ΤΜΗΜΑ Ι. Ἡ προϊστορία. τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ Ι Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας

2

3 ΜΕΡΟΣ Α Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 1. Ἡ ἑλληνική καί ἑλληνιστική ἑρμηνευτική παράδοση Ἡ θεωρία καί ἡ τέχνη τῆς ἑρμηνείας εἶναι ἀποκλειστικό δημιούργημα τοῦ κλασικοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος. Οἱ θεωρητικές ἀρχές καί οἱ πρακτικοί κανόνες, πού διέπουν τήν κατανόηση καί ἑρμηνεία τῶν γραπτῶν κειμένων τοῦ παρελθόντος, ἀναπτύχθηκαν σέ ὀργανική συνάρτηση μέ τόν φιλοσοφικό, γλωσσολογικό κάι φιλολογικό καθορισμό τοῦ ὅρου «λόγος». Ἡ ἱστορία τοῦ ὅρου αὐτοῦ συμπίπτει μέ τίς κορυφαῖες στιγμές τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως (Ἡράκλειτος, Πλάτων, Ἀριστοτέλης, Πυθαγόρειοι, Στωικοί, Νεοπλατωνικοί) καί καθώρισε στίς γενικές τους ἀρχές τήν ἑλληνική κοσμοθεωρία καί βιοθεωρία. Εἶναι βέβαια ἀδύνατο νά περιορίσουμε σέ κάποιον ὁρισμό τό πλούσιο περιεχόμενό του. Κατά τή βασική του σημασία ὁ «λόγος», μέ τίς πολλαπλές ἐκδοχές του, εἶναι «φωνὴ σημαντική» (Ἀριστοτέλους, Περὶ ἑρμηνείας 16b 26) ἤ «φωνὴ ἐγγράμματος, φραστικὴ ἑκάστου τῶν ὄντων» (Ψευδο-Πλάτωνος, Ὅροι 414d), δηλώνει δηλ. τά πράγματα καί ὄχι τόν τρόπο τῆς ἐκφορᾶς τους. Συνεπῶς σημαίνει ( ἀφήνει νά φανερωθεῖ) αὐτό πού ὑπάρχει ὡς οὐσία τῶν πραγμάτων καί μέ τήν ἔννοια αὐτή ὀφείλεται καί συνάμα ἀναφέρεται στήν ἀλήθεια τῶν ὄντων. Ἀνάλογα μέ τόν φιλοσοφικό ὁρισμό τῆς ἔσχατης ἀλήθειας, πού συναντᾶμε στήν διαδρομή τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας (τό ἐγκόσμιο πνεῦμα τοῦ Ἡρακλείτου, οἱ ἰδέες τοῦ Πλάτωνα, ἡ ἐντελέχεια τοῦ Ἀριστοτέλη, οἱ ἀριθμοί τῶν Πυθαγορείων, ὁ ὑποστασιοποιημένος λόγος τῶν Στωικῶν, τό ἀπόλυτο ἕν τῶν Νεοπλατωνικῶν) ταυτίζεται καί ὁ λόγος

4 76 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας μέ τήν ἀλήθεια, τήν ζωή, τήν φύση, τό πνεῦμα, τό θεό ἤ ἀκόιμα καί μέ τήν ἀρετή καί τό νόμο. Συνεπῶς τό περιεχόμενο τοῦ λόγου διευρύνεται καί καλύπτει ὅλες τίς ὑπαρκτές περιοχές τῆς ἱστορικῆς καί πνευματικῆς ζωῆς. Πλάτωνος ἔργα, ἔκδ. Ὀξφόρδης, I. Burnet, I-V, (= ). Ἀριστοτέλους ἔργα, ἔκδ. Ὀξφόρδης. Stoicorum Veterum Fragmenta I-IV, ἔκδ. I. Arnim, Lipsiae Bate H.N., Some Technical Terms of Greek Exegesis, JThS 24 (1923) Christ W. von, Geschichte der griechischen Literatur, VII 2, 1: von 320 vor Christus bis 100 nach Christus, München Dilthey W., Die Entstehung der Hermeneutik, Gesammelte Schriften V, Stuttgart - Göttingen 1961, Doerrie H., zur Methodik antiker Exegese, ZNW 65 (1974) τοῦ ἰδίου, Spätantike Symbolik und Allegorese, Frühmittelalterliche Studien III, Berlin 1962, Geff cken J., Zur Entstehung und zum Wesen des griechischen wissenschaftllichen Kommentars, Hermes 67 (1932) Hatch E., The Influence of Greek Ideas on Christianity, London 1957 (=1889), ἰδίως Hasso Jaeger H.-E., Studien zur Frühgeschichte der Hermeneutik, Archiv für Begriff sgeschichte 18 (1974) Kerenyi K., Hermeneia und Hermeneutik. Ursprung und Sinn der Hermeneutik, Griechische Grundbegriff e, Zürich 1964, Kleinknecht H., Λέγω, λόγος κτλ., ThWbNT IV Marrou H.-J., Geschichte der Erziehung im klassischen Altertum, Freiburg i.br Leisegang H., Logos: Pauly-Wissowa 13, 1927, Robin L., La pensée grecque et les origines de l esprit scientifique, Paris Schreckenberg H., Exegese I, RAC VI, Tate J., On the History of Allegorism, Class. Quart. 28 (1931) Σύμφωνα μέ τήν κυριολεκτική του έννοια ὁ «λόγος» δηλώνει τήν πράξη τοῦ συλ-λέγειν, τῆς ἐπι-λογῆς, τῆς ὀρθῆς τάξεως καί παραθέσεως καί κατά συνέπεια τῆς ἐξακριβώσεως τῆς ὀρθῆς σχέσεως τῶν πραγμάτων. Μέ τήν εὐρεία αὐτή κύρια ἔννοιά του ὑποδηλώνει τήν σχέση, τήν ἀναλογία, τήν συνάφεια, πού ὑφίσταται ἀνάμεσα στά ὄντα καί κατά συνέπεια τούς νόμους πού διέπουν αὐτή τήν σχέση καθώς καί τήν ἐπιβαλλόμενη ἀντίστοιχη συμπεριφορά. Ἡ ἔννοια αὐτή τοῦ λόγου προϋποθέτει τήν καθολική θέαση καί ἐκτίμηση τοῦ ἑνός ὄντος (Ἡράκλειτος). Σύμφωνα μέ τή φιλοσοφική του κατανόηση ὁ λόγος προσφέρει στόν ἄνθρωπο τήν

5 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 77 μοναδική πρόσβαση πρός τήν ἀληθεια, αὐτός δηλ. εἶναι τό ὄργανο τῆς ἀλήθειας: «ἔδοξε δή μοι χρῆναι εἰς τοὺς λόγους καταφυγόντα ἐν ἐκείνοις σκοπεῖν τῶν ὄντων τὴν ἀλήθειαν» (Πλάτωνος, Φαίδων 99e). Συνεπῶς, ὅταν ὁ ἄνθρωπος καταφεύγει στόν λόγο, βρίσκεται σέ κίνηση πρός τήν ἀλήθεια, ὅταν ὀνοματίζει τά πράγματα, δίδει σ αὐτά ζωή καί μορφή, ἀποκαλύπτει τήν ἀληθινή τους ὑπόσταση. Ἔτσι ὁ λόγος γίνεται ὁ ἐκφραστικός τρόπος τῶν φαινομένων, μέ τόν ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος ὁδηγεῖται στήν γνώση τῶν ὄντων. Ἐπειδή ἀκριβῶς σημαίνει ἀληθινά πράγματα, γι αὐτό ὁ λόγος εἶναι «ἀληθής», «πιστός»: «Ἆρ οὖν οὗτος ὁ λόγος ὃς ἂν τὰ ὄντα λέγῃ ὡς ἔστιν, ἀληθής ὃς δ ἂν ὡς οὐκ ἔστιν, ψευδής;» (Πλάτωνος, Κρατύλος 385b). Ἐφόσον ὅμως ὁ λόγος ὀφείλεται καί ἀναφέρεται στήν ἀλήθεια, εἶναι αὐτονόητο ὅτι καθορίζει καί τήν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, αὐτός εἶναι ἡ αἰτία τῆς ἀρετῆς καί τῆς εὐδαιμονίας τους (Ἀριστοτέλους, Ἠθικά Νικομ. ΙΙ 6, 1107e) καί ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά διαμορφώσει τήν ζωή καί συμπεριφορά του μέ βάση τόν λόγο, νά ζεῖ «κατά λόγον» (ὁμοίως Ι 6, 1098a) ἤ «μετά λόγου». Ἔτσι ὁ λόγος γίνεται τό πρῶτο καί ἔσχατο ὄργανο τῆς γνώσεως, τῆς ἐπιστήμης, τῆς ἀλήθειας, τοῦ εἶναι, τῆς πολιτικῆς, τῆς ἀρετῆς, τῆς αἰσθητικῆς κ.λπ. Σ αὐτή τήν ἀρχή στηρίζεται ὁλόκληρο τό οἰκοδόμημα τῆς ἑλληνικῆς πνευματικῆς καί πολιτιστικῆς μεγαλουργίας. Μέ τήν ὑποστασιοποίηση τοῦ λόγου, πού ἀρχίζει κιόλας ἀπό τόν Πλάτωνα (τόν ταυτίζει μ.ἄ. μέ τόν Ἑρμῆ, Κρατύλος 407e) ἐξαίρεται ἰδιαίτερα ἡ ἑρμηνευτική λειτουργία του. Μέ τόν λόγο ἐμφανίζονται καί ἐνεργοῦν ὡς πνευματική φύση καί δύναμη οἱ θεοί. Ἡ νόηση, κατανόηση καί ἑρμηνεία του εἶναι ἡ ὁδός πρός τήν ἀλήθεια τοῦ εἶναι. Ἔτσι ἡ φιλοσοφική κατανόηση τοῦ λόγου ὡδήγησε μέ ἀπόλυτη συνέπεια στήν διαμόρφωση τοῦ γλωσσολογικοῦ του περιεχομένου. Ἀπό γλωσσολογική ἄποψη ὁ λόγος, ὡς ὀνομασία, ἀποκαλύπτει τό ὑπονοούμενο ὑπαρκτό πρᾶγμα (Πλάτωνος, Κρατύλος 435a). Συνεπῶς ἡ ἀρχή τῆς γνώσεως καί ἐπιστήμης εἶναι ἡ θεωρία τῶν ὀνομάτων (ἐτυμολογία). Γιά τόν Πλάτωνα τό ὄνομα βρίσκεται ἐκ φύσεως («φύσει») καί κατά ἐσωτερική ἀνάγκη («νόμῳ») σέ συμφωνία μέ τό πρᾶγμα πού ἐκφράζει καί συνεπῶς εἶναι εἰκόνα τῆς ἰδεατῆς πραγματικότητος (ὁμοίως 439b). Τό εἶναι ταυτίζεται μέ τόν λόγο του. Ἀποτελεῖ λοιπόν πρώτιστη ἀνάγκη νά διερευνοῦμε ἀπό κάθε ἄποψη τήν μορφή καί τό εἶδος τοῦ λόγου, γιατί ἔτσι μόνο ἀναγνωρίζουμε τό πρᾶγμα πού σημαίνει. Ἀντίθετα, κατά τόν Ἀριστοτέλη, οἱ λέξεις καί τά ὀνόματα ἐκφράζουν κατά σύμβαση («κατά συνθήκην») τήν πραγματικότητα, γι

6 78 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας αὐτό καί διακρίνει τήν φωνή ἀπό τόν λόγο (Περὶ ἑρμηνείας 16a, πρβλ. καί Ὠριγένους, Κ. Κέλσ. V 45) ἤ ἀνάμεσα στήν λέξη, τό νόημα καί τό πρᾶγμα. Οἱ Στωικοί μέ τήν σειρά τους ἀνανεώνουν τήν πλατωνική ἄποψη καί δέχονται ὅτι τά ὀνόματα σημαίνουν κατά φύση τήν ὕπαρξη τῶν πραγμάτων ἤ τήν οὐσία, ἀποφεύγουν ὅμως νά διακρίνουν ἀνάμεσα στή φωνή, τό σημαῖνον καί τό σημαινόμενο (πρβλ. π.χ. τόν σκεπτικό Σῆξτο Ἐμπειρ., Πρός Μαθηματικούς VII, 11, Stoicorum Veterum Fragmenta II, 148). Ἡ διάκριση αὐτή βρίσκεται στήν βάση τῆς «κατ ἀναγωγήν» ἑρμηνείας. Ἡ φιλοσοφική καί γλωσσολογική κατανόηση τοῦ λόγου ἔφερε στό φῶς τήν ἑρμηνευτική του λειτουργία. Ὡς ἑρμηνευτικός ὁ λόγος ὑποκρύπτει τήν «διάνοιαν», τήν «ὑπόνοιαν», τήν «γνώμην» ἤ τόν «σκοπόν» τοῦ συγγραφέα, πού πρέπει ὁπωσδήποτε νά ἀποκαλυφθεῖ, ἀφοῦ ἀφορᾶ τήν ἀλήθεια τοῦ εἶναι. Ἡ ἑρμηνεία ἀφορμᾶται ἀπό τήν ἀρχή ὅτι ἡ φραστική ὀρθότητα τοῦ (γραπτοῦ ἤ προφορικοῦ) λόγου ἀνταποκρίνεται στήν ἀλήθεια τοῦ πράγματος, πού σημαίνεται. Συνεπῶς καί ἡ ἑρμηνεία ἀποβλέπει διά μέσου τῆς λεκτικῆς μορφῆς τῶν ὀνομάτων νά καταλήξει στήν ἀλήθεια τῶν πραγμάτων. Κάτω ἀπό τό αἴτημα αὐτό ἐπιδίδονται κυρίως οἱ Ἕλληνες γραμματικοί τῆς Ἀλεξάνδρειας κατά τήν ἑλληνιστική ἐποχή (κυρίως οἱ Ζηνόδοτος ὁ Ἐφέσιος, Ἀρίσταρχος ὁ Σαμόθραξ, Ἀριστοφάνης ὁ Βυζάντιος καί Δίδυμος ὁ Χαλκέντερος) στήν διαμόρφωση καί ἀνάπτυξη τῆς γραμματικῆς καί τοῦ συντακτικοῦ, μέ τήν βοήθεια τῶν ὁποίων ἐπιτυγχάνεται ἡ ἀνάγνωση, ἐξήγηση καί κρίση κάποιου κειμένου. Παράλληλα ἀναπτύσσεται καί ἡ κριτική τοῦ κειμένου. Τό ἔργο τοῦτο γίνεται μέ τήν ἐπισήμανση καί τόν χαρακτηρισμό (μέ τόν ὄβελο καί τόν ἀστερῖσκο) ἀπαλείψεων, αὐθαίρετων προσθηκῶν, ἀνωμαλιῶν, γλωσσῶν, κενῶν ἤ συρραφῶν μέσα στό κείμενο. Ἐκτός ἀπό τήν διόρθωση καί ἀποκατάσταση τοῦ κειμένου, τήν κριτική συζήτηση ἱστορικῶν, φιλολογικῶν ἤ φιλοσοφικῶν προβλημάτων, τήν γνησιότητα τοῦ συγγραφέα κ.λπ. διαμορφώνονται καί εἰδικοί ἑρμηνευτικοί κανόνες. Ἀναφέρουμε τούς δύο πλέον σημαντικούς. Πρῶτον, «Ὅμηρον ἐξ Ὁμήρου σαφηνίζειν, αὐτὸν ἐξηγούμενον ἑαυτόν» (διατυπώθηκε ἀπό τόν Πορφύριο, ἀνάγεται ὅμως στόν Ἀρίσταρχο). Ἡ ἑρμηνεία δηλ. πρέπει νά γίνεται κυρίως μέ βάση τό γλωσσικό ἰδίωμα καί τόν πνευματικό κόσμο τοῦ ἴδιου τοῦ συγγραφέα. Δεύτερον, πρέπει νά ἀναγνωρίζεται πάντα τό «λέγον πρόσωπον», δεδομένου, ὅτι τά ρήματα καί οἱ λέξεις προσαρμόζονται πρός τίς ἰδιότητες καί τόν χαρακτῆρα τοῦ ὁμιλοῦντος προσώπου, τό ὁποῖο ἀποκαλύπτουν

7 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 79 ἤ ἀκόμα ἀναφέρονται σέ κάποιο κύριο πρόσωπο, στό ὄνομα τοῦ ὁποίου κάποιος ἄλλος ὁμιλεῖ. Ἡ αὐστηρή αὐτή φιλολογική ἐργασία πραγματοποιεῖται κατά πολλαπλό τρόπο. Ἀρχικά (ἀπό τόν Πλάτωνα) ἐφαρμόζεται ἡ ἐτυμολογική ἐξήγηση τῶν ὀνομάτων (ἰδιαίτερα τῶν θεῶν), ἡ ὁποία ὡδήγησε στήν σύνταξη γλωσσαρίων, ὀνομαστικῶν, λεξικογραφικῶν συλλογῶν καί λεξικῶν. Ὁ Ἀριστοτέλης (Ποιητική) διακρίνει καί ταξινομεῖ τά φιλολογικά εἴδη, ἀναγνωρίζει καί διερευνᾶ τούς ἐσωτερικούς νόμους καί τόν ρυθμό τους. Στήν συνέχεια συντάσσονται ἑρμηνευτικά σχόλια, γλῶσσες καί ὑπομνήματα, ἑρμηνευτικές παραφράσεις καί πραγματεῖες, ἀνθολόγια, σύντομες ἑρμηνευτικές περιλήψεις (π.χ. οἱ «ὑποθέσεις» τῶν τραγωδιῶν) κ.λπ. Ἡ ἑρμηνευτική αὐτή τέχνη ἐφαρμόσθηκε βέβαια στά κλασικά ἔργα τῆς ἀρχαιότητος, κατά πρῶτο λόγο στά ὁμηρικά ἔπη, ἔπειτα στίς ραψωδίες, στούς τραγικούς ποιητές, τούς μεγάλους φιλοσόφους (Πλάτωνα καί Ἀριστοτέλη), ἰατρούς (Ἱπποκράτη) καί νομικούς (Σόλωνα, Κλεισθένη). Τήν ἑρμηνευτική τέχνη ἀνάγουν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες στόν θεό Ἑρμῆ (ἀπό τό εἴρω λέγω, ὁμιλῶ) (πρβλ. Πλάτωνος, Κρατύλος 408ab), τόν μηνυτή καί ἀγγελιοφόρο τῶν θείων βουλῶν πρός τούς ἀνθρώπους, στόν ὁποῖον ἀποδίδουν ἐπίσης τήν ἐπινόηση τῆς γλώσσας καί τῆς γραφῆς (πρβλ. Εὐσεβίου, Εὐαγγελ. Προπαρ. Β Ι, 8 καί Γ ΙΙ, 42: «τοῦ δέ λόγου τῶν πάντων ποιητικοῦ τε καί ἑρμηνευτικοῦ ὁ Ἑρμῆς παραστατικός», ἀπό παραπομπή στόν Πορφύριο). Ἡ ἑρμηνεία εἶναι λοιπόν θεία δωρεά πρός τούς ἀνθρώπους. Ἀσκεῖται ἰδίως ἀπό τούς ποιητές, οἱ ὁποῖοι, κατά τόν Πλάτωνα (Ἴων 534e), εἶναι «ἑρμηνῆς τῶν θεῶν» καί ἐμπνέονται ἀπό τούς θεούς: «καί μοι δοκοῦσι θείᾳ μοίρᾳ ἡμῖν παρὰ τῶν θεῶν οἱ ἀγαθοὶ ποιηταὶ ἑρμηνεύειν» (ὁμοίως 535a). Κατά τήν στιγμή τῆς ἐμπνεύσεως ὁ ποιητής «κοῦφον... χρῆμα... ἐστιν... καὶ οὐ πρότερον οἷός τε ποιεῖν πρὶν ἂν ἐνθεός τε γένηται καὶ ἔκφρων καὶ ὁ νοῦς μηκέτι ἐν αὐτῷ ἐνῇ» (ὁμοίως 534b). Ἡ θεία ἔμπνευση στούς ποιητές δημιουργεῖ ἐπικοινωνία μεταξύ θεῶν καί ἀνθρώπων, ἀφοῦ «θεὸς δὲ ἀνθρώπῳ οὐ μείγνυται, ἀλλὰ διὰ τούτου (τοῦ δαιμονίου) πᾶσά ἐστιν ἡ ὁμιλία καὶ ἡ διάλεκτος θεοῖς πρὸς ἀνθρώπους, καὶ ἐγρηγόρσι καὶ καθεύδουσι» (Πλάτωνος, Συμπόσιον 203a). Τό ἔργο τοῦ «δαιμονίου» καί μάλιστα τοῦ Ἔρωτος ὁρίζεται συνεπῶς ὡς «ἑρμηνεῦον καί διαπορθμεῦον θεοῖς τὰ παρ ἀνθρώπων καὶ ἀνθρώποις τὰ παρὰ θεῶν» (ὁμοίως 202e). Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τούς μάντεις, τούς χρησμωδούς, τή Σίβυλλα, οἱ ὁποῖοι ὑπό τήν ἐπήρεια ἐνθουσιασμοῦ, λαλοῦν ἔκφρονα καί ἀκατανόητα καί χρειάζονται τούς «σώφρονας» ἤ τούς

8 80 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας «προφήτας», γιά νά ἐξηγήσουν τούς χρησμούς τους («ἐξηγηταί μυστηρίων»). Ἐπίσης «ἑρμηνεῖς» ὀνομάζονται καί οἱ ραψωδοί, πού ἀπαγγέλλουν μελωδικά τά ποιητικά ἔργα («ἑρμηνέων ἑρμηνῆς», ὁμοίως), οἱ ἐξηγητές τῆς κρατικῆς νομοθεσίας πού λαμβάνονταν ἀπό τίς τάξεις τῶν νομομαθῶν καί ὁρίζονταν ἐπίσημα ἀπό τόν δῆμο, οἱ ἑρμηνευτές τῶν ἄγραφων θρησκευτικῶν παραδόσεων κ.ἄ. Ὡς θεόσδοτη δωρεά στούς ἀνθρώπους ἡ ἑρμηνεία εἶναι ἐπί πλέον ὁ τρόπος ἐπικοινωνίας, διδασκαλίας, τῆς κοινωνικῆς καί πολιτικῆς ζωῆς: «ἑρμηνεία... δι ἧς πάντων τῶν ἀγαθῶν μεταδίδομέν τε ἀλλήλοις διδάσκοντες καὶ κοινωνοῦμεν καὶ νόμους τιθέμεθα καὶ πολιτευόμεθα» (Ξενοφῶντος, Ἀπομνημ. IV 3, 12). Μέ τήν ἔννοιαν αὐτή ἡ ἑρμηνεία χαρακτηρίζει ὅλους τούς χώρους καί τίς μορφές τῆς ζωῆς. Τοῦτο εἶναι καί τό βασικό χαρακτηριστικό τοῦ ἑλληνικοῦ λόγου: Ὑποδηλώνει τήν ταυτότητα ἀνάμεσα στό πρᾶγμα, τήν λέξη καί τήν νόηση, τό εἶναι, τόν νόμο καί τήν κοινωνία. Πέραν τούτου ἡ ἑρμηνεία ἀποκτᾶ εἰδική ἔννοια καί σχετίζεται μέ τήν λογική (ὅπως στόν Ἀριστοτέλη, Περί ἑρμηνείας), δηλ. μέ τούς ὅρους τῆς ὀρθῆς διατυπώσεως τῶν νοημάτων, μέ τήν ψυχολογία, πού εἶναι ἡ ἱστορία τῆς ψυχῆς, ἡ ἐξήγηση τοῦ ψυχικοῦ βίου (Ἀριστοτέλους, Ἠθικά Νικομάχεια), μέ τήν ρητορική (ὅπως στόν Ψευδο- Δημήτριο Φαληρέα, Περί ἑρμηνείας) καί ἀκόμα μέ τήν γλωσσική μετάφραση (ὅπως στόν Ξενοφῶντα, Κύρου ἀνάβασις V 4, 4 κ.ἄ.). Ὡστόσο μέ τήν εἰδική αὐτή λειτουργία της ἡ ἑρμηνεία «τὸ λεγόμενον οἶδε μόνον, εἰ δ ἀληθὲς οὐκ ἔμαθεν» (Πλάτωνος, Ἐπινομίς 975c), γι αὐτό καί διακρίνεται ἀπό τήν σοφία καί τήν κριτική. Γίνεται φανερό ἀπό τήν προηγούμενη σύντομη συζήτηση ὅτι στήν ἑλληνική φιλοσοφική καί φιλολογική παράδοση ἡ ἑρμηνεία δέν ὑποβιβάζεται σέ ἁπλῆ μεθοδολογία, ἀλλά ἀφορᾶ στήν βάση τό ὀντολογικό καί ἀνθρωπολογικό ἐρώτημα. Ἡ ἑρμηνεία εἶναι ὑπόθεση ἀπολύτως φιλοσοφική καί ὁ ἑρμηνευτής εἶναι «φιλόσοφος», θηρευτής τῆς ἀλήθειας. Ἡ ἑρμηνευτική διαδικασία εἶναι ὕψιστη ἀπαίτηση τοῦ λόγου, μέ τόν ὁποῖο εἶναι προικισμένος μόνον ὁ ἄνθρωπος καί ἀφορᾶ τό ἴδιο του τό εἶναι. Ἡ ἑρμηνεία ὡς ὑπόθεση καί λειτουργία αὐστηρά ὀντολογική καί ὑπαρξιακή εἶναι ἡ ἰδιάζουσα καί οὐσιαστική κληρονομία τοῦ κλασικοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος. Προτοῦ ἀνακαλυφθεῖ κατά τήν σύγχρονη ἐποχή καί γονιμοποιήσει τήν φιλοσοφία καί τήν γλωσσολογία, λειτούργησε δημιουργικά στήν πατερική ἐξηγητική θεολογία. Ἀποτελεῖ ἀπαράδεκτη μονομέρεια ἡ ἄποψη, ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες κληρονόμησαν

9 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 81 στήν Ἐκκλησία μόνον τίς ἀρχές τῆς ἀλληγορικῆς ἑρμηνείας (E. Hatch, H. Doerrie κ.ἄ.). Ἀντίθετα, οὐσιαστική προϋπόθεση γιά τήν κατανόηση καί ἐκτίμηση τῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας τῶν Ἑλλήνων Πατέρων ἀποτελοῦν οἱ φιλοσοφικές, γλωσσολογικές καί φιλολογικές ἀρχές τῆς ἑρμηνείας, πού καθιέρωσαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ὅπως θά ἔχουμε πολύ συχνά τήν εὐκαιρία νά ἐπισημάνουμε στήν πορεία τοῦ ἔργου μας. 2. Ἡ βιβλική ἑρμηνεία τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ Ἡ ἰουδαϊκή ἑρμηνευτική παράδοση ἀποτελεῖ τό κυρίαρχο θρησκευτικό ρεῦμα κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἰησοῦ καί τῆς πρώτης Ἐκκλησίας. Εἶχε διαμορφωθεῖ ὡς σταθερό μέγεθος στή διάρκεια μακρόχρονης προφορικῆς ἐπεξεργασίας καί ἀπέκτησε ἀργότερα ἰσόκυρη αὐθεντία μέ τήν ἀποκάλυψη τῆς Πεντατεύχου. Κατά τήν προέλευση, τήν φύση καί λειτουργία της εἶναι ἰδιόμορφη θρησκευτική παράδοση, τήν ὁποία κατά συνθήκη ὀνομάζουμε ἑρμηνευτική. Ἀφορᾶ κατά κύριο λόγο τήν θρησκευτική καί φυλετική αὐτοσυνειδησία τοῦ ἰουδαϊκοῦ λαοῦ καί θέλει νά εἶναι ζωτικοποίηση καί πιστή ἀνανέωση τοῦ μωσαϊκοῦ νόμου (Τωρά). Bawker J., The Targums and Rabbinic Literature, An Introduction to Jewish Interpretation of Scripture, Cambridge Bonsirven J., Exégèse rabbinique et exégèse paulinienne, Paris τοῦ ἰδίου, Exégèse juive, DVS IV Daube D., Rabbinic Methods of Interpretation and Hellenistic Rhetoric, Hebrew Union College Annual 22 (1949) Davies W.D., Paul and Rabbinic Judaism, London Deant R. le, La tradition juive ancienne et l exégèse chrétienne primitive, RHPhR 51 (1971) Edgar S.L., New Testament and Rabbinic Interpretation, NTS 5 (1958) Hruby K., Exégèse rabbinique et exégèse patristique, RScR 37 (1973) Jacob L., Jewish Biblical Exegesis, New York Interpretation (Jewish), Encycl. Judaica 8, Loewe R., The Jewish Midrashim and Patristic and Scholastic Exegesis of the Bible, TU 63, Maass F., Von den Ursprüngen der rabbinischen Schriftauslegung, ZThK 52 (1955) Mayer R., Geschichtserfahrung und Schriftauslegung. Zur Hermeneutik des frühen Judentums, Loretz O. - Strolz W. (ἐκδ.), Die hermeneutische Frage, Ménard J.-E. (ἐκδ.), Exégèse biblique et Judäisme, Strasbourg Patte D., Early Jewish Hermeneutic in Palestine, Missoula

10 82 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας Strack H. - Billerbeck P., Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrash I-IV, München 1956 (= ). Vermes G., Scripture and Tradition in Judaism, Leiden α. Ἡ ἰουδαϊκή θρησκευτικότητα προϋποθέτει τήν δογματική ἀρχή ὅτι ὁ νόμος πού παρέλαβε ὁ Μωυσῆς στό ὄρος Σινᾶ ἀπ εὐθείας ἀπό τόν Θεό ἔχει ἀπόλυτη ἰσχύ καί ἀξίωση πάνω στήν ζωή, ἀτομική καί συλλογική, τοῦ Ἰσραηλίτη καί ἀπαιτεῖ τυφλή ἐμπιστοσύνη καί αὐστηρή ὑποταγή. Εἶναι λοιπόν ἀνάγκη ὁ πιστός νά τόν μελετᾶ καθημερινά, ἡμέρα καί νύκτα, νά ἐντρυφᾶ στίς ἐντολές του καί νά τόν τηρεῖ πιστά (πρβλ. Δευτ. 17, Ψαλμ. 1, 2). Ἡ μελέτη καί πιστή τήρηση τοῦ Νόμου ἐξασφαλίζει τήν εὐδαιμονία, τήν προκοπή καί τήν ἐπιτυχία στήν ζωή (πρβλ. Ἰησ. Ν. 1, 7-8), διαχωρίζει τόν Ἰσραηλίτη ἀπό τούς ἐθνικούς καί διατηρεῖ ἀκλόνητο τόν σύνδεσμο μέ τόν Θεό τῶν πατέρων. Δέν εἶναι λοιπόν περίεργο τό γεγονός ὅτι συχνά, ἰδιαίτερα στά βιβλία τοῦ Δευτ. («δεύτερος νόμος») καί τοῦ Ἰησ. Ν., ζωτικοποιοῦνται ἐκ νέου οἱ βασικές διατάξεις τοῦ Νόμου. Βεβαίως πίσω ἀπό τήν ἀξίωση αὐτή ὑπάρχει ἡ ἀκλόνητη πεποίθηση ὅτι ὁ Νόμος εἶναι ἡ θεόπνευστη καί ἀποκλειστική φανέρωση τοῦ θείου θελήματος, ἀπρόσβλητος καί ἀμετάβλητος στήν ἱστορική διαδρομή, πού καλύπτει ὅλες τίς μορφές, συνθῆκες καί ἀνάγκες τοῦ λαοῦ. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει καί μέ τήν ἱστορία τῶν Πατριαρχῶν καί τοῦ Μωυσῆ, τῆς ὁποίας τά ἔξοχα γεγονότα μνημονεύονται εἴτε σέ προγενέστερα εἴτε σέ μεταγενέστερα βιβλία τῆς ΠΔ (προφητικά, σοφιολογικά καί μάλιστα στούς Ψαλμούς). Ἡ συχνή αὐτή ἐπανάληψη ὀφείλεται στήν πεποίθηση ὅτι ἡ ἀρχέγονη ἱστορία τοῦ Ἰσραήλ εἶναι τό θεμέλιο τῆς ὑπάρξεως τοῦ λαοῦ, ὅτι ὁ ἴδιος ὁ Θεός εἶναι ὁ τελεστής καί καθοδηγητής τῆς τύχης του, τήν ὁποία ὀφείλει νά γνωρίζει ὁ πιστός. Μέ τήν ἐπανάληψη αὐτή συνδέεται ἡ ἀρχέγονη, ἰδανική ἐποχή, μέ τήν δική του. Μέ τήν ἐμφάνιση καί διάδοση τοῦ προφητικοῦ φαινομένου (τόσο στίς ἀρχαϊκές μορφές του ὅσο καί στήν μεταγενέστερη ἐποχή μέ τούς κλασικούς προφῆτες ἀπό τόν 8ο ὥς τόν 6ον αἰῶνα) ἔχουμε τίς καταβολές μιᾶς πρώτης ἑρμηνευτικῆς «θεωρίας». Ἡ ἴδια ἡ λέξη «προφήτης» (Nabi) δηλώνει ἀρχικά τό στόμα, τόν φορέα καί μηνυτή τοῦ θελήματος κάποιου ἄλλου (ὁ Ἀαρών εἶναι ὁ προφήτης, τό στόμα τοῦ βραδύγλωσσου Μωυσῆ, Ἔξ. 4, 13-16, πρβλ. καί Ἰερ. 15, 19) εἴτε τό μεσολαβητή τοῦ λαοῦ πρός τόν Θεό (ὁ Ἀβραάμ, Γέν. 17, 1). Ἰδιαίτερα στήν κλασική προφητεία συναντᾶμε μία ἰδιάζουσα ἀντίληψη περί τοῦ θείου λόγου (dabar). Ὁ

11 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 83 προφητικός λόγος ὀφείλεται στό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο «ἐλαύνει» στόν προφήτη καί φανερώνει σ αὐτόν τό θεῖο θέλημα. Ὁ προφήτης μεταδίδει στούς συγχρόνους του, στή θέση καί στό ὄνομα τοῦ Θεοῦ καί μέ τήν αὐθεντία τοῦ Πνεύματός του, τόν θεῖο λόγο. Στήν συνάφεια τοῦ προφητικοῦ φαινομένου ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ εἶναι συνάμα ἀποκαλυπτικό καί δημιουργικό γεγονός διερμηνεύει τό ἱστορικό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί ταυτόχρονα δημιουργεῖ μία νέα ἱστορική κατάσταση. Ὁ κλασικός προφητικός τύπος «τάδε λέγει Κύριος» ἐκφράζει ἀκριβῶς τόν θεόπνευστο, ἑρμηνευτικό καί συνάμα δημιουργικό χαρακτῆρα τοῦ θείου λόγου. β. Ὡστόσο τό ζήτημα τῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας ἐμφανίζεται μετά τήν βαβυλώνια αἰχμαλωσία, ὅταν οἱ ἐξόριστοι ἐπέστρεψαν στήν πατρώα γῆ (περίπου τό π.χ.) καί ὠργάνωσαν ἐκ νέου τήν θρησκευτική καί ἐθνική τους ζωή μέ βάση ἀποκλειστικά τόν μωσαϊκό Νόμο. Ἀπό τήν ἐποχή αὐτή ἀρχίζει νά διαμορφώνεται ὁ Ἰουδαϊσμός ὡς νέα θρησκευτική κίνηση καί παράδοση σέ σχέση μέ τήν προηγούμενη. Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ ἰουδαϊκός τύπος θρησκείας ἔχει τίς καταβολές του στόν χρόνο τῆς βαβυλώνειας αἰχμαλωσίας, ὅταν ὁ λαός ἀποστερήθηκε τήν πατρογονική λατρεία μέ κέντρο τόν ναό τῶν Ἰεροσολύμων, καί στράφηκε ἀναγκαστικά στήν αὐστηρή μελέτη τοῦ Νόμου. Φαίνεται ὅτι ἐνωρίς διαμορφώθηκε στά χρόνια ἐκεῖνα ἀπό τούς κύκλους τῶν Λευϊτῶν καί ἱερέων μία ἰδιαίτερη τάξη νομομαθῶν καί νομοδιδασκάλων, τῶν γνωστῶν «νομικῶν» ἤ «γραμματέων» (Sofer), οἱ ὁποῖοι εἶχαν ὡς κύριο ἔργο τους τήν αὐθεντική διδασκαλία καί ἑρμηνεία τοῦ Νόμου. Γνωρίζουμε ὅτι πρῶτος ὁ Ἔσδρας, «ὁ ἱερεύς καί ἀναγνώστης τοῦ νόμου κυρίου» (Ἔσδρ. 8, 8 ἑξ.), μετά τήν ἐπιστροφή τῶν ἐξορίστων, συγκέντρωσε τόν λαό στά Ἰεροσόλυμα καί, ἀφοῦ οἱ νομομαθεῖς «ἀνέγνωσαν ἐν βίβλῳ νόμου τοῦ θεοῦ, καὶ ἐδίδασκεν Ἔσδρας καὶ διέστελλεν ἐν ἐπιστήμῃ κυρίου, καὶ συνῆκεν ὁ λαὸς ἐν τῇ ἀναγνώσει» (Νεεμ. 8, 8). Τό χωρίο τοῦτο εἶναι ἡ πρώτη μαρτυρία γιά τήν μετάφραση τῆς ἑβραϊκῆς Πεντατεύχου στά ἀραμαϊκά καθώς καί γιά τήν «διαστολή» (ἐξήγησή) της. Μέ τόν Ἔσδρα καί τή Μεγάλη Συναγωγή ἀρχίζει οὐσιαστικά ἡ ἱεροποίηση καί δογματοποίηση τοῦ Νόμου. Διαμορφώνεται καί ἐπικρατεῖ στούς κύκλους τῶν ραββίνων ὡρισμένη διδασκαλία περί θεοπνευστίας, κατά τήν ὁποία ἡ Γραφή ἐμπνεύσθηκε καί καταγράφηκε ἀπό τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἔμπνευση αὐτή φθάνει μέχρι τό πιό ἀσήμαντο γράμμα της. Τήν νέα ἰουδαϊκή ἀντίληψη ὡς πρός τό κῦρος καί τήν παράδοση τοῦ

12 84 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας Νόμου ἐκφράζει ὁ πρόλογος τῆς συλλογῆς Κεφάλαια Πατέρων (Pirke Aboth): «Ὁ Μωυσῆς ἔλαβε τόν νόμον παρά (τοῦ Θεοῦ ἐπί τοῦ) Σινᾶ καί παρέδωκεν αὐτόν εἰς τόν Ἰησοῦν, καί ὁ Ἰησοῦς εἰς τούς πρεσβυτέρους, καί οἱ πρεσβύτεροι εἰς τούς προφήτας, καί οἱ προφῆται παρέδωκαν αὐτόν εἰς τούς ἄνδρας τῆς Μεγάλης Συναγωγῆς. Οὗτοι εἶπον τρία τινά: Ἐστέ προσεκτικοί ἐν τῇ κρίσει καί ἀναδείξατε μαθητάς πολλούς καί ποιήσατε φραγμόν περί τόν νόμον» (μετάφρ. Ἀθ. Χαστούπη, Κεφάλαια Πατέρων, ἐν Θεσ/κῃ 1961, 13). Τήν ἀντίληψη αὐτή γνωρίζει καί ὁ Ἰησοῦς (Ματθ. 23, 2). Ὡστόσο οἱ νέες ἱστορικές συνθῆκες ἐπέβαλαν ὄχι μόνο τήν μετάφραση τῆς Πεντατεύχου στά ἀραμαϊκά (καί ἀργότερα στήν ἑλληνική, οἱ Ο ), ἀλλά καί στήν πραγματική μεθερμηνεία του, ὥστε νά γνωρίζει ὁ πιστός τήν συμπεριφορά, πού ἀπαιτεῖ ἀπ αὐτόν ὁ Θεός στό ἑκάστοτε ἱστορικό παρόν. Ἐνωρίς ἄρχισε ἡ γλωσσική ἀπόδοση τῶν βιβλίων τῆς Πεντατεύχου στήν ἀραμαϊκή, πού εἶναι γνωστή ὡς Ταργκούμ, πληθ. Ταργκουμίμ. Ἡ ἀρχαιότερη, πού ἀνάγεται στήν Βαβυλώνα κατά τόν 2ο π.χ. αἰῶνα, ἀποδίδεται στόν Onkelos καί ἦταν ἐπίσημα ἀναγνωρισμένη (ἔκδ. A. Sperber, Leiden 1959). Παράλληλα ἐμφανίζονται δύο ἄλλα Ταργκουμίμ, παλαιστινῆς καταγωγῆς (Jerushalmi I και II, ἔκδ. M. Ginsburger, Berlin 1899), ἕνα στά προφητικά βιβλία (ἀποδίδεται στόν Jonathan, ἔκδ. A. Sperber, Leiden 1962), σαμαρειτικά Ταργκουμίμ κ.ἄ. (συνολική ἔκδ. B. Waltonus, Biblia Sacra Polyglotta VI, Graz 1965 ( London 1657). Ὡστόσο τό κύριο ἔργο τῶν Ἰουδαίων νομοδιδασκάλων ἀποτελοῦσε ἡ ἀνάπτυξη καί ὁ σχολιασμός τῆς Πεντατεύχου, σύμφωνα μέ τό αἴτημα: «Ζητήσατε πάσας τάς ἐντολάς κυρίου τοῦ θεοῦ» (Παρλ. 28, 8). Ἡ «ζήτηση» αὐτή τοῦ νοήματος καί τῶν ἐντολῶν τοῦ Νόμου ὡδήγησε στήν διαμόρφωση τοῦ λεγόμενου Μιδράς (ἀπό τό ρῆμα darash ἀναζητῶ, ἐρευνῶ), πού εἶναι ἡ συλλογή τῶν προφορικῶν σχολίων στήν Γραφή. Ἡ συλλογή Μιδράς περιέχει γραμματικό σχολιασμό τῶν Γραφῶν στίχο πρός στίχο, μέ στόχο τήν ἀναζήτηση καί ἀνεύρεση κανόνων καί ἐντολῶν γιά τήν ὀρθοπραξία, δηλ. τήν ἠθική, λατρευτική, κοινωνική συμπεριφορά. Παράλληλα διαμορφώθηκαν ἀπό ἐπιφανεῖς ραββίνους προφορικές παραδόσεις, οἱ ὁποῖες ἀνέπτυσσαν καί ἑρμήνευαν τό βιβλικό ὑλικό κατά θέματα. Οἱ παραδόσεις αὐτές, ὅταν ἀναφέρονται σέ αὐστηρά νομικά θέματα τῆς Πεντατεύχου καί ἀποσκοποῦν στήν πιστή καί ἀναντίρρητη ἐφαρμογή τους, λέγονται Χαλαχά ( ὁδός, κανόνας). Ὅταν σχολιάζουν ἱστορικά, προφητικά κείμενα μέ σκοπό τήν παραίνεση καί οἰκοδομή,

13 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 85 λέγονται Ἀγγαδά ( διήγηση, ὁμιλία). Εἶναι αὐτονόητο ὅτι ἡ Χαλαχά ἔχει ἀπόλυτο, δογματικό χαρακτῆρα, ἐνῶ ἡ Ἀγγαδά ἐπιτρέπει ἐλευθερία στήν ἑρμηνεία καί καταλήγει νά περιέχει παραμυθητικό ὑλικό. Οἱ προφορικές αὐτές ἑρμηνεῖες καί τά σχόλια, ὅταν πληθύνθηκαν μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου, κωδικοποιήθηκαν ἀπό τόν πατριάρχη Ἰούδα, περίπου τό 200 μ.χ., σέ μία συλλογή, γνωστή ὡς Μισνά ( ἐπανάληψη). Αὐτή περιέχει κατά κανόνα χαλαχικό ὑλικό. Ἡ φήμη τοῦ Ἰούδα συνετέλεσε, ὥστε οἱ προφορικές αὐτές παραδόσεις τῆς Μισνά νά ἀποκτήσουν ἰσότιμο κῦρος μέ τήν Πεντάτευχο καί νά ἀποδοθοῦν στόν ἴδιο τόν Μωυσῆ. Ἡ προφορική ἑρμηνεία συνεχίσθηκε βέβαια καί μετά τήν κωδικοποίηση τῆς Μισνά καί ἔμεινε γνωστή ὡς Γεμάρα ( συμπλήρωση). Καί αὐτή κωδικοποιήθηκε κατά τό 4ο ἤ 5ο αἰῶνα μ.χ. καί μαζί μέ τήν Μισνά ἀποτέλεσε τό λεγόμενο Ταλμούδ ( μεμαθημένο), πού διασώθηκε σέ δύο μορφές, τό βαβυλωνιακό καί τό ἱεροσολυμητικό. Οἱ νομοδιδάσκαλοι, τῶν ὁποίων οἱ παραδόσεις καί ἑρμηνεῖες ἀποτέλεσαν τήν Μισνά, εἶναι γνωστοί ὡς Tanna im (διδάσκαλοι) (μετά τήν μακκαβαϊκή ἐπανάσταση, ὥς τό 220 μ.χ.), ἐνῶ οἱ ἑρμηνευτές τῶν παραδόσεων τῆς Μισνά, δηλ. τῆς Γεμάρα, ὀνομάζονται Amora im (ἑρμηνευτές) (ὥς τό 500 μ.χ.). γ. Ἡ ραββινική ἑρμηνευτική παράδοση ἐμφανίζει οὐσιαστικές ἰδιομορφίες. Δέν ἐπιζητεῖ βασικά νά κατανοήσει τό βιβλικό κείμενο κατά τό πραγματικό του νόημα, ἀλλά νά ζωτικοποιήσει καί νά ἐφαρμόσει τίς διατάξεις τῆς Τωρά στίς ἑκάστοτε ἱστορικές συνθῆκες τῆς κοινότητος. Ἡ ἑρμηνεία δηλ. ἀσκεῖται ὡς συνέχιση καί ἀνάπτυξη τῆς παραδόσεως. Γιά τόν σκοπό αὐτό τό ἑρμηνευτικό κριτήριο τῆς Γραφῆς ἀποτελεῖ ἡ σύγχρονη ἱστορική κατάσταση καί φυσικά ἡ αὐτονόητη θεία ἐκλογή τοῦ ἰουδαϊκοῦ λαοῦ. Μέ τόν ὅρο αὐτό οἱ ραββῖνοι προτιμοῦσαν κατά κανόνα τήν γραμματική κατανόηση («τήν ρητήν διάνοιαν», κατά τόν Εὐσέβιο Καισαρείας, Εὐαγγ. Προπαρ. Η 10, 18). Ὅταν ὅμως ἡ γραμματική ἑρμηνεία δέν ἐξυπηρετοῦσε τήν ἀνάγκη αὐτή, ἀναζητοῦσαν μέ παντοίους τρόπους τό ζητούμενο ἤ ἀπέδιδαν στούς ἱ. συγγραφεῖς τήν ζητούμενη ἑρμηνεία. Ἰδιαίτερα, μέ βάση τήν ἑρμηνευτική ἀρχή ὅτι ἡ Γραφή, ἐκτός ἀπό τήν σύμφυτη ἔννοια τοῦ γράμματος, ἔχει καί μία ἐπακτή, μυστική ἤ πνευματική, διαμόρφωσαν ὡρισμένους ἑρμηνευτικούς κανόνες, τούς ὁποίους ἔπρεπε, ἀνάλογα μέ τό ζητούμενο, νά ἐφαρμόσει ὁ ἑρμηνευτής. Ἡ ραβινική παράδοση γνωρίζει ἑπτά τέτοιους ἑρμηνευτικούς κανόνες (Middôt), τῶν ὁποίων τή συλλογή καί κωδικοποίηση

14 86 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας ἀποδίδει στόν γνωστό ραββῖνο Χιλλέλ (περίπου τό 120 π.χ μ.χ.). Οἱ κανόνες αὐτοί εἶναι: 1) Ἐπαγωγή ἀπό τό ἔλασσον στό μεῖζον καί ἀντίστροφα. 2) Ἐπίλυση μέ βάση τήν ἀναλογία καί σύγκριση, ὅταν δύο χωρία ἔχουν κοινές λέξεις ἤ ἔννοιες. 3) Ἐπαγωγή ἀπό τό εἰδικό στό γενικό. 4) Συμπέρασμα μέ βάση τίς γενικές ἰδέες ἑνός ἤ πολλῶν χωρίων. 5) Μία γενική ἀρχή ἀναφέρεται σέ εἰδική περίπτωση ἤ ἀντίστροφα. 6) Ἕνα χωρίο ἑρμηνεύεται μέ βάση κάποιο ἄλλο συγγενές καί 7) ἑρμηνεία ἑνός χωρίου ἤ μιᾶς ἑνότητας μέ βάση τήν γενική συνάφεια τοῦ κειμένου. Οἱ κανόνες αὐτοί ἀργότερα διευρύνθηκαν σέ 13 ἀπό τόν ραββῖνο Ἰσμαήλ (περίπου τό 135 μ.χ.) καί ἀργότερα σέ 32 ἀπό τόν ραββῖνο Ἐλιέζερ ben Ἰωσήφ τόν Γαλιλαῖο ( μ.χ.) (τά κείμενα: H.L. Strack - G. Stemberger, Einleitung in Talmud und Midrasch, München , καί C.K. Barrett, The New Testament Background. Selected Documents, London 1961, 146 ἑξ.). Ἡ φήμη τοῦ Ἰσμαήλ συνετέλεσε μάλιστα, ὥστε οἱ 13 κανόνες του νά ἐνσωματωθοῦν στό ἰουδαϊκό κείμενο τῆς πρωινῆς προσευχῆς (Siddur). Εἶναι βέβαια αὐτονόητο ὅτι δέν ἐπικρατοῦσε ἀπόλυτα ἑνιαία ἑρμηνευτική παράδοση στόν Ἰουδαϊσμό, ὅταν μάλιστα διαμορφώθηκαν διαφορετικές θρησκευτικές παρατάξεις (τῶν Σαμαρειτῶν, πού ἀναγνώριζαν μόνον τήν Πεντάτευχο, τῶν Σαδδουκαίων, πού δέχονταν μόνο τήν γραπτή μορφή τῆς Πεντατεύχου καί ἐφάρμοζαν αὐστηρή κατά γράμμα ἑρμηνεία, τῶν Φαρισαίων, πού ἀπέδιδαν νομική ἰσχύ καί στά προφητικά καί ἁγιόγραφα βιβλία καθώς καί στίς παραδόσεις τῶν πρεσβυτέρων, τῶν Ἐσσαίων, πού ἦταν αὐστηρότεροι ἀπό τούς Φαρισαίους) καί ἐμφανίσθηκαν διάφορες ἑρμηνευτικές σχολές, ὅπως τοῦ ἐλαστικοῦ Χιλλέλ καί τοῦ αὐστηροῦ ζηλωτῆ Shammai. Παράλληλα μέ τήν κατά γράμμα κατανόηση ἀναγνωρίζομε στούς ραββίνους καί τό εἶδος ἐκεῖνο τῆς ἑρμηνείας, τό ὁποῖο ἀργότερα ἐπεκράτησε νά ὀνομάζεται τυπολογική μέ τήν ἔννοια τῆς πληρωθείσης τυπολογίας. Οἱ ραββῖνοι δηλ. ἀναγνώριζαν τήν ἐποχή τοῦ Μωυσέα ὡς ἰδανική καί πρότυπο τῆς ἔσχατης μεσσιανικῆς ἐποχῆς. Ὅλα τά ἐπί μέρους γεγονότα της θά ἐπαναληφθοῦν κατά τήν ἐποχή τοῦ Μεσσία (πρβλ. πολλαπλά παραδείγματα στό ὑπόμνημα τῶν Strack-Billerbeck I καί Hanson R.P.C., Allegory and Event 13 ἑξ.). Ὡστόσο ἡ ραββινική αὐτή «τυπολογία» ἀναγνωρίζει ἁπλῶς ὁμοιότητα τῶν ἱστορικῶν καταστάσεων (καί ὄχι «ἀνακεφαλαίωση» καί ὑπέρβαση, ὅπως ἡ χριστιανική) καί διαμορφώνεται στά πλαίσια τῆς ἰουδαϊκῆς μεσσιανολογίας, ὡς αἴτημα καί ὄχι ὡς ἑρμηνευτική μέθοδος. Εἶναι «τυπολογία» ἀναμονῆς καί ὄχι πληρώσεως.

15 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 87 Μέ τήν ἔννοια αὐτή δύσκολα μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὡς πρόδρομος τῆς χριστιανικῆς τυπολογίας (κατά τοῦ Hanson, ὁμοίως). Ἡ ἀνάγκη τῆς προσαρμογῆς τῆς Γραφῆς στίς ποικίλες καί ἐναλλασσόμενες ἱστορικές περιστάσεις ὡδήγησε τούς μεταγενέστερους ραββίνους στήν ἐπινόηση καί ἄλλων πρακτικῶν «ἑρμηνευτικῶν» κανόνων. Παράλληλα μέ τήν αὐστηρή κατά γράμμα ἑρμηνεία ἐφάρμοζαν καί τήν συμβολική ἤ ἀλληγορική μέθοδο (ὅπως π.χ. ὁ ραββῖνος Akiba στήν ἑρμηνεία τοῦ ᾌσματος), μέ τήν ὁποίαν ἐπιζητοῦσαν νά ἐπεξηγήσουν τούς ἀνθρωπομορφισμούς, νά ἀμβλύνουν σκανδαλώδεις φράσεις ἤ νά παραμερίσουν ἀντιφάσεις. Εἰδικώτερα ἐπιχειροῦσαν νά ἐκμαιεύσουν τό νόημα μέ βάση τήν σειρά τῶν στίχων, τά ὑποτιθέμενα λογοπαίγνια, τόν ἑνικό ἤ πληθυντικό ἀριθμό τῶν λέξεων, τόν ψηφισμό καί τήν ἀριθμητική ἀξία τῶν γραμμάτων ἤ τήν ἐναλλαγή τους. Οἱ σοφιστικοί αὐτοί κανόνες κωδικοποιήθηκαν κατά τόν Μεσαίωνα ἀπό τούς λεγόμενους Κοραΐτες καί Καββαλιστές (καί τούς μεταγενέστερους Χασσιδίμ) ἑρμηνευτές. Αὐτοί μέ τήν σειρά τους ἀποδέχονταν τετραπλό νόημα στόν γραφικό λόγο: τό γραμματικό (peshat), τό ἀλληγορικό (rämäz), τό παραγόμενο, τό ὁμιλητικό (derash) καί τό μυστικό (sod) (ἀπομνημονεύσιμη λέξη μέ τά ἀρχικά γράμματα: prds παράδεισος). Τήν ἀλληγορική, μυστική ἔννοια ἀναζητοῦσαν μέ τήν βοήθεια τριῶν ἑρμηνευτικῶν μεθόδων: τῆς γεωμετρικῆς (gematra, μυστική ἔννοια μέ ὑπολογισμό τῆς ἀριθμητικῆς ἀξίας τῶν γραμμάτων), τοῦ ἀναγραμματισμοῦ (Τεμούρα ἀντίδοση, μέ τήν μετάθεση ἤ ἀμοιβαία ἐναλλαγή τῶν γραμμάτων μιᾶς λέξεως) καί τοῦ Νοταρικοῦ (σχηματισμός νέων λέξεων εἴτε μέ τά ἀρχικά πολλῶν ἄλλων λέξεων εἴτε μέ τά γράμματα μιᾶς λέξεως ὡς ἀρχικῶν ἄλλων). Γιά τήν ἐξεύρεση τοῦ μυστικοῦ αὐτοῦ νοήματος ἱκανός ἦταν μόνον ὁ δίκαιος. Εἶναι βέβαια αὐτονόητο ὅτι οἱ ἐκκεντρικοί αὐτοί κανόνες, πού καταντοῦν τήν ἑρμηνεία αὐθαίρετο λογοπαίγνιο, δέν ἐφαρμόζονταν κατά τήν ἑρμηνεία τῆς Πεντατεύχου καί τοῦ χαλαχικοῦ ὑλικοῦ. Εἶναι φανερό ὅτι οἱ ἰδιόμορφοι αὐτοί κανόνες τῆς ραββινικῆς παραδόσεως στηρίζονταν σέ μία ἀκραία ἀλληγορική μέθοδο, ἡ ὁποία ὁδηγοῦσε σέ ἀχαλίνωτη φαντασίωση. Δέν εἶναι δηλ. κυριολεκτικά ἑρμηνευτικοί, οἱ ὁποῖοι ἀποβλέπουν, μέ τήν βοήθεια φιλολογικῶν ἤ ἱστορικῶν κριτηρίων, νά διευκολύνουν στήν ἀνεύρεση τοῦ πραγματικοῦ νοήματος τῶν κειμένων ἤ τῆς ὑπόνοιας τοῦ συγγραφέα. Εἶναι ἀντίθετα δογματικές προϋποθέσεις, πού διαμορφώνονται ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ἐσωτερική σκοπιμότητα τῶν ἱ. κειμένων καί ἐπιβάλλονται ἐκ τῶν ἔξω κατά τήν βιβλική

16 88 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας ἑρμηνεία. Ἐξυπηρετοῦν δηλ. κυρίως ἀπολογητικούς, παιδαγωγικούς καί παραμυθητικούς σκοπούς. Ἀπό ἄποψη ἑρμηνευτική οἱ γραμματικοί καί ἀλληγορικοί κανόνες τῶν ραββίνων δέν παρουσιάζουν ἰδιαίτερη πρωτοτυπία, καθόσον ἐξαρτῶνται ἀποδεδειγμένα ἀπό τήν ἑλληνική φιλολογική παράδοση (D. Davies, B. Daube καί R. Mayer 297 ἑξ. 329 ἑξ., παρά τήν ἀντίθετη ἐπιμονή τοῦ Hanson 29 ἑξ.). Ἡ ἐπινόηση καί ἐφαρμογή τῶν κανόνων αὐτῶν ὀφείλεται στήν νέα ἱστορική κατάσταση τῶν Ἑβραίων, ἰδιαίτερα μετά τήν καταστροφή τοῦ 70 μ.χ., ὁπότε ἡ Γραφή ἀποκτᾶ νέο νόημα. Δέν εἶναι δηλ. πλέον μόνον τό βιβλίο τοῦ Νόμου καί τῆς ἱστορίας τοῦ Θεοῦ μέ τόν λαό, ἀλλά καί βιβλίο παιδαγωγικό, τό ὁποῖο στηρίζει, οἰκοδομεῖ τούς πιστούς καί τό σύνολο τοῦ λαοῦ, φωτίζει τό παρόν καί καθορίζει τό μέλλον του. Ἔτσι ἡ κανονική (μετά τήν ραββινική σύνοδο τῆς Ἰάμνειας μετά τό 90 καί πρό τοῦ 100 μ.χ.) ΠΔ γίνεται γίνεται τό ἱερό λατρευτικό κέντρο τοῦ ἰουδαϊκοῦ λαοῦ καί αὐτή ἐγγυᾶται τελικά τήν ἐθνική καί ἱστορική του ὑπόσταση. 3. Ὁ ἑλληνιστικός Ἰουδαϊσμός τῆς Διασπορᾶς. Φίλων ὁ Ἀλεξανδρεύς Ἡ ἑλληνική παιδεία καί ὁ ἑλληνικός πολιτισμός ἐπηρέασαν καίρια τόν Ἰουδαϊσμό τῆς ἑλληνιστικῆς ἐποχῆς, καί μάλιστα ὄχι μόνο στήν διασπορά, ἀλλά καί στήν Παλαιστίνη (M. Hengel, Judentum und Hellenismus, Tübingen 1973, 192 ἑξ.). Ἡ ἐπιρροή αὐτή ἐπεκτάθηκε σέ ὅλα τά στρώματα τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καί ἀποτυπώθηκε στό ἔργο ὡρισμένων ἐπιφανῶν Ἰουδαίων συγγραφέων, ἰδιαιτέρως τῆς Ἀλεξάνδρειας. Ἀναντίρρητο τεκμήριο τῆς ἑλληνικῆς ἐπιδράσεως εἶναι ἡ μετάφραση τῶν Ο (μέσα τοῦ 3ου αἰ.), ἡ ὁποία δέν εἶναι ἁπλῶς γλωσσική μεταγραφή, ἀλλά πολύ περισσότερο μεταφορά τῆς ἑλληνιστικῆς νοοτροπίας στόν ἑβραιο-βιβλικό χῶρο. Αὐτή δημιούργησε τήν γέφυρα ἀνάμεσα στούς δύο κόσμους καί εὐνόησε μέ πολλαπλό τρόπο τήν ὀργανική σύνδεσή τους. Ἀπό τότε ἡ μετάφραση τῶν Ο θά καταστεῖ τό ἐπίσημο κείμενο καί τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ τῆς διασπορᾶς ἀλλά καί τῆς (πρώτης) Ἐκκλησίας καί θά θεωρηθεῖ θεόπνευστη καί ἀπό τίς δύο πλευρές. Ὡς μέσο συναντήσεως τοῦ ἑλληνικοῦ καί τοῦ ἑβραϊκοῦ κόσμου θά ἐπηρεάσει οὐσιαστικά τήν ἑρμηνεία τῆς ΠΔ στήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας. Ἀπό τούς πρώτους γνωστούς ἑλληνιστές Ἰουδαίους σπουδαιότερος

17 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης 89 εἶναι ὁ ἀλεξανδρινός Ἀριστόβουλος (κατά τά τέλη τοῦ 2ου π.χ. αἰ.). Ἐπιχείρησε νά ἐναρμονίσει τήν ἑλληνική φιλοσοφία μέ τήν βιβλική ἀλήθεια καί εἶναι μᾶλλον ὁ πρῶτος Ἰουδαῖος, πού ἰσχυρίσθηκε, ὅτι οἱ Ἕλληνες φιλόσοφοι δανείσθηκαν τίς μεγάλες τους ἀλήθειες ἀπό τόν Μωυσέα (Εὐσεβίου, Εὐαγγ. Προπαρ. Η 10, 4. ΙΓ 1, 1 ἑξ. Κλήμεντος Ἀλεξ., Στρωματεῖς Α Ε 14). Ὁ Ὠριγένης (Κ. Κέλσ. IV 51) τόν κατατάσσει μαζί μέ τό Φίλωνα στούς ἀλληγοριστές. Τοῦτο ἀληθεύει μέ περιωρισμένη ἔννοια, καθόσον ὁ Ἀριστόβουλος, στά μοναδικά ἀποσπάσματα τῶν πιθανολογούμενων ἔργων του Ἐξηγήσεις ἤ Περὶ τῶν ἱερῶν νόμων ἑρμηνείας, πού διέσωσαν ὁ Εὐσέβιος (Εὐαγγ. Προπαρ. VIII 10 καί ΧΙΙΙ 12) καί ἐν μέρει ὁ Κλήμης Ἀλεξ. (ὅπου παραπ.), δεχόταν ὡς ἀρχή τῆς ἑρμηνείας τῶν ἀνθρωπομορφισμῶν τοῦ Θεοῦ «φυσικῶς ( κατά φυσικό λόγο) λαμβάνειν τὰς ἐκδοχάς» (Εὐσεβίου, Εὐαγγ. Προπαρ. Η 10, 2), σύμφωνα δηλ. μέ τήν φυσική ἔννοια τῶν εἰκονικῶν ἐκφράσεων, ὅπως χείρ δύναμις κ.λπ. Μέ τήν ἑρμηνεία αὐτή ἀπέβλεπε «τὴν ἁρμόζουσαν ἔννοιαν περὶ θεοῦ κρατεῖν, καὶ μὴ ἐκπίπτειν εἰς τὸ μυθῶδες καὶ ἀνθρώπινον κατάστημα» (ὁμοίως). Μέ τήν ἔννοια αὐτή κατανοοῦσε τήν κατάβαση τοῦ Θεοῦ ἐπί τοῦ ὄρους Σινᾶ «μὴ τοπικὴν εἶναι πάντῃ γὰρ ὁ Θεός ἐστιν» (ὁμοίως Η 10, 15) ὅπως καί τήν κατάπαυση τοῦ Θεοῦ κατά τήν ἕβδομη ἡμέρα τῆς δημιουργίας ὄχι ὡς σωματική ἀνάπαυση, ἀλλά «ἐπὶ τῷ καταπεπαυκέναι τὴν τάξιν αὐτῶν οὕτως εἰς πάντα χρόνον τεταχέναι» (ὁμοίως ΙΓ 12, 11). Εἶναι συνεπῶς σαφής ἡ ἐξάρτηση τοῦ Ἀριστόβουλου ἀπό τήν στωική συμβολική παράδοση (Walter N., Der Thoraausleger Aristobulos. Untersuchungen zu seinen Fragmenten und zu pseudepigraphischen Restehn der jüdisch-hellenistischen Literatur, TU 86, Berlin 1964 καί τοῦ ιδίου, Anfänge alexandrinisch-jüdischer Bibelauslegung bei Aristobulos, Helikon 3 (1963) ). Στήν ἴδια κατηγορία ἀνήκει καί ὁ ἐπίσης ἀλεξανδρινός ἄγνωστος συγγραφέας τῆς Ἐπιστολῆς πρός Ἀριστέαν (κατά τά τέλη τοῦ 2ου π.χ. αἰ.) (ἔκδ. Σ. Ἀγουρίδου, Τά ἀπόκρυφα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης Α, Ἀθῆναι 1980, ). Τό κύριο περιεχόμενο τῆς ἐπιστολῆς αὐτῆς εἶναι ὡς γνωστόν τά περιστατικά τῆς μεταφράσεως τῶν 72 ραββίνων τῆς ΠΔ στήν ἑλληνική στά χρόνια τοῦ Πτολεμαίου τοῦ Φιλαδέλφου ( π.χ.). Μέ τήν εὐκαιρία αὐτή ὁ ἄγνωστος συγγραφέας, σαφῶς ἐπηρεασμένος ἀπό τόν Ἀριστόβουλο καί τήν στωική παράδοση, ὑπερασπίζεται σθεναρά τό μωσαϊκό νόμο καί τόν προβάλλει ὡς τήν «διαστολή», τό διακριτικό καί ἔξοχο γνώρισμα τοῦ ἰουδαϊκοῦ πνευματικοῦ μονοθεϊσμοῦ. Τίς ἀπαγο-

18 90 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας ρεύσεις τοῦ Νόμου, ἰδιαίτερα ὡς πρός τά ἀκάθαρτα ζῶα, πού διακρίνουν τούς Ἰουδαίους ἀπό τά λοιπά ἔθνη καί τίς ὁποῖες οἱ Ἕλληνες ἑρμηνεύουν «δεισιδαιμόνως», ἐπέβαλε ὁ Μωυσῆς «τροπολογῶν» (150). Ἔχουν δηλ. ἀλληγορικό νόημα καί ἀποβλέπουν νά διαφυλάξουν τόν λαό ἀπό τήν φυλετική καί ἠθική ἔκπτωση. Γενικά προτείνει τήν ἑξῆς ἑρμηνευτική ἀρχή: «Τὸ γὰρ καθόλου πάντα πρὸς τὸν φυσικόν ( φιλοσοφικόν) λόγον ὅμοια καθέστηκεν, ὑπὸ μιᾶς δυνάμεως οἰκονομούμενα, καὶ καθ ἓν ἕκαστον ἔχει λόγον βαθύν, ἀφ ὧν ἀπεχόμεθα κατὰ τὴν χρῆσιν, καὶ οἷς συγχρώμεθα» (143). Τήν ἀρχή αὐτή αἰτιολογεῖ μέ τήν γνωστή ἑλληνιστική ἄποψη τῆς θεοπνευστίας: «Οὐδὲν εἰκῇ κατατέτακται διὰ τῆς γραφῆς οὐδὲ μυθωδῶς» (168). Στήν σειρά τῶν ἑλληνιστῶν Ἰουδαίων τῆς διασπορᾶς ἀνήκουν καί οἱ συγγραφεῖς τῆς Σοφ. Σολομ. (1ος αἰ.), τοῦ 4 Μακκ. (μεταξύ 50 π.χ. καί 50 μ.χ.) καθώς καί ὁ ἰουδαῖος ἱστορικός Ἰώσηπος. Οἱ συγγραφεῖς αὐτοί θέλησαν νά δημιουργήσουν στενή ἐπαφή ἀνάμεσα στήν ἑλληνική παιδεία καί τήν βιβλική παράδοση καί ἀπέβλεπαν περισσότερο σέ ἀπολογητικούς καί προπαγανδιστικούς σκοπούς, χωρίς νά ἀσχοληθοῦν ἰδιαίτερα μέ τήν βιβλική ἑρμηνεία. Ἔτσι προετοίμασαν τό ἔδαφος γιά τήν πιό γόνιμη συνάντησή τους, πού πέτυχε ἀναντίρρητα ὁ Φίλων. Ὡς κύριο χαρακτηριστικό τοῦ ἑλληνιστικοῦ Ἰουδαϊσμοῦ τῆς διασπορᾶς, πού χαρακτηρίζει καί τούς τρεῖς αὐτούς συγγραφεῖς, ἀναφέρει ὁ Εὐσέβιος τήν συμβολική, ἀλληγορική ἑρμηνεία τοῦ Νόμου: «Θειοτέρᾳ δέ τινι καὶ τοὺς πολλοὺς ἐπαναβεβηκυίᾳ φιλοσοφίᾳ προσέχειν ἠξίουν θεωρίᾳ τε τῶν ἐν τοῖς νόμοις κατὰ διάνοιαν σημαινομένων» (Εὐαγγ. Προπαρ. Η 10, 18). Ἀπό τούς ἰουδαίους ἑλληνιστές ἰδιαίτερα σημαντικός γιά τήν διαμόρφωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας εἶναι ὁ σύγχρονος τοῦ Ἰησοῦ καί τοῦ Παύλου Φίλων ὁ Ἀλεξανδρεύς. Φίλωνος ἔργα: L. Cohn - P. Wendland I-VII, Berlin Arnaldez P., La Bible de Philon d Alexandrie, Monde grec Cazeaux J., Aspects de l exégèse philoniénne, RScR 47 (1973) τοῦ ἰδίου, Philon d Alexandrie, exégète, ANRW II, 21, 1, 1984, Christiansen I., Die Technik der allegorischen Auslegungswissenschaft bei Philon von Alexandrien, Tübingen Daniélou J., Philon d Alexandrie, Paris 1958, Goppelf L., Typos Heinisch P., Der Einfluss Philos auf die älteste christliche Exegese, Münster Mack B.L., Philo Judaeus and Exegetical Tradition in Alexandria, ANRW II 21, 1, 1984,

19 Ἡ τρέχουσα ἑρμηνευτική παράδοση τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης (βιβλιογρ.). Nikiprowetsky V., L exégèse de Philon d Alexandrie, RHPhR 53 (1973) τοῦ ἰδίου, Le commentaire de l Ecriture chez Philon d Alexandrie, Leiden Périn J., Remarques sur la théorie de l exégèse allégorique chez Philon, Philon d Alexandrie (Colloque de Lyon Sept. 1966), Paris 1967, Siegfried C., Philo von Alexandria als Ausleger des alten Testaments, Iena Sowers S.G., The Hermeneutics of Philon and Hebrews, Richmond Stein M., Die allegorische Exegese des Philo aus Alexandreia, Beihelfe 51 ZAW, Giessen Wolfson H.A., Philo I, Cambridge 1962, Βαθύς γνώστης τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας καί ἰσχυρά ἐπηρεασμένος ἀπό τόν Πλάτωνα, τούς Στωικούς καί τούς Μέσους Πλατωνικούς, ἐπιχείρησε νά ἐναρμονίσει δημιουργικά τήν παράδοση τῆς Πεντατεύχου μέ τίς μεγάλες ἀλήθειες τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας. Εἶναι γνωστός στήν ἱστορία τῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας ὡς ὁ κλασικός ἐκπρόσωπος τῆς ἀλληγορικῆς ἤ συμβολικῆς ἑρμηνείας. Ὡστόσο παρέμεινε πιστός Ἰουδαῖος καί ἀναζήτησε στήν Τωρά τίς μεγάλες ἀλήθειες τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων. Ὅπως καί οἱ ραββῖνοι, δεχόταν τήν ἀπόλυτη θεία αὐθεντία τῆς Τωρά. Τίποτα σ αὐτή δέν εἶναι τυχαῖο καί χωρίς κάποια ἰδιαίτερη σημασία: «Παρατήρει δὲ πᾶσαν τὴν λεπτολογίαν. οὐδὲν γὰρ λεχθὲν παρέργως εὑρήσεις» (Νόμων ἀλληγορίαι ΙΙΙ 147). Ὅμως τήν θεοπνευστία της κατανοοῦσε σύμφωνα μέ τήν ἑλληνική ἰδέα τοῦ ἐνθουσιασμοῦ, τῆς ἐκστάσεως καί τῆς θεοληψίας. Ἔτσι ὁ Μωυσῆς, προκειμένου νά γνωρίσει τόν θεῖο νόμο, γίνεται «ἔνθους», «θεότροπος», «θεοφορεῖται», «μετανίσταται», βρίσκεται ἐκτός ἑαυτοῦ καί «ἐκλαλεῖ» ὡς ἠχεῖο τά ὑποβαλλόμενα ὑπό τοῦ Θεοῦ. Μέ τόν τρόπο αὐτό γίνεται προφήτης τοῦ Θεοῦ καί μάλιστα ὁ τελειότατος (πρβλ. Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως Ι 277, ΙΙ 188 κ.ἄ.). Προφήτης ὅμως καί ἑρμηνευτής εἶναι στόν Φίλωνα συνώνυμες ἔννοιες: «Ἑρμηνευτὴς γάρ ἐστιν ὁ προφήτης ἔνδοθεν ὑπηχοῦντος τὰ λεκτέα τοῦ θεοῦ, παρὰ θεῷ δ οὐδὲν ὑπαίτιον ( ἐσφαλμένο)» (Περὶ ἄθλων καὶ ἐπιτιμίων καὶ ἀρῶν 55). Συνεπῶς ἡ ἑρμηνεία ἤ ἡ προφητεία τοῦ Μωυσέα εἶναι ἀπόλυτα θεόπνευστη καί ἀλάνθαστη, ἀφοῦ ἀνάγεται ἀπ εὐθείας στόν ἀληθινό Θεό. Στόν ὁρισμό τῆς προφητικῆς ἐμπνεύσεως εἶναι ἐπίσης ἀπόλυτα ἑλληνιστής: «Τῷ δὲ προφητικῷ γένει φιλεῖ τοῦτο συμβαίνειν ἐξοικίζεται μὲν γὰρ ἐν ἡμῖν ὁ νοῦς κατὰ τὴν τοῦ θείου πνεύματος ἄφιξιν, κατὰ δὲ τὴν μετάστασιν αὐτοῦ πάλιν εἰσοικίζεται θέμις γὰρ οὐκ ἔστι θνητὸν ἀθανάτῳ συνοικῆσαι διὰ τοῦτο ἡ δύσις τοῦ λογισμοῦ καὶ τὸ περὶ αὐτὸν σκότος

20 92 Ἡ προϊστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς βιβλικῆς ἑρμηνείας ἔκστασιν καὶ θεοφόρητον μανίαν ἐγένησε» (Περὶ τοῦ τίς ὁ τῶν θείων ἐστὶν κληρονόμος 265). Ἡ θεοπνευστία χαρακτηρίζει ἐπίσης καί τήν μετάφραση τῶν Ο ἑρμηνευτῶν τῆς Π.Δ. στήν ἑλληνική γλῶσσα. Ἡ ἀπόλυτη καί μηχανική θεοπνευστία τῆς Πεντατεύχου καθορίζει καί τόν τρόπο τῆς ἑρμηνείας της. Γενικά χαρακτηρίζει τό περιεχόμενό της «χρησμούς», πού χρειάζεται εἰδική διαδικασία γιά νά ἑρμηνευθεῖ. Ὁτιδήποτε σκανδαλῶδες καί ἀνθρωπομορφικό ὑπάρχει σ αὐτή εἶναι πάντως μόνο φαινομενικά σκανδαλῶδες, γιατί ὑποκρύπτει κάποιο βαθύτερο νόημα, τό ὁποῖο πρέπει μέ κάθε τρόπο νά ἐξαχθεῖ. Γιά νά προφυλάξει τόν Νόμο ἀπό συκοφαντίες, παρερμηνεῖες καί ἀπό πολλούς ἀνθρωπομορφισμούς καθώς ἐπίσης καί γιά νά ἀνεύρει σ αὐτόν τίς μεγάλες ἀλήθειες τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ἀναπτύσσει καί ἐφαρμόζει ὁ Φίλων στό ἔπακρο τήν πλέον κατάλληλη μέθοδο γιά τόν σκοπό αὐτό, τήν ἀλληγορική ἤ συμβολική. Διακρίνει σαφῶς τό γράμμα καί τήν ἱστορία ἀπό τό μυστικό καί βαθύτερο νόημά τους. Τό γράμμα εἶναι ἁπλῶς κώδικας καί κάλυμμα, πού ὑποκρύπτει κάποιο πνευματικό καί ἠθικό μήνυμα. Μέ τό πρῖσμα τοῦτο ἑρμηνεύει γενικά ὁλόκληρη τήν Πεντάτευχο: «Σχεδὸν γὰρ τὰ πάντα ἢ τὰ πλεῖστα τῆς νομοθεσίας ἀλληγορεῖται» (Περὶ Ἰωσήφ 28), ἐγράφησαν δηλ. μέ σκοπό νά κατανοηθοῦν κατά τό βαθύτερο πνευματικό τους νόημα. Τά ἀνθρωπομορφικά καί ἱστορικά στοιχεῖα τοῦ Νόμου καθώς ἐπίσης καί τά πρόσωπα καί πράγματα τῆς ἱερᾶς ἱστορίας εἶναι φανερά σύμβολα, πού ὑποδηλώνουν ἀφανῆ καί ἄρρητα. Ἄν ἐκληφθοῦν κατά γράμμα, εἶναι μυθώδη. Δέν ἔχουν τόσο ἀξία ὡς ἱστορικά γεγονότα ἤ πρόσωπα ἀντίθετα, ὑπονοοῦν ἔμψυχους καί ἄλογους νόμους, τρόπους ἤ δυνάμεις τῆς ψυχῆς καί γι αὐτόν τόν λόγο πρέπει νά ἑρμηνευθοῦν «ἐπὶ τὸ τροπικώτερον» ἤ μέ τήν «δι ὑπονοιῶν ἀπόδοσιν». Μόνον ἔτσι «τό γε μυθῶδε ἐκποδὼν οἴχεται, τὸ δ ἀληθὲς ἀρίδηλον εὑρίσκεται» (Περὶ γεωργίας 97, πρβλ. ἐπίσης Περί... Κάϊν 1. 7). Ἡ κατά γράμμα καί ἱστορική κατανόηση τῶν βιβλικῶν προσώπων ἤ γεγονότων ἔχει ἀξία προπαιδευτική καί εἰσαγωγική, ἀφορᾶ μόνο τούς σωματικούς, ἀπαίδευτους καί χυδαίους. Ἀντίθετα τήν ὑψηλή καί κρυμμένη πίσω ἀπό τό γράμμα ἔννοια καί «ὑπόνοια» θά ἀναζητήσει ὁ ἀληθινός σοφός καί «μύστης» ἤ «ὁ φυσικός ἄνδρας» (τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας), αὐτός μόνο θά ἑρμηνεύσει ὀρθά τούς τύπους καί τά σύμβολα τῶν βιβλικῶν διηγήσεων (πρβλ. Περὶ Ἀβραάμ 147). Ἡ ἱστορική ἑρμηνεία εἶναι τό θεμέλιο, ἐνῶ ἡ ἀλληγορική ἡ σοφός ἀρχιτέκτων, πού ἐποικοδομεῖ (Περί... τοὺς ὀνείρους ΙΙ 8). Ὁ Φίλων νομιμοποιεῖ κατά τό πρότυπο τῶν Στωικῶν τήν ἀλληγορική ἑρμηνεία μέ