Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου

Transcript

1 C : 100 M : 60 J : 0 ΣΥΝΘΗΚΕς ΔΙΑΒΙΩΣΗς ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΤΩΝ ΑΙΤΗΤΩΝ ΑΣΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΤΥΠΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, ΤΗ ΜΑΛΤΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Καταρχάς, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους και όλες που δέχτηκαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις της επιτόπιας έρευνας για την παρούσα έκθεση, αφιέρωσαν το χρόνο τους και μοιράστηκαν μαζί μας τις δύσκολες εμπειρίες τους. Οι απαντήσεις τους στο ερωτηματολόγιο και οι μαρτυρίες τους μας επιτρέπουν να έχουμε νέα και περιεκτικά δεδομένα σε σχέση με δύσκολα ζητήματα, όπως οι συνθήκες διαβίωσής τους και η πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Θα θέλαμε επίσης να ευχαριστήσουμε όλους τους εταίρους του δικτύου HUMA, την ARCA, την ΚΙΣΑ, το Association for Legal Intervention (SIP) και τη SKOP. Tο προσωπικό και οι εθελοντές των οργανώσεων αυτών επέδειξαν εξαιρετική αφοσίωση και αφιέρωσαν πολύ χρόνο κατά το 2010 για την έκθεση αυτή, τη νομική ανάλυση καθώς και την επιτόπια έρευνα. Η αφοσίωση των εποπτών κατά την προετοιμασία και κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας υπήρξε επίσης πολύ σημαντική.

3 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 1 ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΙΤΟΥΝΤΩΝ ΑΣΥΛΟ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΤΥΠΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, ΤΗ ΜΑΛΤΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ

4 2 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου

5 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 7 ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΗΘΕΝΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΥΠΡΟΣ ΚΙΣΑ (Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη, Αντιρατσισμό)...13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ...13 ΜΕΡΟΣ 1: ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ...15 ΜΕΡΟΣ 2. ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ...32 I. Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Φύλο και ηλικία Περιοχές προέλευσης και εθνικότητες...34 II. Εμπειρίες Μετανάστευσης Διαδικασίες ασύλου στις οποιες καταφευγουν οι άτυποι μετανάστες Λόγοι μετανάστευσης Χρονικό διάστημα από τη μετανάστευση Ζώντας στο φόβο...38 III. Συνθήκες Διαβίωσης Οικογένεια και κοινωνικό δίκτυο Συνθήκες στέγασης Πηγές εισοδήματος και συνθήκες εργασίας...44 IV. Κατάσταση της Υγείας τους Εκτιμώμενη κατάσταση της υγείας Δικαιώματα στην υγειονομικά κάλυψη Πρόσβαση και προσφυγή στην υγειονομική περίθαλψη: περιπτώσεις Δυσκολίες και εμπόδια στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη Εγκαταλείποντας την αναζήτηση υγειονομικής περίθαλψης...57 V. Πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη: Έγκυες: πρόσβαση σε προγεννητική και μεταγεννητική φροντίδα Πρόσβαση παιδιών στην υγειονομική περίθαλψη...60 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΚΥΠΡΟΣ...63 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ...67 ΜΑΛΤΑ, ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ ΡΟΥΜΑΝΙΑ: Έκδοση Access to healthcare and living conditions in Cyprus, Malta, Poland and Romania - εκτυπωμένη ή στο ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΠΑΡΑΡΤΉΜΑΤΑ... 89

6 4 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει τα αποτελέσματα μιας διεπιστημονικής έρευνας σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αιτούντων άσυλο και άτυπων μεταναστών στην Κύπρο. Περιλαμβάνει έρευνα σχετικά με τα νομικά δικαιώματα καθώς και ευρήματα ποσοτικής έρευνας που διεξήχθη το 2010 ως μέρος τους σχεδίου HUMA με το μέλος ΚΙΣΑ του δικτύου HUMA. Η ίδια έρευνα διεξήχθη σε τρεις άλλες ευρωπαϊκές χώρες ταυτόχρονα: στη Μάλτα -με το μέλος Skop του δικτύου HUMA-, στην Πολωνία -με το μέλος SIP του δικτύου HUMA- και στη Ρουμανία -με το μέλος ARCA του δικτύου HUMA. Παρουσιάζεται ένα γενικό συμπέρασμα συγκρίνοντας την κατάσταση όσον αφορά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη σε αυτές τις τέσσερις χώρες. Ο κύριος σκοπός αυτής της έκθεσης είναι η ανάδειξη της κοινωνικής ανασφάλειας και των προβλημάτων υγείας δύο εκ των πιο ευάλωτων ομάδων στην Ευρώπη, των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών στην Κύπρο, αλλά παράλληλα και η σύγκριση με άλλα κράτη μέλη, όπως η Μάλτα, η Πολωνία και η Ρουμανία. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζει μια σύνοψη των νομικών συστημάτων που ρυθμίζουν την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες, αιτούντες άσυλο και τα παιδιά τους σε αυτές τις χώρες, καθώς και πλήρη δεδομένα σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης, την κατάσταση της υγείας και τις δυσκολίες πρόσβασης αυτών των ατόμων στην υγειονομική περίθαλψη. Οι πληροφορίες και η ανάλυση που περιλαμβάνονται σε αυτή την έκθεση έχουν ως σκοπό να ενθαρρύνουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, τους επαγγελματίες υγείας, τις ΜΚΟ και το κοινό για να υπάρξει βελτίωση στην υγειονομική κατάσταση των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών, εξασφαλίζοντας πλήρη προστασία του δικαιώματός τους στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Η έκθεση αυτή χρησιμοποιεί την ίδια προσέγγιση με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη και το δίκτυο HUMA. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου έχει ήδη δημοσιεύσει δύο εκθέσεις ευρημάτων από επιτόπιες έρευνες για τις συνθήκες διαβίωσης, την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και την κατάσταση της υγείας άτυπων μεταναστών σε επτά καταρχάς και έπειτα έντεκα ευρωπαϊκές χώρες, το 2007 και το 2009 αντίστοιχα 1. Το 2009 το δίκτυο HUMA δημοσίευσε μια συγκριτική ανάλυση των νομικών δικαιωμάτων στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο σε 10 χώρες της ΕΕ. 2 Οι άτυπους μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο αποτελούν εξαιρετικά ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες. Οι δυσκολίες που βίωσαν στις πατρίδες τους και που καθόρισαν την απόφασή τους να μεταναστεύσουν, παράλληλα με ένα, συχνά, εξαιρετικά επίπονο ταξίδι, μπορούν να έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία τους. Επιπλέον, μόλις βρεθούν στην Ευρώπη, σε υποτιθέμενη χώρα «υποδοχής», αναγκάζονται να υπομένουν πολύ σκληρές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας εξαιτίας -και επιβαρυνόμενοι- από το νομικό (παράνομο) καθεστώς τους. Πράγματι, εάν αυτοί οι παράγοντες είναι δυνητικά τόσο επιβλαβείς για την υγεία τους, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, αυτό οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό στο ότι το καθεστώς των αιτούντων άσυλο και η έλλειψη καθεστώτος για τους άτυπους μετανάστες παρέχουν πολύ λίγα ή και καθόλου δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη. Η κατάστασή τους είναι, συνεπώς, πολύ ανησυχητική, τόσο όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα όσο και από την πλευρά της δημόσιας υγείας. Σύμφωνα με διεθνή όργανα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η υγειονομική περίθαλψη αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα για κάθε άνθρωπο. Το Διεθνές Σύμφωνο Περί των Οικονομικών, Κοινωνικών και Μορφωτικών Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών απαιτεί από τα κράτη να 1 Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη, Chauvin, P., Parizot, I., Simonnot, N., Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Γιατροί του Κόσμου, Παρίσι, 2009 Βλ. επίσης Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την Πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη, Chauvin, P., Parizot, I., Drouot, N., Simonnot, N., Tomasino, A., Πρώτη ευρωπαϊκή έρευνα για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών, Γιατροί του Κόσμου, Παρίσι, 2007, 2 HUMA, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο σε 10 χώρες της ΕΕ. Νόμος και πράξη, Γιατροί του Κόσμου, 2009,

7 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 5 αναγνωρίζουν «το δικαίωμα στο υψηλότερο εφικτό επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας» 3, και για το σκοπό αυτό να «αποφεύγεται η άρνηση ή ο περιορισμός της ισότιμης πρόσβασης όλων των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων φυλακισμένων ή κρατουμένων, μειονοτήτων, αιτούντων άσυλο και παράνομων μεταναστών σε προληπτική, θεραπευτική και παρηγορητική αγωγή να αποφεύγεται η επιβολή διακρίσεων ως κρατική πολιτική» 4. Πέρα από αυτή τη συνθήκη, άλλα διεθνή όργανα προστατεύουν τα δικαιώματα συγκεκριμένων πληθυσμών στην υγειονομική περίθαλψη, όπως η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού 5, η Διεθνής Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων όλων των Εργαζομένων Μεταναστών και των Μελών των Οικογενειών τους, παρόλο που η τελευταία δεν έχει επικυρωθεί από καμία από τις χώρες που αναφέρονται στην παρούσα έκθεση ή από την Ευρωπαϊκή Ένωση. 6 Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποτίθεται ότι προωθεί συστήματα υγείας που βασίζονται στις αρχές τής καθολικότητας, της αλληλεγγύης και της ισότητας. Ωστόσο, τα κράτη μέλη της ΕΕ διατηρούν το καθένα τη δυνατότητα να καθορίζουν ποιος θα μπορεί να έχει πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας και, συνεπώς, τα νομικά δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη για τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο συνεχίζουν να εξαρτώνται από τις εθνικές νομοθεσίες. Στο επίπεδο της ΕΕ υπάρχουν κανονισμοί για την υγειονομική περίθαλψη των αιτούντων άσυλο 7, επιβάλλοντας, ως ελάχιστο όρο, τη δωρεάν πρόσβαση σε επείγουσα φροντίδα και την αναγκαία φροντίδα ασθενειών. 8 Ωστόσο, όσον αφορά στους άτυπους μετανάστες, δεν υπάρχουν ούτε υποχρεωτικοί κανόνες δικαίου ούτε ενδοτικό δίκαιο που να προστατεύει ή να δίνει λύση στο θεμελιώδες δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς η συζήτηση για τους άτυπους μετανάστες συνεχίζει να βασίζεται στην «καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης» και δεν έχει ξεκινήσει ακόμη συζήτηση στο επίπεδο της ΕΕ σχετικά με την ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων των άτυπων μεταναστών. Όπως τονίστηκε στην πρώτη νομική έκθεση του δικτύου HUMA, οι περισσότερες χώρες της ΕΕ απέχουν πολύ από το να προσφέρουν το επίπεδο της προστασίας που προβλέπεται από διεθνή όργανα σχετικά με την υγειονομική κάλυψη των άτυπων μεταναστών και, σε μικρότερο βαθμό, των αιτούντων άσυλο. Πέρα από το ότι περιλαμβάνουν σημαντικές διακρίσεις, στην πράξη υπάρχουν ακόμη σημαντικά εμπόδια στην πρόσβαση σε υγειονομικές υπηρεσίες σε πολλά υπάρχοντα νομικά πλαίσια. Η τελευταία έρευνα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη 9 αποκάλυψε ότι οι άτυποι μετανάστες αντιμετωπίζουν πολυάριθμα προβλήματα, συμπεριλαμβανομένης και της μη αποτελεσματικής πρόσβασης σε δικαιώματα υγειονομικής περίθαλψης, διοικητικά και γλωσσικά εμπόδια, έλλειψη πληροφόρησης, υψηλό κόστος ιατρικής περίθαλψης, ή το φόβο απέλασης ή άρνησης παροχής υγειονομικής περίθαλψης. Ως αποτέλεσμα αυτών των δυσκολιών, για το 72% των προβλημάτων των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν στα πλαίσια της έρευνας, δεν αντιμετωπίστηκε ή δεν συνεχίστηκε η παρακολούθησή τους. Η έρευνά μας έφερε επίσης στο φως την υφιστάμενη γενική τάση στην Ευρώπη για περιορισμό των δικαιωμάτων στην υγειονομική περίθαλψη αυτών των πληθυσμιακών ομάδων. Στο σύνολο της Ευρώπης, οι χώρες χρησιμοποιούν την υγειονομική περίθαλψη ως όργανο ελέγχου της μετανάστευσης, παρά ως ανθρώπινο δικαίωμα που χρήζει προστασίας ή ως ζήτημα δημόσιας 3 Άρθρο 12 (1) του Διεθνούς Συμφώνου περί των οικονομικών, κοινωνικών και μορφωτικών δικαιωμάτων, Ψήφισμα 2200A (XXI) της 16 ης Δεκεμβρίου Βλ. Επιτροπή για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, Γενικό Σχόλιο αριθ. 14 (2000). Το δικαίωμα στο υψηλότερο εφικτό επίπεδο υγείας, E/C/2000/4, Αύγουστος 2000, 34. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά τα διεθνή ανθρώπινα δικαιώματα και το δικαίωμα στην υγεία, βλ. 5 Βλ. συγκεκριμένα το Άρθρο 24 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, 6 Βλ. συγκεκριμένα τα άρθρα 28, 43, 45, 70 της Διεθνούς Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων όλων των Εργαζομένων Μεταναστών και των Μελών των Οικογενειών τους (ICRMW), μέχρι στιγμής, κανένα κράτος μέλος της ΕΕ δεν έχει υπογράψει ή επικυρώσει τη σύμβαση. 7 Να σημειωθεί ότι ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρει ρητά ότι τα δικαιώματα στην υγεία («κάθε πρόσωπο δικαιούται να έχει πρόσβαση στην πρόληψη σε θέματα υγείας και να απολαύει ιατρικής περίθαλψης») αναγνωρίζονται «σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές» (Άρθρο 35). 8 Οδηγία 2003/9/ΕΚ του Ιανουαρίου 2003 σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις για την υποδοχή των αιτούντων άσυλο 9 Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την Πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη, Chauvin, P., Parizot, I., Simonnot, N., Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Γιατροί του Κόσμου, Παρίσι, 2009

8 6 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου υγείας που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ωστόσο, η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δεν πρέπει μόνο να θεωρείται προτεραιότητα όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά πρέπει επίσης να αντιμετωπίζεται ως καίριο ζήτημα δημόσιας υγείας, καθώς η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για όλους αποτελεί μέσο διασφάλισης μιας υγιούς κοινωνίας. Η άρνηση παροχής υγειονομικής περίθαλψης σε ανθρώπους με περιορισμένο ή και μηδενικό νομικό καθεστώς οδηγεί μόνο στην αύξηση της περιθωριοποίησής τους. Οι τέσσερις χώρες που εξετάζονται στην παρούσα έκθεση βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση και αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις όσον αφορά τη διαχείριση της μετανάστευσης. Όλες εντάχθηκαν πρόσφατα στην ΕΕ (η Κύπρος, η Μάλτα και η Πολωνία το 2004 και η Ρουμανία το 2007) και όλες βρίσκονται γεωγραφικά στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με την ένταξής τους στην ΕΕ υποχρεώθηκαν όλες να υιοθετήσουν τη μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ και έχουν συνεπώς λάβει οδηγίες και κίνητρα για τον έλεγχο των συνόρων προκειμένου να αποφευχθεί η παράνομη είσοδος και να υπάρξει διαχείριση της άφιξης των αιτούντων άσυλο. Αυτές οι χώρες αποτελούν επίσης νέα σημεία διέλευσης και χώρες μετανάστευσης για αιτούντες άσυλο και μετανάστες εν γένει. Παρόλο που ουσιαστικά αποτελούν πύλες εισόδου για την Ευρωπαϊκή Ένωση από μετανάστες που προσβλέπουν να φτάσουν στις πιο δυτικές χώρες της ΕΕ, σταδιακά μετατρέπονται σε χώρες μεταναστών και οι ίδιες. Ένας αυξανόμενος αριθμός μεταναστών μένουν και εγκαθίστανται ουσιαστικά εδώ, λόγω των δυσκολιών που υπάρχουν στο να μεταβούν και να εγκατασταθούν σε άλλες χώρες, λόγω, μεταξύ άλλων, και της νομοθεσίας της ΕΕ για το άσυλο 10. Κοινές τάσεις μπορούν να εντοπιστούν με βάση τη γεωγραφική τους θέση. Για παράδειγμα, η Κύπρος και η Μάλτα αποτελούν αμφότερες νησιά της Μεσογείου που έχουν δει μια ραγδαία αύξηση στις αφίξεις των μεταναστών σε μικρό χρονικό διάστημα, μεταναστών κυρίως που φθάνουν στη χώρα παράνομα (από θάλασσα ή από αέρα) και σχεδιάζουν να συνεχίσουν σε άλλες χώρες της ΕΕ. Από την άλλη πλευρά, τόσο η Πολωνία όσο και η Ρουμανία αποτελούν επί μακρόν χώρες εξερχόμενης μετανάστευσης. Βρισκόμενες στα ανατολικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν θεωρούνται ακόμη ελκυστικοί προορισμοί για τους μετανάστες λόγω της αδύναμης οικονομικής τους κατάστασης σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ. Και στις δύο χώρες η μετανάστευση δεν αποτελεί ακόμη σημαντικό κοινωνικό φαινόμενο ή προτεραιότητα στους τομείς της πολιτικής και της νομοθεσίας. Αυτές οι χώρες, για τις οποίες η μετανάστευση είναι πολύ πρόσφατο γεγονός, δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένες για να αντιμετωπίσουν αυτό το φαινόμενο και η νομοθεσία για τα δικαιώματα των μεταναστών, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στην υγειονομική περίθαλψη, είναι ανίσχυρη στις περισσότερες περιπτώσεις. Η σημερινή οικονομική κρίση αποτελεί μια ακόμη δικαιολογία για αυτές τις χώρες να καταφύγουν σε περιοριστικούς κανονισμούς και πρακτικές, παρά σε μια φιλικότερη προσέγγιση στη μετανάστευση και τα θέματα υγείας. Αυτή η κατάσταση δεν διευκολύνεται από το γεγονός ότι η πλειονότητα αυτών των τεσσάρων χωρών που εξετάζονται στην παρούσα έκθεση βρίσκονται εν μέσω γενικών μεταρρυθμίσεων για τον εκσυγχρονισμό των υγειονομικών τους συστημάτων και την επίλυση πολυάριθμων προβλημάτων που επηρεάζουν την πλειονότητα των πολιτών. 10 Σύμφωνα με τον Κανονισμό Δουβλίνο II, δηλ. τον Κανονισμό (ΕΚ) Αριθ. 343/2003 του Συμβουλίου, της 18 ης Φεβρουαρίου 2003 με τον οποίο θεσπίζονται τα κριτήρια και οι μηχανισμοί για τον προσδιορισμό του κράτους μέλους που είναι υπεύθυνο για την εξέταση μιας αίτησης ασύλου που υποβλήθηκε σε ένα από τα κράτη μέλη από πολίτη τρίτης χώρας, «τα κράτη μέλη οφείλουν να προσδιορίσουν το κράτος μέλος που είναι υπεύθυνο για την εξέταση μιας αίτησης ασύλου που υποβλήθηκε εντός της επικράτειάς τους, στη βάση αντικειμενικών και ιεραρχημένων κριτηρίων. ( ) Αν η ανάλυση των κριτηρίων του κανονισμού υποδεικνύει ένα άλλο κράτος μέλος ως υπεύθυνο, από αυτό το τελευταίο ζητείται να «αναλάβει» τον αιτούντα άσυλο και κατά συνέπεια να εξετάσει το αίτημά του. Στην περίπτωση κατά την οποία το εν λόγω κράτος αναγνωρίσει την αρμοδιότητά του, το πρώτο κράτος μέλος οφείλει να εξασφαλίσει τη μεταφορά του αιτούντος άσυλο μέχρι αυτό». Βλ. σύνοψη της νομοθεσίας εδώ tm

9 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Μεθοδολογία 7 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Η παρούσα έκθεση χωρίζεται σε τέσσερα κύρια μέρη, παρουσιάζοντας τα νομικά δικαιώματα σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αιτούντων άσυλο και άτυπων μεταναστών που παρουσιάζονται για κάθε μια από τις τέσσερις χώρες κατά σειρά, δηλαδή την Κύπρο, τη Μάλτα, την Πολωνία και τη Ρουμανία. Για κάθε χώρα εξάγεται συμπέρασμα και στο τέλος της έκθεσης υπάρχει ένα γενικό συμπέρασμα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Τα νομικά δικαιώματα σε κάθε χώρα παρουσιάζονται με τον ίδιο τρόπο όπως στη νομική έκθεση του δικτύου HUMA του Προκειμένου να προσδιοριστεί ξεκάθαρα η πρόσβαση στη φροντίδα/περίθαλψη των διαφόρων ομάδων που διαμένουν σε μια χώρα, καθώς και οποιαδήποτε διάκριση σχετικά με τα νομικά δικαιώματα και τις διοικητικές συνθήκες, έχει γίνει διαχωρισμός σε: i) ημεδαπούς, αιτούντες άσυλο και άτυπους μετανάστες ii) ενήλικες και παιδιά και iii) τύπους περίθαλψης (πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια, επείγουσα, εσωτερικής διαμονής, προγεννητική και μεταγεννητική) και αγωγής (φάρμακα, καταπολέμηση του ιού του HIV και άλλων μεταδοτικών ασθενειών). Η έρευνα περιγράφει επίσης τα δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη ατόμων που βρίσκονται σε κέντρα κράτησης, καθώς και τις άδειες διαμονής ή άλλους μηχανισμούς που παρέχονται από την εθνική νομοθεσία για την προστασία των σοβαρά ασθενών άτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο που δεν μπορούν να έχουν ουσιαστική πρόσβαση στις χώρες προέλευσής τους λόγω απέλασης. Τα δικαιώματα παρουσιάζονται σε πίνακες για να καταστήσουν πιο εύκολη τη σύγκριση συγκεκριμένων πληθυσμών ή τύπων ιατρικής φροντίδας μεταξύ των χωρών (συμπεριλαμβανομένων και χωρών που εξετάζονται στην έκθεση του δικτύου HUMA του 2009). Για τους σκοπούς της έκθεσης κατέστη αναγκαία η υιοθέτηση κοινής ορολογίας, παρά τις ευρείες διαφορές στην υγειονομική περίθαλψη και τη νομική ορολογία μεταξύ των κρατών μελών 11. Η κύρια πηγή πληροφόρησης για αυτή την έρευνα ήταν η νομοθεσία σχετικά με τη μετανάστευση, το άσυλο και την υγειονομική περίθαλψη που ισχύει στις διάφορες χώρες, η οποία αναλύθηκε από το νομικό υπεύθυνο του δικτύου HUMA με την αρωγή ενός νομικού ειδήμονα από κάθε μία από τις εν λόγω χώρες. Τα τέσσερα μέλη από το δίκτυο HUMA συνέβαλλαν επίσης σε αυτό το σκοπό. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ: «ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ» Στόχοι και περιορισμοί της έρευνας Η επιτόπια έρευνα που διεξήχθη για τη συλλογή των δεδομένων που αναλύθηκαν στην παρούσα έκθεση συντονίστηκε από το δίκτυο HUMA και διεξήχθη από τους εταίρους του: ΚΙΣΑ στην Κύπρο, Skop στη Μάλτα, SIP στην Πολωνία και ARCA στη Ρουμανία. Ο στόχος της επιτόπιας αυτής έρευνας ήταν η παροχή «στατιστικής μαρτυρίας» των καταστάσεων που βίωσαν οι εταίροι του δικτύου HUMA στα κέντρα τους και στα προγράμματά τους, ή μέσα σε συγκεκριμένες ομάδες αιτούντων άσυλο ή άτυπων μεταναστών. Τα ευρήματα δεν επιχειρούν να προσφέρουν μια πλήρως αντιπροσωπευτική εικόνα της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη όπως τη βίωσαν όλοι οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες. Πράγματι, το γενικό δείγμα και τα δείγματα που λήφθηκαν για κάθε κατηγορία -αιτούντες άσυλο, άτυπους μετανάστες και, στην περίπτωση της Ρουμανίας, κάτοχοι «ανοχής»- και στις τέσσερις χώρες ήταν πολύ μικρά για να επιτρέπουν τη γενίκευση των 11 Για την ορολογία που χρησιμοποιείται στα νομικά μέρη της έκθεσης, βλ. HUMA, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο σε 10 χώρες της ΕΕ, 2009, σελ

10 8 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ευρημάτων. Παρομοίως, αν και οι εταίροι κατέβαλαν σημαντικές προσπάθειες για να έχουν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των ερωτηθέντων, υπάρχει ένας αριθμός αποκλίσεων στην επιλογή των ερωτηθέντων σε κάθε χώρα λόγω των δυσκολιών στην προσέγγιση των μεταναστών. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες «στρατολογήθηκαν» από μη κυβερνητικές οργανώσεις, μπορεί επίσης να προκάλεσε αποκλίσεις για δύο κύριους λόγους: - Όσοι ερωτήθηκαν βρίσκονταν ήδη σε επαφή με φορείς από ΜΚΟ και μπορεί έτσι να ήταν ήδη δικαιούχοι της στήριξης που παρέχεται από αυτές τις ΜΚΟ, δηλ. κοινωνικής συμβουλευτικής και, σε ορισμένες περιπτώσεις, στήριξης και μετάφρασης για τη διευκόλυνση της πρόσβασής τους στην υγειονομική περίθαλψη. Οι άτυπους μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο που δεν είχαν προσεγγισθεί από αυτά τα προγράμματα και συνεπώς διαβιούν πιθανώς σε χειρότερες γενικές και υγειονομικές συνθήκες, μπορεί να είναι «αόρατοι» σε αυτή την έρευνα. - Οι άτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο που διαβιούν σε λίγο καλύτερες συνθήκες δεν αναζητούν υποστηρικτικές υπηρεσίες από ΜΚΟ και έτσι δεν προσεγγίσθηκαν από την έρευνά μας. Ωστόσο, καθώς δεν έχουν ακόμη διεξαχθεί τυχαιοποιημένες, αντιπροσωπευτικές έρευνες στο γενικό πληθυσμό των άτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο στις χώρες υπό εξέταση, τα ποσοτικά ευρήματα ανά χώρα που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση, μας παρέχουν τουλάχιστον σημαντικές τάσεις που, παρόλο που χρήζουν προσεκτικής ερμηνείας, αποτελούν μια σημαντική προσπάθεια παρουσίασης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν αυτοί οι πληθυσμοί στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Είναι επίσης σημαντικό να τονισθεί ότι η έρευνα συγκεντρώνει τις περιγραφές των ίδιων των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών για τις συνθήκες διαβίωσής τους και την πρόσβασή τους στην υγειονομική περίθαλψη. Έτσι, έως ένα βαθμό, οι απαντήσεις που δίδονται θα αντικατοπτρίζουν την υποκειμενικότητά τους. Σχεδιασμός της έρευνας, δείγμα ανά χώρα και διαδικασία συνεντεύξεων Στις τέσσερις χώρες, οι 29 ερευνητές που διεξήγαγαν την έρευνα μέσω ερωτηματολογίου έλαβαν δύο με τρεις ημέρες εκπαίδευση πριν ξεκινήσουν την επιτόπια έρευνα 12. Οι ερευνητές αυτοί προέρχονταν κυρίως από τις οργανώσεις των μελών του δικτύου HUMA (προσωπικό, εθελοντές ή άτομα που θεωρήθηκαν κατάλληλα για αυτή την αποστολή), και ορισμένες φορές από άλλες εταιρικές οργανώσεις. Δεκαπέντε ερευνητές είχαν μεταναστευτικό υπόβαθρο και οι ίδιοι, κάτι που τους επέτρεψε να διεξάγουν τις συνεντεύξεις στη γλώσσα τους, ξεπερνώντας έτσι τα γλωσσικά εμπόδια. Στην Κύπρο οι συνεντεύξεις διεξήχθησαν σε δέκα διαφορετικές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των Αγγλικών, Σιναλεζικών, Αραβικών, Νεπαλεζικών και Ελληνικών. Η επιτόπια έρευνα διεξήχθη μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου του Συνολικά στις τέσσερις χώρες 434 άτομα έλαβαν μέρος στην έρευνα, και 100 με 122 ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν σε κάθε χώρα. Ο στόχος ήταν να ερωτηθούν τουλάχιστον 50 αιτούντες άσυλο και 50 άτυποι μετανάστες προκειμένου να υπάρξει μια στατιστική ανάλυση για κάθε κατηγορία ατόμων. Αυτό κατέστη δυνατό στην Πολωνία και την Κύπρο 13. Χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα κριτήρια για την επιλογή των ερωτηθέντων: - Μόνο άτυποι μετανάστες και αιτούντες άσυλο (καθώς και κάτοχοι «ανοχής» στην περίπτωση της Ρουμανίας) κλήθηκαν να συμμετάσχουν. - Μόνο ενήλικες (άνω των 18) επιλέχθηκαν. Σε τρεις συγκεκριμένες περιπτώσεις ερωτήθηκαν 17χρονοι (μία έγκυος και δύο νεαροί άντρες). 12 Με εξαίρεση την Πολωνία, όπου οι ερευνητές, οι οποίοι είχαν όλοι προηγούμενη εμπειρία με συνεντεύξεις, παρακολούθησαν ένα σεμινάριο μισής ημέρας που διοργανώθηκε από έναν Πολωνό ερευνητή και μέλος της SIP για να διασφαλιστεί ότι όλοι θα χρησιμοποιούν την ίδια μεθοδολογία. Επιπλέον, ο ρόλος του ερευνητή δεν ήταν ο ίδιος στην Πολωνία όπως στις υπόλοιπες χώρες, καθώς η SIP επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει διαφορετική μεθοδολογία. Ο ερευνητής, συνεπώς, βοηθούσε τους ερωτηθέντες που συμπλήρωναν οι ίδιοι το ερωτηματολόγιο, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες όπου χρησιμοποιείτο η προφορική συνέντευξη από τον ερευνητή για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. 13 Στην Κύπρο ερωτήθηκαν 49 άτυποι μετανάστες.

11 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 9 - Για τους αιτούντες άσυλο, η έρευνα αφορούσε κυρίως άτομα που δεν διαβιούν σε κέντρα υποδοχής, καθώς στις εν λόγω χώρες υπήρχαν ελάχιστα ή καθόλου δεδομένα για την κατάστασή τους. Οι ερωτηθέντες «στρατολογήθηκαν» κυρίως στα προγράμματα των εταίρων ή στα προγράμματα άλλων οργανισμών. Ορισμένοι από τους εταιρικούς οργανισμούς παρέχουν υγειονομική περίθαλψη, αλλά οι περισσότεροι παρέχουν άλλα είδη στήριξης, συμπεριλαμβανομένης παραϊατρικής στήριξης, όπως μετάφραση, για παράδειγμα. Σε ορισμένες χώρες οι ερωτηθέντες «στρατολογήθηκαν» επίσης μέσω των κοινωνικών δικτύων ορισμένων εκ των ερευνητών. Στα προγράμματα, κάθε ένας που πληρούσε τα κριτήρια της έρευνας (ενήλικας αιτητής ασύλου ή άτυπος μετανάστης), καλείτο να συμμετάσχει. Σε ορισμένες χώρες, και εφόσον ήταν δυνατόν, οι ερευνητές επιχείρησαν να εντοπίσουν συγκεκριμένα γυναίκες προκειμένου να αυξήσουν την εκπροσώπησή τους αυτή η στρατηγική δεν ήταν όμως πάντα επιτυχής. Κάθε ερωτηματολόγιο χρειαζόταν μεταξύ 30 και 45 λεπτών για να συμπληρωθεί. Τα αναλυτικά πρωτόκολλα συλλογής δεδομένων, καθώς και οποιεσδήποτε συγκεκριμένες αποκλίσεις, παρουσιάζονται ανά χώρα στο χώρο που αφορά την κάθε χώρα και στα παραρτήματα. Το ερωτηματολόγιο Το ερωτηματολόγιο 14 που χρησιμοποιείται στην έρευνα αποτελεί μια σύντομη εκδοχή του ερωτηματολογίου που αναπτύχθηκε από το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου. Το κύριο τμήμα του ερωτηματολογίου περιλαμβάνει 60 ερωτήσεις που επικεντρώνονται σε γενικές δημογραφικές πληροφορίες, κοινωνική κατάσταση, συνθήκες διαβίωσης και εργασίας, εκτιμώμενη κατάσταση της υγείας τους, και την ύπαρξη εμποδίων στην πρόσβαση σε υγειονομικές υπηρεσίες. Ένα επιπλέον τμήμα του ερωτηματολογίου επικεντρώνεται συγκεκριμένα στην εμπειρία των γυναικών που ήταν έγκυες στη «χώρα υποδοχής» και τις προσπάθειές τους για πρόσβαση σε προγεννητική φροντίδα και φροντίδα κύησης. Το τελευταίο τμήμα αναφέρεται σε γονείς που ζουν με τα παιδιά τους στη «χώρα υποδοχής» και επικεντρώνεται στις δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν όταν επιχειρούν να προσφύγουν σε υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους. Η δομή του ερωτηματολογίου ήταν πανομοιότυπη για όλες τις τέσσερις χώρες, αλλά κάποιες ερωτήσεις προσαρμόστηκαν στην αντίστοιχη νομοθεσία και τα συστήματα υγείας. Η συμμετοχή στην έρευνα ήταν ανώνυμη και δεν διεξήχθη κανένας επίσημος έλεγχος του διοικητικού καθεστώτος των ερωτηθέντων. Επιπλέον «ποιοτικές» μαρτυρίες Προκειμένου να υποστηρίξουν και να βοηθήσουν στη διευκρίνιση των ποσοτικών δεδομένων που συλλέχθηκαν, διεξήχθησαν επίσης και συνεντεύξεις μεταξύ των άτυπων μεταναστών ή των αιτούντων άσυλο που προθυμοποιήθηκαν να εξιστορήσουν ορισμένες από τις συγκεκριμένες εμπειρίες τους κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Οι συνεντεύξεις αυτές έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας. Οι ερωτηθέντες που επιλέχθηκαν, έχοντας εμπειρίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για την έρευνα, κλήθηκαν να περιγράψουν με λεπτομέρειες τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκαν τα προβλήματα υγείας τους και την υγειονομική περίθαλψη στη χώρα υποδοχής. Για να βοηθηθούν στη διεξαγωγή των συνεντεύξεων, παρείχαμε στους ερευνητές έναν οδηγό συνεντεύξεων 15. Η επιλογή των ερωτηθέντων ήταν συνεπώς κατευθυνόμενη και συγκεντρώθηκαν μία ώς δεκαπέντε μαρτυρίες ανά χώρα. Ανάλυση των αποτελεσμάτων Η ανάλυση διεξήχθη από τη συντονίστρια της έρευνας, Anne Soler (κοινωνιολόγο), με τη στήριξη της ερευνήτριας από το Τμήμα Κοινωνικών Συντελεστών Υγείας και Χρήσης Υγειονομικών Υπηρεσιών του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας και Ιατρικών Ερευνών (INSERM), Annabelle Lapostolle. Δύο Πολωνοί κοινωνιολόγοι συνέβαλαν επίσης στο κομμάτι που αφορά την Πολωνία, η Natalia Klorek για την ανάλυση και η Monica Szulecka για τη μεθοδολογία και την επιτόπια 14 Βλ. Παράρτημα n.1 15 Οι ερευνητές εκπαιδεύτηκαν επίσης στην «ποιοτική» μεθοδολογία για τη διεξαγωγή αυτών των συνεντεύξεων.

12 10 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου έρευνα. Οι εταίροι του δικτύου HUMA και οι κύριοι ερευνητές τους σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες παρείχαν επιπλέον στοιχεία για την έκθεση και κατέστησαν δυνατή μια σε βάθος ανάλυση, παρέχοντας σχόλια για τα στατιστικά δεδομένα και την εμπειρία τους. Η έκθεση ελέγχθηκε από όλους τους εταίρους. Παρουσίαση των ευρημάτων Ο προσδιορισμός «αιτούντες άσυλο» ή «άτυποι μετανάστες» στην ανάλυση της έρευνας αναφέρεται πάντα σε «ερωτηθέντες αιτούντες άσυλο» ή «ερωτηθέντες άτυπους μετανάστες». Δεν υπάρχει πρόθεση να υπονοηθεί ότι τα ευρήματα της έρευνας είναι αντιπροσωπευτικά της κατάστασης όλων των αιτούντων άσυλο ή των άτυπων μεταναστών στην εν λόγω χώρα. Ορισμένα δεδομένα παρουσιάζονται για όλους τους ερωτηθέντες, αλλά τα περισσότερα δεδομένα για τους ερωτηθέντες αιτούντες άσυλο και τους άτυπους μετανάστες παρουσιάζονται ξεχωριστά. Ορισμένες ερωτήσεις για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αναφέρονται στην τελευταία φορά που ο ερωτηθείς είχε κάποιο πρόβλημα υγείας, αλλά το ερώτημα για τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αφορούν το τελευταίο έτος. Με άλλα λόγια, το ερώτημα για τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δεν αναφέρεται απαραίτητα στην τελευταία φορά που ο ερωτηθείς είχε κάποιο πρόβλημα υγείας. Ερμηνεία των ευρημάτων και των στοιχείων Τα ποσοστά, οι πίνακες και τα γραφήματα που παρουσιάζονται δεν περιλαμβάνουν μηαποκρίσεις, εκτός και αν αναφέρουν το αντίθετο. Σε πολλά από τα σχήματα που παρουσιάζουν αναλογίες ή συχνότητες, το ποσοστό που παρατηρείται αναπαριστάται από μια «μπάρα» και η τιμή αναγράφεται στο σχήμα. Αυτό συνοδεύεται από μία γραμμή που αποτελεί το 95% διάστημα εμπιστοσύνης (ή 95% CI) της παρατηρούμενης τιμής όταν αυτή η πληροφορία είναι σχετική. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει 95% πιθανότητα ότι αυτό το διάστημα εμπιστοσύνης περιλαμβάνει την πραγματική τιμή που προσπαθούμε να εκτιμήσουμε (σε περιπτώσεις που αυτή η εκτίμηση γίνεται σε τυχαία επιλεγμένο δείγμα). Καθώς οι συμμετέχοντες που ερωτήθηκαν επιλέγησαν τυχαία στις τοποθεσίες της έρευνας, αυτό το διάστημα εμπιστοσύνης ποσοτικοποιεί, κατά ένα τρόπο, την αβεβαιότητα της παρατηρούμενης τιμής στον πληθυσμό που ερωτάται (όσο μικρότερο το δείγμα τόσο μεγαλύτερη η αβεβαιότητα και τόσο πιο ευρύ είναι αυτό το 95% διάστημα εμπιστοσύνης). Όταν δύο ή περισσότερα ευρήματα υπόκεινται σε απλή σύγκριση (ποσοστό, αναλογία, μέσος όρος), συχνά επισημαίνεται ότι τα ευρήματα είναι, ή δεν είναι, «επαρκώς διαφορετικά». Αυτό αποτελεί σύντομη έκδοση του όρου «στατιστικά επαρκώς διαφορετικά», εννοώντας ότι είναι πολύ απίθανο η διαφορά που παρατηρείται να οφείλεται αποκλειστικά στην τύχη. Λόγω του ότι οι αριθμοί έχουν στρογγυλοποιηθεί προς τα πάνω ή προς τα κάτω, είναι επίσης δυνατό σε ορισμένους πίνακες όπου παρουσιάζονται ποσοστά, το σύνολο να μην ισούται πάντα με το 100.

13 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ 11 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: Υπήκοοι τρίτων χωρών διαμένοντες (κανονικά ή χωρίς χαρτιά) στην ΕΕ. Οι υπήκοοι της ΕΕ δεν περιλαμβάνονται σ αυτή την κατηγορία. ΥΠΗΚΟΟΙ: Άτομα τα οποία έχουν υπηκοότητα κράτους μέλους της ΕΕ, άσχετα από τη χώρα γέννησης ή καταγωγής τους. ΕΞΟΥΣΙΟΔΟΤΗΜΕΝΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ: Άτομα τα οποία δικαιούνται, μόνιμα ή προσωρινά, να διαμένουν/κατοικούν σε χώρα της ΕΕ. Διαφορετικά από τα πολιτογραφημένα άτομα, στα οποία παραχωρείται η υπηκοότητα ενός κράτους μέλους της ΕΕ. Από τη στιγμή που τους παραχωρείται η υπηκοότητα ενός κράτους μέλους της ΕΕ, θεωρούνται και ως πολίτες της ΕΕ. Πρόσφυγες και δικαιούχοι επικουρικής προστασίας θεωρούνται νόμιμοι μετανάστες. ΔΙΚΑΙΟΥΧΟΙ «ΑΝΟΧΗΣ» (ΣΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ): Η ρουμανική νομοθεσία έχει εισαγάγει τον όρο «ανοχή»: πρόκειται για «άδεια παραμονής στη ρουμανική επικράτεια» για αντικειμενικούς λόγους που αποτρέπει την απέλαση ατόμων από τη Ρουμανία, δημιουργώντας μια κατηγορία ανθρώπων οι οποίοι δεν μπορούν να απελαθούν από τη χώρα 16. Αυτή η άδεια ισχύει μόνο έναντι της απέλασης, χωρίς να παρέχει οποιαδήποτε κοινωνικά ή οικονομικά δικαιώματα. ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ: Άτομα που βρίσκονται σε διαδικασία εξέτασης αίτησής τους για άσυλο (διεθνή προστασία) σε χώρα της ΕΕ (Συνθήκη της Γενεύης για προστασία ή επικουρική προστασία). Άτομα που εμπίπτουν στον Κανονισμό του Δουβλίνου θεωρούνται αιτούντες άσυλο. Δικαιούχοι επικουρικής προστασίας μπορούν να θεωρηθούν ως αιτούντες άσυλο εφόσον υποβάλουν έφεση κατά της απόφασης που ελήφθη όσον αφορά τη διεθνή προστασία τους - πιθανό να υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις στην έρευνα σε Μάλτα και Κύπρο. ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: Υπήκοοι τρίτων χωρών οι οποίοι δεν έχουν άδεια ή εξουσιοδότηση να διαμείνουν, να ζήσουν ή να εργαστούν σε οποιοδήποτε κράτος μέλος της ΕΕ. Οι εθνικές νομοθεσίες διαφέρουν ως προς τον ορισμό του άτυπου μετανάστη. Τα κύρια κοινά διοικητικά καθεστώτα στα οποία μπορεί να εμπίπτουν οι άτυποι μετανάστες σε χώρα της ΕΕ: Άτομα τα οποία προτίθενται να ζητήσουν άσυλο αλλά δεν έχουν υποβάλει επίσημα αίτηση για παραχώρηση ασύλου στις αρμόδιες εθνικές Αρχές. Απορριφθέντες αιτούντες άσυλο (αιτούντες άσυλο των οποίων η αίτηση παροχής ασύλου έχει απορριφθεί). Άτομα των οποίων η αίτηση για άδεια διαμονής/παραμονής/ οικογενειακής επανένωσης εκκρεμεί (δεν έχει ληφθεί απόφαση από τις αρμόδιες εθνικές Αρχές). Σε ορισμένες χώρες ωστόσο, θεωρούνται υπό κανονικό καθεστώς. 16 Όσον αφορά την ανοχή, βλ. Άρθρο 104 του Γενικού Έκτακτου Διατάγματος 194/2002.

14 12 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Άτομα των οποίων η αίτηση για άδεια διαμονής/παραμονής/ οικογενειακής επανένωσης ή για ανανέωση της άδειας αυτής έχει απορριφθεί. Άτομα των οποίων η θεώρηση (βίζα) έχει λήξει (τουρίστες, φοιτητές, για ιατρικούς λόγους, ). Άτομα των οποίων η άδεια διαμονής ή εργασίας έχει λήξει. Άτομα τα οποία δεν υπέβαλαν αίτηση για θεώρηση (βίζα) ή για άδεια παραμονής και εισήλθαν παράνομα. Δεν θεωρούνται άτυποι μετανάστες: Οι αιτούντες άσυλο. Οι κάτοχοι έγκυρης άδεια παραμονής σε άλλη χώρα της ΕΕ. Ως εγκεκριμένοι κάτοικοι έχουν το δικαίωμα να ταξιδεύουν για τρεις μήνες σε χώρες της ΕΕ εκτός του κράτους μέλους υποδοχής τους. Μετά το διάστημα αυτό, μπορούν να σταλούν πίσω στο κράτος μέλος της ΕΕ υποδοχής τους εφόσον παραμένουν σε νόμιμο καθεστώς εκεί. Οι πολίτες της ΕΕ (υπήκοοι οποιουδήποτε κράτους μέλους της ΕΕ). Να σημειωθεί ότι οι άτυποι μετανάστες μπορεί να είναι ελεύθεροι ή υπό κράτηση. ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΗΘΕΝΤΩΝ ΧΩΡΩΝ

15 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 13 ΚΥΠΡΟΣ ΚΙΣΑ (Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη, Αντιρατσισμό) Η ΚΙΣΑ είναι μέλος του δικτύου HUMA και διεξήγαγε την έρευνα στην Κύπρο για την παρούσα έκθεση. Μακροπρόθεσμος στόχος της ΚΙΣΑ είναι η δημιουργία μιας πολuπολιτισμικής κοινωνίας, στην οποία θα υπάρχει ισότητα όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από εθνικότητα, φυλή ή εθνότητα, χρώμα, θρησκεία, φύλο, σεξουαλικό ή άλλο προσανατολισμό, καταγωγή ή οποιαδήποτε άλλη διαφορετικότητα. Οι δράσεις της ΚΙΣΑ εστιάζονται σε δυο γενικές κατευθύνσεις: 1. Ευαισθητοποίηση της κυπριακής κοινωνίας αναφορικά με τις κοινωνικές διακρίσεις και το ρατσισμό, τα οφέλη μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας και στη μεταρρύθμιση του πλαισίου μετανάστευσης και ασύλου στην Κύπρο, μέσω ενημερωτικών εκστρατειών, συνεδρίων, πολιτιστικών εκδηλώσεων, παροχής πληροφοριών, δημοσιεύσεων και άσκησης πίεσης προς τις Αρχές. 2. Λειτουργία κέντρων στήριξης για την παροχή δωρεάν νομικών και κοινωνικών υπηρεσιών, καθοδήγησης και συμβουλευτικής σε μετανάστες, πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, προκειμένου να βοηθηθούν στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους και τη διευκόλυνση της ένταξης και πλήρους συμμετοχής τους στην κοινωνία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Σήμερα η Κύπρος είναι ντε φάκτο χωρισμένη σε δύο μέρη: την περιοχή που ελέγχεται από την Κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας στο νότιο μέρος και τη μη ελεγχόμενη από την Κυβέρνηση περιοχή στο βόρειο 17. Η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει μόνο την Κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Κύπρος προσχώρησε ως συνολική επικράτεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, ωστόσο η εφαρμογή του Κοινοτικού Δικαίου στο βόρειο τμήμα αναστέλλεται για όσο καιρό το νησί παραμένει μοιρασμένο 18. Η περιγραφή της συγκεκριμένης χώρας αναφέρεται μόνο στην κατάσταση του νοτίου τμήματος της Κύπρου. Το ζήτημα του ασύλου και της μετανάστευσης στην Κύπρο είναι σχετικά περίπλοκο λόγω της γεωγραφικής θέσης της χώρας ως νησί στην πύλη εισόδου της Ευρώπης, αλλά λόγω και της πολιτικής της κατάστασης: η επικράτεια της χώρας είναι διαχωρισμένη σε δύο μέρη που δεν διατηρούν σημαντική επικοινωνία, ειδικά σε ευαίσθητα ζητήματα όπως το άσυλο και η μετανάστευση. Οι εισροές μεταναστών στην Κύπρο ξεκίνησαν πολύ πριν την είσοδο της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από το 1972 με νόμο και στην πράξη από το , ο νόμος για τη μετανάστευση στην Κύπρο προέβλεπε καθεστώς αλλοδαπού εργαζόμενου για τους μετανάστες, με αυστηρή πολιτική ελέγχου της βίζας. Οι εργαζόμενοι προσλαμβάνονται στην πατρίδα τους από γραφεία που οργανώνουν όλη τη διαδικασία της μετανάστευσης. Οι μετανάστες αυτοί είναι κυρίως γυναίκες 17 Το βόρειο τμήμα του νησιού βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Τουρκίας από το 1974 και έχει αυτοανακηρυχθεί σε «Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου», η οποία δεν αναγνωρίζεται από τη διεθνή κοινότητα. 18 Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο 10 της Συνθήκης Προσχώρησης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η εφαρμογή του Κοινοτικού Δικαίου στις μη ελεγχόμενες περιοχές αναστέλλεται. 19 Ο νόμος περί Αλλοδαπών και Μετανάστευσης εισήχθη το 1972 και τέθηκε σε εφαρμογή το 1991 όταν υιοθετήθηκε το υπάρχον μοντέλο με απόφαση της Υπουργικής Επιτροπής.

16 14 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου από τις Φιλιππίνες, το Βιετνάμ και τη Σρι Λάνκα. Το καθεστώς τους εξαρτάται κυρίως από τα συμβόλαια της εργασίας τους -τα οποία είναι προσωρινής φύσης- και από τους εργοδότες τους, καθώς η απώλεια της εργασίας τους σημαίνει και την απώλεια της άδειας εργασίας και του νομικού καθεστώτος τους στην Κύπρο. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την προηγούμενη απόφαση της Υπουργικής Επιτροπής, «σε περίπτωση που η επιχείρηση αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα στις συνθήκες εργασίας (ασφάλεια, υγεία, κοινωνική προστασία), η άδεια εργασίας για αλλοδαπούς θα χορηγείται για μία λογική χρονική περίοδο αναγκαία για την επιχείρηση να κάνει τις απαραίτητες βελτιωτικές αλλαγές στη βάση των συστάσεων του διευθυντή του Τμήματος Επιθεώρησης Εργασίας. 20 Οι πρώτοι που αναζήτησαν άσυλο στην Κύπρο ήταν Λιβανέζοι και Παλαιστίνιοι κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Λίβανο ( ) 21. Ακολούθησαν μεγαλύτερες εισροές αργότερα προς αναζήτηση ασύλου από άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής, και σε μικρότερο βαθμό από την Αφρική 22. Το 2009 έγιναν αιτήσεις για άσυλο στην Κύπρο και 620 στο πρώτο τρίμηνο του 2010 (από τον Ιανουάριο μέχρι το Μάρτιο). 23 Σύμφωνα με την ΚΙΣΑ, ο αριθμός των άτυπων μεταναστών εκτιμάται μεταξύ και Την πλειονότητα των άτυπων μεταναστών αποτελούν μετανάστες εργαζόμενοι που έχουν παραμείνει μετά τη λήξη της βίζας ή της άδειας εργασίας τους, ή αιτούντες άσυλο των οποίων η αίτηση έχει απορριφθεί. Προέρχονται κυρίως από την Ασία (Σρι Λάνκα, Ινδία, Φιλιππίνες και Μπαγκλαντές), το Ιράν και την Ανατολική Ευρώπη, και βρίσκονται κυρίως συγκεντρωμένοι στις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας, στη Λευκωσία, τη Λεμεσό, τη Λάρνακα και την Πάφο. Ένα μεγάλο ποσοστό των μεταναστών (που μετατρέπονται σε άτυπους μετανάστες ή αιτούντες άσυλο) φτάνουν παράνομα στο βόρειο τμήμα του νησιού και μετά περνούν την Πράσινη Γραμμή για να φτάσουν στο νότιο τμήμα. Ο νόμος για το άσυλο, του 2005, βρίσκεται σε ισχύ στην Κύπρο, επιβάλλοντας πρότυπα ΕΕ για την υποδοχή αιτούντων άσυλο. Ωστόσο, σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες, δεν εφαρμόζονται όλες οι πτυχές αυτού του νόμου από την κυπριακή Κυβέρνηση. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, οι αιτούντες άσυλο δεν έχουν πρόσβαση στην εργασία τούς πρώτους έξι μήνες έπειτα από την αίτησή τους και, μετά από αυτή την περίοδο, η πρόσβαση είναι περιορισμένη. Το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης υποστηρίζει ότι το κείμενο αυτό δεν είναι έγκυρο καθώς έρχεται σε σύγκρουση με προηγούμενες ρυθμίσεις. Η μεγαλύτερη ανησυχία του υπουργείου είναι ότι ο νόμος αυτός είναι πολύ ελαστικός και εξασφαλίζει πρόσβαση στην κοινωνική ασφάλιση σε ένα μεγάλο αριθμό αιτούντων άσυλο. Το ποσοστό αναγνώρισης δικαιώματος ασύλου είναι πολύ χαμηλό, γύρω στο 0,5%, όπως και το ποσοστό χορήγησης επικουρικής προστασίας. Η αναλογία αιτούντων άσυλο σε σχέση με τον πληθυσμό της Κύπρου ήταν αρκετά υψηλή σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες τα προηγούμενα χρόνια. Σήμερα, ωστόσο, κατοικούν στην Κύπρο λιγότεροι από αιτούντες άσυλο. 20 Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Τμήμα Εργασίας, Κριτήρια και Διαδικασίες για τη Χορήγηση Άδειας Εργασίας σε Αλλοδαπούς/Αμοιβές και Όροι Απασχόλησης. Λευκωσία: 2/12/ Davie Michael F., Cyprus, Haven and Stepping Stone for Lebanese Migrants and Emigrants, στο Hourani Albert & Shehadi Nadim, The Lebanese in the world, A century of emigration, London, Centre for Lebanese Studies, σελ , Olivier Clochard, Jeux de frontières à Chypre: quels impacts sur les flux migratoires en Méditerranée orientale?, Geoconfluences, Δεκέμβριος Βλ. Eurostat για τις ετήσιες στατιστικές σχετικά με τους αιτούντες άσυλο το

17 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΜΕΡΟΣ 1: ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 15 ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ Παρόλο που η Κύπρος σχεδιάζει την εισαγωγή ενός «Εθνικού Ασφαλιστικού Συστήματος Υγείας» τα επόμενα χρόνια, προς το παρόν η παροχή υγειονομικών υπηρεσιών δεν αποτελεί ευθύνη μιας κεντρικής Αρχής. Αντίθετα, υπάρχουν τέσσερα είδη κάλυψης, ανάλογα με την κατηγορία που ανήκει το εν λόγω άτομο: δημόσια υγειονομική περίθαλψη, είτε δωρεάν ή με συμμετοχή, σε δημόσια ιδρύματα, υγειονομική ασφάλιση χρηματοδοτούμενη από τους εργοδότες και τις συνδικαλιστικές ενώσεις, κυρίως σε ιδιωτικά ιδρύματα, και ιδιωτικά προγράμματα υγειονομικής περίθαλψης. Το υπάρχον δημόσιο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης είναι μη ανταποδοτικό και μη υποχρεωτικό. Χρηματοδοτείται άμεσα με κρατικά κεφάλαια και από τα τέλη που χρεώνονται σε όσους υποχρεούνται να πληρώσουν για ιατρική περίθαλψη. Το σύστημα δεν είναι συνδεδεμένο με εισφορές κοινωνικής ασφάλισης ή με τη φορολογία. Το μελλοντικό «Εθνικό Ασφαλιστικό Σύστημα Υγείας» θα βασίζεται σε συνεισφορές από την κυβέρνηση, τους εργοδότες και τους εργαζόμενους. Θα παρέχει συνολική κάλυψη σε όλους τους Κύπριους και τους πολίτες της ΕΕ που διαμένουν στην Κύπρο, καθώς και σε οποιονδήποτε υποχρεούται να συνεισφέρει στο Εθνικό Ασφαλιστικό Σύστημα Υγείας, όπως οι μετανάστες εργαζόμενοι. Θα επιτρέπει στο χρήστη να επιλέγει υγειονομικές υπηρεσίες τόσο από το δημόσιο όσο και από τον ιδιωτικό τομέα, ενώ θα δίνει επίσης και τη δυνατότητα ελεύθερης επιλογής υγειονομικού παρόχου. Θα εισάγει επίσης την έννοια του οικογενειακού γιατρού. Παρόλο που το νομικό πλαίσιο για την εφαρμογή του Εθνικού Ασφαλιστικού Συστήματος Υγείας υπάρχει σε γενικές γραμμές από το 2001 και ο Εθνικός Ασφαλιστικός Οργανισμός Υγείας έχει ήδη συσταθεί, εκκρεμούν σημαντικές τροποποιήσεις του νομικού πλαισίου στη Βουλή των Αντιπροσώπων και το σύστημα δεν αναμένεται να τεθεί σε εφαρμογή πριν το δεύτερο μισό του ΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Στην Κύπρο, προς το παρόν, δεν υπάρχει συνολική υγειονομική κάλυψη για τους ημεδαπούς υπάρχουν διαφορετικά προγράμματα που ισχύουν για διαφορετικές κατηγορίες ημεδαπών. Δημόσιοι υπάλληλοι, συνταξιούχοι δημόσιοι υπάλληλοι και οι οικογένειές τους, όσοι έχουν δημόσιες θέσεις (π.χ. ο πρόεδρος, οι υπουργοί, οι δήμαρχοι κτλ), άτομα με ειδικές χρόνιες σοβαρές ασθένειες, άλλες συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων, όπως φοιτητές στην Κύπρο και στο εξωτερικό, μέλη του Στρατού, κατάδικοι και οικογένειες κάτω από ένα συγκεκριμένο εισόδημα 25, έχουν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγεία,ς είτε δωρεάν είτε με συμμετοχή, ανάλογα με το εισόδημά τους: οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν, και οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β» έχουν πρόσβαση με συμμετοχή στις υγειονομικές υπηρεσίες. Η κάλυψη που συνεπάγεται η «ιατρική κάρτα Α» (δωρεάν) και η «ιατρική κάρτα Β» (με συμμετοχή) περιλαμβάνει πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα (με ή χωρίς παραμονή στο 24 Οι πληροφορίες παρέχονται από τον πρόεδρο του Εθνικού Ασφαλιστικού Οργανισμού Υγείας. 25 Άτομα χωρίς εξαρτώμενα μέλη με ετήσια εισόδημα κάτω των ,41, μέλη οικογενειών με συνολικό ετήσιο εισόδημα κάτω των ,83 (συν 1.708,60 για κάθε εξαρτώμενο παιδί) μέλη οικογενειών με τέσσερα ή περισσότερα παιδιά και εγκλωβισμένοι Ελληνοκύπριοι και τα μέλη των οικογενειών τους δικαιούνται δωρεάν υγειονομική περίθαλψη (κάτοχοι της ιατρικής κάρτας A). Άτομα χωρίς εξαρτώμενα μέλη με ετήσιο εισόδημα άνω των ,41 αλλά όχι υψηλότερο των ,22, και μέλη οικογενειών με συνολικό ετήσιο εισόδημα άνω των ,83 αλλά όχι υψηλότερο των ,23 συν 1.708,60 για κάθε εξαρτώμενο παιδί, δικαιούνται μειωμένης χρέωσης (κάτοχοι της ιατρικής κάρτας B).

18 16 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου νοσοκομείο), εξετάσεις, διάγνωση και πρόληψη, όλα τα απαραίτητα φάρμακα για τη θεραπεία που χορηγείται από το γιατρό, οδοντιατρική περίθαλψη εκτός από οδοντοστοιχίες 26, ιατρική αποκατάσταση, συμπεριλαμβανομένων και συγκεκριμένων προσθετικών και ορθοπεδικών μελών, ιατρικές επισκέψεις σε έκτακτες περιπτώσεις, όπως καταστάσεις επικίνδυνες για την υγεία, και ιατρική μεταφορά 27. Εξαιρείται η χρόνια ψυχιατρική φροντίδα, αλλά περιλαμβάνεται η, με εντολή του δικαστηρίου, υποχρεωτική ψυχιατρική φροντίδα σε δημόσιο ψυχιατρικό ίδρυμα και είναι δωρεάν σε όλες τις περιστάσεις. Οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» και οι υπόλοιπες κατηγορίες που δικαιούνται δωρεάν ιατρική φροντίδα σε δημόσια ιατρικά ιδρύματα πληρώνουν μόνο μια τυπική εισφορά για την πρόσβαση στις Υγειονομικές Υπηρεσίες ως εξωτερικοί ασθενείς, τόσο για πρωτοβάθμια όσο και για δευτεροβάθμια φροντίδα, με εξαίρεση τα άτομα άνω των Ως εσωτερικοί ασθενείς, ωστόσο, δεν χρειάζεται να καταβάλλουν τίποτα, εκτός από τους δημόσιους υπαλλήλους και τους υπόλοιπους κυβερνητικούς αξιωματούχους 29. Οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β» (ημεδαποί μεσαίου εισοδήματος και οι οικογένειές τους) χρειάζεται να καταβάλλουν ένα ποσό ανά επίσκεψη για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα χωρίς εισαγωγή σε νοσοκομείο, συν 50% του κόστους που προβλέπεται στις σχετικές διατάξεις 30. Σε περίπτωση που χρειαστεί περίθαλψη του ασθενούς, αυτός θα πρέπει να καταβάλει 50% του κόστους που προβλέπεται στις διατάξεις ή εισφορές που υπολογίζονται με βάση το εισόδημα, όποιο είναι χαμηλότερο εκ των δύο. Με βάση τις σχετικές διατάξεις και, με εξαίρεση αυτές τις κατηγορίες, οι υπόλοιποι ημεδαποί πρέπει να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους για πρωτογενή και δευτερογενή φροντίδα (ως εξωτερικοί αλλά και ως εσωτερικοί ασθενείς), καθώς και για ιατρική μεταφορά. Ωστόσο, όσοι δεν δικαιούνται την ιατρική κάρτα Α ή Β με βάση το εισόδημά τους, με εξαίρεση τους δημόσιους υπαλλήλους, εξαιρούνται ουσιαστικά από τη δημόσια υγειονομική κάλυψη και πρέπει να αποκτήσουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη μέσω άλλων προγραμμάτων. Αυτά περιλαμβάνουν παροχή ιατρικών υπηρεσιών μέσω των συνδικαλιστικών ενώσεων (κυρίως πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη), ιδιωτικές υγειονομικές υπηρεσίες, ή προγράμματα που επιχορηγούνται από τον εργοδότη. Οι τραπεζικοί υπάλληλοι και όσοι εργάζονται για οργανισμούς που παρέχουν υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος, για παράδειγμα, έχουν πλήρη ιατρική κάλυψη σε υγειονομικά ιδρύματα του ιδιωτικού και ορισμένες φορές και του δημοσίου τομέα. Πέρα από την παραπάνω κατηγοριοποίηση, ορισμένες υγειονομικές υπηρεσίες προσφέρονται πάντα δωρεάν σε όλους τους ημεδαπούς. Αυτές περιλαμβάνουν επείγουσα φροντίδα πρόληψη και θεραπεία της φυματίωσης, σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες και HIV εξετάσεις και θεραπεία της θαλασσαιμίας εξετάσεις αίματος πριν από δωρεά αίματος εμβολιασμό για προληπτικούς λόγους εξετάσεις ή θεραπεία εγκεκριμένη από το Υπουργείο Υγείας για επιστημονικούς λόγους, για λόγους δημοσίου συμφέροντος ή για λόγους δημόσιας υγείας υποχρεωτική ψυχιατρική θεραπεία αγωγή ή υπηρεσίες που προσφέρονται σε άτομα που υποφέρουν από νεφρική ανεπάρκεια, μυϊκή καταπόνηση ή σκλήρυνση κατά πλάκας Αλτσχάϊμερ άτομα που έχουν υποβληθεί σε οποιουδήποτε είδους μεταμόσχευση οργάνων αιμορροφιλία παραπληγικοί και τετραπληγικοί άτομα με διαταραχές της ακοής αυτιστικά ή διαβητικά παιδιά και παιδιά με γενετικές φυσικές ανωμαλίες (μέχρι την ηλικία των 18 ετών) θεραπεία διαφόρων χρόνιων ασθενειών όπως καρκίνος, διαβήτης, ρευματοπάθειες, επιληψία, νόσος του Πάρκινσον και ηπατίτιδα B και C. 31 Αυτές οι υπηρεσίες υγείας είναι επίσης δωρεάν σε όλους τους μόνιμους κατοίκους, καθώς αυτού του είδους η φροντίδα παρέχεται σε όλους, ανεξαρτήτως εισοδήματος, εθνικότητας ή νομικού καθεστώτος 32. Το Υπουργείο Υγείας επιβεβαιώνει ότι οι εν λόγω κανονισμοί πρέπει να 26 Οι οδοντοστοιχίες, ωστόσο, καλύπτονται δωρεάν για ορισμένες κατηγορίες ατόμων. Βλ. Κανονισμό 7(7) του περί Κυβερνητικών Ιατρικών Ιδρυμάτων και Υπηρεσιών Γενικοί Κανονισμοί (του συστήματος δημόσιας υγείας) του 2000 όπως τροποποιήθηκε. 27 Βλ. Κανονισμό 6 περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 7(5) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 9(2) και (3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 7(3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Κανονισμοί 9(3), 8 και Πίνακας 6 περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 6 περί Κυβερνητικών Ιατρικών Ιδρυμάτων και Υπηρεσιών Γενικοί Κανονισμοί (του συστήματος δημόσιας υγείας) του 2000 όπως τροποποιήθηκε. Βλ. επίσης Κανονισμό 3(3).

19 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 17 θεωρούνται ότι ισχύουν για κάθε άτομο που μένει στην Κύπρο, ανεξαρτήτως εθνικότητας και νομικού καθεστώτος. Ωστόσο, στην πράξη, οι εγκεκριμένοι διαμένοντες και μετανάστες χωρίς άδεια παραμονής συνήθως δεν απολαμβάνουν τα δικαιώματα που παρέχονται από τους κανονισμούς αυτούς. Οι εγκεκριμένοι διαμένοντες δεν έχουν στο σύνολό τους πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη στην ίδια βάση με τους ημεδαπούς. Τα δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη ποικίλλουν ανάλογα με το νομικό καθεστώς των εγκεκριμένων διαμενόντων και τον επαγγελματικό τους τομέα και μπορεί να είναι πολύ χαμηλά. Ο νόμος προβλέπει ότι όσοι βρίσκονται υπό διεθνή προστασία έχουν το δικαίωμα ίσης μεταχείρισης με τους ημεδαπούς όσον αφορά τη δωρεάν ιατρική φροντίδα 33. Συνεπώς, άτομα που βρίσκονται υπό διεθνή προστασία δικαιούνται της Ιατρικής Κάρτας Α ή Β με βάση εισοδηματικά κριτήρια. Οι άλλες κατηγορίες εγκεκριμένων διαμενόντων, κυρίως φοιτητές και μετανάστες εργαζόμενοι, είναι πλήρως αποκλεισμένοι από τη δημόσια υγειονομική περίθαλψη 34 και βασίζονται είτε σε ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων είτε σε ιδιωτική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Μετανάστες εργαζόμενοι που αποτελούν μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων ή εργάζονται σε τομείς όπου υπάρχουν συλλογικές συμβάσεις εργασίας, όπως ο κατασκευαστικός τομέας ή η ξενοδοχειακή βιομηχανία, καλύπτονται συνήθως από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων. Οι υπόλοιποι μετανάστες εργαζόμενοι, μαζί με τους φοιτητές, βασίζονται εξολοκλήρου σε ιδιωτικά ιατροφαρμακευτικά προγράμματα. Οι μετανάστες εργαζόμενοι που δεν καλύπτονται από κανένα πρόγραμμα πρέπει να καταβάλλουν το 50% του κόστους της ιατρικής τους ασφάλισης, με το υπόλοιπο 50% να καλύπτεται από τον εργοδότη. Αυτές οι ασφάλειες καλύπτουν μόνο πολύ βασικές ιατρικές ανάγκες. Για παράδειγμα, οι γυναίκες οικιακοί βοηθοί -η πλειονότητα των μεταναστών εργατών στην Κύπρο 35 - καταβάλλουν το 50% του κόστους της ιατρικής τους κάλυψης και δεν καλύπτονται καν για γυναικολογική περίθαλψη και γέννα. Η πρόσβασή τους συνεπώς στην υγειονομική περίθαλψη είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Ένα επιπλέον στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι όλοι οι μετανάστες που επιθυμούν την είσοδό τους στην Κύπρο, είτε ως εργαζόμενοι είτε ως φοιτητές, πρέπει να υποβληθούν σε εξετάσεις υγείας στην πατρίδα τους προκειμένου να αποκτήσουν άδεια. Άτομα που έχουν προσβληθεί από τον ιό του HIV και φορείς ηπατίτιδας Β ή C, για παράδειγμα, δεν τους επιτρέπεται η είσοδος στην Κύπρο υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, είτε για παραμονή, εργασία είτε για σπουδές. Για τους εργαζομένους αυτές οι εξετάσεις επαναλαμβάνονται όταν κάνουν αίτηση για άδεια εργασίας και καλύπτονται από τον εργοδότη, ο οποίος συνήθως με τη σειρά του μεταφέρει το κόστος στο μετανάστη. Εάν αυτές οι εξετάσεις αποκαλύψουν οποιοδήποτε πρόβλημα υγείας, ο νόμος προβλέπει την απέλαση του μετανάστη στη χώρα προέλευσής του, χωρίς δικαίωμα υγειονομικής περίθαλψης στην Κύπρο 36. Σύμφωνα με τους σχετικούς κανονισμούς, οι αιτούντες άσυλο έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε «δωρεάν ιατρική φροντίδα σε όλα τα δημόσια ιατρικά ιδρύματα, εφόσον δεν έχουν επαρκείς πόρους» 37. Η ιατρική φροντίδα «περιλαμβάνει, τουλάχιστον, έκτακτη βοήθεια και αναγκαία φροντίδα» 38. Έκτακτη βοήθεια παρέχεται πάντα στους αιτούντες άσυλο, ανεξαρτήτως συνθηκών 39. Οι αιτούντες άσυλο σε κέντρα υποδοχής ή όσοι λαμβάνουν επιδόματα θεωρούνται αυτόματα ότι δεν έχουν επαρκείς πόρους 40. Αιτούντες άσυλο που περιλαμβάνονται στην κατηγορία ευπαθών κοινωνικών ομάδων, όπως οι ανήλικοι, ασυνόδευτοι ανήλικοι, άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένοι, έγκυες, μονογονεϊκές οικογένειες και θύματα βασανισμού, βιασμού ή 33 Ο περί Προσφύγων Νόμος του 2000, τμήμα 21(1)(β). 34 Σύμφωνα με τους Κανονισμούς, οποιοσδήποτε δεν είναι ημεδαπός ή πολίτης της ΕΕ, πρέπει να καταβάλει το σύνολο του κόστους που προβλέπεται από τις διατάξεις, ανεξαρτήτως εισοδήματος. 35 Σύμφωνα με τις στατιστικές του Αρχείου Πληθυσμού και Μετανάστευσης, μεταξύ των πολιτών τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στην Κύπρο, είναι οικιακοί βοηθοί επιπλέον, ένας μεγάλος αριθμός οικιακών βοηθών είναι χωρίς επίσημα έγγραφα. 36 Βλ. Οι περί Αλλοδαπών και Μεταναστεύσεως Κανονισμοί του Βλ. Κανονισμό 15 των Οι περί Προσφύγων (Συνθήκες Υποδοχής Αιτητών) Κανονισμοί του Βλ. Κανονισμό 15 (1) περί Προσφύγων του Βλ. Κανονισμό 15 (3) περί Προσφύγων του Αυτόθι

20 18 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου οποιασδήποτε άλλης μορφής ψυχολογικής, σωματικής ή σεξουαλικής βίας, δικαιούνται την ιατρική κάρτα Α σε κάθε περίπτωση 41. Προκειμένου να αποκτήσουν δωρεάν πρόσβαση στο σύστημα υγείας, οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο, που αποτελούν και την πλειονότητα, πρέπει να αποκτήσουν την «ιατρική κάρτα Α» απευθείας από το Υπουργείο Υγείας. Πριν τη χορήγηση της κάρτας, όσοι δεν θεωρούνται αυτομάτως ότι δεν έχουν επαρκείς πόρους, πρέπει να παρέχουν αποδείξεις με βάση τα ίδια εισοδηματικά κριτήρια που εφαρμόζονται στους ημεδαπούς που δικαιούνται την «ιατρική κάρτα Α» 42. Αυτή η ιατρική κάρτα ισχύει για το χρονικό διάστημα που διαρκεί το καθεστώς του αιτούντος άσυλο. Εξαρτάται συνεπώς από τη διαδικασία ασύλου του κάθε ατόμου και βρίσκεται στη διακριτική ευχέρεια του Υπουργείου Υγείας σε συνεργασία με την Υπηρεσία Ασύλου. Σύμφωνα με τους κανονισμούς ωστόσο, και ως γενικός κανόνας, όλες οι ιατρικές κάρτες έχουν ισχύ για δύο χρόνια 43. Οι αιτούντες άσυλο λαμβάνουν συνήθως την ιατρική τους κάρτα έξι μήνες έπειτα από την υποβολή της πρώτης τους αίτησης. Κατά τη διάρκεια των πρώτων έξι μηνών όλοι οι αιτούντες άσυλο δικαιούνται επιδόματα, καθώς δεν έχουν δικαίωμα εργασίας. Έπειτα από αυτή την περίοδο, η διάρκεια ισχύος εξαρτάται από παράγοντες όπως η διάρκεια της διαδικασίας ασύλου, το καθεστώς απασχόλησης και το κατά πόσο ο αιτών έχει αποκτήσει, εν τω μεταξύ, επαρκή μέσα. Να σημειωθεί ότι νομικά 44, το καθεστώς του αιτούντος άσυλο ισχύει μόνο μέχρι να ληφθεί απόφαση από την Αναθεωρητική Αρχή Προσφύγων, το Σώμα που αποφαίνεται για τις εφέσεις ασύλου σε δεύτερο βαθμό. Από αυτή τη στιγμή και έπειτα, ακόμη κι αν οι αιτούντες άσυλο έχουν δικαίωμα αμφισβήτησης της απόφασης της Αναθεωρητικής Αρχής Προσφύγων ενώπιον του Ανώτατου Δικαστηρίου και τυπικά, συνεπώς συνεχίζουν να διεκδικούν τη χορήγηση ασύλου, δεν έχουν δικαίωμα παραμονής στην Κύπρο. Οι νομικές διαδικασίες μπορούν να διαρκέσουν έως και τρία χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι αιτούντες άσυλο δεν εξαιρούνται από διαδικασίες επαναπροώθησης και κράτησης με σκοπό την απέλαση, ενώ δεν απολαμβάνουν κανένα από τους όρους υποδοχής που προβλέπονται από τους κανονισμούς, συμπεριλαμβανομένης και της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες νομικές διατάξεις σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τους άτυπους μετανάστες. Ωστόσο, σύμφωνα με εγκυκλίους του Υπουργείου Υγείας, οι κανονισμοί πρέπει να εφαρμόζονται έτσι ώστε να επιτρέπεται η δωρεάν πρόσβαση στην έκτακτη φροντίδα οποιουδήποτε χρειάζεται νοσηλεία. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, πέρα από την έκτακτη φροντίδα, ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες (συμπεριλαμβανομένης της διάγνωσης και της θεραπείας του ιού του HIV και άλλων λοιμωδών ασθενειών) προσφέρονται δωρεάν, θεωρητικά τουλάχιστον, σε όλους. Τέλος, εάν το δικαστήριο εκδώσει εντολή για υποχρεωτική θεραπεία ενός άτυπου μετανάστη σε ψυχιατρική κλινική, αυτή η θεραπεία προσφέρεται πάντα δωρεάν. 41 Βλ. Κανονισμό 15 (2) περί Προσφύγων του Το ίδιο 43 Βλ. Κανονισμό 4(3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Τμήματα 2 και 8 του Περί Προσφύγων Νόμος του 2000