ΑΝ Ν Α Π Ο Τ Γ ΑΡ Ι Δ Ο Τ

Transcript

1 ΑΝ Ν Α Π Ο Τ Γ ΑΡ Ι Δ Ο Τ διπλωματική εργασία: Σ Ο Α Α Ο Τ Λ - Δ Ι Ε Ρ Ε Τ Ν Η Η Δ Τ Ν Α Σ Ο Σ Η Σ Ω Ν Π Ρ Ο Σ Α Ι Α Κ Α Ι Ε Π Α Ν Α Φ Ρ Η Η Ε Ν Ο Κ Σ Ι Ρ Ι Α Κ Ο Τ Σ Τ Π Ο Τ Σ Ο Ι Σ Ο Ρ Ι Κ Ο Κ Ε Ν Σ Ρ Ο Σ Η Θ Ε Α Λ Ο Ν Ι Κ Η ΔΠΜ Προστασία, υντήρηση και Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικών Μνημείων επιβλέποντες καθηγητές: Αλέκα Καραδήμου - Γερόλυμπου, Μιχαήλ Ε. Νομικός Θεσσαλονίκη, 2010

2 Π Ε Ρ Ι Ε Φ Ο Μ Ε Ν Α ΕΙΑΓΩΓΗ σελ. 4 I. Σο αντικείμενο και ο στόχος της μελέτης II. Οι πηγές III. Η μεθοδολογία ΜΕΡΟ ΠΡΩΣΟ σελ. 7 ΑΝΑΖΗΣΗΗ ΣΗ ΜΟΡΥΟΛΟΓΙΑ ΣΗ ΣΟΑ ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α. ΟΙ ΣΟΕ ΣΗ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ I. Σο δίκτυο στοών του εμπορικού κέντρου της πόλης II. Η μετάβαση από τα χάνια στις στοές III. Οι κτιριακοί τύποι των στοών ΚΕΥΑΛΑΙΟ Β. ΟΙ ΣΟΕ ΣΟΝ ΕΤΡΩΠΑΪΚΟ ΦΩΡΟ I. Η στοά ως στοιχείο δόμησης του αστικού χώρου II. Οι πρόδρομοι της εμπορικής στοάς και η εξέλιξη του αρχιτεκτονικού της τύπου III. Η παρακμή της εμπορικής στοάς IV. Η αφομοίωση των στοιχείων της στοάς σε άλλους αρχιτεκτονικούς τύπους ΜΕΡΟ ΔΕΤΣΕΡΟ σελ. 13 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕ ΜΕΣΑΠΛΑΕΙ ΣΟΤ Ο.Σ. ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α. Η "ΦΑΡΣΟΓΡΑΥΗΗ" ΣΟΤ Ο.Σ. I. Σο Ο.Σ. και η περιοχή της αγοράς πριν το 1917 II. Μετά την πυρκαγιά του 1917 ΚΕΥΑΛΑΙΟ Β. ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ-ΟΡΙΑ ΣΟΤ Ο.Σ. I. Οι δρόμοι και οι ονομασίες τους πριν και μετά το 1912 II. Η οδός Βενιζέλου III. Η οδός Ερμού IV. Η οδός Βασ. Ηρακλείου V. Η οδός Ίωνος Δραγούμη ΜΕΡΟ ΣΡΙΣΟ σελ. 25 ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΙ ΜΕΣΑΦΗΜΑΣΙΜΟΙ ΣΟΤ ΚΣΙΡΙΑΚΟΤ ΟΓΚΟΤ ΣΗ ΣΟΑ ΑΟΤΛ ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α. Η ΕΙΚΟΝΑ ΣΟΤ Ο.Σ. ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΗΝ ΠΤΡΚΑΓΙΑ ΣΟΤ 1917 I. Η οικογένεια των Μοδιάνο, η αρχική στοά αούλ και η τεκμηρίωση της χρονολόγησής της - Ο.Σ. 169 II. Σο Ο.Σ. 170 ΚΕΥΑΛΑΙΟ Β. Ο ΕΠΑΝΑΦΕΔΙΑΜΟ ΣΟΤ Ο.Σ. ΜΕΣΑ ΣΗΝ ΠΤΡΚΑΓΙΑ ΣΟΤ 1917 I. Οικόπεδα , "τοά αούλ" II. Οικόπεδο 4, "Ερμείον" ΚΕΥΑΛΑΙΟ Γ. ΟΙ ΝΕΟΣΕΡΕ ΕΠΕΜΒΑΕΙ ΚΑΙ Η ΣΕΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΣΟΤ Ο.Σ. I. Οικόπεδα , "τοά αούλ" II. Οικόπεδο 4, "Ερμείον" ΚΕΥΑΛΑΙΟ Δ. ΤΠΑΡΦΟΤΑ ΚΑΣΑΣΑΗ ΚΑΙ ΙΦΤΟΝ ΘΕΜΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ I. Οι ιδιοκτησίες, τα επιμέρους κτίρια και οι χρήσεις τους 2

3 II. III. IV. Πολεοδομική νομοθεσία και χαρακτηρισμοί κτιρίων τοά αούλ χθες και σήμερα - Μία εύθραυστη πραγματικότητα Κρατική πρωτοβουλία και προτάσεις αστικής ανάπλασης ΜΕΡΟ TΕΣΑΡΣΟ σελ. 44 ΑΡΦΙΣΕΚΣΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΤΗ ΚΑΙ ΣΕΚΜΗΡΙΩΗ ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α. ΑΡΦΙΣΕΚΣΟΝΙΚΗ ΑΠΟΣΤΠΩΗ I. Ανάλυση της διαδικασίας αποτύπωσης και σχεδιασμού ΚΕΥΑΛΑΙΟ Β. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΣΑΓΡΑΥΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΤΗ ΚΣΙΡΙΑΚΟΤ ΑΠΟΘΕΜΑΣΟ I. Οριοθέτηση κτιριακών ενοτήτων και ονοματολογία χώρων II. Περιγραφή - ύντομο ιστορικό περίγραμμα κτιριακών ενοτήτων ΚΕΥΑΛΑΙΟ Γ. ΤΛΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΣΑΚΕΤΑΣΙΚΗ ΔΟΜΗ - ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ I. Περιγραφή της κατασκευής - παθολογία ΚΕΥΑΛΑΙΟ Δ. ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕ ΥΑΕΙ I. Ανάλυση των οικοδομικών φάσεων ΚΕΥΑΛΑΙΟ Ε. ΣΤΠΟΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΗ ΦΡΗΕΩΝ - ΒΑΙΚΩΝ ΚΙΝΗΕΩΝ I. Συπολογική διερεύνηση - Κατανομή χρήσεων II. Περιγραφή βασικών κινήσεων ΜΕΡΟ ΠΕΜΠΣΟ σελ. 54 ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ - ΚΑΣΕΤΘΤΝΣΗΡΙΟ ΠΛΑΙΙΟ ΕΠΕΜΒΑΕΩΝ ΚΕΥΑΛΑΙΟ Α. ΑΞΙΟΛΟΓΗΗ - ΒΑΘΜΟ ΠΡΟΣΑΙΑ ΚΣΙΡΙΑΚΩΝ ΣΟΙΦΕΙΩΝ ΚΑΙ ΚΑΣΑΚΕΤΩΝ I. Ανάλυση της αξιολόγησης του οικιστικού αποθέματος ΚΕΥΑΛΑΙΟ Β. ΣΑ ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ ΣΗ ΜΕΛΕΣΗ - ΠΡΟΣΑΕΙ I. Γενικά συμπεράσματα - Βασικές αρχές προτεινόμενων επεμβάσεων II. Προσέγγιση των δυνατοτήτων επανάχρησης του συγκροτήματος III. Φωροθέτηση νέων χρήσεων - Προτεινόμενη οργάνωση βασικών κινήσεων IV. Ειδικές προτεινόμενες διατάξεις - κατασκευές ΕΠΙΛΟΓΟ σελ. 68 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ σελ. 70 3

4 Ε Ι Α Γ Ω Γ Η Ι. Σ Ο Α Ν Σ Ι Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο K A I O Σ Ο Φ Ο Σ Η Μ Ε Λ Ε Σ Η Η διαχρονική εξέλιξη ενός οικοδομικού τετραγώνου στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης και ταυτόχρονα η διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στη μετάπλαση του αστικού χώρου και του τρόπου που αυτή επηρεάζει και "επιβάλλεται" στη μορφολογία των κτιριακών τύπων της πόλης, και συγκεκριμένα αυτού της εμπορικής στοάς, αποτελεί το αντικείμενο της εργασίας αυτής. Με την εργασία αυτή επιχειρείται η προσέγγιση του αστικού χώρου και των μετασχηματισμών του μέσα από την διαχρονική ανάγνωση των χωρικών δομών ενός οικοδομικού τετραγώνου. Ειδικότερα, με τη μελέτη αυτή, γίνεται μία προσπάθεια να ερμηνευτεί η σύγχρονη μορφή του συγκροτήματος της στοάς αούλ Μοδιάνο, ως αποτέλεσμα των μεταλλαγών του οικοδομικού της τετραγώνου μέσα στο χρόνο. Σο συγκρότημα της στοάς αούλ Μοδιάνο, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα κτιριακού συνόλου που η μορφή του συνδέεται με την εξέλιξη του αστικού χώρου. Με την διερεύνηση αυτών των διαδικασιών, την κατανόησή τους και την μελέτη των μηχανισμών που οδήγησαν στην υλοποιημένη κατάσταση του συγκροτήματος, επιδιώκεται η αναζήτηση πρακτικών ανατροπής τους. Προς αυτή την κατεύθυνση, διατυπώνεται ένα κατευθυντήριο πλαίσιο επεμβάσεων για την ανάπλαση και την επανάχρηση του οικοδομικού τετραγώνου. Γενικότερα, επιχειρείται ο επαναπροσδιορισμός της χωρικής οργάνωσης του συγκροτήματος, καθώς και της σχέσης δημόσιου - ιδιωτικού χώρου, εντός του τετραγώνου καθώς και με τις οδούς που το περιβάλλουν. Σέλος, μέσα από την αναδιάταξημετασχηματισμό των υφιστάμενων χρήσεων καθώς και τη διατύπωση προτάσεων για την ένταξη νέων χρήσεων και κατασκευών επιδιώκεται η δημιουργία προϋποθέσεων για να εξασφαλιστεί, παράλληλα με την ανάδειξη του συγκροτήματος, η βιωσιμότητα του όποιου εγχειρήματος στο μέλλον. Αρχικά, στην εργασία αυτή, παρουσιάζονται αναλυτικά οι χωρικές αναδιαρθρώσεις των ορίων του οικοδομικού τετραγώνου και του κτιριακού όγκου του συγκροτήματος. Πριν όμως προχωρήσουμε παρακάτω θα ορίσουμε με ακρίβεια τη θέση του αντικειμένου μας: Σο συγκρότημα της στοάς αούλ είναι ενταγμένο στο ιστορικό εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για το οικοδομικό τετράγωνο με κωδικό Δήμου και κωδικό ΤΠΕΦΨΔΕ , το άλλοτε Ο.Σ. 125, ένα από τα 32 οικοδομικά τετράγωνα που αποτέλεσαν τον 3ο Σομέα της Πυρίκαυστης Ζώνης κατά τον ανασχεδιασμό της μετά την πυρκαγιά του Ορίζεται από τις οδούς Ερμού, Βασ. Ηρακλείου, παράλληλες με τον άξονα της Εγνατίας και την παραλία της Θεσσαλονίκης, και τις κάθετες Βενιζέλου και Ίωνος Δραγούμη. Σμήμα χάρτη Θεσσαλονίκης με το υπό μελέτη οικοδομικό τετράγωνο. [Φαρτογραφικό portal Δήμου Θεσσαλονίκης] Λεπτομέρεια κτηματολογικού διαγράμματος "Νέον χέδιον Ρυμοτομίας Πυρικαύστου Ζώνης". Με κόκκινο σημειώνεται το Ο.Σ. 125 του 3ου Σομέα. [Αρχικό διάγραμμα (αντίγραφο): Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Κεντρικής Θεσσαλονίκης] 4

5 αναγραφόμενα στοιχεία των σχεδίων. την κατάταξη των μελετών βοήθησαν σημαντικά οι αναφορές σε σχετικά τους έγγραφα στο κείμενο της Φ. Ζαρκάδα 1 για το συγκρότημα της στοάς αούλ, τα οποία επίσης δε σώζονται σήμερα στο αρχείο της πολεοδομίας. Γενική άποψη της στοάς αούλ από τη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Ερμού. [πρωτότυπο] Ι I. Ο Ι Π Η Γ Ε Για την παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκε υλικό από την ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση βιβλιογραφία, άρθρα και ηλεκτρονικά βιβλία από ιστοσελίδες του διαδικτύου, καθώς και δεδομένα που συλλέχθηκαν μέσα από έρευνα πεδίου στην περιοχή μελέτης. Ακόμη, συγκεντρώθηκαν στοιχεία -σχέδια και πληροφορίες από τα έγγραφα που συνόδευαν τους φακέλους των οικοδομικών αδειών των κτιρίων του οικοδομικού τετραγώνου- από το αρχείο της Διεύθυνσης Πολεοδομίας Κεντρικής Θεσσαλονίκης και το προσωπικό αρχείο των ιδιοκτητών. το αρχείο της πολεοδομίας εντοπίστηκαν αποσπάσματα μελετών (αντίγραφα σχεδίων) από τον επανασχεδιασμό του οικοδομικού τετραγώνου μετά την πυρκαγιά του Ο αρχικός φάκελος που περιείχε τα πρωτότυπα σχέδια των μελετών του δε σώζεται στο αρχείο. το ίδιο αρχείο, σε βιβλίο καταγραφής των εκδοθέντων οικοδομικών αδειών της πυρίκαυστης ζώνης, βρέθηκε και μια χειρόγραφη αναφορά των τίτλων ιδιοκτησίας (παραχωρητηρίων) των οικοπέδων του οικοδομικού τετραγώνου. Σέλος, χρησιμοποιήθηκαν χάρτες του αρχείου της πολεοδομίας, του Δήμου Θεσσαλονίκης και του Εθνικού Κέντρου Φαρτών και Φαρτογραφικής Κληρονομιάς, καθώς και αεροφωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Οργανισμού Κτηματολογίου και Φαρτογραφήσεων Ελλάδας. Ι ΙΙ. Η Μ Ε Θ Ο Δ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σο σύνολο των στοιχείων που συγκεντρώθηκε μελετήθηκε και κατατάχθηκε ανά ιδιοκτησία και μελέτη, με χρονολογική σειρά, μέσα από συσχετίσεις που προέκυψαν από τα επιμέρους Επίσης, συγκρίθηκαν αεροφωτογραφίες του οικοδομικού τετραγώνου πριν από το από βιβλιογραφικές πηγές- καθώς και του 1938, 1965 και από το αρχείο του Οργανισμού Κτηματολογίου και Φαρτογραφήσεων Ελλάδας- με αντίστοιχες σύγχρονές τους, για την εξαγωγή συμπερασμάτων αναφορικά με τις οικοδομικές φάσεις του συγκροτήματος. Παράλληλα διενεργήθηκε επιτόπια έρευνα για την αρχιτεκτονική τεκμηρίωση του συνόλου του συγκροτήματος, με συγκέντρωση στοιχείων για την υφιστάμενη κατάσταση του κτιριακού αποθέματος μέσα από τις ακόλουθες - παρουσιασμένες εδώ συνοπτικά- εργασίες: αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις του περιγράμματος του οικοδομικού τετραγώνου και μετρήσεις των βασικών διαστάσεων των επιμέρους εσωτερικών χώρων του περισσότερη έμφαση δόθηκε στην αποτύπωση των υπόγειων χώρων του συγκροτήματος, για τους οποίους δε βρέθηκαν σχέδια που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως υπόβαθρο σχεδιασμού, καταγραφή με περιγραφές, μετρήσεις και φωτογραφίες των υλικών και του τρόπου δόμησης καθώς και της παθολογίας των κατασκευών, αναλυτική καταγραφή των χρήσεων κάθε επιμέρους χώρου του συγκροτήματος και εντοπισμός των αυθεντικών στοιχείων και κατασκευών καθώς και των αξιόλογων μορφολογικών του χαρακτηριστικών. Σα στοιχεία της έρευνας απεικονίστηκαν σε πλήρη σειρά αρχιτεκτονικών σχεδίων του συγκροτήματος (τοπογραφικό, κατόψεις, τομές και αναπτύγματα όψεων). Επιπλέον, η τρισδιάστατη σχεδιαστική αναπαράσταση του οικοδομικού τετραγώνου μας βοήθησε στην καλύτερη κατανόηση της ογκοπλασίας του συγκροτήματος για την περαιτέρω διεξαγωγή παρατηρήσεων - συμπερασμάτων. 1 Ζαρκάδα - Πιστιόλη Φ., 1997, σελ

6 Για την παρουσίαση των συμπερασμάτων της έρευνας που αφορούν τις οικοδομικές φάσεις του συγκροτήματος, την κατασκευαστική δομή, τη χωροθέτηση των χρήσεων, καθώς και την αξιολόγηση - βαθμό προστασίας του κτιριακού αποθέματος, χρησιμοποιήθηκαν ως αρχιτεκτονικό υπόβαθρο οι κατόψεις του συγκροτήματος. Παρακάτω, στα κεφάλαια που αφορούν τους οικοδομικούς μετασχηματισμούς του κτιριακού όγκου του συγκροτήματος, γίνεται μία εκτενής παρουσίαση του σωζόμενου αρχειακού υλικού. το κείμενο που ακολουθεί, θα ξεκινήσουμε με την ανάλυση του αρχιτεκτονικού τύπου της - παρισινής στην αφετηρία της- εμπορικής στοάς, για να καταλήξουμε στο συγκρότημα της στοάς αούλ Μοδιάνο, ως ένα παράδειγμα πολεοδομικού μορφώματος, ένα αξιόλογο δείγμα εμπορευματικής αρχιτεκτονικής στον τόπο μας. Αεροφωτογραφία του κέντρου της Θεσσαλονίκης, Διακρίνονται οι άξονες των οδών Βενιζέλου και Ίωνος Δραγούμη. [πρωτότυπο, 3ο βραβείο - Μελέτη συμμετοχής στον Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό Ιδεών για την "Ανάπλαση της ευρύτερης περιοχής της πλατείας Φρηματιστηρίου Θεσσαλονίκης", προκήρυξη Οργανισμού Ρυθμιστικού χεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης, 1995] 6

7 Μ Ε Ρ Ο Π Ρ Ω Σ Ο - Α Ν Α Ζ Η Σ Η Η Σ Η Μ Ο Ρ Υ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ Η Σ Ο Α Κ Ε Υ Α Λ Α Ι Ο A. Ο Ι Σ Ο Ε Σ Η Θ Ε Α Λ Ο Ν Ι Κ Η I. Σ Ο Δ Ι Κ Σ Τ Ο Σ Ο Ω Ν Σ Ο Τ Ε Μ Π Ο Ρ Ι Κ Ο Τ Κ Ε Ν Σ Ρ Ο Τ Σ Η Π Ο Λ Η Από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, πρόχειρα στεγασμένοι δρόμοι με μαγαζιά, χάνια με τετράγωνες αυλές, στενά περάσματα με εργαστήρια, ακανόνιστα σταυροδρόμια με καφενεία, καλύπτουν τις ανάγκες της πόλης για μεταποίηση, εμπόριο και κάθε λογής συναλλαγές και υπηρεσίες. Ο δρόμος -στενό πέρασμα, συχνά καλυμμένο- προεκτείνει το μαγαζί εδώ εκτίθενται τα εμπορεύματα, εδώ γίνεται το πάρε-δώσε με την πελατεία 2. το τέλος του 19ου αιώνα, η παραδοσιακή αγορά χάνει τη σημασία της και το κοινωνικό και οικονομικό κέντρο της πόλης μεταφέρεται στην προκυμαία και στις εξοχές 3. την αγωνιώδη προσπάθειά της για ανανέωση, στις αρχές του 20ου αιώνα, η παλιά αγορά αντιγράφει αρχιτεκτονικές μορφές που έχουν αναπτυχθεί στον 19ο αιώνα στην κεντρική και δυτική Ευρώπη: γκρεμίζει τις ξύλινες ή πάνινες στέγες και τις αντικαθιστά με μέταλλο και τζάμι. Διαμορφώνει γυάλινες βιτρίνες μπροστά στις στενόχωρες και ταπεινές όψεις των μικρομάγαζων. Arcades και Galleries μπερδεύονται με τα χάνια και τις στοές σε μιαν ενδιαφέρουσα συμβίωση "ανατολίζοντων" και δυτικότροπων κτισμάτων 4. Σο δίκτυο των στοών αυτών έχει προκύψει χωρίς να είναι ενταγμένο στις ρυμοτομικές χαράξεις. Πρόκειται για ένα δίκτυο παράλληλων σε μεγάλους ή μικρούς δρόμους, ανεπίσημων, συχνά αθέατων διαδρομών. Μια σειρά από μικρά ασήμαντα επεισόδια, ένα πλέγμα από στενά δρομάκια, αναπάντεχα ανοίγματα, υγρασιασμένες στοές, που κάποτε δεν βγάζουν πουθενά 5. Με κατόψεις που θυμίζουν γράμματα του αλφαβήτου (Γ, Ε, Η, Ι, Π, Σ, κλπ.), άλλοτε αναπτύσσονται σε ολόκληρα ενιαία κτίρια με ειδική μορφή εξ αρχής (Μοδιάνο, Νέα Αγορά, Κολόμβου), άλλοτε 2 Καραδήμου Γερόλυμπου Α., 1996, σελ π., σελ π., σελ π., σελ. 25. σε κοινές πολυκατοικίες (Καράσσο - Μακρίδη, Φιρς, Διαμαντοπούλου - Ηλεκτρολόγων, Μπίρδα, Φρυσικοπούλου, Μπουρλά, Ολύμπιος στοά, στοά Υραγκίνη, Μοσκώφ). Κι άλλοτε εκτείνονται ακρίτως σε κτίρια και ελεύθερους χώρους (Αγίου Μηνά, Παλαιοπωλών, Βυζαντινή στοά) 6. ΙΙ. Η Μ Ε Σ Α Β Α Η Α Π Ο Σ Α Φ Α Ν Ι Α Σ Ι Σ Ο Ε Από την αρχή της οθωμανικής κυριαρχίας στη Θεσσαλονίκη, κατασκευάζονται χάνια. Φρησιμεύουν ως χώροι πρόσκαιρης διαμονής και ανεφοδιασμού των εμπόρων και ταξιδιωτών, ως ασφαλείς αποθήκες των εμπορευμάτων και των μεταφορικών μέσων και ως χώροι εμπορικών συναλλαγών και ανταλλαγής ιδεών, ενώ παράλληλα αποτελούν επικερδείς επιχειρήσεις για τους κτήτορες τους. Σο διπλό τους ρόλο ως χώροι ύπνου και συγχρόνως ως χώροι εμπορικών συναλλαγών διατηρούν τα παραδοσιακά χάνια ως το τέλος της τουρκοκρατίας 7. Σα χάνια ήταν συγκεντρωμένα κοντά στην αγορά της πόλης. Σον πρώτο καιρό βρίσκονταν στη διασταύρωση των δύο πιο εμπορικών δρόμων της, Εγνατίας και Βενιζέλου, και κοντά στο τείχος της αποβάθρας. ταν η πόλη άρχισε να επεκτείνεται στα δυτικά εκτός των τειχών, άρχισαν να κτίζονται χάνια κοντά στην πύλη του Βαρδαρίου και κατά μήκος της οδού Μοναστηρίου π., σελ τεφανίδου Α., 2006, σελ Για τα χάνια της Θεσσαλονίκης κατά την τουρκοκρατία βλ.: Δημητριάδης Βασίλης, Σοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Σουρκοκρατίας , Εταιρεία Μακεδονικών πουδών, εκδ. Αφοί Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη 1983, σελ , τεφανίδου Αιμιλία, «Σα χάνια της Θεσσαλονίκης: Ο μετασχηματισμός τους από χώρους πρόσκαιρης διαμονής και συναλλαγής σε χώρους μόνιμης εργασίας», τοά - Σιμητικός Σόμος στον Καθηγητή Γιώργο Γ. Κονταξάκn, Α.Π.Θ. Πολυτεχνική χολή - Σμήμα Αρχιτεκτόνων, Θεσσαλονίκη 2006, σελ , αμουηλίδου Αλίκη - τεφανίδου Αιμιλία, «Η Θεσσαλονίκη κατά την Σουρκοκρατία: Σα τούρκικα μνημεία», περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος αρ. 7, Μάιος 1983, σελ , Γρηγορίου Αλέξανδρος Φ., Φάνια, Πανδοχεία, Ξενοδοχεία της Θεσσαλονίκης , εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2003, σελ και Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, Η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη - Ο χώρος, οι άνθρωποι, η ιστορία, επιμέλεια Γκαλά - Γεωργιλά Έλλη, Θεσσαλονίκη 2008, σελ π., σελ Επίσης, Δημητριάδης Β., 1983, σελ

8 τις αρχές του 16ου αι. υπάρχουν στη Θεσσαλονίκη δύο χάνια γνωστά ως το μικρό και το μεγάλο καραβανσεράι. Σα καραβανσεράγια, τα μοτέλ της ισλαμικής περιόδου και κατ' επέκταση της οθωμανικής, κατασκευάζονται πάνω στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους και χρησιμεύουν ως ασφαλή καταλύματα των καραβανιών για περιορισμένο χρονικό διάστημα 9. Από τα τέλη του 19ου αι. τα παραδοσιακά χάνια, τα καταλύματα των εμπόρων και ταξιδιωτών, αρχίζουν να υποβαθμίζονται και να μετατρέπονται σε λαϊκά ξενοδοχεία 10. υγχρόνως, μαζί με τα παραδο- σιακά χάνια, συνυπάρχουν και άλλα είδη χανίων, τα οποία δεν περιλαμβάνουν πια χώρους ύπνου. Σα νέου τύπου χάνια διατηρούν και ενισχύουν τη δεύτερη μόνο χρήση τους, την εμπορικήεπαγγελματική. Φάνια ονομάζονται πια όλα τα μεγάλα κτίρια στα οποία στεγάζονται εμπορικοί και βιοτεχνικοί χώροι, γραφεία επαγγελματιών και αντιπροσωπειών. το ισόγειο υπάρχουν μαγαζιά που ανοίγονται στο δρόμο καθώς και στο εσωτερικό, κατά μήκος ενός επιμήκους κοινόχρηστου χώρου, συχνά διαμπερούς, ή γύρω από έναν πιο κεντρικό χώρο. τους ορόφους επαναλαμβάνεται συχνά η ίδια διάταξη και στεγάζονται γραφειακοί χώροι. Οι ημιδημόσιοι αυτοί εσωτερικοί χώροι, μακρινή ανάμνηση της ανοικτής εσωτερικής αυλής, στεγάζονται με μεταλλική γυάλινη οροφή, από την οποία μπαίνει αρκετό φως στο εσωτερικό 11. Σο χάνι ή η στοά Σουρπάλη. [τεφανίδου Α., 2006, σελ. 345] Ακόμα, χάνια αποκαλούνται ενότητες ομοειδών μαγαζιών κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Σα χάνια αυτά, δεν αποτελούν μια ενιαία κατασκευή κτισμένη εξ αρχής 12. Σα χάνια μιας πόλης, ο αριθμός και το μέγεθος τους, δήλωναν την οικονομική σημασία και την εμπορική κίνησή της. Αναλυτικά στοιχεία για τον αριθμό τους περιέχονται στα φορολογικά κατάστιχα του 1906, στα οποία καταγράφονται 87 συνολικά χάνια μαζί με τις στοές 13. τη φορολογική καταγραφή του 1906, στην έκθεση του οικονομικού εφόρου της Θεσσαλονίκης που συντάσσεται στις 22 Αυγούστου 1917 μετά τη μεγάλη πυρκαγιά, στους οδηγούς της Θεσσαλονίκης που εκδίδονται τη χρονική περίοδο κ.ά., οι όροι χάνια, μεγάλα καταστήματα, εμπορικές στοές, δίοδοι, passage, αναφέρονται χωρίς διάκριση για να χαρακτηρίσουν το ίδιο κτίριο. Για παράδειγμα αναφέρονται στο χάνι ή passage Λομπάρδο, το χάνι ή στοά ή δίοδος ή passage Οριεντάλ, το χάνι ή στοά Σουρπάλη κ.ά 14. Σα χάνια των νέων αυτών τύπων συγκεντρώνονται στις κεντρικότερες πάλι περιοχές της αγοράς καθώς και στο Υραγκομαχαλά απ' όπου έχει αρχίσει να απομακρύνεται η κατοικία. ε αυτά στεγάζονται μαγαζιά και γραφεία. το χάνι Αλλατίνι συγκεντρώνονται πολλά δικηγορικά και ασφαλιστικά γραφεία και στο χάνι ή passage Μπενρουμπί στεγάζονται δημοσιογράφοι και παραγγελιοδόχοι. Ψς μεγαλύτερο αναφέρεται το χάνι των γιων του αούλ Μοδιάνο με 100 σχεδόν χώρους, ενώ συνήθως έχουν αρκετά λιγότερους (20 χώρους κατά μέσο όρο) 15. ήμερα, τα παραδοσιακά χάνια δεν αποτελούν πια μάρτυρες της ιστορίας της πόλης τής Θεσσαλονίκης και της εξέλιξής της καθώς όλα έχουν κατεδαφιστεί, εκτός από μερικά νεότερου τύπου χάνια που υπάρχουν ακόμα 16. III. Ο Ι Κ Σ Ι Ρ Ι Α Κ Ο Ι Σ Τ Π Ο Ι Σ Ω Ν Σ Ο Ω Ν το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης μπορεί κανείς να διαφοροποιήσει τυπολογικά τις στοές ως εξής: α. Ενιαία κτίρια με ειδική μορφή εξ αρχής. Κτίστηκαν με συγκεκριμένη από την αρχή 9 τεφανίδου Α., 2006, σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ

9 χρήση, εκείνη της εμπορικής στοάς (π.χ. στοά Κουτρούμπα). β. Εσωτερικά περάσματα σε πολυκατοικίες ή άλλης μορφής κτίρια. γ. υνδυασμοί κτιρίων και ελεύθερων περασμάτων. Προέκυψαν από παλαιότερες διαδρομές, χαράξεις δρόμων που καταργήθηκαν με το νέο πολεοδομικό σχέδιο μετά την πυρκαγιά του Σα περάσματα αυτά εμφανίζουν μια πληθώρα παραλλαγών. Πρόκειται για αδιέξοδα, πίσω δρόμους, υπόλοιπα κήπων, μέσα και έξω από νεότερα ή παλαιότερα κτίρια, μια σειρά από στεγασμένους, ημιυπαίθριους ή ακάλυπτους "δρόμους". δ. Σέλος, στοές που αναπτύσσονται στο σύνολο ενός ολόκληρου οικοδομικού τετραγώνου, ο κτιριακός τύπος δηλαδή, στον οποίο ανήκει και το συγκρότημα της στοάς αούλ που μελετάμε. το δεύτερο μέρος αυτής της μελέτης, που ακολουθεί, επιχειρείται η ερμηνεία του αρχιτεκτονικού τύπου της στοάς αούλ, ως αποτέλεσμα του αστικού σχεδιασμού της Θεσσαλονίκης. Κ Ε Υ Α Λ Α Ι Ο B. Ο Ι Σ Ο Ε Σ Ο Ν Ε Τ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Ο Φ Ω Ρ Ο I. Η Σ Ο Α Ω Σ Ο Ι Φ Ε Ι Ο Δ Ο Μ Η Η Σ Ο Τ Α Σ Ι Κ Ο Τ Φ Ω Ρ Ο Τ Η στοά μέσα στο δομημένο περιβάλλον της πόλης είναι ένας χώρος μεταβατικός από το δημόσιο στο ιδιωτικό, ένας εσωτερικός δημόσιος χώρος. Η θέση των στοών, πού σαν κρίκοι ενώνουν τον εσωτερικό και τον εξωτερικό χώρο, προσδίδει σ' αυτές την ουδετερότητα να μην ανήκουν ολοκληρωτικά σε καμιά από τις δυο σφαίρες 17. Η στοά, ως στοιχείο δόμησης της ευρωπαϊκής πόλης, παρείχε όλες τις δυνατότητες για μια ενεργητική και ζωτική επέμβαση στην οργάνωση του μικροπεριβάλλοντός της. Η οργάνωση του κελύφους της στηριζόταν πάντα στην αρχή, να μη συναπαντά ο περαστικός διαβάτης ή ο επισκέπτης αγοραστής στην όλη διαδρομή του κανενός είδους οπτικό εμπόδιο ή απωθητικό, ψυχολογικά στοιχείο. Η κίνησή του έπρεπε να είναι άνετη, ομαλή, ρευστή, οικεία, δίχως να αισθάνεται την υποχρέωση να δικαιολογεί την παρουσία του στο χώρο της, αλλά αντίθετα να βρίσκει εκεί τους τρόπους να διαφοροποιείται ο ίδιος, να δέχεται δηλαδή από το περιβάλλον της ένα είδος απελευθερωτικής επίδρασης 18. Μέσα στο περιβάλλον της στοάς, το καθορισμένο από τη γυάλινη στέγη, ένα πλήθος περαστικών, ζούσε το συνδυασμό της ατμόσφαιρας του εσωτερικού και εξωτερικού αρχιτεκτονικού χώρου. Galleria Vittorio Emanuele ΙΙ, Milano (1865). [ Σμήμα της πρόσοψης της στοάς του Αττάλου. [ 04/zoom/05.jpg] II. Ο Ι Π Ρ Ο Δ Ρ Ο Μ Ο Ι Σ Η Ε Μ Π Ο Ρ Ι Κ Η Σ Ο Α την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική, η στοά ήταν ένας γνωστός τύπος κτίσματος: ένα μονώροφο η διώροφο επίμηκες οικοδόμημα 17 καρπιά Φόιπελ Ξ., 1995, σελ π., σελ

10 πού το συναντάμε άλλοτε στις αγορές, ως αυτοτελές κτίριο το οποίο στεγάζει μια σειρά μόνιμων καταστημάτων, και άλλοτε σε μεγάλα μνημεία (συνήθως θέατρα ή ναούς) ως συμπληρωματική κατασκευή που χρησιμεύει για την παραμονή, διημέρευση ή διανυκτέρευση των πολιτών 19. Γενικά διακρίνουμε δύο τύπους, την ανοικτή στοά -με μια σειρά κιόνων και μια σειρά καταστημάτων- και την κλειστή με μια ή δύο κιονοστοιχίες στον εσωτερικό της χώρο. Η δεύτερη συναντάται πιο σπάνια, όμως βρίσκεται περισσότερο κοντά στην ιδέα της οργάνωσης του χώρου, όπως την αντιλαμβάνονται οι δημιουργοί της εμπορικής στοάς του 19ου αιώνα 20. Μεγαλύτερη συγγένεια παρουσιάζουν τα διώροφα στωικά κτίσματα, όπως είναι π.χ. η στοά του Αττάλου στην αγορά των Αθηνών, οι χώροι της οποίας χρησίμευαν ως καταστήματα και προοριζόταν για περιπάτους, συγκεντρώσεις, ή άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις 21. Η ρωμαϊκή και η βυζαντινή αρχιτεκτονική έχει επίσης να επιδείξει παραδείγματα ανοιχτών και κλειστών στοών. την ισλαμική αρχιτεκτονική, στα "ανατολίτικα παζάρια", συναντάμε στοές που αποτελούν το επιμέρους συστατικό οικοδομικό στοιχείο του κτίσματος της αγοράς 22. τον ευρωπαϊκό χώρο, ως φυσική συνέχεια της ανοικτής στοάς, εμφανίζεται ο κλειστός τύπος με πρώτη κατασκευή, την Gallérie de Bois του Palais Royal στο Παρίσι, το τα 1800 κατασκευάζεται η στοά Passage des Panoramas, που αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της εξέλιξης του οικοδομικού τύπου, όχι τόσο γιατί στην ξύλινη δίρρριχτη στέγη της δοκιμάζεται για πρώτη φορά ο φωτισμός του εσωτερικού χώρου με στενόμακρους φεγγίτες, αλλά γιατί προβάλλεται για πρώτη φορά η ιδέα της λειτουργικότητας του μικροεμπορίου ως πόλου έλξης στο δομημένο περιβάλλον 24. Galléries de Bois, Palais Royal, Paris (1786). [ 005.jpg] Οκτώ χρόνια αργότερα η στοά του Panoramas αντιγράφεται στο μεγαλοπρεπή και μνημειακό χώρο της Rue de Rivoli με τη στοά Delorme 25, με επικάλυψη από συνεχή δίρρριχτη γυάλινη στέγη. Αυτός ο τρόπος επικάλυψης τελειοποίησε τη μορφή της στοάς και προσδιόρισε τελεσίδικα την αξία της ως εμπορικού χώρου εκμετάλλευσης 26. Από το 1823 και εξής, διαπιστώνεται ένα έντονο ρεύμα ανοικοδόμησης του τύπου της στοάς, που έχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός κοινού συρμού. το Παρίσι, ως την ιουλιανή επανάσταση (1830), κατασκευάστηκαν 15 στοές 27. Η αρχή γίνεται με την Passage de l Opera (1823), με δύο παράλληλους χώρους ενωμένους δυο φορές εγκαρσίως, η οποία γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία 28. Δύο χρόνια αργότερα, η σχεδόν ταυτόχρονη κατασκευή δύο νέων στοών. Πρόκειται για την Galérie Vivienne (1824) και την Galérie Colbert (1825). Οι δύο νέες στοές μεταβάλλουν σε εσωτερικό δημόσιο χώρο ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο 29. Ο χώρος διαρθρώνεται με δύο διαπλατύνσειςστάσεις και με το νέο στοιχείο της ροτόντας, εκεί ακριβώς που αλλάζει η κατεύθυνση της κίνησης π., σελ π., σελ. 20. Επίσης, Μπούρας Φ., 1984, σελ καρπιά Φόιπελ Ξ., 1995, σελ π., σελ π., σελ π., σελ Ο M. Delorme θεωρείται ο εφευρέτης της γυάλινης στέγης της στοάς. 26 καρπιά Φόιπελ Ξ., 1995, σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ

11 Galérie d' Orleans, Paris (1828). [ htm] Galérie Vivienne, Paris (1824). [ pg] Από τη γυάλινη δίρριχτη στέγη, η οποία στηριζόταν σε τόξα ημικυκλικής τομής, όπως στην Galérie Vivienne, ή σε πλαισιωτή ξύλινη κατασκευή αετωματικού σχήματος, όπως στην Galérie Colbert, δημιουργείται η πρώτη φαρδιά και θολωτή στοά της περιόδου με συνεχή επικάλυψη γυάλινων πλακών. Πρόκειται για την Galérie d' Orleans ( ). Η κατασκευή της εγκαινιάζει μια σειρά προσπαθειών για την επιβολή των μεγάλων διαστάσεων και του άπλετου φυσικού φωτισμού 31. Σην επόμενη βαθμίδα στην εξέλιξη της στοάς, με κατεύθυνση τη μνημειακότητα, αποτελεί η στοά του Vittorio Emanuele ΙΙ στο Μιλάνο ( ) 32, στην κεντρική πλατεία του, μεταξύ του καθεδρικού ναού και της όπερας, σε σχήμα λατινικού σταυρού. Ο κύριος κορμός της διασταύρωσης τονίζεται με οκταγωνικό θόλο, του οποίου η διάμετρος (=40μ.) είναι ίδια με του Αγίου Πέτρου της Ρώμης 33. Galleria Vittorio Emanuele ΙΙ, Milano (1865). [ galleria2.jpg] τη διαμόρφωση των εσωτερικών όψεων είναι εμφανής η προσπάθεια για την επίτευξη μνημειακού ύφους 34. Ο υπερπλούσιος γλυπτικός διάκοσμος, με τις μορφές Ιταλών επιστημόνων, καλλιτεχνών και πολιτικών, είναι αρκετός για να χαρακτηριστεί ο οκταγωνικός χώρος "κοσμικό πάνθεο" 35. Ο πυλώνας της στοάς, που πλευρικά πλαισιώνεται από κιονοστοιχίες, είναι η πιο μνημειακή είσοδος ευρωπαϊκής στοάς, προσανατολισμένης απόλυτα στα ρωμαϊκά πρότυπα 36. Πρότυπο όλων των νεότερων στοών υπήρξαν οι στοές του 19ου αιώνα και ειδικότερα η στοά του Μιλάνου, η οποία επηρέασε όλα τα σύγχρονα και μεταγενέστερα έργα του αιώνα της π., σελ π., σελ. 72 και π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ

12 III. Η Α Υ Ο Μ Ο Ι Ω Η Σ Ω Ν Σ Ο Ι Φ Ε Ι Ω Ν Σ Η Σ Ο Α Ε Α Λ Λ Ο Τ Α Ρ Φ Ι Σ Ε Κ Σ Ο Ν Ι Κ Ο Τ Σ Τ Π Ο Τ τις αρχιτεκτονικές περιόδους και , το ενδιαφέρον για σχεδιασμό με βάση τις εξελισσόμενες ανθρώπινες ανάγκες στράφηκε όχι μόνο στον τομέα των βιομηχανικών προϊόντων αλλά και στην αρχιτεκτονική των εσωτερικών χώρων, ιδιαίτερα στη διαρρύθμιση των εμπορικών χώρων, των γραφείων, των καταστημάτων κλπ. το χρονικό αυτό διάστημα βρίσκουμε ίχνη της στοάς, ή την ιδέα της οργάνωσης του χώρου της, και σε άλλους συναφείς αρχιτεκτονικούς τύπους 38 : α. στον τύπο του μεγάλου εμπορικού καταστήματος (πολυκατάστημα) Η οικοδομική μορφή του πολυκαταστήματος, γνώρισε μια παράλληλη εξέλιξη με την εξέλιξη της στοάς, υιοθετώντας τον τρόπο οργάνωσης του χώρου της και το χαρακτηριστικότερο στοιχείο δομής της, τη μορφή και τον τρόπο κατασκευής της στέγης της 39. τα πολυκαταστήματα εσωτερικά η διάταξη του χώρου μας προσφέρει όλες τις γνωστές παραστάσεις του τύπου της στοάς, εξώστες, γαλαρίες, κλιμακοστάσια μνημειακής μορφής, ανελκυστήρες και πάνω απ' όλα έναν κεντρικό υαλοσκεπασμένο χώρο, που αποτελεί την αποκορύφωση του συνόλου 40. β. στον τύπο του μεγάλου κτιρίου γραφείων Ένα στοιχείο χαρακτηριστικό της κτιριολογικής διάταξης των στοών, όπως ήδη αναφέραμε, είναι και ο ενιαίος κεντρικός χώρος, ο οποίος φωτίζεται από πάνω με την κατασκευή της γυάλινης στέγης. Η διάταξη των γραφείων γύρω από έναν κεντρικό χώρο δεν διαφέρει σε τίποτα από τη διάταξη των μεγάλων πολυκαταστημάτων. Η αρχιτεκτονική των κτιρίων γραφείων ακολούθησε μια παράλληλη κατεύθυνση με αυτή των μεγάλων πολυκαταστημάτων 41. Ο κτιριολογικός αυτός τύπος, που για τον σχεδιασμό ενός νέου περιβάλλοντος εργασίας χρησιμοποιεί τα κυριότερα στοιχεία του χώρου της στοάς, θα γίνει πρότυπο σύνθεσης και για την αρχιτεκτονική των μεγαλογραφείων στην Ευρώπη. Ο σκεπαστός με γυάλινη σκεπή 38. π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ κεντρικός χώρος και οι περιμετρικοί εξώστες είναι τα κύρια διαρθρωτικά στοιχεία 42. γ. ως εσωτερικός δρόμος των shopping centers τον 19ο αιώνα η κατακόρυφη ανάπτυξη του εμπορίου, που ήταν οικονομικό επακόλουθο της βιομηχανικής ανάπτυξης, επέφερε σημαντικές αλλαγές στη μορφή και την οργάνωση του χώρου των εμπορικών κέντρων, όπου κάνει την εμφάνισή του για πρώτη φορά η οργανωμένη εμπορική αγορά με τον τύπο της στοάς-passage. Εδώ, ο τύπος της στοάς επανέρχεται στην πρότυπη μορφή του 43. την Ευρώπη, όπου ο πολεοδομικός σχεδιασμός ενσωμάτωσε τις νέες κοινωνικές ανάγκες και απαιτήσεις μέσα στο ιστορικό κέντρο των παραδοσιακών πόλεων, η επιρροή, και συνεπώς και η εφαρμογή, του τύπου των αμερικάνικων shopping centers ήταν μειωμένη και περιορίστηκε σε σποραδικά δείγματα 44. την Αμερική, οι στοές του 19ου αιώνα, με το πολυλειτουργικό κοινωνικό τους περιεχόμενο, αποτέλεσαν το σημείο αναφοράς στην αρχιτεκτονική των νέων shopping centers 45 η αναφορά αυτή φτάνει πολλές φορές και στην πλήρη υιοθέτηση της κλασικής μορφής, δηλ. της ελαφριάς γυάλινης θολοειδούς κατασκευής, όπως την επισημαίνουμε στο Shopping Center Galleria Post Oak στό Houston του Σέξας (1978). Η στοά αυτή επικαλύπτεται από μια πλαισιωτή σπαστή μεταλλική κατασκευή σε σχήμα θόλου 46. την εξελικτική διαδικασία της διαμόρφωσης τού αστικού περιβάλλοντος των πόλεων του 19ου αιώνα, η στοά υπήρξε ένα απαραίτητο συστατικό στοιχείο του οποίου η χρήση εξαρτιόταν από την οικονομική ανάπτυξη της χώρας και το μέγεθος του κέντρου της πόλης 47. την Ελλάδα η χρήση τού οικοδομικού τύπου της στοάς ήταν περιορισμένη και τοποθετείται χρονικά στην τελευταία 20ετία του 19ου αιώνα 48. Η διάταξη πολλών, αλλά μικρών σε μέγεθος, στοών είχε μεγάλη επιτυχία και στον αστικό σχεδιασμό της Θεσσαλονίκης π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ π., σελ

13 Μ Ε Ρ Ο Δ Ε Τ Σ Ε Ρ Ο - Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Κ Ε Μ Ε Σ Α Π Λ Α Ε Ι Σ Ο Τ Ο. Σ. Κ Ε Υ Α Λ Α Ι Ο Α. Η «Φ Α Ρ Σ Ο Γ Ρ Α Υ Η Η» Σ Ο Τ Ο. Σ. Ι. Σ Ο Ο. Σ. Κ Α Ι Η Π Ε Ρ Ι Ο Φ Η Σ Η Α Γ Ο Ρ Α Π Ρ Ι Ν Σ Ο Μέχρι το 1870, η Θεσσαλονίκη εξακολουθεί να βρίσκεται ασφυκτικά κλεισμένη μέσα στα τείχη της και να παρουσιάζει την παραδοσιακή διάρθρωση κατά γειτονιές και συνοικίες, που αντιστοιχούσαν στην εθνικοθρησκευτική προέλευση των κατοίκων της. ε σχεδιαγράμματα που βασίζονται στο χάρτη του Β. Δημητριάδη για την τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, πληροφορούμαστε για τη χωροθέτηση των συνοικιών της πόλης. Από το Β. Δημητριάδη έχουμε και ένα πλήθος πληροφοριών για την περιοχή της αγοράς, που άρχιζε από την Εγνατία κι έφτανε ως τη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Μηνά, ανατολικά έφτανε περίπου από την Παναγία Φαλκέων ως το λουτρό της Αγοράς, ενώ δυτικό όριό της είχε τη λεωφόρο Yali Kapisi (=Πύλη της Παραλίας) (Μ. Αλεξάνδρου) 50. αμπρί πασάς, στο πλαίσιο αναδιοργάνωσης και εξωραϊσμού των πόλεων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ξεκινά η εφαρμογή μιας σειράς εκσυγχρονιστικών μέτρων στο χώρο της πόλης 51. Ο μετασχηματισμός του αστικού χώρου αρχίζει με την κατεδάφιση του προς την θάλασσα τείχους της πόλης και τη διαμόρφωση της νέας προκυμαίας. Αποτέλεσμα της σημασίας που αποκτά η παραλία μετά την "απαλλαγή" της από το θαλάσσιο τείχος είναι εκτός των άλλων η διάνοιξη της οδού αμπρή Πασά (Βενιζέλου). το τμήμα μεταξύ Εγνατίας και λιμανιού και με άξονα την Βενιζέλου συγκεντρώνονται όλες οι εμπορικές χρήσεις, με καταστήματα, χάνια, εργαστήρια, ξενοδοχεία κλπ. Εδώ εγκαθίστανται οι πρώτες τράπεζες και εδώ αργότερα κτίζουν τα ιδιόκτητα κτίσματά τους. Ο αριθμός των κτιρίων με χρήση κατοικίας συνεχώς μειώνεται με την μετακίνηση του πληθυσμού σε άλλες περιοχές. Με τον "εξευρωπαϊσμό" της πόλης συμβαδίζει και η εμφάνιση "σύγχρονων" χαρτών και πολεοδομικών σχεδίων για την Θεσσαλονίκη. Σότε παραγγέλλονται και εκπονούνται σχέδια που καταγράφουν υπό κλίμακα την υπάρχουσα κατάσταση και προτείνουν βελτιώσεις για τη λειτουργία και τη μορφή της. Σην εποχή αυτή έχουμε και το πρώτο σχέδιο για το σύνολο της πόλης εντός των τειχών που ετοιμάζεται γύρω στα με πρωτοβουλία της Δημαρχίας και υπογράφεται από τον αρχιμηχανικό Α. Wernieski 52. Προέβλεπε τη Φάρτης της Θεσσαλονίκης του Δημοσιεύτηκε το 1981 από τον Eyice. [ 1.4/Praxis/Thessaloniki1882.jpg, βλ. επίσης Δημητριάδης Β., 1983] Σο 1869, όταν αναλαμβάνει τη θέση του γενικού διοικητή του βιλαετίου, ένα στέλεχος της νέας γενιάς των οθωμανών αξιωματούχων, ο 50 Δημητριάδης Β., 1983, σελ «Σο 1869 ήρθε διοικητής ο αμπρί Πασάς, από τη μύρνη, όπου είχε πραγματοποιήσει ένα φιλόδοξο εκσυγχρονισμό του λιμανιού. Η στρατηγική του για τη Θεσσαλονίκη ήταν πολύ παρόμοια -να την ανοίξει, κατεδαφίζοντας τμήματα του τείχους και επεκτείνοντας τις εμπορικές και λιμενικές της εγκαταστάσεις. Έως τότε το παλιό παραθαλάσσιο τείχος είχε σταθεί κάτι σαν φράγμα απέναντι στον έξω κόσμο...», «ε όλη την Ευρώπη του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα η αστυφιλία γκρέμιζε τα μεσαιωνικά τείχη: το 1860 στην Αμβέρσα και τη Βαρκελώνη, το 1870 στο Άμστερνταμ και το 1878 στη Βιέννη. Ο αμπρί Πασάς επομένως ακολουθούσε κατά πόδας το ρεύμα της εποχής, όταν πήγε με το ασημένιο του σφυρί στο παραθαλάσσιο τείχος κι έριξε την πρώτη πέτρα στο νερό. Σα διστακτικά του χτυπήματα σημάδεψαν την αρχή του πιο φιλόδοξου οικοδομικού προγράμματος στην ιστορία της Θεσσαλονίκης», «η πόλη για πρώτη φορά στην ιστορία της άνοιξε προς τον έξω κόσμο κι άρχισε τη διαδικασία ανάπτυξης των προαστίων της, η οποία συνεχίζεται χωρίς ουσιαστική διακοπή έως σήμερα», βλ. Mazower M., 2006, σελ Για το σχέδιο Wernieski, βλ. Καραδήμου Γερόλυμπου Α., 1994, σελ

14 διάνοιξη ορισμένων καθέτων δρόμων προς τη νέα προκυμαία, ώστε να συνδεθούν καλύτερα οι υπόλοιπες συνοικίες της πόλης με τον νέο αυτό χώρο δραστηριοτήτων και αναψυχής. το σχέδιο αυτό σημειώνονται οι ακόλουθες ομάδες κτιρίων: δημόσια κτίρια και τζαμιά, λουτρά, σχολεία, διάφορα κτίρια, εκκλησίες, συναγωγές. τον άξονα της Βενιζέλου σημειώνεται με τον αριθμό 72 το Μπεζεστένι και με τον αριθμό 76 η εκκλησία του Αγίου Μηνά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, όπως υποδεικνύεται στο χάρτη με χρωματική ένδειξη, η διάστρωση της Εγνατίας, έως το ύψος της οδού Αγ. οφίας, με κυβόλιθους από γρανίτη, καθώς επίσης και της οδού Βενιζέλου, από τη θάλασσα ως την Εγνατία. οι διαφορές είναι ελάχιστες, και αφορούν τα μνημονευόμενα κτίρια και άλλα αναφερόμενα στοιχεία. ε ότι αφορά τη ρυμοτομική διάταξη πρόκειται ουσιαστικά για τον ίδιο χάρτη. Από τα αναφερόμενα στο χάρτη ξεχωρίζουμε το Μπεζεστένι, με τον αριθμό 15, και το "Παζάρι του Μαλλιού" (Γιούν Παζάρι), με τον αριθμό 16, στη γωνία των οδών Υράγκων και Βενιζέλου. Σο κεντρικό τμήμα της πόλης στο στρατιωτικό χάρτη του [Εθνικό Κέντρο Φαρτών και Φαρτογραφικής Κληρονομιάς] Αntoine Wernieski, Πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης, "Plan de Salonique". Πιθανότατα αποτελεί το πρώτο ακριβές σχέδιο που εκπόνησε η τεχνική υπηρεσία του Δήμου για την πόλη της Θεσσαλονίκης. [Εθνικό Κέντρο Φαρτών και Φαρτογραφικής Κληρονομιάς] Σης ίδιας περιόδου είναι και ο χάρτης της πόλης που διασώζεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος εκτυπώθηκε από το οθωμανικό Γενικό Επιτελείο το έτος Ανάμεσα στο στρατιωτικό 53 και το δημοτικό χάρτη (Wernieski) 53 Για το στρατιωτικό οθωμανικό χάρτη, βλ. Φεκίμογλου Ε. - Dαnαcioglu E., 1998, σελ πως σημειώνεται από τους συγγραφείς (με αναφορά τους σε κείμενο της Γερόλυμου Α.) μετά τη συνθήκη του Βερολίνου, το 1878, η Πύλη αποφάσισε να οχυρώσει τα σύνορα και ορισμένες πόλεις. Έτσι, τον Ιούνιο του 1880 αρχίζει η εκπόνηση σχεδίου της πόλης, το οποίο πιθανότατα να κατέληξε στον υπό συζήτηση χάρτη. Σμήμα του παραπάνω χάρτη με το άμεσο περιβάλλον των αρχικών οικοδομικών τετραγώνων. Σο κεντρικό τμήμα της πόλης στο στρατιωτικό χάρτη του [Φεκίμογλου Ε. - Dαnαcioglu E., 1998, σελ ] Σο 1890, μετά από καταστροφική πυρκαγιά στην περιοχής Αγίας οφίας-μητρόπολης, για τον επανασχεδιασμό και την ανοικοδόμηση της καμμένης περιοχής, συντάσσεται ο Οθωμανικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης (σχέδιο Salem, ). Ο χάρτης απεικονίζει με μεγάλη λεπτομέρεια τα οικοδομικά τετράγωνα της πόλης και 14

15 περιλαμβάνει αρίθμησή τους, αποτελώντας ένα από τα πρώτα ρυμοτομικά της σχέδια. το χάρτη σημειώνονται σημαντικά μνημεία και κτίρια, μεταξύ των οποίων, για πρώτη φορά, αναφέρεται η τοά αούλ, ως Cité Saül, στο οικοδομικό τετράγωνο 81 της πόλης. Σμήμα του προηγούμενου χάρτη. Σμήμα του οθωμανικού πολεοδομικού χάρτη της Θεσσαλονίκης του Η. Salem. Απεικονίζεται η περιοχή της παραλίας με το λιμάνι. Από την εφημερίδα L Indépendant τυπώνεται ο χάρτης με τον τίτλο "Plan de la Ville de Salonique" που παρουσιάζει αρκετά πιστά την εντός των τειχών πόλη στη μορφή που είχε έπειτα από την πυρκαγιά του Ο χάρτης αναγράφει ονομασίες οδών στη γαλλική και ελληνική γλώσσα και ονομασίες σημαντικών σημείων στη γαλλική. Και στο χάρτη αυτό σημειώνεται το σχήμα και η έκταση της τοάς αούλ, η οποία αναφέρεται ως Cite Saul. Η οθωμανική ρυμοτομία της εντός των τειχών Θεσσαλονίκης απεικονίζεται σε χάρτη του 1941, αντίγραφο παλαιοτέρων διαγραμμάτων, με αναγραφή των αριθμών των οικοδομικών τετραγώνων. Φάρτης Σοπογραφικού Σμήματος Γραφείου χεδίου Πόλεως Θεσ/νίκης, "χεδιάγραμμα Πόλεως Θεσσαλονίκης", 1:2500, [Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Κεντρικής Θεσσαλονίκης] Σοπογραφικός χάρτης της Πόλεως Θεσσαλονίκης, "Plan de la Ville de Salonique", εκδ. εφημερίδας L Indépendant, Λιθογραφείο Γκατένιο, 1:10000, [Δημητριάδης Β., 1983] 15

16 Σο γνωστό ως σχέδιο Εμπράρ για την κεντρική περιοχή της Θεσσαλονίκης. Απεικονίζεται το νέο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης, όπως δημοσιεύτηκε στο υπ' αριθ. 74 φύλλο του Α' τεύχους της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως στις , "Θεσσαλονίκη - Νέον χέδιον Ρυμοτομίας", 1:2500, Σο σχέδιο υπογράφεται από τον Ernest Hebrard και την ομάδα μελέτης της Νέας Ρυμοτομίας της πόλεως Θεσσαλονίκης Ε. Mawson, Α. Ζάχο, Κ. Κιτσίκη, Α. Γκίνη, J. Pleyber, Κ. Αγγελάκη (δήμαρχο) και Th. Mawson (σύμβουλο). [Εθνικό Κέντρο Φαρτών και Φαρτογραφικής Κληρονομιάς] Ι Ι. Μ Ε Σ Α Σ Η Ν Π Τ Ρ Κ Α Γ Ι Α Σ Ο Τ Η πυρκαγιά του 1917 αποτελεί ένα ορόσημο στην ιστορία της πόλης. Τιοθετώντας τις πλέον πρόσφατες ιδέες και μεθόδους της σύγχρονης πολεοδομίας, και αποφασίζοντας να αγνοήσει το προϋπάρχον καθεστώς ιδιοκτησίας και τις παραδοσιακές χρήσεις γης, η πολιτεία θέλησε να χρησιμοποιήσει την ανοικοδόμηση ως μοχλό για τον κοινωνικό, οικονομικό και χωρικό εκσυγχρονισμό της πόλης 54. Θέτοντας σε εφαρμογή τις αποφάσεις της, η κυβέρνηση του Ε. Βενιζέλου, συγκρότησε μια επταμελή επιτροπή από γνωστούς πολεοδόμους, αρχιτέκτονες και μηχανικούς, με επικεφαλής τον Γάλλο αρχιτέκτονα πολεοδόμο και αρχαιολόγο Ernest Hébrard, για την επεξεργασία ενός νέου πολεοδομικού προγράμματος. Παράλληλα σχηματίστηκε ειδική επιτροπή για το κτηματολόγιο, την τοπογράφηση και τον σχηματισμό των νέων οικοπέδων και ιδιοκτησιών. 54 Καραδήμου Γερόλυμπου Α., 2008, σελ Με την πυρκαγιά του 1917 καταστρέφεται μεγάλο κομμάτι του εμπορικού κέντρου της πόλης. τι απομένει καταστρέφεται από το νέο σχέδιο για την ανοικοδόμηση της πόλης. Θυσιάζεται έτσι ένα τμήμα του Istira (Λαδάδικα) για την διάνοιξη της Ίωνος Δραγούμη. Σο φαινόμενο αυτό επαληθεύεται και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, προκειμένου να εφαρμοστούν οι νέες χαράξεις. Σο σχέδιο που εκπόνησε για τη Θεσσαλονίκη η Διεθνής Επιτροπή χεδιασμού υπό την καθοδήγηση του Ερνέστ Εμπράρ εισάγει, μεταξύ άλλων, τις κλασικές χαράξεις (άξονες, διαγωνίους, μνημεία-εστιακά σημεία... ) και ένα ιεραρχημένο οδικό δίκτυο στη Θεσσαλονίκη. Βασικό οργανωτικό στοιχείο του ιστού της πόλης αποτελεί το γεωμετρικό οικοδομικό τετράγωνο, που αντικαθιστά τις ακανόνιστες και λαβυρινθώδεις συνοικίες. Η πυρίκαυστη ζώνη χωρίζεται σε 6 τομείς 55 και η περιοχή της αγοράς καλύπτεται από τον 1ο και τον 3ο τομέα. Η οδός Βενιζέλου αποτελεί όριο μεταξύ των δύο τομέων, με την ανατολική πλευρά της στον 1ο τομέα και την δυτική στον 3ο. Προσδιορίζεται με ακρίβεια η θέση, το σχήμα και οι διαστάσεις των νέων οικοπέδων, τα οποία στη συνέχεια πουλιώνται σε δημοπρασίες. Η πλήρης εκμετάλλευση των οικοπέδων αποτελεί το χαρακτηριστικό στοιχείο. Emest Hebrard, "Θεσσαλονίκη - Νέον χέδιον Ρυμοτομίας", χέδιον εκπονηθέν παρά της Επιτροπής επί της μελέτης της ρυμοτομίας της πόλεως Θεσσαλονίκης υπό την διεύθυνσιν του κ. Ernest Hebrard, υπογράφοντα μέλη της Επιτροπής 55 «Ολόκληρη η καμένη περιοχή διαιρείται σε έξι τομείς, των οποίων τα όρια συμπίπτουν στο παλιό και στο νέο σχέδιο. την συνέχεια κάθε τομέας διαιρείται σε οικόπεδα, και καταβάλλεται κάθε προσπάθεια ώστε ο αριθμός των οικοπέδων να είναι ο μεγαλύτερος δυνατός και τα διασωθέντα κτίρια να ενταχθούν σε ακέραια οικόπεδα», Καραδήμου Γερόλυμπου Α, 1995, σελ

17 Ε. Hebrard, Ε Mawson, Α. Ζάχος, Κ. Κιτσίκης (αρχιτέκτονες), Α. Γκίνης, J. Pleyber (μηχανικοί), 1:2000, Σο νέο σχέδιο Hebrard σχεδιασμένο πάνω στην παλιά οθωμανική ρυμοτομία της Θεσσαλονίκης. [Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Κεντρικής Θεσσαλονίκης] Νόμο 1394 "περί εφαρμογής του νέου σχεδίου της πόλεως της Θεσσαλονίκης" που κατέθεσε στη Βουλή ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου το Η Κτηματική Ομάδα περιέλαβε τα ακίνητα που βρίσκονταν στην πυρίκαυστη περιοχή της Θεσσαλονίκης και στα πλαίσιά της έγινε η διαχείριση της νέας διανομής οικοπέδων σύμφωνα με το σχέδιο Εμπράρ. το χάρτη απεικονίζεται η νέα διανομή οικοπέδων και τα εμβαδά τους περιλαμβάνονται σε έναν μεγάλο πίνακα που αποτελεί τμήμα του σχεδίου. Η στοά αούλ καταλαμβάνει τώρα το Ο.Σ. 125 της πυρίκαυστης ζώνης. Σο σχήμα του Ο.Σ. 125 της πυρίκαυστης ζώνης, όπως αυτό σημειώνεται στο αντίγραφο του κτηματολογικού διαγράμματος του 1919, παρουσιάζει διαφοροποιήσεις σε σχέση με αυτό του σχεδίου ρυμοτομίας του Ernest Hebrard (όπως είναι σχεδιασμένο πάνω στην παλιά οθωμανική ρυμοτομία της Θεσσαλονίκης, σε σχέδιο του 1921). Κτηματολογικό διάγραμμα (αντίγραφο), "Νέον χέδιον Ρυμοτομίας Πυρικαύστου Ζώνης", 1919 περίπου. [Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Κεντρικής Θεσσαλονίκης] Η διεθνής επιτροπή των τεχνικών μελετά διεξοδικά την χωροθέτηση του εμπορίου στο ιστορικό κέντρο, το λιανικό εμπόριο και ειδικότερα το εμπόριο πολυτελείας, τα γραφεία και τα μεγάλα καταστήματα για το μικρεμπόριο προβλέπονται ειδικοί χώροι σε μια οριζόντια ζώνη μεταξύ των οδών Ερμού και Εγνατίας. Μια αξιοσημείωτη ανανέωση χαρακτηρίζει την εμπορική περιοχή της πόλης, που χωροθετείται με άξονά της την οδό Βενιζέλου στην αντίστοιχη έκταση που κατείχε πριν από την πυρκαγιά, αλλά με ανεπαίσθητη μεταφορά του κέντρου βάρους της αγοράς προς τα ανατολικά. ε κτηματολογικό διάγραμμα με τίτλο "Νέον χέδιον Ρυμοτομίας Πυρικαύστου Ζώνης", του 1919 περίπου, φαίνεται η εφαρμογή του σχεδίου Εμπράρ στην περιοχή της Πυρικαύστου Ζώνης μετά την πυρκαγιά του Σο όριο της πυρίκαυστης περιοχής αναγράφεται ως "όριον Κτηματικής Ομάδος". Η Κτηματική Ομάδα συγκροτήθηκε με βάση το Σμήμα κτηματολογικού διαγράμματος, 1919 περίπου. Σμήμα σχεδίου Emest Hebrard, την πρώτη περίπτωση, χάραξη που τελικά εφαρμόζεται σε γενικές γραμμές, το τμήμα του οικοδομικού τετραγώνου προς την Ερμού σχεδιάζεται ευθύγραμμο και στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Βασ. Ηρακλείου σχεδιάζεται μια λοξή απότμηση του σχήματός του. το διάγραμμα που συνοδεύει το διάταγμα ρυμοτομίας του 1919 (ΥΕΚ 74/τ.Α/3-4-19) τα οικοδομικά τετράγωνα 169 και

18 εμφανίζονται ως ένα ενιαίο οικοδομικό τετράγωνο, με περίγραμμα αυτό του συνόλου των δύο οικοδομικών τετραγώνων, ακολουθώντας το σχήμα της οθωμανικής ρυμοτομίας. Διάταγμα Ρυμοτομίας ΥΕΚ 74/τ.Α/3-4-19, "Φάρτης Θεσσαλονίκης", Υύλλο Δυτικής Θεσσαλονίκης και Κέντρου, 1:2500. [ Σο διάταγμα ρυμοτομίας της Θεσσαλονίκης του 1921 (ΥΕΚ 184/τ.Α/ ), που ανακαλεί αυτό του 1919, στηρίζεται επί του σχεδίου Hebrard. Εδώ το οικοδομικό τετράγωνο εμφανίζεται με την τελική μορφή του. Διάταγμα Ρυμοτομίας ΥΕΚ 184/τ.Α/ , "χέδιον του Κεντρικού Σμήματος της Πόλεως Θεσσαλονίκης", 1:2000. [Αρχείο Διεύθυνσης Πολεοδομίας Κεντρικής Θεσσαλονίκης] ε διάγραμμα διατάγματος του 1977 (ΥΕΚ 342Δ/ ) το Ο.Σ. εμφανίζεται με την ίδια, σε γενικές γραμμές, μορφή. Διάταγμα Ρυμοτομίας ΥΕΚ 342Δ/ τ.α/ , "Θεσσαλονίκη", 1:5000. [ Σμήμα του χάρτη του 1919 (πάνω) και τμήμα του χάρτη Σοπογραφικού Σμήματος Γραφείου χεδίου Πόλεως Θεσ/νίκης του 1941 (κάτω). Λεπτομέρεια του προηγούμενου χάρτη. 18

19 ε διάγραμμα που συνοδεύει διάταγμα ρυμοτομίας του 1991 (ΥΕΚ 899Δ/ τ.α/ ) το οικοδομικό τετράγωνο σημειώνεται με τον αριθμό 71. Διάταγμα Ρυμοτομίας ΥΕΚ 899Δ/ τ.α/ , "Πολεοδομικό υγκρότημα Θεσσαλονίκης", 1: [ Σμήμα του χάρτη του Με τον αριθμό 71 σημειώνεται το οικοδομικό τετράγωνο. Σέλος, στο Υύλλο Λεπτομερειών 65, στην ηλεκτρονική βάση τοπογραφικών σχεδίων της Διεύθυνσης Σοπογραφίας και Τψομέτρων του Δήμου Θεσσαλονίκης, αποτυπώνεται με ακρίβεια η σημερινή μορφή του οικοδομικού τετραγώνου. Υύλλο Λεπτομερειών 65, 1:500, 2008, χεδίαση σε plotter από την ηλεκτρονική βάση τοπογραφικών σχεδίων της Διεύθυνσης Σοπογραφίας και Τψομέτρων του Δήμου Θεσσαλονίκης. [Διεύθυνση Σοπογραφίας και Τψομέτρων Δήμου Θεσσαλονίκης] Κ Ε Υ Α Λ Α Ι Ο Β. Ο Ι Δ Ρ Ο Μ Ο Ι - Ο Ρ Ι Α Σ Ο Τ Ο. Σ. Ι. Ο Ι Δ Ρ Ο Μ Ο Ι Κ Α Ι Ο Ι Ο Ν Ο Μ Α Ι Ε Σ Ο Τ Π Ρ Ι Ν Κ Α Ι Μ Ε Σ Α Σ Ο Από τον M. Mazower 56 πληροφορούμαστε για τους δρόμους της οθωμανικής Θεσσαλονίκης: «Οι παλιοί δρόμοι εντός των τειχών ήταν ελικοειδείς, στενοί και ανώνυμοι οι περισσότεροι. Δεν υπήρχαν χάρτες, και οι ξένοι δυσκολεύονταν να βρουν το δρόμο τους», «Οι ονομαστικοί κατάλογοι και οι χάρτες ήταν και άγνωστοι και όχι αναγκαίοι», «Οι τοποθεσίες αποκτούσαν έτσι τα ονόματά τους με βάση μια καθαρά τοποκεντρική λογική. Μάλιστα, οι μεγαλύτεροι δρόμοι άλλαζαν πολλά ονόματα καθώς άνοιγαν δρόμο μέσ' από τζαμιά και τεμένη». Για την ίδια εποχή, η Ζ. Ποζέλλι 57 γράφει: 56 Mazower M., 2006, σελ Ποζέλλι Ζ., 2002, σελ

20 «Δεν είχαν όνομα τότε όλοι οι δρόμοι. Η πόλη ήταν μικρή και αρκούσε το όνομα και το επίθετο για να σε βρουν», «Σότε για να 'ρθη μια κάρτα χρειαζόταν το όνομα μόνο, ακόμη και σ' έναν ολόκληρο μαχαλά». Σο Μάη του 1898, ο δήμος ανακοινώνει τα πρώτα ονόματα οδών, αν και η χρησιμότητά τους ήταν τελικά περιορισμένη, αφού ήταν γραμμένα μόνο στα τουρκικά και, το σημαντικότερο, τα ονόματά τους σχετίζονταν με ονόματα κατοίκων, καταστημάτων και άλλα τοπωνύμια που αποδείχθηκαν βραχύβια. Καρτ-Ποστάλ του Ως διεύθυνση αποστολής σημειώνεται απλώς «οδός εις Υραγκομαχαλά». [Ποζέλλι Ζ., 2002, σελ. 28] Σο οικοδομικό τετράγωνο της στοάς αούλ, το , οριοθετείται βόρεια από την οδό Papuscilar Hani (Πλουτάρχου), ανατολικά από την οδό αμπρί πασά (Βενιζέλου), νότια από την οδό Fincancilar (πωλητή Υλυτζανιών - σημερινή Βασ. Ηρακλείου), ενώ δυτικά το οικοδομικό τετράγωνο φθάνει μέχρι την Yali Kapi (Μ. Αλεξάνδρου). Έπειτα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912 οι τουρκικές ονομασίες των δρόμων αντικαθίστανται 59. Σο υπόλοιπο του εικοστού αιώνα, με τους πολέμους, τις επαναστάσεις και τις απότομες καθεστωτικές αλλαγές, τα ονόματα απορρίπτονταν και αντικαθίσταντο όλο και πιο συχνά. ε απόκομμα εφημερίδας της μεσοπολεμικής περιόδου 60 σημειώνεται η «αποκατάστασις» από τις αρχές του τόπου της ονομασίας των δρόμων γύρω από το λιμάνι, με βάση τις εκάστοτε πολιτικές μεταβολές: «ΑΙ ΟΝΟΜΑΙΑΙ ΣΨΝ ΟΔΨΝ Εις την χθεσινήν συνεδρίασιν του Δημοτ. υμβουλίου, προτάσει του κ. Αλ. Ζάννα απεφασίσθη η αποκατάστασις της ονομασίας των οδών εις τας παλαιάς τοιαύτας. υνεπώς η οδός Βενιζέλου η μεταβαπτισθείσα υπό του πρώην Δημ. υμβουλίου εις οδόν Ερμού θα λέγεται πάλιν Βενιζέλου, η Λεωφ. Β. Κ/νου θα λέγεται Εθνικής Αμύνης, η οδός Κόδριγκτων θα λέγεται Δαγκλή και η οδός Ι. Δραγούμη θα λέγεται Κουντουριώτου». Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια εικόνα του άμεσου περιβάλλοντος της στοάς, με την περιγραφή των δρόμων που ορίζουν τον κτιριακό της χώρο, μέσα από βιβλιογραφικές αναφορές τους. Ι Ι. Η Ο Δ Ο Β Ε Ν Ι Ζ Ε Λ Ο Τ τα πλαίσια των πολεοδομικών επεμβάσεων που γίνονται στον ιστορικό πυρήνα της Θεσσαλονίκης το , διανοίγεται το 1867 η λεωφόρος αμπρή πασά (Βενιζέλου) από το κονάκι (Διοικητήριο) ως τη θάλασσα, μήκους 1,5 χλμ 61. Η περιοχή της Αγοράς. [Δημητριάδης Β., 1983, σελ. 191] 58 Δημητριάδης Β., 1983, σελ Δημητριάδης Β., 1983, σελ Αναστασιάδης Γ. - Φεκίμογλου Ε., 1997, σελ «Ο αμπρί Πασάς άνοιξε την κύρια εμπορική οδό, που οδηγούσε από το κονάκι του κυβερνήτη κάτω στην προκυμαία. Η οδός αμπρί Πασά, όπως έγινε γνωστή, αποτελούσε το σύνορο ανάμεσα σε δύο κόσμους», Mazower M., 2006, σελ