Γεώργιος Καρτάλης: O αριστοκράτης πολιτικός που σταθεροποίησε την οικονομία

Transcript

1 ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 13 Γεώργιος Καρτάλης: O αριστοκράτης πολιτικός που σταθεροποίησε την οικονομία Το πρώτο ουίσκι στη ζωή μου το ήπια τον Ιανουάριο του 1956 σε ένα πλουσιόσπιτο, στον τρίτο όροφο της πολυκατοικίας Ομήρου 18. Το σκοτσέζικο ποτό ήταν σχεδόν άγνωστο στον πολύ κόσμο τα πρώτα δύσκολα μετακατοχικά χρόνια, και μόνο οι κοσμοπολίτες, και δη οι αγγλοσπουδασμένοι, το συνήθιζαν. Η μεγάλη όμως αξία αυτού του πρώτου ποτού ήταν ότι μου το πρόσφερε ένας από τους πιο φωτισμένους και σοβαρούς πολιτικούς που γνώρισε μετά τον πόλεμο αυτός ο τόπος. Ήταν ο Γεώργιος Καρτάλης, που, αν δεν χανόταν πρόωρα, στα σαράντα εννέα του χρόνια, το 1957, ίσως θα ήταν άλλη η πορεία αυτού του τόπου, γιατί στον ευρύ χώρο της Κεντροαριστεράς θα δέσποζε ένας κορυφαίος πολιτικός και διανοητής που επεδίωκε την κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά στο πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς, και ταυτόχρονα ήταν αλλεργικός απέναντι στη λαϊκίστικη συνθηματολογία. Με δημοσιογραφική ηλικία μόνο πέντε μηνών τον Ιανουάριο του 1956, ο διευθυντής της Αυγής, όπου δούλευα ως οικονομικός συντάκτης, ο Βασίλης Εφραιμίδης, μου είπε: «Θα σε πάρω να πάμε στο σπίτι του Καρτάλη, να μας κάνει το τραπέζι, για να ακού-

2 14 ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ σεις αρκετά ενδιαφέροντα πράγματα για την οικονομία». Καταχάρηκα, αφού ήταν μεγάλη τιμή για μένα, και η χαρά μου επιβραβεύθηκε όταν στο πλούσιο τραπέζι, με όλα τα καλούδια της εποχής, γνώρισα έναν ευφυέστατο άνθρωπο, καλοσυνάτο, με χιούμορ, που γελούσε τρανταχτά, και κοκκίνισα όταν μου είπε: «Σε διαβάζω, αλλά σε συμβουλεύω, όταν γράφεις για δικαιότερη κατανομή του πλούτου, να ξεκινάς πρώτα από το πώς αυτός ο πλούτος μπορεί να παραχθεί και προπαντός να αυξηθεί». Ήταν το πρώτο μάθημα οικονομικού ρεαλισμού που πήρα, και ελπίζω ότι το θυμάμαι μέχρι τώρα. Βέβαια, όταν εγώ τον γνώρισα, ο Καρτάλης είχε γράψει ήδη ιστορία, γιατί, ως υπουργός Οικονομικών το 1950 και υπουργός Συντονισμού το στην κυβέρνηση Πλαστήρα, εφάρμοσε με απόλυτη επιτυχία το πρώτο σταθεροποιητικό πρόγραμμα, που έβγαλε την ελληνική οικονομία από το χάος στο οποίο την είχαν βυθίσει οι καταστροφές της γερμανικής κατοχής και του εμφυλίου πολέμου που επακολούθησε. Μέσα σε μόλις δύο χρόνια ο πληθωρισμός έπεσε από το 14,5% στο 0,6%, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών από 287 εκατομμύρια δολάρια σε 53 και το έλλειμμα του προϋπολογισμού από εκατομμύρια δραχμές σε 161! Θαυμαστές επιδόσεις, που επιτεύχθηκαν βέβαια με σκληρά μέτρα, αφού ο Καρτάλης πάγωσε μισθούς, απέλυσε υπεράριθμους υπαλλήλους που είχαν διορισθεί με μόνο τίτλο την «εθνικοφροσύνη», αλλά και με φορολόγηση των πλουσίων της εποχής, με πιστωτικό κλοιό στους μεγαλοβιομήχανους, που λεηλατούσαν το Σχέδιο Μάρσαλ, δανειοδοτούμενοι φθηνά από τις κρατικές τράπεζες, και έκρυβαν την παραγωγή τους για να την πουλήσουν σε υψηλότερες τιμές. «Δεν μπορούν», έλεγε ο Καρτάλης, «οι ολίγοι να κερδοσκοπούν εις βάρος των οικονομικώς ασθενεστέρων».

3 ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 15 Κυνήγησε τους διεφθαρμένους εφοριακούς, αλλά και τις συντεχνίες. Ο τέως διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος κ. Δημ. Χαλικιάς, νεαρός τότε υπάλληλος του υπουργείου Συντονισμού, που τον επέλεξε ως συνεργάτη του ο Καρτάλης, μου διηγήθηκε πως πήγε στην Τράπεζα της Ελλάδος για να ενημερωθεί για το μισθολόγιο των τραπεζικών, καθώς η ΟΤΟΕ είχε κηρύξει γενική απεργία, που δημιουργούσε μεγάλα προβλήματα στην κυβέρνηση Πλαστήρα. Ο κ. Χαλικιάς κατάφερε τελικά να «αρπάξει» από τον αρμόδιο διευθυντή της τράπεζας το μισθολόγιο και το πήγε στον Καρτάλη, που έμεινε κατάπληκτος όταν διαπίστωσε από την ανάγνωσή του ότι ο κλητήρας της Τραπέζης της Ελλάδος έπαιρνε μεγαλύτερο μισθό από τον διευθυντή του υπουργείου Συντονισμού! Έξαλλος ο Καρτάλης παίρνει στο τηλέφωνο τον Γιάννη Αλευρά, που τότε ήταν πρόεδρος της ΟΤΟΕ, και του λέει: «Αν αύριο η απεργία δεν ανασταλεί, θα δημοσιευθεί σε όλες τις εφημερίδες το μισθολόγιό σας». Ούτε λόγος, βέβαια, ότι την επομένη όλοι γύρισαν στις δουλειές τους! Φυσικά, το σκληρό σταθεροποιητικό πρόγραμμα, που χτύπησε συμφέροντα αλλά και πόνεσε τους πολλούς, είχε ανησυχήσει σφόδρα τον Πλαστήρα, ο οποίος, πιστεύοντας στη μόρφωση και στις ικανότητες του Καρτάλη, του είχε αφήσει πλήρη ελευθερία στην άσκηση των καθηκόντων του. Αλλά συχνά πυκνά του μουρμούριζε: «Γιώργο, δεν θα βρούμε ούτε την ψήφο μας στις εκλογές». Απτόητος όμως ο Καρτάλης, ο οποίος ήταν ο πρώτος και ίσως ο μοναδικός πολιτικός που αδιαφορούσε παντελώς για το αποκαλούμενο πολιτικό κόστος, του απαντούσε: «Στρατηγέ μου, ό,τι χάσουμε εμείς σε ψήφους θα το κερδίσει ο τόπος σε πρόοδο». Και ο Πλαστήρας, που η μόνη του περιουσία ήταν το ράντζο στο οποίο κοιμόταν, συγκατένευε χαμογελώντας. Και, όπως ήταν ανα-

4 16 ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ μενόμενο, στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1952 ο Παπάγος σάρωσε το Κέντρο. Η πολιτική του Καρτάλη όμως δικαιώθηκε! Πράγματι, όλοι οι μελετητές της ιστορίας της ελληνικής οικονομίας συμφωνούν ότι, εάν δεν είχε προηγηθεί η εξυγίανση και η σταθεροποίηση της οικονομίας από τον Καρτάλη, δεν θα είχε επιτύχει η υποτίμηση της δραχμής που έκανε ο Σπύρος Μαρκεζίνης στις 9 Απριλίου του 1953, η οποία θεωρείται ότι ήταν η κίνηση ματ που έβαλε την οικονομία μας στον δρόμο της ανάπτυξης. Ο Μαρκεζίνης το αναγνώριζε, και το 1994, σε μια συζήτηση μαζί του, μου μίλησε με εκτίμηση για τον Καρτάλη, λέγοντας ότι ήταν από τα πιο μορφωμένα στελέχη του πολιτικού κόσμου. Και όντως, με πτυχία από τα Πολυτεχνεία Ζυρίχης και Μονάχου και από το London School of Economics, ο Καρτάλης ήταν ο διανοούμενος οικονομολόγος της εποχής. Έζησα από πιο κοντά τον Καρτάλη μετά τις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1956, όταν μαζί με τον Αλέξανδρο Σβώλο συγκρότησε το Δημοκρατικό Κόμμα του Εργαζόμενου Λαού και κέρδισε 19 βουλευτές. Τότε, ο αριστοκράτης αυτός του Βόλου, που ξεκίνησε ως γόνος της συντηρητικής παράταξης, για να γίνει βουλευτής και μετέπειτα υπουργός σε ηλικία είκοσι επτά ετών, σε κυβερνήσεις του Λαϊκού Κόμματος, μετεξελίχθηκε σταδιακά σε ηγέτη της Κεντροαριστεράς της εποχής, κηρύσσοντας την εθνική συμφιλίωση και αποδεχόμενος την πολιτική συνεργασία με την ΕΔΑ. Η μετεξέλιξη αυτή έγινε μέσα στις φλόγες του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα κατά των Γερμανών, όταν με τον συνταγματάρχη Ψαρρό ίδρυσαν, το 1942, την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ. Η συνεργασία με την Αριστερά προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό για την εποχή, οργίλες αντιδράσεις, και ο βασιλιάς Παύλος είπε στον Καρτάλη κατάμουτρα: «Κύριε, είσαι κομουνιστής». Τα

5 ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 17 Ανάκτορα δεν του συγχώρεσαν τη συγκρότηση, στις εκλογές του 1956, του Λαϊκού Μετώπου, κατά της ΕΡΕ, στο οποίο, ως γνωστόν, συνασπίσθηκαν ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο Γεώργιος Καρτάλης, ο Ιωάννης Πασαλίδης, ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και ο Σπύρος Μαρκεζίνης, για να ηττηθούν στο τέλος όλοι από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή!

6 18 ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ο Μαρκεζίνης και η πλέον επιτυχής υποτίμηση της δραχμής Στις 9 Απριλίου 1953, που ο Σπύρος Μαρκεζίνης, υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση του στρατάρχη Παπάγου, ανακοίνωσε τη θεαματική υποτίμηση της δραχμής, εγώ ήμουν εξόριστος στον Αϊ-Στράτη. Η καθοδήγησή μας του ΚΚΕ αποτίμησε το μέτρο ως καταστροφικό για την οικονομία και τον λαό. Επιστρέφοντας στην Αθήνα και εργαζόμενος ως δημοσιογράφος στην Αυγή από την 1η Σεπτεμβρίου 1955, διαπίστωνα μεν τις έντονες κοινωνικές ανισότητες, αλλά έβλεπα ταυτόχρονα και έναν δυναμισμό στην οικονομία, που δεν ήταν άσχετος με την υποτίμηση. Στα εννέα πολύπαθα χρόνια που είχαν μεσολαβήσει από την απελευθέρωση της Ελλάδος από τη γερμανική κατοχή, το εθνικό μας νόμισμα, παρακολουθώντας τις πολιτικές και οικονομικές περιπέτειες της χώρας, είχε υποτιμηθεί επτά φορές, χωρίς όμως ούτε η οικονομία να εξυγιανθεί ούτε η δραχμή να γίνει αξιόπιστη. Η χρυσή λίρα ήταν το κυρίαρχο νόμισμα στις συναλλαγές, το ισοζύγιο πληρωμών και ο προϋπολογισμός μονίμως ελλειμματικά, και το κράτος λειτουργούσε χάρη στα χρήματα της αμερικανικής βοήθειας. Τη μίζερη αυτή κατάσταση ανέτρεψε ο Σπύρος Μαρκεζίνης με δύο αποφασιστικά και τολμηρά μέτρα: την υποτίμηση της δραχμής, η ισοτιμία της οποίας προς το δολάριο από πή-

7 ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 19 γε στις (ακολούθησε σε λίγο η περικοπή των τριών μηδενικών), και την απελευθέρωση των εισαγωγών. Με τα δύο αυτά μέτρα η ελληνική οικονομία εισήλθε σε μια νέα εποχή εξυγίανσης, ισορροπίας και ανάπτυξης. Όλα τα οικονομικά μεγέθη, αρχίζοντας από τον προϋπολογισμό και το ισοζύγιο και φθάνοντας στον πληθωρισμό και στον ρυθμό ανάπτυξης, βελτιώθηκαν θεαματικά και ταυτόχρονα άρχισαν να γίνονται επενδύσεις από τους επιχειρηματίες, ενώ έκαναν την εμφάνισή τους και τα πρώτα ξένα κεφάλαια. Η μαύρη αγορά και οι ελλείψεις ειδών στην αγορά εξαφανίσθηκαν ως διά μαγείας. Προετοιμασία Χωρίς να μειώσουμε έστω και κατ ελάχιστον την αξία των ρωμαλέων αποφάσεων του Σπύρου Μαρκεζίνη, πρέπει να τις συνδέσουμε με όσα γράφονται στο προηγούμενο σημείωμά μου για τον Γεώργιο Καρτάλη. Σημειώνω πράγματι ότι η αντιπληθωριστική πολιτική την οποία με συνέπεια και με αναδοχή του υψηλού πολιτικού κόστους εφάρμοσε, ως υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα, ο Γεώργιος Καρτάλης ήταν αυτή που προετοίμασε και εξασφάλισε την επιτυχία της υποτίμησης του Μαρκεζίνη. Διότι είναι προφανές ότι, εάν δεν είχαν μειωθεί τα ελλείμματα στον προϋπολογισμό και στο ισοζύγιο πληρωμών και ο πληθωρισμός, η υποτίμηση θα ήταν πήδημα στο κενό. Όταν, το 1993, έγραψα στο Βήμα ένα άρθρο επαινετικό για την υποτίμηση του 1953, ο Σπύρος Μαρκεζίνης μού τηλεφώνησε να με ευχαριστήσει. Πήγα τότε στο σπίτι του (Ησιόδου 24, στον τρίτο όροφο) και συζητήσαμε αρκετή ώρα για τα παλιά. Ξαναπήγα αρκετές φορές, γιατί ο Μαρκεζίνης δεν ήταν μόνο ένας θυελ-

8 20 ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ λώδης πολιτικός, αλλά και ένας ιστορικός, που με τις διηγήσεις του σε αιχμαλώτιζε. Μου αναγνώρισε ευθύς εξαρχής τη συμβολή του Καρτάλη, μου προσέθεσε όμως ότι, όταν, ως υπουργός Συντονισμού πλέον, πήγε να ενημερωθεί για όσα παρελάμβανε, ο Καρτάλης τού παρέδωσε το απόρρητο παράρτημα της Εκθέσεως Βαρβαρέσου, το οποίο συνιστούσε την υποτίμηση, αλλά του είπε ότι ο ίδιος δεν θεωρούσε αναγκαία την υποτίμηση και πρότεινε τη συνέχιση της δικής του αντιπληθωριστικής πολιτικής. Η ουσία πάντως είναι ότι, με το καθεστώς ισορροπίας που δημιούργησε η υποτίμηση του Μαρκεζίνη, η ελληνική οικονομία επορεύθη επιτυχώς επί τριάντα συναπτά έτη (!), αφού η επόμενη υποτίμηση έγινε το 1983 από τον Γεράσιμο Αρσένη. Το πολιτικό παρασκήνιο αυτών των σημαντικών οικονομικών μέτρων που ελήφθησαν το 1953 είναι εντυπωσιακό και αξίζει να το θυμίσουμε στον αναγνώστη. Όπως έχει γράψει ο Μαρκεζίνης (στον τρίτο τόμο της Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας της Ελλάδος, σελ. 11): Οι αποκλειστικώς ενήμεροι της νομισματικής πολιτικής η οποία επρόκειτο να ακολουθηθεί ήταν ο Θάνος Καψάλης (υπουργός αναπληρωτής Συντονισμού), ο Γ. Μαντζαβίνος, διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος, ο πρέσβης των ΗΠΑ Τσαρλς Γιοστ (Charles Yost) και ο Αμερικανός εκπρόσωπος στη Νομισματική Επιτροπή Al Costanzo. Με τον τελευταίο είχε προηγηθεί επεισόδιο: προήδρευα, κατά τα ειθισμένα, σε μια των πρώτων συνεδριάσεων της Νομισματικής Επιτροπής, όταν ο Costanzo διεφώνησε και άσκησε βέτο. «Κρατήστε τη γνώμη σας διά τον εαυτόν σας», είπα σε έντονο ύφος. «Του λοιπού δεν θα με ξαναδείτε. Θα προεδρεύει ο υπουργός των Οικονομικών». Ο Costanzo, συνηθισμένος να έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο, θα αιφνιδιαστεί, αλλά στους

9 ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 21 επόμενους μήνες που θα ακολουθήσουν θα αντιληφθεί ότι άλλος έπρεπε να είναι ο ρόλος του και θα καταστεί έκτοτε εξαιρετικά συνεργάσιμος. Ο πρώην πρωθυπουργός Γεώργιος Ράλλης θα θυμηθεί το 1989, ενώπιον της Βουλής, το επεισόδιο Κοστάντζο για να παρατηρήσει ότι, όταν υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι, «δεν έκαναν πάντα ό,τι ήθελαν οι Αμερικανοί». Κακά τα ψέματα όμως. Από το 1944 μέχρι και το 1955, που πρωθυπουργός έγινε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και η ελληνική οικονομία βάδισε με διασκελισμό στη λεωφόρο της ανάπτυξης, οι Άγγλοι στην αρχή και οι Αμερικανοί από το 1947 είχαν βέτο στην οικονομική πολιτική που ασκούσαν οι ελληνικές κυβερνήσεις. Στη Νομισματική Επιτροπή, που ήταν το ανώτατο όργανο χάραξης και εφαρμογής της οικονομικής πολιτικής, μετείχαν με δικαίωμα βέτο ο Άγγλος Γκρέγκορι και ο Αμερικανός Κοστάντζο. Είχαν λόγο για όλα, για τα επιτόκια, τους μισθούς, τη νομισματική κυκλοφορία, τη χρηματοδότηση της βιομηχανίας και του εμπορίου, τις εισαγωγές και εξαγωγές. Ένα καθεστώς υποτέλειας δηλαδή, που φυσικά ήταν κατάλοιπο του εμφυλίου πολέμου και στηριζόταν στο γεγονός ότι ο προϋπολογισμός ισοσκελιζόταν χάρη στα χρήματα της αμερικανικής βοήθειας. Επεισόδιο Πάντως, για τον καθοριστικό ρόλο του Κοστάντζο στα οικονομικά πράγματα της χώρας μού μιλούσε πολλές φορές ο Μαρκεζίνης, στις επισκέψεις μου στο σπίτι του, και μάλιστα μου έλεγε ότι μετά το επεισόδιο που ανέφερε οι σχέσεις τους έγιναν όχι απλώς

10 22 ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ φιλικές αλλά και τόσο στενές ώστε οι δυο τους μαζί με τον εκδότη του Βήματος και των Νέων, τον Δημήτρη Λαμπράκη, να αποτελούν ένα είδος άτυπου διευθυντηρίου που κυβερνούσε τη χώρα. Θυμάμαι ότι με μια δόση φιλαυτίας ο Μαρκεζίνης μού έλεγε: «Συναντιόμασταν οι τρεις, δύο φορές τουλάχιστον την εβδομάδα, και συζητούσαμε περί του πρακτέου, για όλα τα μεγάλα θέματα. Εγώ ανελάμβανα να ενημερώσω τη Φρειδερίκη και, εφόσον εξασφαλίζετο και η έγκρισή της, προχωρούσαμε, διότι ο Παπάγος εκείνη την περίοδο απεδέχετο όλες μου τις εισηγήσεις». Ίσως αυτά να μοιάζουν τώρα λίγο μυθιστορηματικά, αλλά αυτή ήταν η Ελλάδα της εποχής με τους τρεις πόλους της εξουσίας, Ανάκτορα, Αμερικανούς και στρατό, τον οποίο ως πρωθυπουργός εκπροσωπούσε ο στρατάρχης Παπάγος. Βέβαια, υπήρχε και έτερος ισχυρός εκδότης την εποχή εκείνη, ο Γεώργιος Βλάχος, όμως ο εξ απορρήτων της εξουσίας από το 1947, με την πρωθυπουργία Σοφούλη, παρέμενε ο κεντρώος Δημήτρης Λαμπράκης και όχι ο δεξιός Γεώργιος Βλάχος. Όπως γράφει ο Μαρκεζίνης: Την αναπροσαρμογή την ανήγγειλα ο ίδιος διά του Ραδιοφώνου από το σπίτι μου, το βράδυ της 9ης Απριλίου Μέχρι το πρωί της ημέρας εκείνης, ουδείς πλην του Παπάγου εγνώριζε το παραμικρό. [...] Κατά την αναγγελίαν της αναπροσαρμογής εκείνης, εχρησιμοποιήθη τόνος πανηγυρικός, ενώ στην πραγματικότητα το νόμισμα έχανε αξία. Έκρινα ότι δεν υπήρχε λόγος να μελαγχολήσει η κοινή γνώμη, αντιθέτως έπρεπε να δει με αισιοδοξία το μέλλον. Την επομένη εζήτησε να με δει ο βασιλεύς. Διεμαρτυρήθη, διότι δεν τον είχα ενημερώσει προηγουμένως επί ενός τόσο σημαντικού οικονομικού μέτρου. Πράγματι είχα αποφύγει να το πράξω,