Η ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. Νίκος Σαρρής

Transcript

1 Η ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Νίκος Σαρρής Δικηγόρος Ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Περίληψη Η πρωτοφανής οικονομική κρίση στην Ελλάδα ανέδειξε με ανάγλυφο τρόπο την κρίση του πολιτικού συστήματος. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της κρίσης αυτής αποτελεί η έλλειψη εμπιστοσύνης στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Το άρθρο επιχειρεί να καταδείξει, μέσα από τα ευρήματα μιας σειράς ερευνών, την αυξανόμενη αποστασιοποίηση των πολιτών από τις διαδικασίες αντιπροσώπευσης και τη γενικευμένη έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων πολιτών σε θεσμούς όπως π.χ. οι πολιτικοί, τα κόμματα, το εθνικό και το ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Τα δεδομένα των ερευνών αποτυπώνουν μια προϊούσα κρίση του πολιτικού συστήματος Στην συνέχεια και ενόψει της επικείμενης συνταγματικής αναθεώρησης προτείνονται μεταρρυθμίσεις που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη βελτίωση της λειτουργίας του πολιτεύματος, στην αποκατάσταση του πολιτικού συστήματος στα μάτια των πολιτών και στη μείωση της απόστασης στις σχέσεις πολιτών πολιτικής. Η ύπαρξη θεσμικών αντιβάρων αποτελεί αναγκαίο βήμα στην αντιμετώπιση του δημοκρατικού ελλείμματος και στη βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Η αναθεώρηση του Συντάγματος είναι μια ευκαιρία να αναδειχθούν. Λέξεις κλειδιά Αναθεώρηση συντάγματος, κρίση, πολιτικό σύστημα, θεσμοί αντιπροσώπευσης, θεσμικά αντίβαρα 1. Εισαγωγή Η εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς είναι θεμελιώδης για τη λειτουργία της δημοκρατίας. Θεωρείται μάλιστα μία από τις κύριες μεταβλητές που μετρούν την απόσταση στις σχέσεις πολιτών πολιτικής και σχετίζεται άμεσα με τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος και την ποιότητα της δημοκρατίας. Αρχικά παρουσιάζονται τα ευρήματα του 5 ου γύρου της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας (ΕΚΕ) σχετικά με την εμπιστοσύνη των πολιτών στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς στην Ελλάδα και επισημαίνονται οι διαφοροποιήσεις με τα αποτελέσματα των ερευνών των προηγούμενων γύρων στους οποίους συμμετείχε η χώρα μας. Πέραν της διαχρονικής αποτύπωσης γίνεται σύγκριση των αποτελεσμάτων της ΕΚΕ (2011) με αντίστοιχες έρευνες που αφορούν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς αντιπροσώπευσης. Από τα ευρήματα όλων των ερευνών διαπιστώνεται έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, η οποία είναι εντονότερη σε περίοδο κρίσης. Στη συνέχεια, επιχειρείται να απαντηθεί το ερώτημα αν η κρίση μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για αλλαγές στη λειτουργία των θεσμών, για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις που θα μπορούσαν να συμβάλουν και στην καλύτερη ποιότητα δημοκρατίας στη χώρα μας και αν η επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση που έχει άτυπα εξαγγελθεί μπορεί να αποτελέσει ένα ουσιαστικό εφαλτήριο αυτών των αλλαγών. 1

2 2. Θεωρητικά προλεγόμενα Για την έννοια του θεσμού έχουν διαμορφωθεί δύο κυρίαρχες αντιλήψεις (Βαρουξή, Σαρρής, 2011). Με βάση την πρώτη προσέγγιση που εστιάζει στις κατεστημένες κοινωνικές δομές οι θεσμοί ορίζονται ως «κοινωνικά φαινόμενα απρόσωπα και συλλογικά, που παρουσιάζουν μονιμότητα, συνέχεια, σταθερότητα» (Chevallier, 1993). Ο θεσμός «αναδεικνύει μια κανονιστική υπόσταση, λειτουργεί υπό την προϋπόθεση μιας ευρύτερης αποδοχής του και έχει τυποποιηθεί αναδεικνύοντας έτσι έναν αντικειμενικό χαρακτήρα» (Τσάτσος, 2010). Η δεύτερη εκδοχή που εστιάζει τις διαδικασίες με τις οποίες οργανώνεται η κοινωνία επιχειρεί την προσέγγιση της έννοιας του θεσμού ως «μιας διαλεκτικής διαδικασίας που πηγάζει από τη συνεχή ένταση μεταξύ των οργανωμένων συνόλων όπου εκτυλίσσεται η κοινωνική ζωή και των δυνάμεων που τα κινούν» (Chevallier, 1993: 56). Η προσέγγιση αυτή αναζητεί την ουσία του θεσμού, δηλαδή το θεσμικό νόημα. Η θεσμική ιδιότητα ή η θεσμική ποιότητα, προκύπτει από το νοηματικό, λειτουργικό και πολιτικό πυρήνα του θεσμού και όχι μόνο από την αναγωγή του σε κανόνες δικαίου που τον γεννούν και τον οργανώνουν. Υπό αυτή την έννοια ένας θεσμός «δεν νομοθετείται, δεν επιβάλλεται, δεν εισάγεται, αλλά ιστορικά προκύπτει και τότε γίνεται δεκτός ως περιεχόμενο ενός ή περισσοτέρων δικαιϊκών κανόνων» (Τσάτσος, 2010). Με βάση αυτή τη διευρυμένη θεώρηση, οι θεσμοί δεν γίνονται αντιληπτοί ως εξωγενείς παράγοντες στο πεδίο δράσης των πολιτών, προκαλώντας στερεοτυπικές αντιλήψεις απέναντι στην πολιτική κοινωνία και τους φορείς της, αλλά διαμορφώνουν και εξελίσσουν το πεδίο αυτό, ανάλογα με την πρόσληψη της λειτουργίας τους και της εμπιστοσύνης που αυτοί εμπνέουν στους πολίτες (Muller, Surel, 2002). Η εμπιστοσύνη αυτή είναι κεφαλαιώδης για τη λειτουργία της δημοκρατίας και αυτό γιατί συνδέει τους πολίτες με τους θεσμούς που τους εκπροσωπούν, διασφαλίζοντας έτσι τη νομιμοποίηση και την αποτελεσματικότητα μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης ( Bianco, 1994, Braithwaite,1998). Οι δημοκρατίες βασίζονται σε θεσμικούς μηχανισμούς οι οποίοι μπορούν να διασφαλίσουν ότι οι πολιτικοί συμπεριφέρονται με αξιόπιστο τρόπο ή αναλαμβάνουν το πολιτικό κόστος των επιλογών τους. Συνεπώς, η εμπιστοσύνη στους θεσμούς αποτελεί μια αξιολόγηση του πολιτικού κόσμου και καταγράφει το πόσο καλά λειτουργεί το πολιτικό σύστημα στα μάτια των πολιτών (Fukuyama, 1995) 1. Οι πολιτισμικές και οι θεσμικές θεωρίες είναι οι δύο κυρίαρχες προσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την προέλευση της εμπιστοσύνης και τη σχέση της με τη λειτουργία των θεσμών. Οι πρώτες εστιάζουν στην άποψη ότι η εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα και τους πολιτικούς θεσμούς είναι εξωγενής και διαμορφώνεται κυρίως από τις συλλογικές παραδόσεις και αξίες ή τις προσωπικές εμπειρίες και τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης των ατόμων. Οι δεύτερες, αντίθετα, υποστηρίζουν ότι η πολιτική εμπιστοσύνη είναι ενδογενής και είτε προκαλείται από τη συνολική αποτελεσματικότητα της λειτουργίας των θεσμών, είτε προέρχεται από τις ατομικές προσλήψεις και αξιολογήσεις σχετικά με την απόδοσή τους.( Mishler, Rose, 2001). Στην ανάλυση που ακολουθεί, υιοθετείται η θεσμική προσέγγιση της έννοιας της εμπιστοσύνης. Υποστηρίζεται δηλαδή, ότι η εμπιστοσύνη είναι συνέπεια της θεσμικής λειτουργίας, ενώ συμβαδίζει με το βαθμό ανταπόκρισης του δεδομένου πολιτικού συστήματος στις ανάγκες και τα προβλήματα 1 Κατά τον Fukuyama η έννοια της εμπιστοσύνης αναφέρεται σε προσδοκίες σταθερής και τίμιας συμπεριφοράς., σελ.45 2

3 των πολιτών. 2 Γι αυτό το λόγο, η μελέτη των σχέσεων εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους θεσμούς συναρτάται άμεσα με τη λειτουργία και τη νομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος ή με ορισμένες από τις θεσμικές εκφάνσεις του( Καφετζής, 1997), τη σταθερότητα της πολιτικής ζωής και την ποιότητα της δημοκρατίας. 3. Τα αποτελέσματα των Ερευνών 3.1. Η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα Η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (ΕΚΕ) διεξάγεται κάθε δύο χρόνια. Θα αναφερθούμε στα αποτελέσματα του 5 ου γύρου, που ήταν και ο τελευταίος στον οποίο συμμετείχε η Ελλάδα. Στον 5ο γύρο της έρευνας συμμετείχαν 27 χώρες. Η έρευνα πεδίου διεξήχθη στην Ελλάδα από 6/5/2011 έως 5/7/2011 με ερωτηματολόγια και ποσοστό απαντήσεων 65,6%. Η παρουσίαση που ακολουθεί επιχειρεί μια επισκόπηση των ευρημάτων στην Ελλάδα σχετικά με την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς με βάση τις απαντήσεις τους σε τέσσερα επιμέρους ερωτήματα. Ειδικότερα, αναλύονται οι μεταβλητές που μετρούν την εμπιστοσύνη σε θεσμούς αντιπροσώπευσης (όπως π.χ. οι πολιτικοί, τα κόμματα, το εθνικό και το ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο). 3 Στην ενδεκαβάθμια κλίμακα μέτρησης της εμπιστοσύνης που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (ΕΚΕ), από 0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη» έως 10=«απόλυτη εμπιστοσύνη», ορίζουμε ως καμία απολύτως ή ελάχιστη εμπιστοσύνη τις θέσεις 0 3, ως σχετική εμπιστοσύνη τις θέσεις 4 6 και ως μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη τις θέσεις 7 10 της κλίμακας. Στις στήλες των τιμών παρουσιάζονται στην μεν πρώτη τα ποσοστά των απαντήσεων σε Ελλάδα, στη δε δεύτερη ο μέσος όρος των 27 κρατών που συμμετείχαν στον 5 ο γύρο της ΕΚΕ. Οι μεταβλητές που διερευνώνται αφορούν την εμπιστοσύνη προς τους πολιτικούς, τα πολιτικά κόμματα, το εθνικό κοινοβούλιο, το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο (Πίνακας 1). Πίνακας 1: Εμπιστοσύνη στους θεσμούς Κλίμακα μέτρησης 0 10, όπου 0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη» Θέσεις κλίμακας Ελλάδα Μ.Ο. ΕΚΕ Ελλάδα Μ.Ο. ΕΚΕ Ελλάδα Μ.Ο. ΕΚΕ Πολιτικοί 86, ,1 34,8 1,6 9,4 Κόμματα 85,7 55,8 12,4 35,1 1,8 9 Βουλή 74,8 44,7 20,3 37,4 5 17,8 ΕΚ 65,5 37,2 26,7 43,7 7,8 19,2 Πηγή : Αποτελέσματα Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας, 5 ος γύρος. Τα στοιχεία για το σύνολο των χωρών, όπως και κάθε μία ξεχωριστά, διατίθενται στον διαδικτυακό τόπο της έρευνας 2 Η εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς επηρεάζει σαφώς τη στάση των πολιτών απέναντι στο πολιτικό σύστημα. Σύμφωνα με έναν από τους κλασικούς τρόπους μέτρησης της πολιτικότητας, τη μεταβλητή του ενδιαφέροντος των πολιτών για την πολιτική, οι Έλληνες το 2011 καταγράφουν αξιοσημείωτα χαμηλά επίπεδα πολιτικότητας, σε αντιδιαστολή με την έντονη πολιτικότητα και τις εν γένει έντονες θετικές στάσεις απέναντι στην πολιτική την περίοδο , όπως αυτές αποτυπώνονται στις εμπειρικές έρευνες πολιτικής κουλτούρας του ΕΚΚΕ. Για μια πλήρη ανάλυση βλ. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, καλοκαίρι 1988, Πολιτική συμπεριφορά, ειδικό τεύχος 69Α & Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, καλοκαίρι 1990, Πολιτική κουλτούρα: συγκριτικά στοιχεία και κριτικές θεωρήσεις, ειδικό τεύχος 75Α. 3 Η ίδια ερώτηση αφορούσε και την εμπιστοσύνη στα Ηνωμένα Έθνη, στη δικαιοσύνη και στην αστυνομία. Οι θεσμοί αυτοί όμως δεν ανήκουν στους θεσμούς αντιπροσώπευσης και έτσι τα ευρήματα της έρευνας γι αυτούς δεν παρουσιάζονται. 3

4 Στο Σχήμα 1 παρουσιάζεται ο μέσος όρος εμπιστοσύνης της 11βάθμιας κλίμακας στην Ελλάδα και για τους τέσσερις θεσμούς αντιπροσώπε ευσης που υπάρχουν στη σχετικήή ερώτηση. Από το αποτέλεσμα διακρίνουμε ότι η εμπιστοσύνη η στους πολιτικούς παρουσιάζει τηνν μικρότερη τιμή τ 1,36 (Μ.Ο. ΕΚΕ 3,14), ακολουθεί η εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα με 1,38 (Μ.Ο. ΕΚΕ 3,14), η εμπιστοσύνη στη Βουλή με 2,04 (Μ.Ο. ΕΚΕ 3,84) και εκφράζεται κάπως «μεγαλύτερη» εμπιστοσύνη για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με τιμή 2,566 (Μ.Ο. ΕΚΕ 4,22). Συμπερασματικά ά οι ερωτώμενοι στην Ελλάδα εκφράζουν την απαρέσκεια και δυσπιστία και για τουςς τέσσερις αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Συγκριτικά με τον μέσο όρο εμπιστοσύνης στους θεσμούς των χωρών που συμμετείχαν στην ΕΚΕ παρατηρείται ότι στην Ελλάδα είναι μικρότερος και για τους τέσσερις θεσμούς από τον αντίστοιχο των 27 που συμμετείχαν στην έρευνα. Σχήμα 1: Εμπιστοσύνη στους θεσμούς Μέσος όρος στην κλίμακα μέτρησης 0 10, όπου 0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη Ελλάδα Σύνολο Πολιτικοί Κόμματαα Βουλή ΕΚ Πηγή: Αποτελέσματα 5 ου Γύρου Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας Στον Πίνακα 2 αποτυπώνεται η διαχρονική εξέλιξη του μέσου όρου εμπιστοσύνης στους θεσμούς για τους 4 γύρους που συμμετείχε η Ελλάδαα (η χώρα μας δεν συμμετείχε στον 3 ο γύρο που διεξήχθη το 2007) ). Πίνακας 2: Μέσος όρος στην κλίμακα μέτρησης 0 10, όπου 0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη» Γύροι ΕΚΕΕ Πολιτικοί 3,41 3,65 2,44 1,36 Κόμματα 3,55 2,53 1,38 Βουλή 4,79 4,71 3,58 2,04 ΕΚ 5,69 5,39 4,4 2,56 Πηγή: 4

5 Όπως εμφανώς προκύπτει από τα ευρήματα των ερευνών, αποτυπώνεταα αι μια διαχρονικά αυξανόμενη έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων πολιτών και στους 4 θεσμούς που εξετάζει η συγκεκριμένη ερώτηση. Τα στοιχεία αυτά αποτυπώνονται και στο Σχήμα 2. Σχήμα 2 Μέσος όρος στην κλίμακα μέτρησηςς 0 10, όπου 0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη» Πολιτικοί Κόμματαα Βουλή Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1 5, //ess.nsd.uib.no/ess/ ΕΚ Στην συνέχεια θα γίνει μια σύντομη ανάλυση των τεσσάρων θεσμών που ερευνώνται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας, η εμπιστοσύνη προς τουςς πολιτικούςς καταγράφει έντονα ποσοστά απόρριψης. Οι ερωτώμενοι στη συντριπτική τους πλειονότητα (86,3%) έχουν μηδαμινή ή ελάχιστη εμπιστοσύνη στους πολιτικούς, εκφράζοντας υψηλότατα επίπεδα απαρέσκειας και δυσπιστίας (Πίνακας 1, θέσεις 0 3). Ο μέσος όρος εμπιστοσύνης της 11βάθμιας κλίμακας στην Ελλάδα το 2011 που είναι 1,36 παρουσιάζει τιμή σημαντικά μειωμένη έναντι των αντιστοίχων Μ.Ο. που καταγράφηκαν σε προηγούμενους γύρος της ΕΚΕ (Πίνακας 2). Παρατηρείται επίσης μια σημαντική απόκλιση της Ελλάδας από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο πουυ διαμορφώνεται στο 3,14 έναντι 1.36 του αντίστοιχου ελληνικού. Η εμπιστοσύνη προς τους πολιτικούς βαίνει μειούμενη αφού στους προηγούμενους γύρους της τ ΕΚΕ που συμμετείχε η Ελλάδα( πλην π του Γ γύρου) τα αντίστοιχα ποσοστά των ερωτώμενων πολιτών πουυ έδειχναν μηδαμινή ή ελάχιστη εμπιστοσύνη στους πολιτικούς ήταν 53,,1%, 46,1% 69,5%. Στο Σχήμα 3 εμφανίζονται τα ποσοστάά εμπιστοσύνης των ερωτώμενων στους πολιτικούς. Είναι σαφές πλέον ότι οι Έλληνες αισθάνονται αποξενωμένοι από τους πολιτικούς που τους αντιπροσωπ πεύουν 4 γεγονός που αιτιολογεί την ενίσχυση της αρνητικότητας των διαθέσεών τους, τ τη διεύρυνση της απόστασης μεταξύ μ τους ς και την επίταση του 4 Η μεταβλητή που μετρά την εμπιστοσύνη στους πολιτικούς,, θεωρείται μία από τις μεταβλητές μέτρησης της πολιτικής αποξένωσης. Βλ. σχετικά Καφετζής, Π.. (1988), Ευρωπαϊκός Νότος: σε αναζήτηση του πολίτη και της πολιτικής σε Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, καλοκαίρι 1988, Πολιτική συμπεριφορά, ειδικό τεύχος 69 Α, σ

6 αισθήματος πολιτικής εγκατάλειψής τους. 5 Η αποδοκιμασία στους πολιτικούς εκφράστηκε εντονότερα ιδιαίτερα μετά το 2008, που ξεκίνησε η κρίση στην Ελλάδα, με την μορφή φραστικών και σωματικών επιθέσεων, ενώ δεν έλειψαν και οι έντονες διαμαρτυρίες από συγκεντρωμένους έξω από το Κοινοβούλιο. Οι Έλληνες αισθάνονται αποξενωμένοιι από τους πολιτικούς που τους αντιπροσωπεύουν γεγονός που αιτιολογεί την ενίσχυση της αρνητικότητας των διαθέσεών τους και την επίταση του αισθήματος πολιτικής εγκατάλειψής τους. Σχήμα 3 Εμπιστοσύνη στους πολιτικούς 90 κλ. 0 3 κλ. 4 6 κλ Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1 5, uib.no/ess/. Θέσεις κλίμακας 0 3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4 6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσειςς 7 10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη Σχετικά με τον θεσμό των πολιτικών κομμάτων με βάση τα στοιχείαα της έρευνας (ΕΚΕ 2011,, Πίνακας 1) ο μέσος όρος των Ελλήνων πολιτών τοποθετείται στο 1,38 με το 85,7% των ερωτηθέντων να δηλώνει από καθόλου έως ελάχιστη εμπιστοσύνη. Ο μέσος όρος εμπιστοσύνης παρουσιάζει μείωση σε σχέση με τον δεύτερο γύρο (2005), όπου από το 3,55 πέφτει στο 1,38. Στο σχήμα 4 αποτυπώνεται η εμπιστοσύνη των πολιτών στα πολιτικά κόμματα. Και εδώ, όπως καιι στους πολιτικούς, εμφανίζεται μια διαχρονική αύξηση της δυσαρέσκειας των πολιτών. Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθεί ότι το 2005 το 48,2% των πολιτών δεν είχε καμία απολύτως ή ελάχιστη εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα ενώ το ποσοστό φτάνει στο 85,7% το Η αίσθηση πολιτικής εγκατάλειψης των πολιτών από τους πολιτικούς, σχετίζεται άμεσα και με τηνν αίσθηση «πολιτικής αποτελεσματικότητας» που βιώνουν οι πολίτες. Για την έννοια της πολιτικήςς αποτελεσματικότητας βλέπε ( Καφετζής, 1994: 225. ) 6

7 Σχήμα 4 Εμπιστοσύνη στα Πολιτικά Κόμματαα 90 κλ. 0 3 κλ. 4 6 κλ Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 2 5, uib.no/ess/. Θέσεις κλίμακας 0 3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4 6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσειςς 7 10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη. Στονν πρώτο γύρο δεν δ υπήρχε η σχετική ερώτηση. Η δυσαρέσκεια των Ελλήνων πολιτών προς τα πολιτικά κόμματα επιβεβαιώνεται και από την έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, όπου για το % των Ελλήνων πολιτών (Eurobarometer 77.3 Spring 2012) δείχνει να εμπιστεύεται τα πολιτικά κόμματα, ενώ ο αντίστοιχος μέσος όρος στην ΕΕ 27 είναι 18%. Η σημερινή κρίση του πολιτικού συστήματος οφείλεται και κ στην κρίση του κομματικού συστήματος, αφού τα πολιτικά κόμματα στοιχειοθετούν τους διαμεσολαβητέςς της λαϊκής θέλησης ανάμεσαα στην κοινωνία και το κράτος. Λειτουργούν δηλαδή ως ιμάντες μεταβίβασης των αιτημάτων της κοινωνίας προς το κράτος. Όσον αφορά τον θεσμό του Ελληνικού Κοινοβουλίου εκφράζεται η διάβρωση της αξιοπιστίας του από τα ¾ των ερωτηθέντων στο πλαίσιο τηςς ΕΚΕ, αφού το 74,8% τείνει να το εμπιστεύεται καθόλου ή ελάχιστα. Ο ελληνικός μέσος όρος εμπιστοσύνης στην 11βάθμιαα κλίμακα τοποθετείται στο 2,04, τιμή σαφώς μειωμένη έναντι των τ μέσων όρων 4,79, 4,71 και 3, 58, που διαμορφώθηκαν στους προηγούμενους γύρους της ΕΚΕ αντίστοιχα (Πίνακας 2). Ιδιαίτερα τοο ποσοστό των ερωτωμένων που δείχνουνν μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη μειώνεται από το 28,6% το τ 2003 στο 5% το 2011( Σχήμα5). 7

8 Σχήμα 5 Εμπιστοσύνη στο Εθνικό Κοινοβούλιο κλ. 0 3 κλ. 4 6 κλ Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1 5, uib.no/ess/. Θέσεις κλίμακας 0 3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4 6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσειςς 7 10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη Τα παραπάνω αποτελέσματαα είναι συμβατά και με τα ευρήματα των μετρήσεων του Ευρωβαρόμετρου, όπου το 12% της ελληνικής κοινής γνώμης δείχνει να εμπιστεύεται τη Βουλή, ενώ το υπόλοιπο 88% εμφανίζεται απρόθυμο να εμπιστευτεί. Η μείωση της εμπιστοσύνης προς το Ελληνικό Κοινοβούλιο μπορεί να διαπιστωθεί και από τη διαχρονική αύξηση της αποχήςς από τις βουλευτικές εκλογές, ιδιαίτερα μετά το Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στις εκλογές του 2007 το ποσοστό συμμετοχής ήταν 74,2%, το 2009 ακόμα χαμηλότερο, 70,9%, ενώ στις εκλογές του Μαΐου και Ιουνίου του 2012 η αποχή έφτασε το 34,9% και το 38,8% αντίστοιχα. Συνεπώςς τόσο τα ευρήματα των ερευνών, όσο και η μικρότερη συμμετοχή των πολιτών από τις εκλογές συνηγορούν στη διαπίστωση της αυξανόμενης αποστασιοποίησης από τις διαδικασίες αντιπροσώπευσήςς τους. Επίσης σχετικά με τον θεσμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου παρατηρείται σημαντική αύξηση της αμφισβήτησης του ρόλου του από τους Έλληνες πολίτες. Σχεδόν 3 στους σ 4 ερωτώμενους(74,8%) δεν εμπιστεύεται καθόλου ή εμπιστεύεται ελάχιστα το Ευρωκοινοβούλιο. Ο μέσος ς όρος εμπιστοσύνης, προς το Ευρωκοινοβούλιο το 2011 που καταγράφεται 2,56 στην ενδεκαβάθμιε ια κλίμακα μέτρησης εμπιστοσύνης της ΕΚΕ παρουσιάζει σημαντική μείωση έναντι των Μ.Ο. που καταγράφτηκαν στην Ελλάδα στους προηγούμενους γύρους (Πίνακας 2). Αυτό αποτυπώνεται και σταα αντίστοιχα ποσοστά αποδοκιμασίας που αυξάνονται από τον πρώτο γύρο (19%) έως τον πέμπτοο (65,5%). Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι το 2003 το 41,4% των ερωτωμένων έδειχνε μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη στο Ευρωκοινοβούλιο, ενώ το 2011 το τ αντίστοιχο ποσοστό έχει συρρικνωθεί στο 7,8% (Σχήμα 6) ). 8

9 Σχήμα 6 Εμπιστοσύνη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 70 κλ. 0 3 κλ. 4 6 κλ Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1 5, uib.no/ess/. Θέσεις κλίμακας 0 3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4 6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσειςς 7 10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη Σημειώνεται ωστόσο ότι παρά τη σημαντική μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η εμπιστοσύνη προς αυτό καταγράφεται σε σχετικά υψηλότερο επίπεδο συγκριτικά με το εθνικό Κοινοβούλιο (Μ. Ο. 2,56 έναντι 2,04, Σχήμα 1). Ενδεικτικό σημείο της δυσπιστίας των πολιτών προςς το ΕΚ είναι και η αυξανόμενη αποχή των πολιτών από τις ευρωεκλογές. Τόσο στην ΕΕ όσο και στην Ελλάδα το ποσοστό αποχής αυξάνεται διαχρονικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις ευρωεκλογές του 2009 ο μέσος όρος συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση έφτασε στο 43,1% και η αποχή στην Ελλάδα στο 47,37%. Στον Πίνακα 3 αποτυπώνονται διαχρονικά τα ευρήματα και των τεσσάρων τ γύρων της ΕΚΕ στους οποίους συμμετείχε η Ελλάδα και αφορούν στην εμπιστοσύνη στουςς ευρωπαϊκούς θεσμούς Πίνακας 3 Εμπιστοσύνη στους θεσμούς θέσεις κλίμακας ος Γύρος 2 ος Γύρος 4 ος Γύροςς 5 ος Γύρος Θεσμοί Θέσεις κλίμακας Θέσεις κλίμακας Θέσεις κλίμακας Θέσεις κλίμακας Πολιτικοί 53,1 34,4 12,6 46,1 41,3 12,5 69,5 26,62 3,8 86,3 12,1 1,6 Κόμματα 48,2 39,8 11,9 67,3 28,42 4,2 85,7 12,4 1,8 Βουλή 31,5 39,9 28,6 28, ,1 50,3 35, ,8 20,3 5 ΕΚ 19 39,6 41,4 21,5 42,4 36, ,6 65,5 26,7 7,8 Πηγή: European Social Survey. Επεξεργασία της 11βαθμιας κλίμακας απαντήσεων 3.2 Η έρευνα του Ευρωβαρόμετρου Η κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς αποτυπώνεται και στην έρευνα του Ευρωβαρόμετρου όπου η εμπιστοσύνη των πολιτών στουςς θεσμούς αποτυπώνεται στον Πίνακα 4 τόσο γιαα την Ελλάδα όσο και για τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Έρευνας. Από τα στοιχεία για το τ 2012 και 2013 προκύπτει μια μεγάλη έλλειψη εμπιστοσύνηςς στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς στηνν Ελλάδα η οποία αποκλίνει πολύ και από τον μέσο όρο τηςς ΕΕ. Πιο συγκεκριμέν α η εμπιστοσύνη στα πολιτικά 9

10 κόμματαα είναι 7% το 2012 και 4% το 2013, στην Κυβέρνηση 6% και 9% 9 αντίστοιχα, στη Βουλή 12% το 2012 και 10% το 2013 και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 27% και 29% αντίστοιχα (Σχήμα 7). Σχήμα 7 Εμπιστοσύνη στους Θεσμούς στην Ελλάδα Πολιτικά κόμματα Κυβέρνησηη Βουλή ΕΚ Πηγή : Ευρωβαρόμετρο 77.3, 78,79 Στον Πίνακα 4 αποτυπώνεται η εμπιστοσύνη στους θεσμούς σε Ελλάδα και ΕΕ το 2012 και το Παρατηρείται ότι τα πολιτικά κόμματα απολαμβάνουν την μικρότερη εμπιστοσύνη τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ΕΕ 27. Υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά στην εμπιστοσύνη στην Κυβέρνηση και στη Βουλή στην Ελλάδα και στο μέσο όρο των χωρών της ΕΕ, ενώ μικρότερη είναι η διαφορά στην εμπιστοσύνη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πίνακας Θεσμός 4 Εμπιστοσύνη στους θεσμούς σε Ελλάδα και ΕΕ 27 Ελλάδα ΕΕ 27Ε Πολιτικά κόμματα Κυβέρνηση Βουλή ΕΚ ΕΕ Πηγή: Ευρωβαρόμετρο 77.3, 79 Αν δούμε μετά το 2008 την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς θα παρατηρήσουμε μια αυξανόμενη δυσαρέσκεια, η οποία εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη στις χώρες που έπληξε η κρίση και αναγκάστηκαν να υπογράψουν διεθνείς συμφωνίες με επαχθείς όρους ό για την αντιμετώπισή της. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η εμπιστοσύνη στην ΕΕ σύμφωνα με την περιοδική έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, εξετάζοντας τον τ μέσο όρο των κρατών μελών της ΕΕ, το 2008 ήταν στο 50% και ακολουθώντας μια διαρκώς πτωτική τάσηη το 2013 καταγράφεται στο 31%. Ανάλογα ευρήματα υπάρχουν, αν και όχι σε τόσο μεγάλη έκταση για το εθνικό κοινοβούλιο και την κυβέρνηση. Η εμπιστοσύνη των πολιτών στο εθνικό Κοινοβούλιο από το 34% το 2008 μετατοπίζεται στο 26% το 2013, ενώ στην εθνική Κυβέρνηση από το 32% στο 25%. 10

11 Επιπλέον, περισσότερο από 2/3 των ευρωπαίων πολιτών υποστηρίζουν ότι η φωνή τους δεν μετράει στην ΕΕ. Τα ποσοστά σε Ελλάδα και Κύπρο φτάνουν το 89%, στην Πορτογαλία 81%, στην Ιταλία78% και στην Ισπανία 77%. Λιγότερο από 5% στην Ελλάδα, την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Σλοβενία και την Κύπρο δηλώνουν ότι η οικονομική κατάσταση είναι καλή. Η γνώμη τα «χειρότερα έπονται» παραμένει κυρίαρχη στην Κύπρο με 83%, στην Πορτογαλία 75%, στην Σλοβενία 73%, στην Ελλάδα και Γαλλία με 68%. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη στις χώρες που αντιμετωπίζουν μεγάλα οικονομικά προβλήματα, ιδίως στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία και αυτό αποτυπώνεται από την έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (Πίνακας 5). Η κρίση των θεσμών φυσικά συνδέεται στενά και με την ποιότητα δημοκρατίας, αφού οι πολίτες αισθάνονται αποξενωμένοι από το ίδιο το πολιτικό σύστημα και βιώνουν καταστάσεις για τις οποίες οι πολιτικοί φέρουν μεγάλες ευθύνες. Πίνακας 5 Εμπιστοσύνη στους θεσμούς Ευρωβαρόμετρο Πολ. Κόμματα Κυβέρνηση Βουλή ΕΚ Ην. Έθνη Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕ Ελλάδα Πορτογαλία Ισπανία Ιρλανδία Κύπρος Πηγή: Ευρωβαρόμετρο Το ίδιο εύρημα αποτυπώνεται και στην έρευνα της Public Issue, όπου για το 2009 το ΕΚ κατέχει τη 10 η θέση εμπιστοσύνης με περισσότερες θετικές γνώμες, ενώ η Βουλή την 30 η με αρνητικό πρόσημο εμπιστοσύνης. Βλ. Βαρουξή, Χ.& Σαρρής, Ν. (2009), οπ., σελ Η έρευνα της Public Issue Σύμφωνα με την έρευνα της Public Issue (Νοέμβριος 2012) 6 το 81% των πολιτών είναι δυσαρεστημένο από τη λειτουργία της δημοκρατίας στην Ελλάδα, ενώ αντίθετα μόνο ένα 11% των πολιτών παραμένει ικανοποιημένο από το πολίτευμα και τη λειτουργία των θεσμών σήμερα. Επίσης το 8% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι δεν υπάρχει καν δημοκρατία ή καταργήθηκε. Η απογοήτευση των πολιτών από τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος αντικατοπτρίζεται και στα σημαντικότερα προβλήματα της χώρας, όπου τα κόμματα και οι πολιτικοί (26%) θεωρούνται ως το τρίτο σημαντικό πρόβλημα μετά το οικονομικό (50%) και την ανεργία (41%). Τα ευρήματα αυτά συμφωνούν με τα αντίστοιχα του Ευρωβαρόμετρου 7, όπου το 85% δηλώνει λίγο και καθόλου ικανοποιημένο από τη 6 Διαθέσιμη στο 7 Διαθέσιμη στο 11

12 λειτουργία της δημοκρατίας στη χώρα μας με τον αντίστοιχο Μ.Ο. της ΕΕ 27 να βρίσκεται στο 47%. Η απαρέσκεια για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς εν γένει εμφανίζεται επίσης στην έρευνα της Public Issue 8, όπου η αναλογία αρνητικής θετικής άποψης για την ΕΕ διαμορφώθηκε στο 51% προς 47% τον Νοέμβριο 2012 και στο 50% προς 46% τον Δεκέμβριο του 2012, ενώ τον Ιούνιο του 2012, πριν από τις εκλογές, η αναλογία ήταν αντίστροφη (61% θετική έναντι 37% αρνητική). Επιπλέον σύμφωνα με την έρευνα του το 75% των ερωτωμένων θεωρεί ότι η ανεργία θα αυξηθεί, ενώ το 61% ότι η προσωπική οικονομική κατάσταση θα χειροτερέψει, το 60% έχει αρνητική γνώμη για την ΕΕ, ενώ μόνο το 16% των πολιτών είναι ικανοποιημένοι από τον τρόπο που η Κυβέρνηση αντιμετωπίζει τα προβλήματα της χώρας. Από την «έρευνα πολιτικής συγκυρίας» που πραγματοποίησε από 8 13 Ιανουαρίου 2014 η ίδια εταιρεία και δημοσιεύεται στην Εφημερίδα των Συντακτών, προκύπτει ότι σε ποσοστό 75% οι πολίτες δηλώνουν ανασφαλείς, σε ποσοστό 70% εκτιμούν ότι τα πράγματα πηγαίνουν «στη λάθος κατεύθυνση», ενώ η πλειοψηφία (29%) θεωρεί ότι η κρίση θα κρατήσει «περισσότερο από 10 χρόνια». 10 Στην ίδια έρευνα τον Μάρτιο του 2014 το 18% των ερωτωμένων είναι ικανοποιημένοι από τον τρόπο που η Κυβέρνηση αντιμετωπίζει τα προβλήματα και το 11% από την αντιπολίτευση. Στα παρήγορα είναι το 64% ενδιαφέρονται για τις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές ενώ το 54% ενδιαφέρονται για τις ευρωεκλογές σε αντίθεση με το 46% που δεν ενδιαφέρονται. Στη σύγκριση με το ενδιαφέρον για τις εκλογές του 2009 παρατηρείται ότι τα ποσοστά αυτών που ενδιαφέρονταν σε σχέση με αυτούς που δεν ενδιαφέρονταν ήταν αντίστροφα 46% έναντι 54% αντίστοιχα. 11 επίσης το 66% των ερωτωμένων δηλώνει ότι σίγουρα θα πάει να ψηφίσει. 3.4 Συνολική αποτίμηση των ερευνών Από το σύνολο λοιπόν των ερευνών (ΕΚΕ, Ευρωβαρόμετρο, Public Issue) διαπιστώνεται μία γενικευμένη έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων πολιτών σε ιδίως σε θεσμούς αντιπροσώπευσης. Η διαχρονική χειροτέρευση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς συνοδεύεται και από χαμηλά επίπεδα πολιτικότητας, δηλαδή ενδιαφέροντος για την πολιτική. Σύμφωνα με την ΕΚΕ το ποσοστό αυτών που ενδιαφέρονται πολύ και αρκετά για την πολιτική στην Ελλάδα είναι 29,6% (Μ.Ο. ΕΚΕ 43,6%) βαίνοντας μειούμενο από τους προηγούμενους γύρους ( Σχήμα 8). Στον πίνακα 6 αποτυπώνεται διαχρονικά το ενδιαφέρον για την πολιτική στην Ελλάδα και ο αντίστοιχος μέσος και ο μέσος όρος των χωρών που συμμετείχαν στην Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το ποσοστό αυτών που δεν ενδιαφέρονται καθόλου για την πολιτική στην Ελλάδα, που καταγράφεται πολύ υψηλό στον πέμπτο γύρο της έρευνας πλησιάζοντας το 40%, σε σχέση με το περίπου 30% των προηγούμενων γύρων. Η κρίση των θεσμών οφείλεται και στην επικράτηση δυνάμεων της αγοράς πάνω στις δυνάμεις πολιτικής (Σωτηρέλης, 2011). Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης έπαιξε αρνητικό ρόλο στη 8 Διαθέσιμη στο 9 Διαθέσιμη στο 10 Διαθέσιμη στο δημοσίευση 21 Ιανουαρίου Διαθέσιμη στο 12

13 λειτουργία της δημοκρατίας, η οποία απέκτησε μια κυρίως οικονομική διάσταση. Οι αξιολογήσεις των διαφόρων τραπεζών επενδύσεων για την πορεία κάθε εθνικής οικονομίαςς έγιναν στοιχείο της καθημερινότητας και η κάθε εθνική πολιτική έγινε έρμαιο των οίκων αξιολόγησης. Η νέα διεθνής οικονομική πραγματικότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από ριζικές ανακατατάξεις στο πεδίο των παραγωγικών σχέσεων και των παραγωγικών δυνάμεων οδήγησαν σε μια μετάλλαξη του κρατούντος κεφαλαιοκρατικού συστήματος με αποκορύφωμαα την πλήρη ασυδοσία του χρηματοπιστωτικού συστήματος που οδήγησε στην οικονομική κρίση (Σωτηρέλης, 2012). Οι εξελίξεις αυτές επέτειναν τουςς κραδασμούς που είχαν παρατηρηθεί, ήδη με την έναρξη της παγκοσμιοποίησης, και στο πολιτικό και θεσμικό επίπεδο. Σχήμα 8 Ενδιαφέρονν για την πολιτική στην Ελλάδα Ηπολιτικήσαςενδιαφέρει; 68.4 πολύ & αρκετά 67.1 λίγο & καθόλου Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1 5, //ess.nsd.uib.no/ess/. Πίνακας 6 Ενδιαφέρον για την πολιτική στηνν Ελλάδα και στις χώρες της ΕΚΕ Α γύρος Β γύρος Δ γύρος Ελλάδα Σύνολο Ελλάδα Σύνολο Ελλάδα Σύνολο Πολύ Αρκετά Λίγο Καθόλου 9, 5 22, 1 34, 1 34, 3 11,2 37,6 33,8 17,4 9,4 23,4 36,3 30, ,6 36,4 19 7,3 23,1 38, ,2 35,4 34,5 19,9 Ε γύροςς Ελλάδα Σύνολο 7,1 9,9 22,5 33, ,8 39,4 21,6 Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1 5, //ess.nsd.uib.no/ess/. Παρά το γεγονός ότι η οικονομική κρίση είναι άμεσα συνδεδεμένη με τια «μαύρες τρύπες της παγκοσμιοποίησης και τα ελλείμματα της ευρωπαϊκής ενοποίησης ( Αλιβιζάτος, 2013) διάχυτη είναι σήμερα η άποψη που αποδίδει την οικονομική κρίση στους πολιτικούς και απαξιώνει στο σύνολο του πολιτικό σύστημα. Η κρίση αντιπροσώπευσης και νομιμοποίησης είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Η κρίση αντιπροσώπευσης συνδέεται με μια εκτεταμένη δυσφορία για το κομματικό προσωπικό και εκφράζεται με την αδιαφορία των εκλογέων για τηνν πολιτική, και τη ροπή προς την αποχή από τις εκλογές, την επιλογή ακραίων κομμάτων και γραφικών γ υποψηφίων. Η κρίση νομιμοποίησης είναι κάτι βαθύτερο. Υποσκάπτει το σύνολο των προσώπων π και των θεσμών που σχετίζονται με το πολιτικό σύστημα, όλεςς τις πολιτικές, οικονομικές και πνευματικές ελίτ και 13

14 εξωτερικεύεται με ψυχολογία όχλου, μηδενιστική φιλοσοφία και βίαιη συμπεριφορά( Μαραντζίδης, 2012). Επιπλέον ο πολιτικός λόγος των κομμάτων διαφοροποιείται ανάλογα με το εάν βρίσκονται στην κυβέρνηση ή την αντιπολίτευση. Είναι εμφανές ότι οι πολιτειακοί θεσμοί δείχνουν ανήμποροι να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες, τα κόμματα αποσυντίθενται και διαφοροποιούνται με εντυπωσιακή ταχύτητα, οι πολίτες εκδηλώνουν πρωτοφανή οργή απέναντι στο υπάρχον πολιτικό σύστημα και οι πολιτικές ηγεσίες δείχνουν αμήχανες και ίσως φοβισμένες να πάρουν τολμηρά μέτρα( Μαραντζίδης, 2012). 4. Η αναθεώρηση του Συντάγματος ως ευκαιρία για θεσμικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα 4.1 Η αναθεώρηση του Συντάγματος ως εφαλτήριο των μεταρρυθμίσεων Τίθεται το ερώτημα εάν η σημερινή κρίση μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για σημαντικές αλλαγές στη λειτουργία των θεσμών, στο ίδιο το πολιτικό σύστημα και να συμβάλει έτσι στη βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας στη χώρα μας. Ιδιαίτερα το ερώτημα αυτό είναι επίκαιρο γιατί και οι δύο κυβερνητικοί εταίροι έχουν εξαγγείλει την πρόθεση να προβούν σε αναθεώρηση του Συντάγματος, αφού από τον Ιούνιο του 2013 υπάρχουν οι τυπικές προϋποθέσεις που ορίζονται στο άρθρο 110 για την έναρξη της διαδικασίας αναθεώρησης, δηλαδή η πάροδος της πενταετίας από την ολοκλήρωση της προηγούμενης. Η αναθεώρηση του Συντάγματος δεν πρέπει να θεωρείται πανάκεια για την θεραπεία κάθε προβλήματος και κάθε παθογένειας του ελληνικού πολιτικοδιοικητικού συστήματος, θα μπορούσε όμως να σηματοδοτήσει μια νέα πορεία στα θεσμικά και πολιτικά πράγματα της χώρας και να κλείσει οριστικά εκκρεμότητες που ταλανίζουν για δεκαετίες το πολιτικό σύστημα και για τις οποίες φαίνεται να υπάρχει μια γενικότερη συναίνεση, όπως για παράδειγμα τα ζητήματα της ποινικής ευθύνης των υπουργών και της βουλευτικής ασυλίας. Ιδιαίτερα σε μια εποχή έντονης οικονομικής κρίσης και απαξίωσης του πολιτικού συστήματος, μπορεί η αναθεώρηση του Συντάγματος να συνδυαστεί, έστω και συμβολικά, με την απαρχή μιας νέας πολιτικής κουλτούρας, που η εκάστοτε Κυβέρνηση δεν θα αποπροσανατολίζει τους πολίτες με το να ρίχνει τις ευθύνες στις προηγούμενες. Από την άλλη μεριά, αλλαγές μπορεί να γίνουν και με το ισχύον Σύνταγμα και μάλλον είναι προσχηματικό να συνδέονται οι όποιες μεταρρυθμίσεις αποκλειστικά με την αναθεώρηση του Συντάγματος και να μετατίθενται έτσι χρονικά με πρόσχημα την συνταγματική αναθεώρηση (Σωτηρέλης, 2011, Αλιβιζάτος, 2013). Για το μέγεθος της συνταγματικής αναθεώρησης έχουν γραφτεί αρκετά, κάποιοι μάλιστα κάνουν λόγο ότι υπάρχει ανάγκη για συντακτική ή συντακτικού τύπου βουλή και όχι αναθεωρητική 12. Προέχει εδώ ο σεβασμός στο ίδιο το Σύνταγμα με δεδομένο ότι η υπάρχουσα διάταξη του άρθρου 110 περί αναθεώρησης επιτρέπει να γίνουν σημαντικές αλλαγές. Οι όποιες μεταρρυθμίσεις στο Σύνταγμα μας θα πρέπει να στοχεύουν στην ποιοτική αναβάθμιση της δημοκρατίας και στην αποκατάσταση του πολιτικού συστήματος στα μάτια των πολιτών. Το ίδιο το πολιτικό προσωπικό καλείται να υπερβεί κομματικές σκοπιμότητες και να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών με την ανάληψη πρωτοβουλιών προς την κατεύθυνση της εστίασης στο δημόσιο συμφέρον αντί της ατομικής πολιτικής καριέρας. Οι αλλαγές προτείνονται στο κείμενο που 12 Μεταξύ των υποστηρικτών της συντακτικής συνέλευσης είναι ενδεικτικά ο Γ. Κατρούγκαλος, ο Γ. Κασιμάτης, ο Ν. Κωνσταντόπουλος, ο Κ.. Σκανδαλίδης. Βλέπε αντί πολλών Βλαχόπουλος, 2013, και Αλιβιζάτος 2013 με την εκεί βιβλιογραφία. 14

15 ακολουθεί αναφέρονται ιδίως στους θεσμούς αντιπροσώπευσης, αφού από τα αποτελέσματα των ερευνών αναδείχθηκε μια προϊούσα κρίση του αντιπροσωπευτικού συστήματος Το κομματικό σύστημα Είναι γεγονός πάντως ότι ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία ο θεσμός του πολιτικού κόμματος και στην Ελλάδα βρίσκεται σε μια δοκιμασία, καθώς παρατηρείται μια αποξένωση των πολιτών από τις πολιτικές και εκλογικές δραστηριότητες και αποστασιοποίηση τους από το κομματικό φαινόμενο. Η δοκιμασία αυτή συνίσταται τόσο σε ενδογενείς παράγοντες που αντικατοπτρίζουν τις πολλαπλές μεταλλάξεις σχετικά με το διαμεσολαβητικό τους ρόλο ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία, όσο και σε εξωγενείς παράγοντες της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Τα κόμματα έχουν χάσει την πηγή δύναμής τους στην κοινωνία και τα κοινωνικά συμφέροντα που εκπροσωπούν και έχουν μετατραπεί σε διαχειριστές του κράτους Η απομάκρυνση των πολιτών από τα κόμματα, η οποία συμπυκνώνεται στον όρο της κρίσης του κομματικού φαινομένου, εκφράζεται ως απάθεια, πολιτικό κυνισμό, χαλάρωση των παραδοσιακών πολιτικών διαχωριστικών γραμμών, κομματική απειθαρχία. Η οικονομική κατάρρευση της χώρας δεν έπληξε μόνο τα κόμματα και τους πολιτικούς που θεωρήθηκαν υπαίτιοι για αυτή, κλόνισε και το δικομματισμό ως σύστημα, στον οποίο αποδόθηκε μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την καταστροφή( Αλιβιζάτος 2013). Στα πολιτικά κόμματα απαιτείται η εγκαθίδρυση εσωκομματικής δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα. Η οργάνωσή τους θα πρέπει να ανταποκρίνεται στα δημοκρατικά κελεύσματα των καιρών και οι αλλαγές και αναθεωρήσεις στο καταστατικό τους πρέπει να γίνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Η ανάδειξη των υποψηφίων βουλευτών δεν πρέπει να εξαρτάται από τον εκάστοτε πολιτικό αρχηγό. Ουσιαστική εκπροσώπηση των εκλογέων μπορεί να υπάρξει με την ανάδειξη των υποψηφίων βουλευτών από τη βάση, από τις τοπικές κοινωνίες. Η κομματοκρατική λογική θα πρέπει να εκλείψει στη στελέχωση της δημόσιας διοίκησης, ιδίως όταν πολιτικά πρόσωπα στελεχώνουν θέσεις ευθύνης. Το πολιτικό κόμμα δεν πρέπει να είναι το εφαλτήριο για ανάληψη διοικητικών θέσεων. Κρίσιμο ζήτημα στην κομματική δημοκρατία που καθιερώνουν τα σύγχρονα αντιπροσωπευτικά συστήματα είναι το ζήτημα της κρατικής χρηματοδότησης των κομμάτων. Σημαντικό βήμα για την αναδιάρθρωση του κομματικού συστήματος θα αποτελέσει η αλλαγή του τρόπου χρηματοδότησης των κομμάτων με διασφάλιση όρων διαφάνειας και ουσιαστικού ελέγχου των οικονομικών τους για την αντιμετώπιση της διαφθοράς. Φαινόμενα τύπου Siemens δεν πρέπει να επαναληφθούν. Έμφαση και προτεραιότητα θα πρέπει να δοθεί στην οργάνωση αξιόπιστου, αντικειμενικού και αποτελεσματικού ελέγχου. Η επιτροπή του άρθρου 29 παρ. 2 που προβλέπεται ως ελεγκτικό όργανο πρέπει να αποτελείται αποκλειστικά από δικαστές και όχι με πλειοψηφία πολιτικών και παρουσία ανώτατων δικαστών. Θα μπορούσε ακόμη να υπάρχει ανεξάρτητη αρχή από κοινώς αποδεκτές εξωκοινοβουλευτικές προσωπικότητες, το έργο των οποίων θα υποστηρίζεται από εμπειρογνώμονες (Μουζέλης, 2012). Ταυτόχρονα το όργανο αυτό θα πρέπει να ελέγχει το «πόθεν έσχες» των πολιτικών. Επίσης στο ζήτημα της υπέρβασης του ορίου των εκλογικών δαπανών των υποψηφίων βουλευτών, που αναφέρεται στο άρθρο 29 παρ. 2, έχει υποστηριχθεί η δυνατότητα υποβολής ένστασης από όποιον έχει έννομο συμφέρον ενώπιον του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου και έκπτωσης από το 15

16 βουλευτικό αξίωμα με απόφαση του τελευταίου, εφόσον ο βουλευτής έχει υπερβεί το νομοθετικά καθοριζόμενο όριο εκλογικών δαπανών ( Χρυσόγονος, 2011). Τα κόμματα λοιπόν ως θεσμοί διαμεσολάβησης κράτους και κοινωνίας πρέπει να είναι ανοιχτά, συμμετοχικά, αποκεντρωμένα και να συνεργάζονται με την κοινωνία πολιτών Η αναβάθμιση του αντιπροσωπευτικού συστήματος Η συνεχής υποβάθμιση του θεσμικού ρόλου της Βουλής, του άμεσα δηλαδή εκλεγομένου από τον λαό κρατικού οργάνου και η παράλληλη ενίσχυση του πρωθυπουργικού κοινοβουλευτισμού, αποτελεί κίνδυνο για την ίδια τη δημοκρατία. Ειδικότερα, οδηγεί σε κρίση νομιμοποίησης τόσο του κοινοβουλευτικού όσο και γενικότερα του πολιτικού συστήματος της χώρας μας. Ξεκινώντας πρώτα από τον αριθμό των βουλευτών, εδώ αρκεί ο νόμος για να μειωθεί ο αριθμός τους. Προς αποφυγήν όμως των πελατειακών σχέσεων που έχουν ταλανίσει το ελληνικό πολιτικό σύστημα ίσως είναι απαραίτητο να προβλεφθεί στο Σύνταγμα με προσθήκη μια νέας παραγράφου στο άρθρο 56 η καθιέρωση ενός ανώτατου ορίου συνολικής βουλευτικής θητείας, η υπέρβαση του οποίου θα συνεπάγεται αυτοδίκαια κώλυμα τόσο για την υποβολή νέας υποψηφιότητας όσο και για την εκλογή ως βουλευτή κάθε προσώπου που έχει υπερβεί ήδη το όριο αυτό (Χρυσόγονος, 2011). Η συνολική αυτή θητεία των βουλευτών θα μπορούσε να είναι για 3 βουλευτικές περιόδους, έτσι ώστε να εμποδιζόταν η «επαγγελματοποίηση» των πολιτικών και συγχρόνως να υπήρχε και αναγκαστική ανανέωση του πολιτικού προσωπικού. Η συνταγματική αυτή πρόβλεψη πρέπει να συνδυαστεί με μιαν αντίστοιχη νομοθετική που είναι η κατάργηση του σταυρού προτίμησης, που αποτελεί την κορωνίδα των πελατειακών σχέσεων. Η αλλαγή αυτή θα λειτουργήσει ως ανάχωμα στην κομματική διαφθορά και στην αδιαφάνεια. Είναι επίσης αναγκαίο κατά την άποψή μας η καθιέρωση ασυμβίβαστου μεταξύ βουλευτικού και υπουργικού αξιώματος. Μέχρι σήμερα ο βουλευτής υπουργός καλείται να ελέγξει το έργο της κυβέρνησης όπου μετέχει και έτσι κρίνων και κρινόμενος ταυτίζονται ανεπίτρεπτα. Φυσικά όμως δεν θα θέλαμε και μια κυβέρνηση τεχνοκρατών της οποίας τα μέλη δεν έχουν καμία λαϊκή νομιμοποίηση και ενδεχόμενα δεν ενδιαφέρονται πως οι πολίτες τοποθετούνται επί συγκεκριμένων θεμάτων. Για τον λόγο αυτό θα έπρεπε να αναστέλλεται η ιδιότητα του βουλευτή για όσο χρονικό διάστημα το συγκεκριμένο πρόσωπο ασκεί υπουργικά καθήκοντα. Ο βουλευτής θα γνωρίζει ότι το κύριο καθήκον του είναι να νομοθετεί και να ελέγχει την κυβέρνηση. 13 Έχει ακόμη προταθεί το μερικό ασυμβίβαστο της Αγγλίας που επιτρέπει μόνο σε μικρό αριθμό βουλευτών να γίνονται υπουργοί (Σωτηρέλης, 2011). Ευρύτερη συμφωνία φαίνεται να υπάρχει και στο ζήτημα της κατάργησης της βουλευτικής ασυλίας. Το ακαταδίωκτο των βουλευτών έχει οδηγήσει στην πράξη σε πλήρη ποινική ασυδοσία, αφού η Βουλή δεν παρέχει σχεδόν ποτέ άδεια δίωξης, ακόμη και για αξιόποινες πράξεις καταφανώς άσχετες με την πολιτική δραστηριότητα των μελών της. Αυτό έχει ως συνέπεια καταδίκες της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για παραβίαση του δικαιώματος πρόσβασης σε δικαστήριο των εκάστοτε αντιδίκων των βουλευτών, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ. Πρέπει λοιπόν να αναθεωρηθεί το άρθρο 62 του 13 Το ασυμβίβαστο βουλευτή-υπουργού ισχύει στη Γαλλία, στο Βέλγιο, την Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και εν μέρει τη Σουηδία και την Μεγάλη Βρετανία. Βλέπε Αλιβιζάτος,

17 Συντάγματος ίσως και με την προσθήκη κάποιας πρόσθετης δικαστικής ασφαλιστικής δικλείδας (Σωτηρέλης 2014) ή της δυνατότητας οι ίδιοι οι εγκαλούμενοι, αν θεωρούν ότι υφίστανται πολιτική δίωξη, να μπορούν να ζητήσουν από την Βουλή να τους προστατεύσει (Αλιβιζάτος, 2013). Το ζήτημα της ειδική ποινικής αντιμετώπισης των μελών της κυβέρνησης έχει απασχολήσει κατά καιρούς το δημόσιο λόγο της χώρας και έχει ασκηθεί κριτική τόσο από την πλευρά της επιστήμης όσο και της κοινωνίας. Η ρύθμιση του άρθρου 86, ιδίως μετά την αναθεώρησή του το 2001, όπου τα νομοθετικά προβλεπόμενα συνταγματοποιήθηκαν, θεωρώντας τους υπουργούς ως πιο ευάλωτους, λόγω της θέσης και των καθηκόντων τους, αναθέτει αποκλειστικά στη Βουλή την πρωτοβουλία για τον καταλογισμό ποινικής ευθύνης στα μέλη της κυβέρνησης και τους υφυπουργούς για αδικήματα που τέλεσαν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, κατά παρέκκλιση από τις ποινικές διατάξεις που ισχύουν για όλους τους υπόλοιπους Έλληνες. Η άσκηση ποινικής δίωξης αποκλειστικά από την Βουλή συνοδεύεται από την ειδική και σύντομη αποσβεστική προθεσμία που συνίσταται στο πέρας της δεύτερης τακτικής συνόδου της επόμενης βουλευτικής περιόδου. Το αποτέλεσμα της σημερινής συνταγματικής διάταξης είναι η τύχη της πρότασης για την έναρξη της ποινικής διαδικασίας σε βάρος μέλους της κυβέρνησης να ανήκει στην αποκλειστική αρμοδιότητα της εκάστοτε πλειοψηφίας (Ξηρός, 2011) το ίδιο δε και η παραπομπή της υπόθεσης στη δικαιοσύνη. Αποτελεί επίσης κοινό τόπο ότι η σύντομη αποσβεστική προθεσμία θα πρέπει να απαλειφθεί. Οι νομοθετικές παρεμβάσεις με τον ν. 3961/20111 για καθιέρωση του ίδιου χρόνου παραγραφής για τα μέλη της κυβέρνησης και τους πολίτες, η δυνατότητα ανάθεσης σε τριμελές γνωμοδοτικό συμβούλιο του νομικού ελέγχου των στοιχείων του φακέλου και η κατάσχεση των ωφελημάτων που προέκυψαν από αξιόποινη πράξη, δεν αποτελούν ουσιαστικές αλλαγές, γιατί το Σύνταγμα παρέχει ελάχιστες δυνατότητες παρέμβασης στον κοινό νομοθέτη και έχει οδηγήσει σε καθεστώς οιονεί ατιμωρησίας (Αλιβιζάτος, 2013). Για τους λόγους αυτούς με την αναθεώρηση του άρθρου 86 θα πρέπει να ανατεθεί η άσκηση της ποινικής δίωξης στη τακτική δικαιοσύνη, σε ανώτερους εισαγγελικούς λειτουργούς ή ακόμη και σε ένα συλλογικό όργανό τους. Η λύση αυτή αποκαθιστά την αρχή της ισότητας και εμπεδώνει το αίσθημα ισονομίας στους πολίτες (Βλαχόπουλος, 2013β). Ο ρόλος του Εθνικού Κοινοβουλίου θα πρέπει να αναβαθμιστεί τόσο στο νομοθετικό έργο όσο και στον κοινοβουλευτικό έλεγχο. Το φαινόμενο των άδειων κοινοβουλευτικών εδράνων κατά την λειτουργία της βουλής απαξιώνει το αντιπροσωπευτικό σώμα. Οι βουλευτές πολλές φορές είναι παρόντες μόνο κατά την ψηφοφορία και όχι κατά την διεξαγωγή της συζήτησης. Θα πρέπει για το λόγο αυτό να προβλεφθεί στο άρθρο 67 ότι η Βουλή «δεν μπορεί να συνεδριάσει χωρίς την παρουσία του ενός τετάρτου του όλου αριθμού των βουλευτών» 14 ( Γεραπετρίτης, 2013β). Η συχνή απουσία του Πρωθυπουργού και των υπουργών από το Κοινοβούλιο υποβαθμίζει περαιτέρω τον ρόλο του. Απαραίτητο είναι επίσης να αποφεύγεται η συχνή επίκληση του επείγοντος και του κατεπείγοντος γιατί έτσι δεν υπάρχουν οι εγγυήσεις ουσιαστικού διαλόγου και στην ουσία η βουλή καλείται να επικυρώσει κυβερνητικές, αν όχι τροϊκανές αποφάσεις. Ανάλογη κριτική ασκείται στα πολυνομοσχέδια και τα απέραντα νομοσχέδια του ενός άρθρου που πολλές φορές υπερβαίνουν και τις 200 σελίδες και επί των οποίων οι βουλευτές δεν έχουν τη δυνατότητα να διαφοροποιηθούν. Καίριο πλήγμα στο κύρος του Κοινοβουλίου και υποκατάσταση της νομοθετικής από την εκτελεστική λειτουργία συνιστά και η υπερβολική χρήση των πράξεων νομοθετικού περιεχομένου 14 Το άρθρο 67 προβλέπει ότι η Βουλή δεν μπορεί να αποφασίσει χωρίς την απόλυτη πλειοψηφία των παρόντων μελών, που όμως δεν μπορεί να είναι μικρότερη από το ένα τέταρτο του όλου αριθμού των βουλευτών. 17

18 (ΠΝΠ) που προβλέπονται για περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης που προβλέπονται στο άρθρο 44 παρ. 1. Ο πολλαπλασιασμός των πράξεων νομοθετικού περιεχομένου με σκοπό την παράκαμψη της τακτικής νομοθετικής διαδικασίας, μέσω της Βουλής και την πρόληψη όχι μόνο διαφωνιών βουλευτών, αλλά και μαζικών εκδηλώσεων διαμαρτυρίας δεν συνάδει με το δημοκρατικό πολίτευμα. Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθεί ότι η Κυβέρνηση έχει εκδώσει σε χρονικό διάστημα 18 μηνών πάνω από 20 ΠΝΠ 15. Σε μελλοντική συνταγματική αναθεώρηση πρέπει να επαναρυθμιστούν οι νομοθετικές αρμοδιότητες της εκτελεστικής εξουσίας και να επιτρέπεται ο δικαστικός έλεγχος για το αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζει το άρθρο 44 παρ. 1. Παρατηρείται συχνά κατά παράβαση του Συντάγματος η εισαγωγή για συζήτηση στη Βουλή νομοσχεδίων τα οποία περιέχουν διατάξεις άσχετες με το κύριο αντικείμενό τους και περαιτέρω άσχετων με το τελευταίο προσθηκών ή τροπολογιών ( άρθρο 74 παρ. 5 εδαφ. β και γ ), αφού υπάρχει η ασφαλιστική δικλείδα του εδαφ. στ της παρ. 5 του άρθρου 74 Συντ. («σε περίπτωση αμφισβήτησης αποφαίνεται η Βουλή»). Το εδάφιο αυτό αδρανοποιεί ουσιαστικά τα αντίστοιχα β και γ αφού αναθέτει την κρίση (μόνο) στη Βουλή. Αποκλείει έτσι έμμεσα τον δικαστικό έλεγχο, παρά το γεγονός ότι η ύπαρξη άσχετων με το κύριο αντικείμενο του νόμου διατάξεων συνιστά πρόδηλα θέμα αναγόμενο στο περιεχόμενο του τελευταίου (και με την έννοια της παρ. 4 του άρθρου 93 Συντ.), και όχι στα interna corporis του νομοθετικού σώματος. Κατά συνέπεια υπάρχουν αρκετοί νόμοι που περιέχουν άσχετες με το κύριο αντικείμενό τους διατάξεις, αφού η κοινοβουλευτική πλειοψηφία πειθήνια αποδέχεται τα κυβερνητικά νομοσχέδια και συχνά τα επιβαρύνει με άσχετες τροπολογίες της τελευταίας στιγμής προερχόμενες από τους βουλευτές (Χρυσόγονος, 2011). Το ζήτημα της σύστασης των εξεταστικών επιτροπών και της απαιτούμενης πλειοψηφίας αποδοχής τους προβλέπονται στο άρθρο 68 παρ. 2 του Συντάγματος και εξειδικεύονται στον Κανονισμό της Βουλής. Συγκεκριμένα ορίζεται για τη σύσταση εξεταστικής επιτροπής πρέπει να υπερψηφίσει την πρόταση η απόλυτη πλειοψηφία των παρόντων βουλευτών, η οποία δεν μπορεί να είναι μικρότερη από τα δύο πέμπτα του συνόλου τους. Με τον τρόπο αυτό προκρίνεται ότι η σύσταση εξεταστικής επιτροπής υπόκειται στον κανόνα της πλειοψηφίας και σε βάρος της διασφάλισης των δικαιωμάτων της μειοψηφίας, αν και η ελεγκτική φύση του μέσου αυτού θα δικαιολογούσε την αντίθετη επιλογή. 16 Επιβάλλεται κατά την άποψή μας η αναθεώρηση των προϋποθέσεων συγκρότησης και τρόπου λειτουργίας των εξεταστικών επιτροπών έτσι ώστε να διασφαλιστεί η δυνατότητα σύστασής τους και χωρίς τη σύμπραξη της πλειοψηφίας. Επειδή πρόκειται για την ουσιαστικότερη μορφή κοινοβουλευτικού ελέγχου αυτή θα πρέπει να αποτελεί δικαίωμα της αντιπολίτευσης. Οι εξεταστικές επιτροπές μπορεί θεσμικά να λειτουργήσουν ως οιονεί ανεξάρτητα σώματα έρευνας και αυτοελέγχου και γι αυτό έχει προταθεί (Σωτηρέλης, 2011) και η συμμετοχή ορισμένων εξωκοινοβουλευτικών προσωπικοτήτων, ώστε να περιορισθούν τα περιθώρια μικροκομματικών επιλογών. Υπό το πρίσμα αυτό θα μπορούσε με θετική ψήφο των δύο πέμπτων του αντιπροσωπευτικού σώματος, έστω και με ενάντια την πλειοψηφία των παρόντων ή ακόμα και του όλου αριθμού των βουλευτών να συσταθούν εξεταστικές επιτροπές έστω και μία ή δύο σε κάθε 15 Αποκορύφωμα όλων ήταν το κλείσιμο της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης με ΠΝΠ, εν μία νυκτί τον Ιούνιο του Στο θέμα αυτό έχουν υπάρξει διαφορετικές απόψεις από τους Συνταγματολόγους, όπως φαίνεται από τη σχετική βιβλιογραφία στο περιοδικό Το Σύνταγμα το έτος Επίσης Γεραπετρίτης, 2013β. 18

19 βουλευτική σύνοδο. 17 Η συχνότερη σύσταση των εξεταστικών επιτροπών και ιδίως χωρίς τη σύμπραξη της πλειοψηφίας, καθώς και η υιοθέτηση ενός ενιαίου πορίσματος ως αποτέλεσμα της συγκρότησής τους, θα αποτελούσε ένα ουσιαστικό βήμα αναβάθμισης του κοινοβουλευτικού ελέγχου. Αποφασιστικά θα συνέδραμε η αναβάθμιση του ρόλου των κοινοβουλευτικών ομάδων τόσο στο επίπεδο του Κοινοβουλίου όσο και στο επίπεδο των ενδοκομματικών διαδικασιών. Η ενδυνάμωση της θέσης της αντιπολίτευσης και των μέσων του κοινοβουλευτικού ελέγχου (π.χ. μείωση του χρόνου ομιλίας των Υπουργών και των κοινοβουλευτικών εκπροσώπων προς όφελος των μεμονωμένων βουλευτών) κρίνεται απαραίτητη. Αυτά τα ζητήματα δεν απαιτούν συνταγματική αναθεώρηση, αρκεί αλλαγή του Κανονισμού της Βουλής. Η θητεία της Βουλής θα πρέπει να μην διακόπτεται πρόωρα άνευ λόγου και αιτίας και αυτό μπορεί να αποφευχθεί με την καθιέρωση της άμεσης από το εκλογικό σώμα εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας και του περιορισμού της δυνατότητας της Κυβέρνησης να διαλύει πρόωρα τη Βουλή με την προσχηματική επίκληση του αναφερόμενου στο άρθρο 41 παρ. 2 «εθνικού θέματος εξαιρετικής σημασίας». Θα μπορούσε αντίθετα η Βουλή να αυτοδιαλύεται με αυξημένη πλειοψηφία. Η Βουλή πρέπει να εμπλέκεται πιο ουσιαστικά στην επιλογή της ηγεσίας της δικαιοσύνης κατά το πρότυπο των ανεξάρτητων αρχών. Με τον ν. 3841/2010 έχει μόνο γνωμοδοτικό ρόλο. Επιβάλλεται λοιπόν η αλλαγή του τρόπου ανάδειξης της ηγεσίας της με την αναθεώρηση του άρθρου 90 5 Σ. Η εξέλιξη αυτή θα βοηθήσει στην ενίσχυση της ανεξαρτησίας της και στην αποτροπή κυβερνητικών παρεμβάσεων στο έργο της. Η αναβάθμιση της δικαιοσύνης θα αποτελέσει ένα ισχυρό θεσμικό αντίβαρο στην πανίσχυρη εκτελεστική εξουσία. Υποστηρίζεται επίσης ότι ένα ισχυρό νομοθετικό αντίβαρο της εκτελεστικής εξουσίας θα μπορούσε να αποτελέσει μια δεύτερη βουλή της οποίας η θητεία δεν θα συνέπιπτε με αυτή της πρώτης, τα δε μέλη της θα εκλέγονταν από τις περιφέρειες του κράτους, κατ αναλογία του πληθυσμού τους, τις οποίες και θα εκπροσωπούσαν πολιτικά (Κασιμάτης, 2013). Το δεύτερο αυτό νομοθετικό σώμα θα μπορούσε να συμμετέχει στην άσκηση της νομοθετικής λειτουργίας εγκρίνοντας ή απορρίπτοντας τις αποφάσεις του πρώτου. Παρότι η παράδοση της χώρας μας είναι σταθερά προσανατολισμένη στο σύστημα της μονήρους Βουλής ( πλην των Σ. του 1844 και του 1927 με τα οποία ιδρύθηκε και λειτούργησε αλλά για βραχεία περίοδο, Γερουσία) η δεύτερη Βουλή θα δρούσε εξισορροπητικά περιορίζοντας την αυτοδυναμία της ελεγχόμενης από την κυβερνητική πλειοψηφία πρώτης Βουλής, ενώ θα συνέβαλε αποφασιστικά στη μείωση της πολυνομίας, στην άμβλυνση της προχειρότητας της νομοθετικής προπαρασκευής και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας του νομοθετικού έργου. Παράλληλα, θα συντελούσε στην άμβλυνση του κρατικού συγκεντρωτισμού και στην πολιτική ενίσχυση των περιφερειών τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. 17 Το Σύνταγμα του 1927 προέβλεπε ότι η Βουλή υποχρεούνταν να συγκροτεί εξεταστικές επιτροπές με αίτηση του ενός τρίτου (1/3) του όλου αριθμού των βουλευτών (άρθρο 55). 19

20 4.4. Τα αντίβαρα της άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας Στο Σύνταγμά μας προβλέπεται ήδη από το 1975 το δημοψήφισμα ως θεσμός άμεσης δημοκρατίας. Ήδη με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1986 και τον εκτελεστικό νόμο 4023/2011 κατοχυρώνονται δύο είδη δημοψηφίσματος: αφενός για κρίσιμα εθνικά θέματα και αφετέρου για ψηφισμένα νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, εκτός από τα δημοσιονομικά. Αρμόδιο όργανο για την απόφαση διεξαγωγής δημοψηφίσματος είναι η Βουλή κατόπιν πρότασης της Κυβέρνησης για εθνικά θέματα και κατόπιν πρότασης των 2/5 του όλου αριθμού των βουλευτών για σοβαρά κοινωνικά ζητήματα. Ωστόσο ο θεσμός παρέμεινε μέχρι σήμερα ανενεργός αφού με το ισχύον Σύνταγμα ουδέποτε διενεργήθηκε δημοψήφισμα. Καμία κυβέρνηση δεν αποφάσισε την ενεργοποίησή του και όσες φορές η αντιπολίτευση το ζήτησε η πρωτοβουλία δεν ευοδώθηκε. Παρά τις όποιες αντιρρήσεις που διατυπώνονται εναντίον του θεσμού, το δημοψήφισμα αποτελεί το κατεξοχήν μέσο που εξασφαλίζει στον πολίτη τη δυνατότητα να αποφασίζει αδιαμεσολάβητα. Υπό την έννοια αυτή συνιστά ταυτόχρονα συμμετοχικό θεσμό, αποκαλύπτοντας τα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας (Ξηρός, 2011). Η λελογισμένη υιοθέτηση μορφών άμεσης δημοκρατίας, τόσο ως προς τη λήψη αποφάσεων ( δημοψήφισμα με πρωτοβουλία όλων των παραγόντων του πολιτεύματος Βουλή, Πρόεδρος, Κυβέρνηση με προέχοντα όμως τον ρόλο της λαϊκής πρωτοβουλίας με την συλλογή υπογραφών) όσο και ως προς την άσκηση του νομοθετικού έργου (θεσμός λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας κατ αντιστοιχία με τον υπάρχοντα στην ΕΕ μετά την Συνθήκη της Λισαβόνας, αλλά και από άλλους φορείς πχ τοπική αυτοδιοίκηση) θα μπορούσε να λειτουργήσει προς την κατεύθυνση της αναζωογόνησης των κουρασμένων αντανακλαστικών της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ενίσχυσης της δημοκρατικής βάσης του κράτους, μέσω της ενεργότερης και ουσιαστικότερης πολιτικής συμμετοχής του λαού στις αποφάσεις που τον αφορούν (Σωτηρέλης, 2014). Η εμφύτευση στην αντιπροσωπευτική στοιχείων άμεσης δημοκρατίας είναι ευκταία με την προϋπόθεση όμως να μην υποσκάψει το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η αναθεώρηση του θεσμού του δημοψηφίσματος και η εισαγωγή της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας πρέπει να σχεδιαστούν με ασφαλιστικές δικλείδες έναντι πιθανών καταχρήσεων που θα οδηγούσαν σε συμπίεση δικαιοκρατικών εγγυήσεων( Παπαδοπούλου, 2013). Μπορούν έτσι να αποτελέσουν ένα θεσμικό αντίβαρο στον πλειοψηφικό κοινοβουλευτισμό. 5. Αντί επιλόγου Η πρωτοφανής κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καθιστά αδήριτη την ανάγκη σήμερα να υπάρξουν άμεσες αλλαγές τόσο θεσμικού περιεχομένου όσο και νοοτροπίας, έτσι ώστε να αποφευχθούν τα λάθη του παρελθόντος και να αναβαθμιστεί το πολιτικό σύστημα της χώρας. Η καλύτερη λειτουργία των θεσμών μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας. Απαιτείται να υπάρξει ένα θεσμικό συνεργατικό πλαίσιο, στο οποίο οι βασικοί πολιτικοί παίκτες, κόμματα, ομάδες πίεσης, θα πρέπει να συναινέσουν, έτσι ώστε και να επιβιώσει και να αναπτυχθεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία στη χώρα μας. Η αναθεώρηση του Συντάγματος μολονότι δεν είναι πανάκεια, μπορεί να αποβεί ένα χρήσιμο εργαλείο για κάποιες από αυτές τις αλλαγές, αρκεί να επιδιωχθεί ο ουσιαστικός διάλογος και η αποφυγή μικροκομματικών συμφερόντων. 20