού, όπως και τµήµα του αιθρίου του ήλθαν στο φως µετά τις ανασκαφές µπροστά από τον εξωνάρθηκα του µεταγενέστερου Ιουστινιάνειου ναού που διεξήχθησαν από τον Ιανουάριο µέχρι τον Ιούνιο του 1935 από τον Γερµανό αρχαιολόγο Alfons Maria Schneider 6. Η Θεοδοσιανή Αγία Σοφία κάηκε, όπως γνωρίζουµε, κατά τα γεγονότα της περίφηµης στάσης του Νίκα (532 µ.χ.). Ο τρίτος και υφιστάµενος ναός είναι αυτός που οικοδοµήθηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού στο ιδιαίτερα σύντοµο για την κολοσσιαία κλίµακα του ναού, χρονικό διάστηµα των πέντε χρόνων ( ) 7. Η Ιουστινιάνεια Αγία Σοφία ξεπέρασε - όπως ήταν το ζητούµενο από τον αυτοκράτορα - µε το µέγεθος και τα κατασκευαστικά της επιτεύγµατα όλους τους προηγούµενους βυζαντινούς ναούς. Το νέο µεγαλοπρεπή ναό σχεδίασαν ο Ανθέµιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο της Μικράς Ασίας, οι οποίοι 5 Βλ. Τάντσης 2012, Για τη Θεοδοσιανή Αγία Σοφία βλ. Schneider 1941 Deichmann 1956 Mathews 1971α Russo 2008, 1-14 Russo 2009, Russo 2010, Για τον Ιουστινιάνειο ναό της Αγίας Σοφίας η βιβλιογραφία είναι πάρα πολύ πλούσια. Βλ. Αντωνιάδης 1907, 1908, 1909 Van Millingen 1912 Sanpaolesi 1961, Van Nice 1965 Mainstone , 23-49, πίν. X-XVI Μιχελής 1976 Van Nice 1986 Harrison 1992 Μπούρας 1994, 126, Μπούρας 1994, 123, 124, 126, Mainstone 1997 Krautheimer 2006, Τάντσης 2012,

7 ουσιαστικά ήταν «µηχανοποιοί», δηλαδή κατείχαν περισσότερο από τις άλλες επιστήµες τα στατικά ζητήµατα και τα µαθηµατικά. Με την ενασχόλησή τους µε το έργο, ουσιαστικά έγιναν και αρχιτέκτονες. Για το κτίσιµο του ναού στήθηκε ένα τεράστιο εργοστάσιο και χρησιµοποιήθηκαν οικοδοµικά υλικά και στο έργο απασχολούνταν µε εντατικους ρυθµούς χιλιάδες τεχνίτες και απλοί εργάτες από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας. Το εσωτερικό του ναού λαµπρύνθηκε µε σπουδαίο µαρµάρινο διάκοσµο, τόσο επιτοίχιο, όσο κα επιδαπέδιο και µε όλους τους απαραίτητους εξοπλισµούς. Τα εγκαίνια του ναού τελέστηκαν στις 27 εκεµβρίου του 537 και ο Ιουστινιανός, σύµφωνα µε τον Κωδινό αναφώνησε την περίφηµη φράση: «Νενίκηκά σε Σολοµών!». Παρά το άψογο αποτέλεσµα του σχεδιασµού του ναού και το σπουδαίο επίτευγµα της στήριξης ενός µεγάλου για την κλίµακά του τρούλου, ο τελευταίος κατέρρευσε στις 7 Μαΐου του 558, µόλις λίγους µήνες µετά από ένα δυνατό σεισµό της 14ης εκεµβρίου του 557. Προβλήµατα στον τρούλο είχε προκαλέσει νωρίτερα ο σεισµός της 15ης Αυγούστου του Οι ειδικοί σε ζητήµατα µηχανικής ερευνητές συµφωνούν στο ότι το βασικό κατασκευαστικό πρόβληµα του αρχικού τρούλου ήταν το σχετικά µε το µέγεθός του χαµηλό του ύψος Κατ αυτόν τον τρόπο ασκούνταν µεγάλες φυγόκεντρες δυνάµεις στη βάση του τρούλου, οι οποίες οδηγούσαν στη µεγάλη επιβάρυνση και τη σταδιακή αποδιοργάνωσή του, ιδιαίτερα µετά από σεισµικές δονήσεις. Η πτώση του τρούλου το 558 συµπαρέσυρε το ανατολικό τόξο του και συνέτριψε την αγία Τράπεζα και το κιβώριό της, όπως και τον άµβωνα. Ο χρονογράφος Θεοφάνης έγραψε σχετικά για το περιστατικό: «Τούτω τω έτει µηνί Μαΐω ζ, ηµέρα γ, ώρα ε, φιλοκαλουµένου του τρούλλου της µεγάλης εκκλησίας (ην γαρ διερρηγµένος εκ των γενοµένων σεισµών) εργαζοµένων των Ισαύρων, έπεσεν το ανατολικόν µέρος της» 9. Την ανακατασκευή του τρούλου ανέλαβε ο Ισίδωρος ο Νέος, ανεψιός του οµώνυµου αρχιτέκτονα του έργου, ο οποίος είχε στο µεταξύ πεθάνει. Ο νέος τρούλος της Αγίας Σοφίας που αντικατέστησε τον αρχικό τρούλο του Ιουστινιάνειου ναού, διέφερε από αυτόν στο ότι ήταν κατά 30 βυζαντινούς πόδες (περίπου 9 µ.) ψηλότερος και είχε νευρώσεις. οµικές αλλαγές έλαβαν χώρα και χαµηλότερα, στη βάση του τρούλου, µε την κατασκευή εξωτερικών αντιστηριγµάτων, ουσιαστικά την υπερύψωση των τεσσάρων µεγάλων κοχλιών, στις θέσεις των ισάριθµων µεγάλων κεντρικών πεσσών. Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι οι εργασίες της ανακατασκευής του τρούλου πραγµατοποιήθηκαν σε πέντε χρόνια, επτά µήνες και σε δεκαεπτά ηµέρες, 8 Για τους σεισµούς στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης βλ. Downey 1955, Θεοφάνης, Χρονογραφία, Ι, 232.

8 δηλαδή σε ίσο περίπου χρονικό διάστηµα µε το χρόνο που απαιτήθηκε για την εκ βάθρων ανέγερση του ναού 10. Η αποπεράτωση των εργασιών για το νέο τρούλο έγινε στα 563 και τα νέα εγκαίνια πραγµατοποιήθηκαν παρουσία του Ιουστινιανού από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ευτύχιο, στις 24 εκεµβρίου του ιδίου έτους. Η ανάγκη για την τέλεση των εγκαινίων προέκυψε λόγω του γεγονότος της σύνθλιψης της αγίας Τράπεζας από τα κρηµνίσµατα του τρούλου και για το λόγο αυτό θα έπρεπε να καθαγιαστεί εκ νέου. Στο πλαίσιο των νέων εγκαινίων της Αγίας Σοφίας, ένας σπουδαίος ποιητής της εποχής του Ιουστινιανού, ο Παύλος ο Σιλεντιάριος έγραψε δύο εξαιρετικά ποιητικά περιγραφικά κείµενα, την Έκφρασιν του ναού της Αγίας Σοφίας και την Έκφρασιν του Άµβωνος της του Θεού Αγίας Σοφίας, τα οποία και διάβασε την ηµέρα των εγκαινίων παρουσία του ίδιου του Ιουστινιανού και της ακολουθίας του. Τα έργα αυτά του Παύλου Σιλεντιαρίου, αποτελούν µέχρι σήµερα σπουδαίες περιγραφές του µνηµείου, αλλά και του διακόσµου του 11. Μετά τον Ιουστινιανό Α, όλοι οι µετέπειτα Βυζαντινοί αυτοκράτορες επέδειξαν φροντίδα για συντήρηση, σε άλλοτε µικρή και άλλοτε µεγαλύτερη κλίµακα, του ναού της Αγίας Σοφίας. Στον τελευταίο µάλιστα αφιέρωσαν, µε ζήλο και ιδιαίτερη πίστη αναρίθµητα πολύτιµα σκεύη και δώρα, Ιερά κειµήλια, χρηµατικές χορηγίες και ακίνητα. Ενδεικτικά, ο άµεσος διάδοχος του Ιουστινιανού Α, ο Ιουστίνος Β και η σύζυγός του, η αυτοκράτειρα Σοφία, προσέφεραν στο ναό πολύτιµα κειµήλια και αφιερώµατα, όπως και χρηµατικά ποσά. Αργότερα, το 601, ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος, ανήρτησε, µε τριπλή αλυσίδα, επάνω από την αγία Τράπεζα του ναού, το πολύτιµο στέµµα που του είχαν δωρίσει η σύζυγός του Κωνσταντίνα και η µητέρα της Σοφία 12. Ο δεύτερος κατά χρονολογική σειρά τρούλος της Αγίας Σοφίας επέζησε µέχρι το 989, όταν ένας νέος σεισµός προκάλεσε την κατάρρευσή του, όπως και την καταστροφή της δυτικής κόγχης που τον στήριζε. Ο τρούλος επισκευάστηκε από τον Αρµένιο αρχιτέκτονα Τιριδάτη (Trdat). Η τελευταία µεγάλη καταστροφή του τρούλου συνέβη στα 1346, µε την κατάρρευση του ανατολικού τµήµατός του. Ο τρούλος επισκευάστηκε και τότε χωρίς να αλλάξει το σχέδιο του Ισίδωρου του νέου, πράγµα που συνέβη και µε την επισκευή του Τιριδάτη. 10 Βλ. Αντωνιάδης 1907, 20-21, µε καταγραφή όλων των σχετικών πηγών. 11 Βλ. έκδοση του έργου του στο: PG 86/2, (για την Αγία Σοφία) και για τον άµβωνα της Αγίας Σοφίας αντίστοιχα. 12 Κεδρηνός, Ι, 701: «Τω ιθ έτει του αγίου Πάσχα, Σοφία αυγούστα η γυνή Ιουστίνου, άµα Κωνσταντίνα τη γυναικί Μαυρικίου, στέµµα κατασκευάσασαι υπέρτιµον τω βασιλεί προσήγαγον. Ο δε βασιλεύς τούτο θεασάµενος, απελθών εν τη µεγάλη εκκλησία τω Θεώ τούτο προσήγαγε, κρεµάσας επάνω της αγίας τραπέζης».

9 Η Αγία Σοφία υπήρξε για αιώνες ο µεγαλύτερος και σπουδαιότερος ναός όχι µόνο του Ελληνικού και λοιπού Ορθόδοξου κόσµου, αλλά και όλης της Χριστιανοσύνης και η φήµη της απλώνονταν σε όλα τα πέρατα της τότε γνωστής Οικουµένης. Ο ναός υπήρξε ο τόπος όπου λάµβανε χώρα η στέψη των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, αλλά και τόπος ιερός, ο οποίος και συνδέθηκε άρρηκτα µε το Βυζαντινό αυτοκρατορικό µεγαλείο, αλλά και την ίδια την αυτοκρατορία. Με την πάροδο των αιώνων ταυτίστηκε µε τον Ελληνισµό, του οποίου έγινε το κορυφαίο σύµβολο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Μετά την άλωση της Πόλης από τους Οθωµανούς στα 1453, ο Οικουµενικός πατριάρχης εκδιώχθηκε από εκεί και ο ναός της Αγίας Σοφίας µετατράπηκε σε µουσουλµανικό τέµενος. Τότε καλύφθηκαν µε σοβά τα έξοχα βυζαντινά ψηφιδωτά της εκκλησίας. Στα χρόνια µετά το 1453 πραγµατοποιήθηκαν από τους Οθωµανούς σουλτάνους επισκευές στην Αγία Σοφία, οι οποίες εξασφάλισαν την περαιτέρω στατική ισορροπία του µνηµείου και ίσως την επιβίωσή του από πιθανές µεγάλες καταστροφές. Μια τελευταία µεγάλη επέµβαση στατικής φύσης στο κέλυφος του ναού πραγµατοποιήθηκε στα 1848 από τους Ιταλούς αδελφούς Fossati, οι οποίοι και τοποθέτησαν εξωτερικά στη βάση του τρούλου µια διπλή σιδερένια στεφάνη 13, που σώζεται µέχρι σήµερα. Η νέα αυτή χρήση της Αγίας Σοφίας ως µουσουλµανικού τεµένους συνεχίστηκε χωρίς διακοπή µέχρι το 1935, οπότε και το σπουδαίο αυτό κτίσµα έγινε αρχαιολογικό µνηµείο. Εδώ και πολλά χρόνια ο ναός που ενσαρκώνει πολλές ιστορικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές αξίες αποτελεί πλέον µνηµείο της Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς της UNESCO. Αρχιτεκτονική του ναού Η Αγία Σοφία υπήρξε ο µεγαλύτερος και σηµαντικότερος χριστιανικός ναός κατά την εποχή της ανέγερσής της, όπως άλλωστε και για τους επόµενους αιώνες. Το ασυνήθιστα µεγάλο µέγεθος του ναού (µαζί µε το νάρθηκα και το αίθριό του), το απαράµιλλο κάλλος και η αρµονία της γενικής σύνθεσης και της διάταξης των επιµέρους οικοδοµικών στοιχείων, το πλήθος των πολύχρωµων κιόνων, ο απίστευτος πλούτος (που υπήρχε αρχικά και που συσσωρεύτηκε µε το πέρασµα των αιώνων), η ποικιλία της εσωτερικής διακόσµησης (γλυπτή, ορθοµαρµαρώσεις, ψηφιδωτά) και ο άπλετος φωτισµός στο εσωτερικό, δικαιολογούν µε τον καλύτερο τρόπο την εντύπωση, όχι µόνο των Βυζαντινών, αλλά και όλων των άλλων ξένων επισκεπτών, ότι η Αγία Σοφία δεν θα µπορούσε να είναι έργο ανθρώπων, αλλά του ίδιου του Θεού. 13 Αντωνιάδης 1909, 109.

10 Το κτιριακό συγκρότηµα του ναού αποτελούνταν από τον κυρίως ναό, στα δυτικά τον νάρθηκα και τον εξωνάρθηκα και εν συνεχεία το αίθριο σε σχήµα Π, το οποίο δεν σώζεται σήµερα. Αυτό ήταν υπερυψωµένο, µε στοές στη βόρεια, τη νότια και τη δυτική πλευρά και µε κλίµακες για την πρόσβαση σε αυτό. Στο κέντρο της αυλής υπήρχε η φιάλη µε ανακυκλούµενο ύδωρ για τον καθαρµό των πιστών. Σύµφωνα µε τον Παύλο Σιλεντιάριο, αυτή είχε φτιαχτεί από µάρµαρο της Καρίας, το οποίο ήταν υπόλευκο, µε φλέβες στο χρώµα του αίµατος. Επάνω από τη φιάλη υπήρχε η ακόλουθη καρκινική επιγραφή που αποδιδόταν στον άγιο Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό: ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ (= πλύνε τις αµαρτίες σου, όχι µόνο το πρόσωπό σου). Στη φιάλη πλενόταν ο αυτοκράτορας προτού εισέλθει στην Αγία Σοφία και εκεί τελούνταν ο αγιασµό των υδάτων την ηµέρα των Θεοφανείων, γιορτή η οποία ήταν και επίσηµη για τον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Το αίθριο κατεδαφίστηκε και ο χώρος του ισοπεδώθηκε από τους Οθωµανούς. Στα δύο ανατολικά του άκρα υψώθηκαν αργότερα οι δύο δυτικοί µιναρέδες του τζαµιού της Αγίας Σοφίας. Λείψανα του αιθρίου σώζονταν την εποχή της αναστήλωσης του ναού από τους αδελφούς Fossati και µέχρι τουλάχιστον το Εξωτερικά του ναού, σε επαφή µε το Ιερό Βήµα, ήταν κτισµένο το Σκευοφυλάκιον («µητατώριον»), ένα κυκλικό οικοδόµηµα, το οποίο λειτουργούσε ως αποθήκη για τα ιερά σκεύη, τις εικόνες και τα βιβλία που χρησιµοποιούνταν στο ναό. Αρκετές πληροφορίες για το µητατώριον έχουµε και σε µεταγενέστερες εποχές. Αυτές µαρτυρούν, για παράδειγµα, ότι στην εποχή του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογεννήτου ( ), στο κτίσµα υπήρχαν δύο χρυσοί θρόνοι για τον αυτοκράτορα και τον Πατριάρχη, για να κάθονται και ξεκουράζονται εκεί, όταν υπήρχε ανάγκη. Εκεί επίσης, σε ορισµένες σηµαντικές γιορτές, όπως το Μεγάλο Σάββατο, ο αυτοκράτορας επισκέπτονταν τον χώρο, στον οποίο άναβε τα κεριά, θυµιάτιζε τα ιερά σκεύη και τις εικόνες και ελάµβανε από τον πατριάρχη ευλογηµένα λουλούδια από τον επιτάφιο 15. Στη νοτιοδυτική γωνία του ναού υπήρχε το βαπτιστήριο, το οποίο σε κάτοψη ήταν ένα εγγεγραµµένο οκτάγωνο. Αξίζει να σηµειωθεί ότι και τα δύο προαναφερθέντα τµήµατα δεν ήταν κτισµένα σε επαφή µε το αίθριο, αλλά είχαν πρόσβαση από τον κυρίως ναό. Ο εξωνάρθηκας είναι στενός και κατελάµβανε όλο το πλάτος του αιθρίου. Εσωτερικά στεγάζεται µε εννέα σταυροθόλια και είχε επτά πύλες εισόδου, από τις οποίες οι πέντε ανοίγονταν στη δυτική πλευρά και οι υπόλοιπες ανά µια στη βόρεια και τη νότια στενή πλευρά του εξωνάρθηκα. Σήµερα στη δυτική πλευρά του εξωνάρθηκα είναι κτισµένες επτά αντηρίδες. 14 Αντωνιάδης 1907, Αντωνιάδης 1908,

11 Σύµφωνα µε κάποιους µελετητές, στο δυτικό τοίχο του εξωνάρθηκα προστέθηκε αργότερα (ίσως το 865), το πρώτο κωδωνοστάσιο του ναού. Ο εσωτερικός νάρθηκας είναι διπλάσιος σε πλάτος από τον εξωνάρθηκα. Σε αυτόν οδηγούσαν επίσης επτά πύλες, σε αντιστοιχία µε αυτές στον εξωνάρθηκα Ο εσωνάρθηκας καλύπτεται επίσης µε σταυροθόλια. Όπως είναι αντιληπτό, το σχέδιο της κάτοψης του ναού της Αγίας Σοφίας µε τα προαναφερθέντα προσκτίσµατα είναι σύνθετο και λόγω του ιδιαίτερου σκοπού και αξιώσεων του τελευταίου µεγάλου ιδρυτή του δεν χρησιµοποιήθηκε ποτέ ξανά στη βυζαντινή ναοδοµία. Ο ναός του Ιουστινιανού είναι περίπου τετράγωνος σε κάτοψη (εσωτερικές διαστάσεις 71 x 77 µ.). Στο εσωτερικό του ναού έχουν κτιστεί τέσσερις ογκώδεις, σύνθετοι πεσσοί, που ορίζουν ένα µεγάλο κεντρικό τετράγωνο και φέρουν ανά δύο τέσσερα τόξα. Τέσσερα πελώρια τόξα, υποστηριζόµενα από αυτούς τους σύνθετους πεσσούς, κρατούν τον τρούλο. Τα δύο από αυτά κλείνονται µε διώροφες κιονοστοιχίες και τύµπανο στο ανώτατο µέρος τους, το οποίο διατρυπάται από µεγάλα παράθυρα. Τα δύο άλλα τόξα σχηµατίζουν τα µέτωπα πολύ µεγάλων κογχών που στεγάζονται µε τεταρτοσφαίρια. Τις κόγχες αυτές διευρύνουν διώροφες εξέδρες µε κιονοστοιχίες. Το σύνολο πλαισιώνει µια περιµετρική στοά, στεγασµένη µε σταυροθόλια και στους δύο ορόφους. Ο τρούλος του ναού είναι ιδιαίτερα µεγάλος (διάµετρος 32 µ., δηλαδή εκατό βυζαντινών ποδών) και έχει µέγιστο ύψος 62 µ. Στηρίζεται σε κυκλική στεφάνη, ενώ δεν έχει κυλινδρικό τύµπανο. Η χαµηλότερη ζώνη του διατρυπάται από σαράντα µεγάλα παράθυρα. Όπως προαναφέραµε, η στήριξη του γιγαντιαίου αυτού τρούλου γίνεται στα τέσσερα µεγάλα τόξα, τα οποία γεφυρώνουν τα ανοίγµατα ανάµεσα στους πεσσούς και η αντιστήριξή του γίνεται από τις δύο µεγάλες κόγχες στα δυτικά και τα ανατολικά. Η µετάβαση από τα τόξα στη στεφάνη του τρούλου γίνεται µε τέσσερις τριγωνικές επιφάνειες που αποτελούν τµήµατα σφαίρας (σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία). Ο φωτισµός στο εσωτερικό του ναού είναι πλούσιος και εξασφαλίζεται όχι µόνο από τα παράθυρα του τρούλου, αλλά και από εξήντα παράθυρα που ανοίγονται σε πολλές άλλες θέσεις. Όπως σηµείωσε και ο Χαράλαµπος Μπούρας, ο χειρισµός του εσωτερικού φωτός στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας είναι: «πραγµατικά εκπληκτικός και αποβλέπει στην γενική εντύπωση ελαφρότητας και εξαϋλώσεως που δεσπόζει στο κτήριο» 16. Πράγµατι, όπως µπορεί κανείς εύκολα να παρατηρήσει, ο κεντρικός χώρος µένει εντελώς ελεύθερος από οικοδοµικά στοιχεία. Επιπλέον φαίνεται ότι ο χώρος ορίζεται από στοιχεία που παρέχουν την εντύπωση ότι απώλεσαν 16 Μπούρας 1994, 130.

12 την υλική τους υπόσταση. Όσον αφορά στα πλάγια κλίτη, πίσω από τις κοµψότατες κιονοστοιχίες, αυτά δηµιουργούν δεύτερα και τρίτα επίπεδα, τα οποία όντας φωτισµένα σε χαµηλότερους τόνους, υποβάλλουν στον πιστό και τον επισκέπτη του ναού, την ιδέα ενός ατέρµονου χώρου. Και δεν είναι µόνο αυτά τα στοιχεία τα οποία επινόησαν σοφά οι αρχιτέκτονες του έργου. Σε αυτό, η µεγαλοπρέπεια του έργου αναδεικνύεται και από τις τρεις κλίµακες οι οποίες βρήκαν εφαρµογή σε αυτό: α) την ανθρώπινη κλίµακα, µέσω των στοιχείων που έχουν αναλογία µε τα ανθρώπινα µέτρα και µεγέθη, αλλά και που αναδεικνύουν σε σύγκριση µε τις άλλες δύο κλίµακες το µεγάλο µέγεθος του ναού, β) την εσωτερική κλίµακα της σύγκρισης των αναλογιών των διαφόρων επιµέρους στοιχείων και γ) την κλίµακα του διακόσµου (ψηφιδωτά, ορθοµαρµαρώσεις, κίονες, κιονόκρανα, κ.α.), η οποία καθιστά ακόµη πιο αντιληπτό τα µεγάλα εσωτερικά αναπτύγµατα του ναού. Γενικά όλα τα επιµέρους στοιχεία του διακόσµου, αλλά και οι λεπτοµέρειες υπηρετούν την ιδέα της ενότητας του έργου. Τα γλυπτά, αλλά και ο πολύχρωµος διάκοσµος υπηρετούν επίσης τις γενικές αρχές της σύνθεσης, αλλά επιπλέον προσθέτουν πολυχρωµία και ζωντάνια στο εσωτερικό του ναού. Την εικόνα αυτή συµπληρώνουν επίσης τα ψηφιδωτά, αλλά και οι µεγάλες χάλκινες θύρες του ναού.

13 ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ Από την µεγάλη παραγωγή έργων µικροτεχνίας της παλαιοχριστιανικής περιόδου στις µέρες µας σώζεται ικανός αριθµός έργων, που καλύπτει όλο το φάσµα της καλλιτεχνικής παραγωγής. Στις γραµµές που ακολουθούν επιλέγουµε να παρουσιάσουµε έργα των εξής κατηγοριών: α) ελεφαντοστά. Σε αυτά ανήκουν έργα µε θρησκευτικά και κοσµικά (και µυθολογικά) θέµατα. Στα κοσµικά έργα εντάσσονται τα αυτοκρατορικά και τα υπατικά δίπτυχα. Επίσης πυξίδες µε κοσµικά ή µυθολογικά θέµατα. β) έργα της τορευτικής (µεταλλοτεχνίας). Και αυτά µε τη σειρά τους έχουν, ανάλογα µε τη λειτουργική τους χρήση και το διάκοσµο, θρησκευτικό ή κοσµικό χαρακτήρα. και γ) έργα υφαντικής. Σε αυτά εντάσσονται τεµάχια υφασµάτων Τα έργα από ελεφαντοστό Προέλευση και επεξεργασία του ελεφαντοστού Η τεχνική της επεξεργασίας του ελεφαντοστού και τα έργα της µικροτεχνίας που σχετίζονται µε αυτήν γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση σε όλες τις περιόδους της Βυζαντινής Ιστορίας 17. Οι ρίζες της τεχνικής επεξεργασίας του ελεφαντοστού ανάγονται στη µακρινή Αρχαιότητα (Μεσοποταµία, Αίγυπτος, Μινωϊκός και Μυκηναϊκός πολιτισµός). Στη Ρώµη το ελεφαντοστό χρησιµοποιήθηκε για τη διακόσµηση επίπλων, όπως και επενδύσεις (σε µικρή κλίµακα) σε τοίχους και οροφές των ανακτόρων. Η παράδοση αυτού του διακόσµου συνεχίστηκε και στους Βυζαντινούς χρόνους. Η πρώτη ύλη για την τέχνη του ελεφαντοστού εισάγονταν από την Αφρική και την Ινδία µέσω των αγορών της Αιγύπτου και του Ιράκ 18. Ωστόσο δεν υπάρχουν µνείες στις πηγές ούτε για τον ακριβή τόπο της προµήθειας, αλλά ούτε και για το εµπόριο του πολύτιµου αυτού υλικού 19. Πάντως, ως και 17 Βλ. σχετικά Cutler Το µεγαλύτερο µέρος της πρώτης ύλης που εξάγονταν από την Ινδία µεταφέρονταν στις αγορές µέσω της Κεϋλάνης. 19 Cutler 1994α, 58.

14 σήµερα, καµία βιοχηµική ανάλυση δεν µπορεί να υποδείξει µε βεβαιότητα την ακριβή προέλευση του εκάστοτε υλικού που προορίζεται για διερεύνηση 20. Το υπόλευκο χρώµα του ελεφαντοστού, σε συνδυασµό µε τη µαλακή και εύπλαστη επιφάνειά του το κατέστησαν γρήγορα ένα από τα πιο αγαπηµένα υλικά µικροτεχνίας. Όπως προαναφέραµε, µέχρι και σήµερα οι πληροφορίες που διαθέτουµε σχετικά µε το κόστος της πρώτης ύλης, αλλά και της παραγωγής και επεξεργασίας του είναι πολύ λιγοστές. Η αντοχή του ελεφαντοστού, λόγω της σύστασής του, στο χρόνο και στη φωτιά 21 είναι µεγάλη σε σύγκριση µε άλλα πολύτιµα έργα τέχνης. Ωστόσο, σε σύγκριση µε άλλα εξίσου πολύτιµα υλικά της µικροτεχνίας, µπορούσε να κατεργαστεί µόνο µια φορά, ενώ για παράδειγµα ο χρυσός ή ο άργυρος µπορούσαν να χυτευθούν και να χρησιµοποιηθούν περισσότερες από µια φορές. Η επεξεργασία της πρώτης ύλης, γινόταν στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια, τη Ρώµη και τη Ραβέννα, αλλά και σε άλλα κέντρα. Επειδή υπήρξε όλη αυτή η διασπορά της επεξεργασίας, αλλά λόγω του ότι το υλικό του ελεφαντοστού µεταφερόταν λόγω του µικρού του βάρους µε ευκολία, δεν µπορούµε να αποφανθούµε µε βεβαιότητα για τον τόπο και τη χρονολογία των ελεφαντοστέινων έργων. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν µια υποκατηγορία κοσµικών έργων, τα υπατικά δίπτυχα, τα οποία φέρουν επιγραφές. Όσον αφορά στο πρώτο στάδιο της επεξεργασίας, απαιτούνταν το µαλάκωµα και το ίσιωµα του ελεφαντοστού, ενώ κατόπιν ακολουθούσε η κοπή των κοµµατιών στα επιθυµητά σχήµατα. Την κοπή ακολουθούσε η λείανση των πλακιδίων, προετοιµασία για το επόµενο στάδιο της επεξεργασίας, αυτό του σκαλίσµατος (διακόσµησης). Το θέµα αποδίδονταν εγχάρακτο, ανάγλυφο ή επιπεδόγλυφο. Από το χαυλιόδοντα του ελέφαντα χρησιµοποιούσαν µόνο το εξωτερικό στρώµα του χαυλιόδοντα, το οποίο σε διαµήκη τοµή παρουσιάζει σειρά από παράλληλες γραµµές. Ο τεχνίτης θα έπρεπε αρχικά να διαλέξει τα κατάλληλα κοµµάτια χαυλιόδοντα προς τεµαχισµό, την κατάσταση και το µέγεθός του, ανάλογα µε την επιθυµητή χρήση των ζητούµενων πλακιδίων, δηλαδή αν θα προορίζονταν για δίπτυχο, τρίπτυχο, ή πλακίδιο κιβωτιδίου. Στην συνέχεια της επεξεργασίας ο τεχνίτης θα έπρεπε να αποφασίσει αν η τοµή στον χαυλιόδοντα θα γινόταν κατακόρυφα ή οριζόντια, σύµφωνα µε το µοτίβο των ελλειπτικών τόξων της οδοντίνης Συνήθως οι τεχνίτες έκοβαν κοµµάτια και τα χάραζαν τµηµατικά αποφεύγοντας τις περιοχές της βάσης και του κεντρικού νευρώνα του 20 Cutler 1985, 20, 22, 26, Βλ. Cutler 1994α,

15 χαυλιόδοντα. Ο κανόνας αυτός φυσικά παρακάµφθηκε στα έργα µεγάλων διαστάσεων, καθώς αναγκάστηκαν να χρησιµοποιήσουν και σηµεία λιγότερο κατάλληλα. Πολλές φορές µάλιστα οι τεχνίτες αναγκάζονταν να συναρµόσουν µικρότερα πλακίδια διαφορετικών διαστάσεων, ώστε να επιτευχθεί ο στόχος για ένα µεγαλύτερο πλακίδιο. Κατά συνέπεια, εκτιµάται ότι λιγότερο από το 60% του χαυλιόδοντα του ελέφαντα µπορούσε να παράξει ελεφαντοστέινα πλακίδια υψηλής ποιότητας, ενώ πολλές φορές διακρίνονται και οι ρωγµές από τους νευρώνες. Στη συνέχεια της επεξεργασίας, ακολουθούσε το ξεχόνδρισµα της επιφάνειας του ελεφαντοστού στο επιθυµητό µέγεθος µε επιµέλεια, ώστε το κοµµάτι που θα αποσπαζόταν από το υπό λάξευση πλακίδιο να µπορεί και αυτό να αξιοποιηθεί. εν είναι µέχρι σήµερα γνωστά τα εργαλεία για την κατεργασία του ελεφαντοστού, καθώς δεν διαθέτουµε πληροφορίες από τις πηγές 22. Ο Anthony Cutler υποστήριξε ότι, επειδή η κατεργασία του ελεφαντοστού παρουσίαζε αναλογίες µε αυτή του ξύλου, θα έπρεπε για το ελεφαντοστό να χρησιµοποιούνταν η σµίλη αρχικά για το κόψιµο, ενώ για το τρύπηµα της πλάκας ένα είδος τρυπανιού 23. Επόµενο στάδιο της κατεργασίας ήταν το λιµάρισµα της επιφανείας του πλακιδίου, µε τον καθαρισµό της και την προετοιµασία για να δεχθεί το σχεδιασµό των µορφών µε µικρά εργαλεία ή λεπτή λεπίδα. Το προσχέδιο γινόταν, είτε κατευθείαν επάνω στην επιφάνεια, είτε µε τη χρήση ενός µικρού ανθιβόλου, όπως και σε άλλες µορφές της βυζαντινής τέχνης µε προεξάρχουσα την εντοίχια ζωγραφική. εν διαθέτουµε επίσης πληροφορίες και για τα εργαλεία που χρησιµοποιούνταν για τη χάραξη των µορφών. Ίσως να υπήρχαν ειδικές σµίλες. Οι µορφές σκαλίζονταν εντός ενός περιµετρικού πλαισίου και οι περισσότερες λεπτοµέρειες ήταν σε εσοχή. Ενίοτε σκάλιζαν λεπτοµέρειες και επάνω στο πλαίσιο 24. Μετά τη χάραξη των όγκων των µορφών ακολουθούσε η εργασία της λάξευσης των λεπτοµερειών, κατά την οποία ο τεχνίτης απέδιδε τα φυσιογνωµικά χαρακτηριστικά των προσώπων των µορφών, οι κινήσεις των σωµάτων τους, τα ενδύµατα και οι πτυχώσεις τους, η εξάρτυσή τους αν ήταν πολεµιστές ή στρατιωτικοί άγιοι, τα ιερά βιβλία τους ή οι σταυροί αν ήταν άγιοι ή µάρτυρες, αλλά και οι επιγραφές που συνόδευαν τις εικονιζόµενες µορφές. Τα ίδια ίσχυαν για τις πολυάνθρωπες παραστάσεις, όπως για παράδειγµα αυτή από το Trier που παρίστανε την έλευση Ιερών κειµηλίων στην Κωνσταντινούπολη. Σε αυτό το στάδιο της επεξεργασίας των ελεφαντοστέινων πλακιδίων ουσιαστικά έδειχνε ο κάθε καλλιτέχνηςχαράκτης την επιδεξιότητα και τις δυνατότητές του. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί ότι οι καλλιτέχνες επιδίωκαν µε διάφορες τεχνικές και µεθόδους 22 Cutler 1994α, Cutler 1994α, Cutler 1994α, , 102.

16 σκαλίσµατος της επιφάνειας, την απόδοση του βάθους, της προοπτικής, αλλά ενδεχοµένως και κάποιων φωτοσκιάσεων. Στις δύο κυριότερες από αυτές, οι όγκοι αποκτούσαν µια πλαστικότητα και το ανάγλυφο ήταν χαµηλό (πρόστυπο) ή έξεργο, µε τις µορφές ή κάποιες λεπτοµέρειες του διακόσµου ουσιαστικά να δίνουν την εντύπωση ότι αιωρούνται από το βάθος. Σε αυτό το στάδιο ο τεχνίτης µπορούσε να προσθέσει και χρώµα, το οποίο διάλεγε από ένα συγκεκριµένο χρωµατολόγιο. Στο τελικό στάδιο της επεξεργασίας του πλακιδίου γινόταν το βερνίκωµα της επιφάνειας, πρακτική που ήταν ήδη σε εφαρµογή από την Αρχαιότητα. Όσον αφορά στα κιβωτίδια, αφού τελείωνε η διαδικασία της επεξεργασίας και του διακόσµου των πλακιδίων επακολουθούσε η τοποθέτησή τους επάνω στον ξύλινο σκελετό των κιβωτιδίων µε τη µέθοδο της επικόλλησης που και αυτή εφαρµοζόταν ήδη από την Αρχαιότητα, ή του καρφώµατος επάνω στο ξύλινο σκελετό του. ίπτυχα Τα δίπτυχα από ελεφαντοστό είναι δύο όµοια σε µέγεθος ορθογώνια πλακίδια ενωµένα µε µεταλλικά εξαρτήµατα, ώστε να στηρίζονται σε οριζόντια επιφάνεια ή να κλείνουν. Σε περίπτωση που τα χρησιµοποιούµενα πλακίδια είναι τρία, τότε τα έργα αυτά ονοµάζονται τρίπτυχα. Τα δίπτυχα µπορούν να χωριστούν, ανάλογα µε την εικονογραφία τους, α) σε θρησκευτικά και β) σε κοσµικά δίπτυχα. Από τα τελευταία πιο γνωστά και ιδιαίτερα είναι τα υπατικά δίπτυχα. α) Θρησκευτικά δίπτυχα Ελεφαντοστά χρησιµοποιούσε και η Εκκλησία, ιδιαίτερα οι ανώτεροι κληρικοί και πιο συγκεκριµένα οι επίσκοποι. Τα θρησκευτικά δίπτυχα χρησιµοποιήθηκαν για να εικονογραφήσουν και να διαδώσουν σκηνές της

17 χριστιανικής θρησκείας. Επίσης για να γράφουν επάνω ονόµατα αγίων, νεκρών ή δωρητών για τους οποίους προσεύχονταν οι πιστοί 25. Από τα θρησκευτικά δίπτυχα της περιόδου ξεχωρίζει ιδιαίτερα το δίπτυχο που σήµερα βρίσκεται στο Μουσείο του Bargello στη Φλωρεντία (εικ. 214) και που εικονίζει τον Αδάµ στον Παράδεισο καθισµένο ανάµεσα σε δύο συκιές, φύλλα των οποίων πήρε αργότερα για να καλύψει τη γύµνια του. Ο Αδάµ στο φύλλο αυτό ονοµατίζει το κάθε ζώο που έστειλε ο Θεός προς αυτόν, όπως αναφέρεται στο εύτερο Κεφάλαιο της Γενέσεως (19): «και έπλασεν ο Θεός έτι εκ της γης πάντα τα θηρία του αγρού και πάντα τα πετεινά του ουρανού και ήγαγεν αυτά προς τον Αδάµ, ιδείν τί καλέσει αυτά. Και παν ό εάν εκάλεσεν αυτό Αδάµ ψυχήν ζώσαν, τούτο όνοµα αυτῴ». Στο άλλο φύλλο του διπτύχου παριστάνονται, σε τρεις επάλληλες ζώνες, επεισόδια από την παραµονή του Αποστόλου Παύλου στη Μάλτα. Ξεχωρίζει επίσης το δίπτυχο µε τον Χριστό και την Παναγία, από το Staatliche Museen που αποδόθηκε στο δεύτερο τέταρτο του 6ου αιώνα 26. Το κάθε ένα από τα φύλλα του διπτύχου παρουσιάζει ένθρονους, µπροστά από µια tribuna, η οποία στέφεται µε ένα κοχύλι, τον Χριστό ανάµεσα στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο και την Παναγία Βρεφοκρατούσα ανάµεσα σε δύο αγγέλους. Υποστηρίχθηκε ότι το δίπτυχο αυτό, όπως και ο θρόνος του επισκόπου Μαξιµιανού στη Ραβέννα σκαλίστηκαν από το ίδιο κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο. Ελεφαντοστέινο πλακίδιο του αρχαγγέλου Μιχαήλ Ιδιαίτερης τέχνης και κάλλους είναι και το ελεφαντοστέινο πλακίδιο του αρχαγγέλου Μιχαήλ (6ος αιώνας) που σήµερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο (εικ. 215) 27. Το πλακίδιο ανήκε αρχικά σε δίπτυχο, καθώς απουσιάζει η συνέχεια της επιγραφής που είναι σκαλισµένη σε αυτό: «έχου παρόντα και µαθών την αιτίαν». Στο σωζόµενο πλακίδιο του διπτύχου ο αρχάγγελος εικονίζεται µπροστά από µια τοξωτή στοά. Με το ένα χέρι κρατά σταυροφόρο σφαίρα, ενώ µε το άλλο σκήπτρο. Επάνω από το κεφάλι του 25 Delvoye 2000, Αρ. καταγρ. 564/565. Βλ. V. Elbern, «Iv. 4. Diptyque avec le Christ et la Vierge», στο: Splendeur de Byzance 1982, 95, όπου και παλαιότερη βιβλιογραφία. 27 ιαστάσεις 43 x 14, 30 εκ.

18 αγγέλου σκαλίστηκε ένα µετάλλιο µε σταυρό, ενώ στο κάτω µέρος του πλακιδίου εικονίζεται µια κλίµακα µε έξι βαθµίδες. Πυξίδες από ελεφαντοστό Οι πυξίδες από ελεφαντοστό είχαν κυλινδρικό σχήµα και περιείχαν τον άρτο της Θείας Ευχαριστίας, αλλά και θυµίαµα. Στην Εκκλησία χρησιµοποιούσαν ακόµη και πυξίδες της Αρχαιότητας, οι οποίες παρίσταναν ειδωλολατρικά θέµατα, αλλά και σκηνές κυνηγιού ή τον Ορφέα. Την παλαιοχριστιανική περίοδο κατασκευάστηκαν και πυξίδες µε θρησκευτικά θέµατα, στα οποία σκαλίζονταν παραστάσεις από την Καινή (αλλά και την Παλαιά) ιαθήκη, αλλά και αγίους. Επισκοπικός θρόνος του Μαξιµιανού στη Ραβέννα Το κορυφαίο ίσως έργο της Βυζαντινής τέχνης του ελεφαντοστού κατά την περίοδο που εξετάζουµε είναι ο επισκοπικός θρόνος του Μαξιµιανού, αρχιεπισκόπου της Ραβέννας (εικ. 216). Στον εσωτερικό σκελετό του επίπλου έχουν προσαρµοστεί ελεφαντοστέινα πλακίδια που εικονίζουν τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδροµο και τους Ευαγγελιστές, σκηνές από τον βίο του Χριστού, αλλά και σκηνές από τη ζωή του Ιωσήφ. Είναι πιθανό ότι ο θρόνος φιλοτεχνήθηκε σε εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης και δόθηκε ως δώρο στον επίσκοπο Μαξιµιανό από τον Ιουστινιανό Α το 545. Στο µέσο της διακοσµητικής ταινίας που διατρέχει το έπιπλο κάτω από το έδρανο είναι χαραγµένο το µονόγραµµα του επισκόπου (MAXIMIANUS EPISKOPUS). Ο θρόνος έχει ηµικυκλικό έδρανο, ερεισίχειρα και ψηλό ερεισίνωτο (πλάτη), το οποίο έχει στρογγυλεµένη άνω απόληξη. Ο σκελετός του θρόνου είναι ξύλινος και καλύπτεται εξωτερικά µε ανάγλυφα πλακίδια σε ελεφαντοστό. Οι ανάγλυφες ορθογώνιες πλάκες από ελεφαντοστό περικλείονται εντός πλαισίων πλούσια διακοσµηµένων. Η εικονογραφία των πλακιδίων περιλαµβάνει σκηνές από την Παλαιά και τη Καινή ιαθήκη, όπως και Προφήτες και Ευαγγελιστές.

19 Σύµφωνα µε τον Charles Delvoye, ο θρόνος φιλοτεχνήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και προσφέρθηκε από τον Ιουστινιανό Α και τη Θεοδώρα στον Μαξιµιανό κατά την ενθρόνισή του ως επισκόπου της Ραβέννας στα 546, προτού να του απονεµηθεί ο τίτλος του αρχιεπισκόπου 28. β) Υπατικά δίπτυχα Τα έργα από ελεφαντοστό που µπορούν να χρονολογηθούν µε απόλυτη ακρίβεια είναι τα υπατικά δίπτυχα, τα οποία εκπροσωπούν µια ιδιαίτερη κατηγορία έργων της µικροτεχνίας της παλαιοχριστιανικής περιόδου, µε ορισµένη χρονική διάρκεια. Οι ύπατοι αναγορεύονταν από το 399 και έπειτα, ένας κατ έτος, τόσο στην Ρώµη, όσο και στην Κωνσταντινούπολη και µε την ευκαιρία της ανάληψης του νέου τους αξιώµατος, έστελναν τα δίπτυχα σε ορισµένους φίλους τους, κυρίως σε συγκλητικούς ή σε ιδρύµατα, Το τιµητικό αξίωµα του υπάτου, ένα από τα πιο σηµαντικά της Βυζαντινής αυτοκρατορίας µέχρι την εποχή του Ιουστινιανού, ήλθε στην Κωνσταντινούπολη από τη Ρώµη. Ο ύπατος πρόσφερε, µε την ευκαιρία της εκλογής του, στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης, επτά ηµέρες θεαµάτων. Τα θεάµατα αυτά κωδικοποιήθηκαν αργότερα µε τον κώδικα του Ιουστινιανού (Codex Justinianus) και ήταν: ποµπή για τα εγκαίνια της θέσης του υπάτου, ηµέρα ιπποδροµιών, ηµέρα θεατρικών θεαµάτων, ηµέρα πάλης των ζώων, δεύτερη µέρα µε θεατρικά θεάµατα, δεύτερη ηµέρα αγώνων, εορτή λήξης της εβδοµάδας. Ο ύπατος ήταν υπεύθυνος για αυτές τις εορταστικές εκδηλώσεις και για το λόγο αυτό εµφανίζονται συχνά στα δίπτυχα σκηνές από τα αυτά τα θεάµατα (στο επάνω ή στο κάτω µέρος των διπτύχων). Τα αρχαιότερα από τα Βυζαντινά δίπτυχα που έχουν σωθεί ανάγονται στις αρχές του 5ου αιώνα, ενώ το οψιµότερο χρονικά είναι αυτό του Ιουστίνου, το οποίο χρονολογείται στα 540. Η τελευταία χρονιά που παραχωρήθηκε το αξίωµα του υπάτου σε ιδιώτη στη Ρώµη συνέβη το έτος 531, ενώ στην Κωνσταντινούπολη στα 541. Από τότε το αξίωµα κατείχε µόνιµα ο ίδιος ο αυτοκράτορας, ενώ ο θεσµός καταργήθηκε µόνιµα πολύ αργότερα, από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ τον Σοφό ( ). 28 Delvoye 2000.

20 Η τέχνη των υπατικών διπτύχων Τα υπατικά δίπτυχα συνήθως απεικονίζουν τον ύπατο σε θρόνο ή ιστάµενο (όρθιο). Επάνω και κάτω από την κύρια µορφή του υπάτου εικονίζονται και άλλες µορφές και θέµατα, πολλές φορές άµεσα σχετιζόµενα µε το αξίωµα του υπάτου. Φιλοτεχνήθηκαν όµως και υπατικά δίπτυχα µε διαφορετική τεχνοτροπία. Υπάρχουν δίπτυχα που φέρουν µετάλλιο µε προτοµή του υπάτου, που περιβάλλεται από απλό φυτικό σχέδιο και δίπτυχα µε σχέδια απλούστερα. Αποτελούνταν συνήθως από δύο πλακίδια από ελεφαντοστό, τα οποία ήταν εφοδιασµένα µε κέρινες πινακίδες στην εσωτερική πλευρά. Πιστεύεται ότι τα δίπτυχα αυτά φιλοτεχνούνταν, µε ελάχιστες εξαιρέσεις, την ίδια πόλη- έδρα του υπάτου, δηλαδή στη Ρώµη ή την Κωνσταντινούπολη 29. Σε πολλές περιπτώσεις µας έχουν διασωθεί ακόµη και έξι ή επτά δίπτυχα από τον ίδιο ύπατο. Είναι πιθανό λοιπόν ότι οι ύπατοι της Κωνσταντινούπολης και της Ρώµης µοίραζαν 100 ή περισσότερα τέτοια δίπτυχα κάθε 1η Ιανουαρίου, όχι µόνο σε µέλη της συγκλήτου, όπως περιγράφουν τα δίπτυχα του Ιουστινιανού Α, αλλά και σε ένα µεγαλύτερο τµήµα της αυλικής ιεραρχίας 30. Τα υπατικά δίπτυχα ήταν λοιπόν έργα µε επίσηµο χαρακτήρα και απευθύνονταν σε µέλη της ανώτερης τάξης του Βυζαντίου. Παρόλα αυτά, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, δεν µας έχει διασωθεί κάποια πληροφορία επάνω στα δίπτυχα σχετικά µε αυτούς στους οποίους στέλνονταν. Πιθανώς να αναγράφονταν στο εσωτερικό τους µέρος, το οποίο αποτελούνταν από κερί και το οποίο σήµερα δεν σώζεται. Φαίνεται πάντως, ότι οι παραλλαγές των τύπων των υπατικών διπτύχων έχουν σχεδιαστεί για διαφορετικές οµάδες µέσα στους κύκλους της ανώτερης αριστοκρατίας του Βυζαντίου, µε ποικίλους τρόπους ανάγνωσης των εικόνων (ελληνική- λατινικά γράµµατα, αφηρηµένη- αφηγηµατική απεικόνιση, λεκτική- οπτική απεικόνιση). Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί ότι τα υπατικά δίπτυχα υπήρξαν κάποτε πολύχρωµα. Τα βασικά χρώµατα που χρησιµοποιούνταν ήταν το κόκκινο, το χρυσό, το µπλε, το πράσινο, µαύρο/καφέ ή αποχρώσεις αυτών των χρωµάτων 31. Τα υπατικά δίπτυχα αποτελούν µια οµάδα όσον αφορά στους χρωµατισµούς τους και διατηρούν υπολείµµατα χρωµάτων από οποιαδήποτε άλλα έργα από ελεφαντοστό. Φαίνεται ότι το χρώµα απλωνόταν σε ολόκληρες τις εξωτερικές τους επιφάνειες 32. Ένα δίπτυχο που ήταν πολύχρωµο είναι αυτό του ύπατου Αναστασίου (517) το οποίο βρίσκεται στο Παρίσι Delvoye 2000, Cutler 1985, Connor 1998, Connor 1998, Connor 1998, 16.

21 Σύµφωνα µε τον R. Delbrueck, η πολυχρωµία ήταν ένα γενικό φαινόµενο στα υπατικά δίπτυχα, παρόλο που σήµερα σώζονται ελάχιστα υπολείµµατα 34. Από τα 71 δίπτυχα που µελέτησε, χρωµατικά υπολείµµατα έχουν τα 29. Τα κύρια χρώµατα που χρησιµοποιήθηκαν είναι τα εξής: µωβ, χρυσό µαύρο, κόκκινο, µπλε, πράσινο, κίτρινο, καφέ, καφέ-κόκκινο, ανοιχτό µπλε και πράσινο 35. Στην πολυχρωµία συνέβαλλαν και οι µικροί λίθοι, οι οποίοι χρησιµοποιούνταν ενίοτε 36. Υπατικά δίπτυχα Ρώµης και Κωνσταντινούπολης α) Υπατικά δίπτυχα Ρώµης Τα υπατικά δίπτυχα της Ρώµης χρονολογούνται από τον 5ο αιώνα, ενώ υπάρχει και ένα, του Ορέστου, το οποίο αποδίδεται στο 530. Τα δίπτυχα της Ρώµης έχουν γενικά πολύ λιγότερο ανεπτυγµένη εικονογραφία σε σχέση µε τα αντίστοιχά τους της Κωνσταντινούπολης, των οποίων υπολείπονται σε κοµψότητα και τεχνική αρτιότητα. Σε αυτά ο ύπατος εικονίζεται κατά κανόνα όρθιος, ενώ έχει καταβληθεί και η σχετική προσπάθεια για την απόδοση των πραγµατικών φυσιογνωµικών του στοιχείων 37. Μπορεί να κρατά το σκήπτρο του αξιώµατός του και τη mappa, ένα κοµµάτι υφάσµατος που ανέµιζε για να σηµάνει την έναρξη των αγώνων. Οι επιγραφές βρίσκονται στο επάνω µέρος των διπτύχων. ίπτυχο του Ανικίου Πετρώνιου Πρόβου (406) Στο Museo del Tesoro της Aosta της Ιταλίας φυλάσσεται το δίπτυχο του Ανικίου Πετρώνιου Πρόβου (Anicius Petronius Probus), που υπήρξε ύπατος στη Ρώµη το 406. Το δίπτυχο του αξιωµατούχου αυτού, ο οποίος ανήκε στην επιφανή οικογένεια των Ανικίων είναι το παλαότερο σωζόµενο δίπτυχο στο οποίο εικονίζεται ο αυτοκράτορας Ονώριος. Σε αυτό ο Ρωµαίος αυτοκράτορας της ύσης εικονίζεται όρθιος, φορώντας στρατιωτική στολή και είναι αγένειος. Στο αριστερό φύλλο κρατά µε το δεξί του χέρι λάβαρο µε επιγραφή, ενώ επιγραφή υπάρχει και στο κάτω τµήµα των φύλλων. Η λατινική επιγραφή του λαβάρου έχει την εξής µετάφραση: «Στο όνοµα του Χριστού, µπορείτε 34 Delbrueck 1929, Delbrueck 1929, Delbrueck 1929, Delvoye 2000, 188.

22 πάντα να νικήσετε». Η επιγραφή στο κάτω µέρος των πλακών του διπτύχου αναφέρει ότι ο Πρόβιος είναι σκλάβος του αυτοκράτορα. Στο αριστερό χέρι κρατά µια σφαίρα (σύµβολο του κόσµου), επάνω από την οποία στέκεται µια πτερωτή Νίκη, η οποία κρατά στεφάνι και είναι στραµµένη προς το µέρος του. Στο άλλο φύλλο του διπτύχου εικονίζεται µια σχεδόν ταυτόσηµη σύνθεση, µε τον αυτοκράτορα να εικονίζεται και πάλι σε µετωπική στάση. Εδώ ο Ονώριος κρατά δόρυ µε το αριστερό του χέρι, ενώ στα δεξιά του εικονίζεται η ασπίδα του. ίπτυχο του Ορέστη (530) Το δίπτυχο του Ρούφιου Γεννάδιου Πρόβιου Ορέστου (530) είναι το µόνο σωζόµενο του είδους του από τη Ρώµη του 6ου αιώνα και σήµερα βρίσκεται στο Victoria and Albert Museum του Λονδίνου. Κάθε φύλλο του παρουσιάζει την ίδια σύνθεση. Στο κέντρο εικονίζεται ο ύπατος καθήµενος σε δίφρο, κρατώντας τη mappa και δίπλα του απεικονίζονται οι προσωποποιήσεις της Κωνσταντινούπολης και της Ρώµης. Η προσωποποίηση της Κωνσταντινούπολης είναι τοποθετηµένη στη δεξιά πλευρά του υπάτου Ορέστη και κρατά στα χέρια της ένα δίσκο, ενώ η Ρώµη απεικονίζεται στην άλλη πλευρά και κρατά τις fasces, ρωµαϊκό έµβληµα, το οποίο δηλώνει την εξουσία. Στα επάνω φύλλα του διπτύχου, µέσα σε µετάλλια, υπάρχουν τα πορτρέτα της Αµαλασούνθας και του γιού της Αταλάριχου, ενώ ανάµεσά τους σκαλίστηκε σταυρός. Στην κάτω πλευρά των φύλλων απεικονίζονται δύο παιδιά που αδειάζουν σάκκους µε χρήµατα. Επάνω από το κεφάλι του υπάτου σκαλίστηκε η εξής επιγραφή: RVF[II] GENN[ADII] PROB[I] ORESTIS/ V[IRI] C[LARISSIMI] INL[USTRIS] CONS[UL] ORD[INARIUS]. β) Υπατικά δίπτυχα Κωνσταντινούπολης Σε αντίθεση µε τα υπατικά δίπτυχα της Ρώµης, τα αντίστοιχα της Κωνσταντινούπολης χρονολογούνται στο πρώτο µισό του 6ου αιώνα. Σε αυτά η κατεργασία του υλικού έχει γίνει µε µεγάλη ακρίβεια, ενώ το όλο ύφος αποπνέει ευγένεια και κοµψότητα, χαρακτηριστικά της αυτοκρατορικής αυλής της Νέας Ρώµης. Οι επιγραφές τους, οι οποίες βρίσκονται και αυτές στο

23 επάνω µέρος των φύλλων, ήταν λατινικές, καθώς τα λατινικά ήταν η επίσηµη γλώσσα του Βυζαντινού κράτους µέχρι τον 7ο αιώνα και µόλις το 520 εµφανίζονται παράλληλα κάποιες στην ελληνική γλώσσα 38. Στις γραµµές που ακολουθούν επιλέξαµε να παρουσιάσουµε ορισµένα από τα πιο χαρακτηριστικά υπατικά δίπτυχα της Κωνσταντινούπολης. ίπτυχα του Αρεοβίνδου Ο Αρεόβινδος (Flavius Areobindus Dagalaiphus Areobindus) εκλέχτηκε ύπατος στην Κωνσταντινούπολη το 506. Από τα υπατικά του δίπτυχα έχουν σωθεί δύο ολόκληρα και πέντε µισά (το ένα από τα δύο φύλλα του διπτύχου). Υπήρξε ήρωας του πολέµου ενάντια στους Σασσανίδες Πέρσες και νυµφεύτηκε την Ιουλιανή Ανικία (Anicia Juliana, ), κόρη του Ρωµαίου αυτοκράτορα της ύσης Ολυβρίου. Όταν ο Ολύβριος πέθανε (472), ο Αναστάσιος και ο Αρεόβινδος διεκδίκησαν τον αυτοκρατορικό θρόνο, µε τον πρώτο να επικρατεί. Πάντως, ο Αρεόβινδος αρνήθηκε να πάρει το στέµµα του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια των ταραχών που ξέσπασαν το 512 στην Κωνσταντινούπολη. Τα δίπτυχα του Αρεοβίνδου είναι και τα παλαιότερα σωζόµενα από την Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για δύο ακέραια (δίπτυχο στο Μουσείο του Cluny κα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι) και ένα φύλλο διπτύχου. Το δίπτυχο του Αρεοβίνδου, στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, έχει διαστάσεις 34 x 11, 90 εκ. Από ένα ακόµη δίπτυχο του Αρεοβίνδου προέρχεται ένα φύλλο που σήµερα βρίσκεται στον καθεδρικό ναό της Lucca στην Ιταλία. Σε αυτό ο διάκοσµος είναι διαφορετικός και απεικονίζει συµπλεκόµενα τα κέρατα της Αµαλθείας (σύµβολα της αφθονίας). Από αυτά φύονται δύο βλαστοί. Επίσης έχει σκαλιστεί το µονόγραµµα του υπάτου, στη βάση ένα πλεκτό καλάθι γεµάτο νε καρπούς. Στο άνω µέρος του πλακιδίου έχει σκαλιστεί επιγραφή. 38 Delvoye 2000, 188.

24 ίπτυχο του Κληµεντίου Το δίπτυχο του Κληµεντίου, υπάτου της Κωνσταντινούπολης το 513, βρίσκεται στο World Museum στο Λίβερπουλ της Αγγλίας. Στην εξωτερική πλευρά του κάθε φύλλου ο ύπατος εικονίζεται καθισµένος σε δίφρο µε πόδια λέοντα, πλαισιωµένος από προσωποποιήσεις της Κωνσταντινούπολης (αριστερά) και της Ρώµης (δεξιά). Στο κάτω µέρος των πλακιδίων εικονίζονται δύο παιδιά τα οποία αδειάζουν σάκους µε νοµίσµατα. Στο επάνω µέρος του κάθε φύλλου σκαλίστηκαν εκατέρωθεν ενός σταυρού οι προτοµές του αυτοκράτορα και της συζύγου του µέσα σε µετάλλια. Επάνω από το κεφάλι του υπάτου βρίσκεται ένα µετάλλιο, το οποίο περιέχει το όνοµά του στα λατινικά και τα ελληνικά. Στην πίσω πλευρά των φύλλων σκαλίστηκε αργότερα, τον 8ο αιώνα, µια προσευχή δυο ατόµων (στα αριστερά του Ιωάννη, ο οποίος ήταν κληρικός στην Santa Agatha και στα δεξιά του Πάπα Αδριανού Α ). ίπτυχο του Φλαβίου Αναστασίου (517) Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δίπτυχα της Κωνσταντινούπολης είναι το δίπτυχο του Αναστασίου, το οποίο χρονολογείται στα 517 και σήµερα φυλάσσεται στο Cabinet des Médailles του Παρισιού (εικ ). Ο Φλάβιος Αναστάσιος, ο οποίος υπήρξε µικρανεψιός του οµώνυµου αυτοκράτορα έλαβε το αξίωµα του υπάτου το 517. Παριστάνεται και στα δύο φύλλα του διπτύχου να παρακολουθεί τους αγώνες του Ιπποδρόµου που διοργάνωσε για να γιορτάσει το διορισµό του. Ο Αναστάσιος είναι καθισµένος µέσα σε ένα θεωρείο το οποίο έχει αετωµατική απόληξη. Αξίζει εδώ να σηµειωθεί η ένδυσή του, καθώς, σύµφωνα µε µια παλιά ρωµαϊκή συνήθεια, φέρει τα διάσηµα του θριάµβου, δηλαδή την πορφυρή trabea µε τους χρυσούς ρόδακες, όπως και τα χρυσά σανδάλια 39. Με το αριστερό χέρι κρατά σκήπτρο, το οποίο απολήγει σε έναν αετό που µε τα φτερά του κρατά ένα µετάλλιο µε την προτοµή του αυτοκράτορα. Το δεξί χέρι του υπάτου είναι ανασηκωµένο και κρατά τη mappa, την οποία ετοιµάζεται να ρίξει στον στίβο, σηµατοδοτώντας έτσι την έναρξη των αγώνων (εικ. 218). Στο χώρο ανάµεσα στο αέτωµα και την επιγραφή που επιστέφει το κάθε φύλλο του διπτύχου παριστάνονται τρία µετάλλια που το καθένα φέρει από µια προτοµή. Στο κεντρικό µετάλλιο εικονίζεται ο αυτοκράτορας Αναστάσιος, στο αριστερό 39 Delvoye 2000,