2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας

Transcript

1 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ «Εκπαίδευση ενηλίκων στην απόκτηση βασικών δεξιοτήτων στις Νέες Τεχνολογίες: Η εφαρμογή του προγράμματος ΗΡΩΝ στην Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Κεντρικής Μακεδονίας» Γεώργιος Δ. Καρατάσιος 1, Αμαλία E. Καραμήτρου 2, Δήμητρα Μάντζαρη 3, Δημήτρης Νικολαϊδης 4 1 Μαθηματικός, Δρ. Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ., Περιφερειακή Δ/νση Α /θμιας & Β /θμιας Εκπ/σης Κ.Μακεδονίας karatasios@sch.gr 2 Φιλόλογος, M.A., M.Phil, Περιφερειακή Δ/νση Α /θμιας & Β /θμιας Εκπ/σης Κ.Μακεδονίας amaliaclass@hotmail.com 3 Οικονομολόγος, MSc στα Πληροφοριακά Συστήματα, Περιφερειακή Δ/νση Α /θμιας & Β /θμιας Εκπ/σης Κ.Μακεδονίας mantz2004@yahoo.gr 4 Μηχανολόγος Μηχανικός Α.Π.Θ., MSc στην Τεχνολογία Προηγμένων Υλικών, Περιφερειακή Δ/νση Α /θμιας & Β /θμιας Εκπ/σης Κ.Μακεδονίας dimnicolaidis@yahoo.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στις μέρες μας, η δια βίου μάθηση αποτελεί τη βασική αρχή, η οποία συνέχει ολόκληρο το φάσμα της ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής. Παράλληλα,, η σύγκλιση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.) σηματοδοτεί τις εξελίξεις στους περισσότερους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στο πλαίσιο αυτό καταβάλλεται συστηματική προσπάθεια για την ενσωμάτωση των Νέων Τεχνολογιών σε όλες τις βαθμίδες και σε όλους τους τύπους εκπαίδευσης. Σκοπός του άρθρου είναι να παρουσιαστεί μια πρώτη αποτύπωση της εφαρμογής του Προγράμματος «ΗΡΩΝ - Εκπαίδευση Ενηλίκων στην απόκτηση βασικών δεξιοτήτων στις Νέες Τεχνολογίες» στην Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Κεντρικής Μακεδονίας κατά τη διάρκεια της διετίας και να εξαχθούν κάποια αρχικά συμπεράσματα, όπου αυτό είναι στατιστικά ασφαλές, σχετικά με το επίπεδο αποδοχής της Πράξης και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της ομάδαςστόχου. Στην εισαγωγή της εργασίας επιχειρείται, μέσα από μία σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση, να καταδειχθεί τόσο η σημασία της εκπαίδευσης ενηλίκων στη σημερινή κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα, όσο και η ανάγκη απόκτησης βασικών δεξιοτήτων στη χρήση των Τ.Π.Ε. από την πλειονότητα των πολιτών. Ακολουθεί μία συνοπτική παρουσίαση της ταυτότητας του Έργου σε πανελλαδικό επίπεδο και της βασικής σκοποθεσίας του. Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο στόχος της εργασίας και γίνεται αναφορά [1367]

2 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» στην πηγή των στατιστικών δεδομένων. Όσον αφορά στην υλοποίηση του Προγράμματος «ΗΡΩΝ» στους Νομούς της Κεντρικής Μακεδονίας, παρατίθενται, ανά γεωγραφική περιοχή, στοιχεία σχετικά με το σύνολο των εκπαιδευομένων, τον αριθμό των τμημάτων που λειτούργησαν, το φύλο των καταρτιζομένων, την ηλικιακή τους κατανομή, το επίπεδο εκπαίδευσης που κατείχαν οι συμμετέχοντες και την επαγγελματική τους κατάσταση. Τα αποτελέσματα της καταγραφής φανερώνουν το ενδιαφέρον των πολιτών για τη συγκεκριμένη Πράξη. Το υλικό της αρχικής αυτής αποτίμησης θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση-οδηγό για περαιτέρω ποιοτική ανάλυση του θεσμού, που θα είχε ως στόχο, με την κατάλληλη στατιστική επεξεργασία, αφενός την πρόβλεψη για την μελλοντική εξέλιξη του Προγράμματος, αφετέρου τον προσδιορισμό των εκπαιδευτικών αναγκών των συμμετεχόντων και τη βελτίωση της δράσης. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Εκπαίδευση Ενηλίκων, Δια βίου μάθηση, Επιμόρφωση, Επιμορφωτικό Πρόγραμμα, Νέες Τεχνολογίες, ΗΡΩΝ, λειτουργίες διαδικτύου, βασικές δεξιότητες, κατάρτιση, εργασία, απασχόληση. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 Οι ραγδαίες και ουσιαστικές αλλαγές στον τεχνολογικό, επιστημονικό και κοινωνικό τομέα, που σηματοδοτούν τη σύγχρονη εποχή, καθιστούν επιβεβλημένη την ανάγκη για επικαιροποίηση και διαρκή αναβάθμιση του γνωσιακού κεφαλαίου των πολιτών, προκειμένου να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες απαιτήσεις της προσωπικής και εργασιακής τους ζωής. Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ψήφισμά του που δημοσιεύτηκε στην Επίσημη εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2002:C163/1) τονίζει ότι : «η δια βίου μάθηση πρέπει να καλύπτει την εκπαίδευση από την προσχολική ηλικία έως την περίοδο μετά τη συνταξιοδότηση, καθώς και όλο το φάσμα των επίσημων, των ανεπίσημων και των άτυπων μορφών μάθησης. Ως δια βίου μάθηση νοείται κάθε δραστηριότητα που αναλαμβάνεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής, με στόχο τη βελτίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων σε μια προοπτική ατομικής ανάπτυξης, συνδεόμενη με την απασχόληση». ( 2005). Στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης, η Εκπαίδευση Ενηλίκων αφορά οποιαδήποτε μαθησιακή διαδικασία ή πρόγραμμα σκόπιμα σχεδιασμένο από κάποιον εκπαιδευτικό φορέα, για να ικανοποιεί οποιαδήποτε ανάγκη κατάρτισης ή ενδιαφέρον, που ενδέχεται να πραγματοποιηθεί σε οποιαδήποτε στάδιο της ζωής ενός ανθρώπου που έχει υπερβεί την ηλικία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η «σφαίρα» της, επομένως, καλύπτει μη επαγγελματικές, επαγγελματικές, γενικές, τυπικές και μη τυπικές σπουδές, 1 Την εργασία συνέταξαν ο Γεώργιος Δ. Καρατάσιος και η Αμαλία Ε. Καραμήτρου. Τα στατιστικά δεδομένα επεξεργάστηκαν η Δήμητρα Μάντζαρη και ο Δημήτρης Νικολαϊδης. Τα αριθμητικά στοιχεία συγκέντρωσαν ο Πρόεδρος και τα μέλη της Περιφερειακής Επιτροπής Κεντρικής Μακεδονίας για την περίοδο , Γεώργιος Δ. Καρατάσιος, Μαρία Σαρίκα, Ευθύμιος Χαρμαντζής, σε συνεργασία με τις Νομαρχιακές Επιτροπές. [1368]

3 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ καθώς επίσης και την εκπαίδευση που έχει συλλογικό, κοινωνικό σκοπό (ΟΟΣΑ 1977). Ο Κόκκος (1999, σελ. 33) χαρακτηριστικά αναφέρει ότι: «η εκπαίδευση ενηλίκων είναι η παροχή σχεδιασμένων μαθησιακών δραστηριοτήτων σε ώριμα άτομα με κριτήρια την υπευθυνότητα και την κοινωνική τους εμπειρία». Παράλληλα, ο συναφής όρος «δια βίου εκπαίδευση» αναφέρεται σε «οποιαδήποτε μορφή συστηματικής εκπαίδευσης, η οποία έχει μια ανθρωπιστική βάση και στοχεύει στη μόρφωση του ενήλικα, η οποία μπορεί να λάβει χώρα σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής του (Jarvis, 2004). Η δια βίου εκπαίδευση αποτελεί σήμερα βασικό στοιχείο του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου γιατί συνδέεται με τις ανάγκες της διαρκώς μεταβαλλόμενης αγοράς εργασίας και τις οικονομικές αλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο. Κάτω από αυτές τις συνθήκες γίνεται κατανοητό ότι η εφάπαξ τυπική ενδοσχολική εκπαίδευση δεν είναι πλέον αρκετή για να καλύψει την ποικιλία των σύγχρονων εκπαιδευτικών αναγκών, οι οποίες έχουν αυξηθεί γεωμετρικά με την εφαρμογή των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (ΤΠΕ), δηλαδή το σύνολο των τεχνολογιών διαχείρισης της πληροφορίας και των τεχνολογιών τηλεματικής, σε όλους σχεδόν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ωστόσο, παρά τη συμβολή των Νέων Τεχνολογιών στην επίλυση πολλών μορφωτικών, κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων (Ζακόπουλος, 2005), η γενίκευση της χρήσης τους έχει επιφέρει νέες ανισότητες. Οι ηλεκτρονικά αναλφάβητοι πολίτες κινδυνεύουν να μείνουν τελικά αμέτοχοι θεατές στις παρυφές μιας κοινωνίας και μιας οικονομίας άμεσα εξαρτημένων από την τεχνολογία. Οι ΤΠΕ αφενός αλλάζουν τους τρόπους μάθησης, επικοινωνίας, συναλλαγής, υγειονομικής περίθαλψης και διασκέδασης, αφετέρου δημιουργούν καινούργιες συνθήκες εργασίας, απαιτούν νέες δεξιότητες και επιβάλλουν την ανανέωση των εκπαιδευτικών συστημάτων (Μπαλατζάρας, 2005). ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΗΡΩΝ» Η Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Γ.Γ.Ε.Ε.) του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων (Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων από τον Οκτώβριο του 2009 και εξής) σχεδίασε το επιμορφωτικό πρόγραμμα «Εκπαίδευση Ενηλίκων στην απόκτηση βασικών δεξιοτήτων στις Νέες Τεχνολογίες Ήρων» με σκοπό την καταπολέμηση του ψηφιακού αναλφαβητισμού και την εκπαίδευση ενηλίκων πολιτών (εργαζομένων και ανέργων) στην Πληροφορική. Αρχικός στόχος του Προγράμματος ήταν η εκπαίδευση πολιτών, που προέρχονταν από κοινωνικά ευαίσθητες ομάδες αλλά και από το γενικό πληθυσμό (επαγγελματίες, αγρότες, επιχειρηματίες, νοικοκυρές, κ.τ.λ.) με ανάγκη απόκτησης γνώσεων ΤΠΕ (δικτυακός τόπος ΙΔΕΚΕ, 2007). Σύμφωνα με τον αρχικό προγραμματισμό, η συγκεκριμένη πράξη προέβλεπε τη σύσταση τμημάτων μάθησης, που αντιστοιχούσαν σε ώρες εκπαίδευσης. Για την περίοδο (α φάση) το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Ι.Δ.ΕΚ.Ε.) και συγχρηματοδοτήθηκε κατά 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (Ε.Κ.Τ.) και [1369]

4 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» κατά 25% από εθνικούς πόρους. Τα τμήματα μάθησης είχαν διάρκεια 50 διδακτικών ωρών και λειτούργησαν σε κύκλους δέκα εβδομάδων, στα εργαστήρια Πληροφορικής των σχολικών μονάδων. Σε κάθε τμήμα προβλεπόταν κατ ελάχιστο η συμμετοχή δώδεκα ατόμων, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η πρακτική εξάσκηση των εκπαιδευομένων σε ατομικό υπολογιστή και, κατά συνέπεια, η εμπέδωση των αναφερόμενων θεμάτων. Η επιτυχής αποφοίτηση από το πρόγραμμα, σύμφωνα με το νόμο 3369/ (άρθρο 5), οδήγησε σε «Πιστοποιητικό Επιμόρφωσης» ( Οι κυριότεροι στόχοι του Προγράμματος «ΗΡΩΝ» διαρθρώνονται στις παρακάτω ενότητες: α) βασικές αρχές λειτουργίας και χρήσης του υπολογιστή και του διαδικτύου, β) χρήση λειτουργικού συστήματος Windows, γ) χρήση κειμενογράφου (MS Word), δ) βασικές λειτουργίες του διαδικτύου, ε) χρήση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ), στ ) αναζήτηση πληροφοριών στο διαδίκτυο, ζ) υπηρεσίες που προσφέρονται από το διαδίκτυο για την εξυπηρέτηση των πολιτών (υποβολή φορολογικών δηλώσεων, επικοινωνία με κυβερνητικά όργανα, κλπ), ηλεκτρονικές συναλλαγές (αγορές, κλπ), και άλλα θέματα. Ειδικότεροι στόχοι του Προγράμματος ορίζονται η περιοδική επιμόρφωση πολιτών στη χρήση υπηρεσιών βασισμένων στις Τ.Π.Ε. και η εξατομικευμένη και σε βάθος χρόνου υποστήριξη νέων χρηστών των ΤΠΕ στο πλαίσιο του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος. Ως αναμενόμενα ποιοτικά αποτελέσματα και οφέλη για τους πολίτες ορίζονται: η πρόσβαση σε υπηρεσίες που προσφέρονται κυρίως μέσω διαδικτύου, ταχύτερη και αποτελεσματικότερη εξυπηρέτηση των πολιτών κατά τις συναλλαγές τους με Υπηρεσίες, Οργανισμούς, κλπ, αναγνώριση του κοινωνικού ρόλου του σχολείου και του ανθρώπινου δυναμικού του ως κοινότητας με ευρύτερες δυνατότητες συμβολής στην τοπική ανάπτυξη, πέραν της καθαρά εκπαιδευτικής αποστολής τους, καλύτερες δυνατότητες προσέγγισης και κατανόησης, από τους συμμετέχοντες πολίτες, του κόσμου και των ενδιαφερόντων των παιδιών τους και άμβλυνση των μεταξύ τους διαφορών, εμπλουτισμός του γνωστικού κεφαλαίου και καταπολέμηση του τεχνολογικού αναλφαβητισμού, αποτροπή κινδύνων κοινωνικού αποκλεισμού, καλύτερη προσαρμογή και ανταπόκριση στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες, άμβλυνση των ανισοτήτων όσον αφορά την πρόσβαση στην πληροφορία, ομαλότερη ένταξη στην Κοινωνία της Πληροφορίας, συμμετοχή στα προγράμματα Δια Βίου Εκπαίδευσης, δυνατότητα αξιοποίησης των εργαλείων των Νέων Τεχνολογιών από τους πολίτες στο χώρο της εργασιακής τους απασχόλησης και γενικότερα στην καθημερινότητά τους, [1370]

5 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ βελτίωση των όρων απασχόλησης και απασχολησιμότητας, προαγωγή νέων μορφών συλλογικότητας και συνεργασίας και γενικά ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής κυρίως σε τοπικό επίπεδο, αλλά και σε εθνικό, τόνωση της τοπικής οικονομίας. ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ Η παρούσα εργασία αποτελεί μία πρώτη καταγραφή της εφαρμογής του Προγράμματος «ΗΡΩΝ» στην Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Κεντρικής Μακεδονίας κατά την περίοδο (α φάση). Δίνονται στοιχεία που αφορούν στο σύνολο των εκπαιδευομένων που συμμετείχαν στο Πρόγραμμα, στον αριθμό των τμημάτων που λειτούργησαν, στο φύλο των επιμορφούμενων, στην ηλικιακή τους κατανομή, στο επίπεδο εκπαίδευσης που κατείχαν οι συμμετέχοντες και στην επαγγελματική τους κατάσταση. Τα δεδομένα παρουσιάζονται ανά γεωγραφική περιοχή εφαρμογής του προγράμματος. Η παράθεση των στατικών στοιχείων που ακολουθεί συνιστά την αποτύπωση ενός θεσμού κατά τα πρώτα στάδια της υλοποίησής του και καταδεικνύει το ενδιαφέρον αλλά και την ανάγκη των ενήλικων συμπολιτών μας για κατάρτιση/επιμόρφωση στις βασικές δεξιότητες χρήσης των Τ.Π.Ε. Έχοντας ως προτεραιότητα να χαρτογραφήσουμε το δημογραφικό προφίλ των συμμετεχόντων και να προσδιορίσουμε τα ατομικά χαρακτηριστικά της ομάδας-στόχου, αποφύγαμε την αναφορά των οικονομοτεχνικών στοιχείων της Πράξης. Ευελπιστούμε ότι το παρόν υλικό, σε συνδυασμό με τα απαιτούμενα μεθοδολογικά εργαλεία έρευνας, θα μπορούσε να αποτελέσει στο μέλλον τη βάση για μια ποιοτική ανάλυση του θεσμού, που θα επέτρεπε τη εξαγωγή ασφαλών στατιστικών συμπερασμάτων και την ουσιαστική αξιολόγηση της εφαρμογής. Η προσέγγιση αυτή θα συνέβαλε τόσο στη διαπίστωση της στάσης των ενηλίκων σε θέματα κατάρτισης στις Νέες Τεχνολογίες και στις πραγματικές εκπαιδευτικές τους ανάγκες, όσο και στη βελτίωση της οργάνωσης, του περιεχομένου και των υποδομών ανάλογων δράσεων. Την ευθύνη για την υλοποίηση του Προγράμματος σε επίπεδο νομών είχαν οι αντίστοιχες Νομαρχιακές Επιτροπές, ενώ για το σύνολο της Κεντρικής Μακεδονίας υπεύθυνη ήταν η αντίστοιχη Περιφερειακή Επιτροπή με πρόεδρο των τότε Περιφερειακό Διευθυντή Εκπαίδευσης Κεντρικής Μακεδονίας, Γεώργιο Δ. Καρατάσιο (και εκ των συντακτών του ανά χείρας άρθρου). ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ Σύμφωνα, λοιπόν, με τα στοιχεία της Περιφερειακής Επιτροπής, κατά τη διετία στην Κεντρική Μακεδονία επιμορφώθηκαν ενήλικες (Πίνακας Π1). Ειδικότερα, στο Νομό Θεσσαλονίκης, οι εκπαιδευθέντες ανέρχονται σε ( ), καλύπτοντας ποσοστό 60,55% (32,3%+28,25%), επί του συνόλου. Το υψηλότερο ποσοστό συμμετοχής παρατηρείται στο αστικό κέντρο της Ανατολικής Θεσσαλονίκης με [1371]

6 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» επιμορφούμενους (32,30%), ενώ το χαμηλότερο στο Νομό Κιλκίς με 1259, ποσοστό 5,19%. ΕΚΠΑΙΔΕΥΜΕΝΟΙ % ΠΕΡΙΦ ΑΝ. ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,30% ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,25% ΗΜΑΘΙΑ ,11% ΚΙΛΚΙΣ ,19% ΠΕΛΛΑ ,02% ΠΙΕΡΙΑ ,16% ΣΕΡΡΕΣ ,50% ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ,46% ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ,00% ΠΙΝΑΚΑΣ Π.1 : ΣΥΝΟΛΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΘΕΝΤΩΝ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΜΗΜΑΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ Στον πίνακα Π.2 παρατηρούμε ότι για τη χρονική περίοδο στην Κεντρική Μακεδονία λειτούργησαν συνολικά τμήματα επιμόρφωσης ενηλίκων στο συγκεκριμένο Πρόγραμμα. Τα περισσότερα τμήματα συγκροτήθηκαν στο Νομό Θεσσαλονίκης και ειδικότερα 558 (34,53%) στην Ανατολική Θεσσαλονίκη και 439 (27,17%) στη Δυτική Θεσσαλονίκη. Στο Κιλκίς λειτούργησαν 79 τμήματα (4,89%), ο χαμηλότερος δηλαδή αριθμός τμημάτων κατά την περίοδο σε Νομαρχιακό επίπεδο. ΤΜΗΜΑΤΑ % ΠΕΡΙΦ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,53% ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,17% ΗΜΑΘΙΑ 102 6,31% ΚΙΛΚΙΣ 79 4,89% ΠΕΛΛΑ 124 7,67% ΠΙΕΡΙΑ 112 6,93% ΣΕΡΡΕΣ 105 6,50% ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ 97 6,00% ΣΥΝΟΛΟ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ Π2. : ΣΥΝΟΛΟ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΗΝ 1616 ΠΕΡΙΟΔΟ ,00% ΦΥΛΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ Από τον πίνακα Π.3 και την κατανομή των εκπαιδευομένων ανά φύλο στην Κεντρική Μακεδονία κατά τη διετία , αποκαλύπτεται ότι η συντριπτική πλειοψηφία είναι γυναίκες ( επιμορφούμενες 70,85%) σε σχέση με τους άντρες (7.062 επιμορφούμενοι 29,15%). Τα ποσοστά της κατανομής ανά φύλο στις οκτώ Νομαρχιακές δομές κυμαίνονται για τις γυναίκες από 67,86% στην Ανατολική Θεσσαλονίκη έως 78% στη Χαλκιδική. Αντίστοιχα για τους [1372]

7 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ άνδρες, πρώτη σε ποσοστό συμμετοχής αναδεικνύεται η Ανατολική Θεσσαλονίκη με 32,14% και τελευταία η Χαλκιδική με 22%. ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ % Α/Α+Γ % Γ/Α+Γ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,14% 67,86% ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,52% 73,48% ΗΜΑΘΙΑ ,91% 70,09% ΚΙΛΚΙΣ ,77% 68,23% ΠΕΛΛΑ ,25% 72,75% ΠΙΕΡΙΑ ,97% 70,03% ΣΕΡΡΕΣ ,27% 69,73% ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ,00% 78,00% ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ,15% 70,85% ΠΙΝΑΚΑΣ Π.3 : ΦΥΛΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ ΗΛΙΚΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ Στους πίνακες Π.4α και Π.4β παρατηρείται ότι όσον αφορά στην ηλικιακή κατανομή των εκπαιδευομένων στην Περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την περίοδο , το 60,28% ανήκει στην ηλικιακή κατηγορία των ετών και το 21,37% στην ομάδα των ετών. Τα ποσοστά των υπολοίπων ηλικιακών κατηγοριών είναι μονοψήφια ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΗΜΑΘΙΑ ΚΙΛΚΙΣ ΠΕΛΛΑ ΠΙΕΡΙΑ ΣΕΡΡΕΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Π.4α : ΗΛΙΚΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ TOTAL ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,70% 6,38% 3,41% 61,81% 23,81% 2,90% ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ,83% 4,52% 9,97% 58,34% 25,36% 0,98% ΗΜΑΘΙΑ ,75% 7,02% 12,11% 58,55% 19,07% 0,51% ΚΙΛΚΙΣ ,56% 4,21% 19,78% 66,96% 8,10% 0,40% ΠΕΛΛΑ ,83% 8,47% 13,44% 60,33% 15,33% 0,59% ΠΙΕΡΙΑ ,33% 5,28% 16,39% 59,12% 15,02% 1,85% ΣΕΡΡΕΣ ,74% 7,61% 12,50% 56,09% 19,61% 0,44% ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ,30% 5,74% 9,07% 63,64% 19,88% 1,36% ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ,58% 5,93% 9,30% 60,28% 21,37% 1,54% ΠΙΝΑΚΑΣ Π.4β: ΠΟΣΟΣΤΑ ΗΛΙΚΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ [1373]

8 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ Από τους πίνακες Π.5α και Π.5β παρατηρείται, με κριτήριο το επίπεδο εκπαίδευσης ανά περιοχή, ότι η συντριπτική πλειοψηφία των εκπαιδευομένων (51,82%) είναι απόφοιτοι Λυκείου. Οι περισσότεροι από αυτούς ανήκουν στη Δυτική Θεσσαλονίκη. Είναι γεγονός ότι το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο αντιστοιχεί και σε μεγαλύτερο αριθμό εκπαιδευομένων. Υπάρχει δηλαδή μία αναλογική σχέση από τους αναλφάβητους μέχρι τους αποφοίτους Λυκείου, με εξαίρεση το τελευταίο και ανώτατο επίπεδο εκπαίδευσης (ΑΕΙ/ΤΕΙ), όπου εκεί παρατηρείται ιδιαίτερα μειωμένο το ποσοστό συμμετοχής σε σχέση με την αμέσως προηγούμενη βαθμίδα. ΑΘ ΡΟ ΙΣΤΙΚΑ ΕΤH ΑΝΑΛΦ ΑΒΗΤΟ Ι ΔΗΜ Ο ΤΙΚΟ ΓΥΜ ΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΕΙ/ΤΕΙ ΑΝΑΤΟ ΛΙΚΗ Θ ΕΣ/ΝΙΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΗΜ ΑΘ ΙΑ ΚΙΛΚΙΣ ΠΕΛΛΑ ΠΙΕΡΙΑ ΣΕΡΡΕΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΣΥΝΟ ΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Π.5α : ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΕΙ/ΤΕΙ total 0,00% 8,23% 18,41% 42,63% 30,73% ,00% 5,89% 16,30% 56,30% 21,51% 6805 ΗΜΑΘΙΑ 0,00% 4,53% 9,21% 54,43% 31,84% 1966 ΚΙΛΚΙΣ 0,00% 2,78% 11,36% 63,62% 22,24% 1259 ΠΕΛΛΑ 0,00% 6,47% 14,91% 52,77% 25,84% 1838 ΠΙΕΡΙΑ 1,99% 6,71% 13,08% 57,04% 21,18% 1506 ΣΕΡΡΕΣ 0,00% 5,65% 15,67% 55,01% 23,67% 1576 ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ 0,00% 5,52% 15,42% 56,99% 22,07% 1323 ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ 0,12% 6,44% 15,75% 51,82% 25,87% ΠΙΝΑΚΑΣ Π.5β : ΠΟΣΟΣΤΑ ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ ΕΙΔΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ Από τους πίνακες Π.6α και Π.6β παρατηρείται, με κριτήριο την απασχόληση των επιμορφούμενων ανά περιοχή, ότι ο μεγαλύτερος αριθμός ανέργων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα συγκεντρώνεται στη Δυτική Θεσσαλονίκη, ενώ ο μεγαλύτερος αριθμός εργαζομένων στην Ανατολική Θεσσαλονίκη. Σε επίπεδο Κεντρικής Μακεδονίας, οι εργαζόμενοι (58,75%) αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των συμμετεχόντων. Ακολουθούν οι άνεργοι (19,79%), οι [1374]

9 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ασχολούμενοι με τα οικιακά, οι μη απασχολούμενοι και οι συνταξιούχοι. Οι οικονομικά ενεργοί πολίτες (εργαζόμενοι και συνταξιούχοι) σε ποσοστό 61,06% συνθέτουν τελικώς το υψηλότερο ποσοστό. Ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι να παρατηρήσουμε, ότι παρά τους χαμηλούς δείκτες (πίνακας Π.6γ), αυξητική είναι η τάση που παρατηρείται στις κατηγορίες των ανέργων και των ασχολουμένων με τα οικιακά. ΠΙΝΑΚΑΣ Π.6α : ΕΙΔΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΙΑΚΑ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ ΜΗ ΑΠΑΣΧΟΛ ΟΥΜΕΝΟΙ ΣΥΝΟΛΟ ΗΜΑΘΙΑ ΚΙΛΚΙΣ ΠΕΛΛΑ ΠΙΕΡΙΑ ΣΕΡΡΕΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΔΥΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΙΑΚΑ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ ΜΗ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥ ΜΕΝΟΙ ΣΥΝΟΛΟ 21,83% 5,54% 3,06% 0,99% 1,02% 32,44% 15,70% 5,78% 5,41% 0,61% 0,75% 28,24% ΗΜΑΘΙΑ 4,66% 1,84% 1,23% 0,15% 0,26% 8,14% ΚΙΛΚΙΣ 3,26% 0,85% 0,96% 0,08% 0,07% 5,21% ΠΕΛΛΑ 4,05% 1,54% 1,92% 0,17% 0,12% 7,79% ΠΙΕΡΙΑ 2,95% 1,80% 1,14% 0,07% 0,19% 6,16% ΣΕΡΡΕΣ 3,44% 1,38% 1,40% 0,12% 0,18% 6,53% ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ 2,86% 1,07% 1,23% 0,12% 0,20% 5,48% ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ 58,75% 19,79% 16,35% 2,31% 2,81% 100,00% ΠΙΝΑΚΑΣ Π.6β : ΠΟΣΟΣΤΑ ΕΙΔΟΥΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ [1375]

10 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» ΤΑΣΕΙΣ: ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΕΤΗ ΕΤΟΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΑΝΕΡΓΟΙ ΟΙΚΙΑΚΑ ΣΥΝΤΑΞΙΟΥΧΟΙ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ,00% 19,52% 16,30% 2,32% 2,86% ,13% 20,43% 16,47% 2,29% 2,68% ΤΑΣΗ ΠΤΩΣΗ ΑΝΟΔΟΣ ΑΝΟΔΟΣ ΠΤΩΣΗ ΠΤΩΣΗ ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΑΣΗΣ % -0,86% 0,90% 0,17% -0,04% -0,18% ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ Μ.Ο. 58,75% 19,79% 16,35% 2,31% 2,81% ΠΙΝΑΚΑΣ Π.6γ : ΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑ ΕΤΟΣ ΕΙΔΟΥΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ ΜΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Ο αριθμός των εκπαιδευομένων, το ενδιαφέρον που επέδειξαν και τα δύο φύλα, η πολύπλευρη κοινωνική, γεωγραφική και ηλικιακή αντιπροσώπευση που προκύπτει από το προφίλ των συμμετεχόντων καταδεικνύουν τα εξής: αφενός την κοινωνική απήχηση και την επιτυχία του προγράμματος, αφετέρου το ενδιαφέρον των πολιτών και τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για μόρφωση και εκπαίδευση πάνω σε πιστοποιημένες γνώσεις και δεξιότητες, που συμβάλλουν τόσο στην επαγγελματική αναβάθμισή τους, όσο και στην προσωπική και κοινωνική εξέλιξή τους. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το συντριπτικά υψηλότερο ποσοστό γυναικών, που επέλεξαν να παρακολουθήσουν το Πρόγραμμα καθώς και η ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκουν. Είναι προφανές ότι γυναίκες ενός συγκεκριμένου μορφωτικού επιπέδου, που βρίσκονται στην εργασιακά παραγωγική ηλικία των ετών παρουσιάζουν έλλειμμα βασικών γνώσεων στις Νέες Τεχνολογίες και αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα του τεχνολογικού αλφαβητισμού, είτε ως μέσου βελτίωσης της επαγγελματικής τους κατάστασης, είτε ως μέσου ανεύρεσης εργασίας με ποιοτικά χαρακτηριστικά μετά από μακρά περίοδο ανεργίας ή υποαπασχόλησης. Η αθρόα συμμετοχή τους καταδεικνύει επίσης την ύπαρξη έντονων εσωτερικών και εξωτερικών κινήτρων αλλά και τη διάθεσή τους να αφιερώσουν προσωπικό χρόνο για την απόκτηση νέων γνώσεων. Φυσικά, η αποτελεσματικότητα και η επιτυχία ενός εκπαιδευτικού προγράμματος ενηλίκων κρίνεται κυρίως από το πόσο σημαντική υπήρξε η συμβολή του στην ζωή των εκπαιδευόμενων και κατά πόσο ανταποκρίθηκε στις αρχικές τους προσδοκίες. Καθοριστικοί παράγοντες είναι επίσης η διάρκεια των μαθησιακών αποτελεσμάτων, η «κινητοποίηση» των εκπαιδευομένων να ασχοληθούν περαιτέρω με το περιεχόμενο του, εφαρμόζοντας το στην καθημερινή τους προσωπική ή επαγγελματική ζωή. Αναγκαία, λοιπόν, είναι η ποιοτική αξιολόγηση του συγκεκριμένου Προγράμματος, η οποία, άλλωστε, αποτελεί καθοριστική διάσταση του σχεδιασμού και της ανάπτυξης προγραμμάτων εκπαίδευσης, επιμόρφωσης και κατάρτισης. Ο έλεγχος και η αποτίμηση των αποτελεσμάτων μιας εκπαιδευτικής παρέμβασης συνιστά ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της διαδικασίας και είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την οργάνωση νέων προγραμμάτων ή/και την επανάληψη παλαιοτέρων. Σύμφωνα με τον Scriven (1991) «η αξιολόγηση είναι η διαδικασία προσδιορισμού της αξίας ενός αντικειμένου». [1376]

11 2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ Εξειδικεύοντας ακόμη περισσότερο τον παραπάνω ορισμό το Phi Delta Kappa Commission on Evaluation αναφέρει ότι «αξιολόγηση είναι η διαδικασία συλλογής και παροχής της απαραίτητης πληροφόρησης για την εκτίμηση εναλλακτικών αποφάσεων». Όπως τονίστηκε και στην εισαγωγή του παρόντος άρθρου, ευελπιστούμε ότι τα δεδομένα που παρουσιάστηκαν, μπορούν να αποτελέσουν στο άμεσο μέλλον τη βάση μιας ποιοτικής προσέγγισης του θεσμού με τη χρήση των απαιτούμενων μεθοδολογικών εργαλείων. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται η έρευνα των Καλογιαννάκη Μ. και Παπαδάκη Στ. (2007, σελ ), οι οποίοι επιχειρούν μία πρώτη αποτίμηση του Προγράμματος «ΗΡΩΝ» στο Νομό Ηρακλείου με τη χρήση ερωτηματολογίων, συνεντεύξεων και συζητήσεων. Οι ερευνητές, αναφερόμενοι στη σημασία της αξιολόγησης του προγράμματος επισημαίνουν ότι: «Η πορεία των ενηλίκων προς τη μάθηση είναι κάθε άλλο παρά απρόσκοπτη αφού συχνά συναντά εμπόδια λόγω κακής οργάνωσης των προγραμμάτων Στο άμεσο μέλλον, ιδιαίτερα σημαντικές κρίνονται οι προοπτικές για τη συνέχιση της εφαρμογής και της επέκτασης του προγράμματος. Όμως, η διεξαγωγή ερευνών σε ευρύτερο δείγμα συμμετεχόντων, (τόσο ποσοτικά, όσο και με βάση τη γεωγραφική κατανομή τους) θεωρείται απαραίτητη για την εξαγωγή γενικευμένων και ασφαλέστερων συμπερασμάτων». Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει καταστεί επιτακτική η ανάγκη για συνεχιζόμενη εκπαίδευση, εξαιτίας των διαρκώς αυξανόμενων απαιτήσεων της επαγγελματικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής των ενηλίκων. Η δια βίου μάθηση αποσκοπεί στην αναβάθμιση των γνώσεων που έχουν οι πολίτες όλων των ηλικιών, αλλά και στο να τους καταστήσει ικανούς να ανταποκριθούν με επιτυχία στις σύγχρονες προκλήσεις. Σήμερα ως δια βίου μάθηση ορίζεται σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση «μια προσέγγιση που εστιάζει στις ευκαιρίες και διαδικασίες μάθησης του ατόμου, αναγνωρίζοντας ότι αυτές οι ευκαιρίες και διαδικασίες τροφοδοτούνται από πολλούς κοινωνικούς θεσμούς, συμπεριλαμβανομένων, όχι μόνο της τυπικής εκπαίδευσης και των συστημάτων κατάρτισης, αλλά και της οικογένειας, της επιχείρησης και των μέσων επικοινωνίας». Στην Ελλάδα μέχρι πρότινος, οι όποιες προσπάθειες δια βίου μάθησης ήταν ελλειμματικές και αναποτελεσματικές. Τα τελευταία όμως χρόνια καταγράφεται σαφής ανοδική τάση που ήδη υπερδιπλασίασε τον αριθμό των συμμετεχόντων σε σχέση με την περίοδο , ενώ από την περίοδο έχει πενταπλασιαστεί ο αριθμός των προσφερόμενων θέσεων. Τα αποτελέσματα αυτά καταδεικνύουν όχι μόνο τις απαιτήσεις των πολιτών για συνεχή επιμόρφωση αλλά και την ανάγκη καθιέρωσης ενός αξιόπιστου, έντιμου και συνεπούς πλαισίου εφαρμογής της δια βίου εκπαίδευσης στη χώρα μας. Η αξιολόγηση των διαφόρων εκπαιδευτικών παρεμβάσεων που απευθύνονται σε ενήλικες αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση του σχεδιασμού, της αποτελεσματικότητας και της αξιοπιστίας τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Jarvis, P. ( 2004), Συνεχιζόμενη εκπαίδευση και κατάρτιση. Αθήνα, Μεταίχμιο [1377]

12 «Ψηφιακές και Διαδικτυακές εφαρμογές στην Εκπαίδευση» 2. Knowles, M. (1990), The adult Learner: A neglected species, Houston: Gulf 3. Rogers, A. (2002), Η Εκπαίδευση Ενηλίκων, Αθήνα: Μεταίχμιο (2 η έκδοση) 4. Scriven M. (1991), Evaluation Thesaurus. Newbury Park C.A., Sage Publications 5. Βεργίδης, Δ., Καραλής, Θ. (1999), Εκπαίδευση Ενηλίκων: Σχεδιασμός, Οργάνωση και Αξιολόγηση Προγραμμάτων, Πάτρα ΕΑΠ 6. Ζακόπουλος Β., Μουζάκης Χ., Ψυχογυιός Ι., & Μακρόπουλος, Κ. (2005), Εφαρμογές των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας σε προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων Η περίπτωση της Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε., Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Επιστημονικού Συνεδρίου: Νέες Τεχνολογίες στη Δια Βίου Μάθηση, ΤΕΙ Λαμίας, Απριλίου 2005 [Διαθέσιμο στο cosy.ted.unipi.gr/ntdiabiou2005/media/papers/p5.doc] 7. Καλογιαννάκης, Μ., Παπαδάκης Στ., (2007), Εκπαίδευση Ενηλίκων στις Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (ΤΠΕ): Μια πρώτη αποτίμηση του Προγράμματος «ΗΡΩΝ» στο Νομό Ηρακλείου, Επιστημονική Επιθεώρηση για τη δια βίου μάθηση «διά βίου», Τόμος 1 ος, Τεύχος 2 ο 8. Καρατάσιος Γ.Δ. (2004), Νέες Τεχνολογίες και Σχολικές Δραστηριότητες, 1 η Εργασία, Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών από απόσταση, Κιλκίς, grey@dide.kil.sch.gr 9. Καρατάσιος Γ.Δ. (2004), Νέες Τεχνολογίες και Σχολικές Δραστηριότητες, 2 η Εργασία, Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών από απόσταση, Κιλκίς, grey@dide.kil.sch.gr 10. Καρατάσιος Γ.Δ., Καραμήτρου Α.Ε. (2006), Οι προκλήσεις των Νέων Τεχνολογιών και η εφαρμογή τους στη διδακτική πράξη. Ημερίδα : Η Ευρωπαϊκή Προοπτική της Ελληνικής Εκπαίδευσης, Βέροια. 11. Καρατάσιος Γ.Δ., Μιχαηλίδης Ν. (2007), Ο ρόλος των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) στη δια βίου εκπαίδευση, Επιστημονική Επιθεώρηση για τη δια βίου μάθηση «διά βίου», Τόμος 1 ος, Τεύχος 2 ο 12. Κόκκος, Α. (1999), Εκπαίδευση Ενηλίκων: Το πεδίο, οι αρχές μάθησης, οι συντελεστές. Πάτρα, Ε.Α.Π. 13. Κόκκος, Α. (2002), Η εκπαίδευση ενηλίκων στην Ευρώπη και στην Ελλάδα: προσδιορισμός του πεδίου, τάσεις, πολιτικές, στο Κόκκος Α, (επιμ.) «Διεθνής Συνδιάσκεψη για την εκπαίδευση Ενηλίκων», 27-49, Αθήνα: Μεταίχμιο 14. Μπαλατζάρας Μ. (2005), Δια Βίου Μάθηση και ο Ρόλος των Βιβλιοθηκών, Διπλωματική Εργασία, Ιόνιο Πανεπιστήμιο. ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ [1378]