ΣΥΝΘΗΚΕς ΔΙΑΒΙΩΣΗς ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΤΩΝ ΑΙΤΗΤΩΝ ΑΣΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΤΥΠΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, ΤΗ ΜΑΛΤΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ

Transcript

1 ΣΥΝΘΗΚΕς ΔΙΑΒΙΩΣΗς ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΤΩΝ ΑΙΤΗΤΩΝ ΑΣΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΤΥΠΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, ΤΗ ΜΑΛΤΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Καταρχάς, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους και όλες που δέχτηκαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις της επιτόπιας έρευνας για την παρούσα έκθεση, αφιέρωσαν το χρόνο τους και μοιράστηκαν μαζί μας τις δύσκολες εμπειρίες τους. Οι απαντήσεις τους στο ερωτηματολόγιο και οι μαρτυρίες τους μας επιτρέπουν να έχουμε νέα και περιεκτικά δεδομένα σε σχέση με δύσκολα ζητήματα, όπως οι συνθήκες διαβίωσής τους και η πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Θα θέλαμε επίσης να ευχαριστήσουμε όλους τους εταίρους του δικτύου HUMA, την ARCA, την ΚΙΣΑ, το Association for Legal Intervention (SIP) και τη SKOP. Tο προσωπικό και οι εθελοντές των οργανώσεων αυτών επέδειξαν εξαιρετική αφοσίωση και αφιέρωσαν πολύ χρόνο κατά το 2010 για την έκθεση αυτή, τη νομική ανάλυση καθώς και την επιτόπια έρευνα. Η αφοσίωση των εποπτών κατά την προετοιμασία και κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας υπήρξε επίσης πολύ σημαντική.

3 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 1 ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΙΤΟΥΝΤΩΝ ΑΣΥΛΟ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΤΥΠΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, ΤΗ ΜΑΛΤΑ, ΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ

4 2 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου

5 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 7 ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΗΘΕΝΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΥΠΡΟΣ ΚΙΣΑ (Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη, Αντιρατσισμό)...13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ...13 ΜΕΡΟΣ 1: ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ...15 ΜΕΡΟΣ 2. ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ...32 I. Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Φύλο και ηλικία Περιοχές προέλευσης και εθνικότητες...34 II. Εμπειρίες Μετανάστευσης Διαδικασίες ασύλου στις οποιες καταφευγουν οι άτυποι μετανάστες Λόγοι μετανάστευσης Χρονικό διάστημα από τη μετανάστευση Ζώντας στο φόβο...38 III. Συνθήκες Διαβίωσης Οικογένεια και κοινωνικό δίκτυο Συνθήκες στέγασης Πηγές εισοδήματος και συνθήκες εργασίας...44 IV. Κατάσταση της Υγείας τους Εκτιμώμενη κατάσταση της υγείας Δικαιώματα στην υγειονομικά κάλυψη Πρόσβαση και προσφυγή στην υγειονομική περίθαλψη: περιπτώσεις Δυσκολίες και εμπόδια στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη Εγκαταλείποντας την αναζήτηση υγειονομικής περίθαλψης...57 V. Πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη: Έγκυες: πρόσβαση σε προγεννητική και μεταγεννητική φροντίδα Πρόσβαση παιδιών στην υγειονομική περίθαλψη...60 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΚΥΠΡΟΣ...63 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ...67 ΜΑΛΤΑ, ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΙ ΡΟΥΜΑΝΙΑ: Έκδοση Access to healthcare and living conditions in Cyprus, Malta, Poland and Romania - εκτυπωμένη ή στο ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΠΑΡΑΡΤΉΜΑΤΑ... 89

6 4 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει τα αποτελέσματα μιας διεπιστημονικής έρευνας σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αιτούντων άσυλο και άτυπων μεταναστών στην Κύπρο. Περιλαμβάνει έρευνα σχετικά με τα νομικά δικαιώματα καθώς και ευρήματα ποσοτικής έρευνας που διεξήχθη το 2010 ως μέρος τους σχεδίου HUMA με το μέλος ΚΙΣΑ του δικτύου HUMA. Η ίδια έρευνα διεξήχθη σε τρεις άλλες ευρωπαϊκές χώρες ταυτόχρονα: στη Μάλτα -με το μέλος Skop του δικτύου HUMA-, στην Πολωνία -με το μέλος SIP του δικτύου HUMA- και στη Ρουμανία -με το μέλος ARCA του δικτύου HUMA. Παρουσιάζεται ένα γενικό συμπέρασμα συγκρίνοντας την κατάσταση όσον αφορά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη σε αυτές τις τέσσερις χώρες. Ο κύριος σκοπός αυτής της έκθεσης είναι η ανάδειξη της κοινωνικής ανασφάλειας και των προβλημάτων υγείας δύο εκ των πιο ευάλωτων ομάδων στην Ευρώπη, των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών στην Κύπρο, αλλά παράλληλα και η σύγκριση με άλλα κράτη μέλη, όπως η Μάλτα, η Πολωνία και η Ρουμανία. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζει μια σύνοψη των νομικών συστημάτων που ρυθμίζουν την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες, αιτούντες άσυλο και τα παιδιά τους σε αυτές τις χώρες, καθώς και πλήρη δεδομένα σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης, την κατάσταση της υγείας και τις δυσκολίες πρόσβασης αυτών των ατόμων στην υγειονομική περίθαλψη. Οι πληροφορίες και η ανάλυση που περιλαμβάνονται σε αυτή την έκθεση έχουν ως σκοπό να ενθαρρύνουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, τους επαγγελματίες υγείας, τις ΜΚΟ και το κοινό για να υπάρξει βελτίωση στην υγειονομική κατάσταση των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών, εξασφαλίζοντας πλήρη προστασία του δικαιώματός τους στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Η έκθεση αυτή χρησιμοποιεί την ίδια προσέγγιση με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη και το δίκτυο HUMA. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου έχει ήδη δημοσιεύσει δύο εκθέσεις ευρημάτων από επιτόπιες έρευνες για τις συνθήκες διαβίωσης, την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και την κατάσταση της υγείας άτυπων μεταναστών σε επτά καταρχάς και έπειτα έντεκα ευρωπαϊκές χώρες, το 2007 και το 2009 αντίστοιχα 1. Το 2009 το δίκτυο HUMA δημοσίευσε μια συγκριτική ανάλυση των νομικών δικαιωμάτων στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο σε 10 χώρες της ΕΕ. 2 Οι άτυπους μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο αποτελούν εξαιρετικά ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες. Οι δυσκολίες που βίωσαν στις πατρίδες τους και που καθόρισαν την απόφασή τους να μεταναστεύσουν, παράλληλα με ένα, συχνά, εξαιρετικά επίπονο ταξίδι, μπορούν να έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία τους. Επιπλέον, μόλις βρεθούν στην Ευρώπη, σε υποτιθέμενη χώρα «υποδοχής», αναγκάζονται να υπομένουν πολύ σκληρές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας εξαιτίας -και επιβαρυνόμενοι- από το νομικό (παράνομο) καθεστώς τους. Πράγματι, εάν αυτοί οι παράγοντες είναι δυνητικά τόσο επιβλαβείς για την υγεία τους, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, αυτό οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό στο ότι το καθεστώς των αιτούντων άσυλο και η έλλειψη καθεστώτος για τους άτυπους μετανάστες παρέχουν πολύ λίγα ή και καθόλου δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη. Η κατάστασή τους είναι, συνεπώς, πολύ ανησυχητική, τόσο όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα όσο και από την πλευρά της δημόσιας υγείας. Σύμφωνα με διεθνή όργανα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η υγειονομική περίθαλψη αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα για κάθε άνθρωπο. Το Διεθνές Σύμφωνο Περί των Οικονομικών, Κοινωνικών και Μορφωτικών Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών απαιτεί από τα κράτη να 1 Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη, Chauvin, P., Parizot, I., Simonnot, N., Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Γιατροί του Κόσμου, Παρίσι, 2009 Βλ. επίσης Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την Πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη, Chauvin, P., Parizot, I., Drouot, N., Simonnot, N., Tomasino, A., Πρώτη ευρωπαϊκή έρευνα για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών, Γιατροί του Κόσμου, Παρίσι, 2007, 2 HUMA, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο σε 10 χώρες της ΕΕ. Νόμος και πράξη, Γιατροί του Κόσμου, 2009,

7 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 5 αναγνωρίζουν «το δικαίωμα στο υψηλότερο εφικτό επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας» 3, και για το σκοπό αυτό να «αποφεύγεται η άρνηση ή ο περιορισμός της ισότιμης πρόσβασης όλων των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων φυλακισμένων ή κρατουμένων, μειονοτήτων, αιτούντων άσυλο και παράνομων μεταναστών σε προληπτική, θεραπευτική και παρηγορητική αγωγή να αποφεύγεται η επιβολή διακρίσεων ως κρατική πολιτική» 4. Πέρα από αυτή τη συνθήκη, άλλα διεθνή όργανα προστατεύουν τα δικαιώματα συγκεκριμένων πληθυσμών στην υγειονομική περίθαλψη, όπως η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού 5, η Διεθνής Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων όλων των Εργαζομένων Μεταναστών και των Μελών των Οικογενειών τους, παρόλο που η τελευταία δεν έχει επικυρωθεί από καμία από τις χώρες που αναφέρονται στην παρούσα έκθεση ή από την Ευρωπαϊκή Ένωση. 6 Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποτίθεται ότι προωθεί συστήματα υγείας που βασίζονται στις αρχές τής καθολικότητας, της αλληλεγγύης και της ισότητας. Ωστόσο, τα κράτη μέλη της ΕΕ διατηρούν το καθένα τη δυνατότητα να καθορίζουν ποιος θα μπορεί να έχει πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας και, συνεπώς, τα νομικά δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη για τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο συνεχίζουν να εξαρτώνται από τις εθνικές νομοθεσίες. Στο επίπεδο της ΕΕ υπάρχουν κανονισμοί για την υγειονομική περίθαλψη των αιτούντων άσυλο 7, επιβάλλοντας, ως ελάχιστο όρο, τη δωρεάν πρόσβαση σε επείγουσα φροντίδα και την αναγκαία φροντίδα ασθενειών. 8 Ωστόσο, όσον αφορά στους άτυπους μετανάστες, δεν υπάρχουν ούτε υποχρεωτικοί κανόνες δικαίου ούτε ενδοτικό δίκαιο που να προστατεύει ή να δίνει λύση στο θεμελιώδες δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς η συζήτηση για τους άτυπους μετανάστες συνεχίζει να βασίζεται στην «καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης» και δεν έχει ξεκινήσει ακόμη συζήτηση στο επίπεδο της ΕΕ σχετικά με την ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων των άτυπων μεταναστών. Όπως τονίστηκε στην πρώτη νομική έκθεση του δικτύου HUMA, οι περισσότερες χώρες της ΕΕ απέχουν πολύ από το να προσφέρουν το επίπεδο της προστασίας που προβλέπεται από διεθνή όργανα σχετικά με την υγειονομική κάλυψη των άτυπων μεταναστών και, σε μικρότερο βαθμό, των αιτούντων άσυλο. Πέρα από το ότι περιλαμβάνουν σημαντικές διακρίσεις, στην πράξη υπάρχουν ακόμη σημαντικά εμπόδια στην πρόσβαση σε υγειονομικές υπηρεσίες σε πολλά υπάρχοντα νομικά πλαίσια. Η τελευταία έρευνα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη 9 αποκάλυψε ότι οι άτυποι μετανάστες αντιμετωπίζουν πολυάριθμα προβλήματα, συμπεριλαμβανομένης και της μη αποτελεσματικής πρόσβασης σε δικαιώματα υγειονομικής περίθαλψης, διοικητικά και γλωσσικά εμπόδια, έλλειψη πληροφόρησης, υψηλό κόστος ιατρικής περίθαλψης, ή το φόβο απέλασης ή άρνησης παροχής υγειονομικής περίθαλψης. Ως αποτέλεσμα αυτών των δυσκολιών, για το 72% των προβλημάτων των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν στα πλαίσια της έρευνας, δεν αντιμετωπίστηκε ή δεν συνεχίστηκε η παρακολούθησή τους. Η έρευνά μας έφερε επίσης στο φως την υφιστάμενη γενική τάση στην Ευρώπη για περιορισμό των δικαιωμάτων στην υγειονομική περίθαλψη αυτών των πληθυσμιακών ομάδων. Στο σύνολο της Ευρώπης, οι χώρες χρησιμοποιούν την υγειονομική περίθαλψη ως όργανο ελέγχου της μετανάστευσης, παρά ως ανθρώπινο δικαίωμα που χρήζει προστασίας ή ως ζήτημα δημόσιας 3 Άρθρο 12 (1) του Διεθνούς Συμφώνου περί των οικονομικών, κοινωνικών και μορφωτικών δικαιωμάτων, Ψήφισμα 2200A (XXI) της 16 ης Δεκεμβρίου Βλ. Επιτροπή για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, Γενικό Σχόλιο αριθ. 14 (2000). Το δικαίωμα στο υψηλότερο εφικτό επίπεδο υγείας, E/C/2000/4, Αύγουστος 2000, 34. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά τα διεθνή ανθρώπινα δικαιώματα και το δικαίωμα στην υγεία, βλ. 5 Βλ. συγκεκριμένα το Άρθρο 24 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, 6 Βλ. συγκεκριμένα τα άρθρα 28, 43, 45, 70 της Διεθνούς Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων όλων των Εργαζομένων Μεταναστών και των Μελών των Οικογενειών τους (ICRMW), μέχρι στιγμής, κανένα κράτος μέλος της ΕΕ δεν έχει υπογράψει ή επικυρώσει τη σύμβαση. 7 Να σημειωθεί ότι ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρει ρητά ότι τα δικαιώματα στην υγεία («κάθε πρόσωπο δικαιούται να έχει πρόσβαση στην πρόληψη σε θέματα υγείας και να απολαύει ιατρικής περίθαλψης») αναγνωρίζονται «σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές» (Άρθρο 35). 8 Οδηγία 2003/9/ΕΚ του Ιανουαρίου 2003 σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις για την υποδοχή των αιτούντων άσυλο 9 Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την Πρόσβαση στην Υγειονομική Περίθαλψη, Chauvin, P., Parizot, I., Simonnot, N., Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Γιατροί του Κόσμου, Παρίσι, 2009

8 6 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου υγείας που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ωστόσο, η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δεν πρέπει μόνο να θεωρείται προτεραιότητα όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά πρέπει επίσης να αντιμετωπίζεται ως καίριο ζήτημα δημόσιας υγείας, καθώς η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για όλους αποτελεί μέσο διασφάλισης μιας υγιούς κοινωνίας. Η άρνηση παροχής υγειονομικής περίθαλψης σε ανθρώπους με περιορισμένο ή και μηδενικό νομικό καθεστώς οδηγεί μόνο στην αύξηση της περιθωριοποίησής τους. Οι τέσσερις χώρες που εξετάζονται στην παρούσα έκθεση βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση και αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις όσον αφορά τη διαχείριση της μετανάστευσης. Όλες εντάχθηκαν πρόσφατα στην ΕΕ (η Κύπρος, η Μάλτα και η Πολωνία το 2004 και η Ρουμανία το 2007) και όλες βρίσκονται γεωγραφικά στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με την ένταξής τους στην ΕΕ υποχρεώθηκαν όλες να υιοθετήσουν τη μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ και έχουν συνεπώς λάβει οδηγίες και κίνητρα για τον έλεγχο των συνόρων προκειμένου να αποφευχθεί η παράνομη είσοδος και να υπάρξει διαχείριση της άφιξης των αιτούντων άσυλο. Αυτές οι χώρες αποτελούν επίσης νέα σημεία διέλευσης και χώρες μετανάστευσης για αιτούντες άσυλο και μετανάστες εν γένει. Παρόλο που ουσιαστικά αποτελούν πύλες εισόδου για την Ευρωπαϊκή Ένωση από μετανάστες που προσβλέπουν να φτάσουν στις πιο δυτικές χώρες της ΕΕ, σταδιακά μετατρέπονται σε χώρες μεταναστών και οι ίδιες. Ένας αυξανόμενος αριθμός μεταναστών μένουν και εγκαθίστανται ουσιαστικά εδώ, λόγω των δυσκολιών που υπάρχουν στο να μεταβούν και να εγκατασταθούν σε άλλες χώρες, λόγω, μεταξύ άλλων, και της νομοθεσίας της ΕΕ για το άσυλο 10. Κοινές τάσεις μπορούν να εντοπιστούν με βάση τη γεωγραφική τους θέση. Για παράδειγμα, η Κύπρος και η Μάλτα αποτελούν αμφότερες νησιά της Μεσογείου που έχουν δει μια ραγδαία αύξηση στις αφίξεις των μεταναστών σε μικρό χρονικό διάστημα, μεταναστών κυρίως που φθάνουν στη χώρα παράνομα (από θάλασσα ή από αέρα) και σχεδιάζουν να συνεχίσουν σε άλλες χώρες της ΕΕ. Από την άλλη πλευρά, τόσο η Πολωνία όσο και η Ρουμανία αποτελούν επί μακρόν χώρες εξερχόμενης μετανάστευσης. Βρισκόμενες στα ανατολικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν θεωρούνται ακόμη ελκυστικοί προορισμοί για τους μετανάστες λόγω της αδύναμης οικονομικής τους κατάστασης σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ. Και στις δύο χώρες η μετανάστευση δεν αποτελεί ακόμη σημαντικό κοινωνικό φαινόμενο ή προτεραιότητα στους τομείς της πολιτικής και της νομοθεσίας. Αυτές οι χώρες, για τις οποίες η μετανάστευση είναι πολύ πρόσφατο γεγονός, δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένες για να αντιμετωπίσουν αυτό το φαινόμενο και η νομοθεσία για τα δικαιώματα των μεταναστών, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στην υγειονομική περίθαλψη, είναι ανίσχυρη στις περισσότερες περιπτώσεις. Η σημερινή οικονομική κρίση αποτελεί μια ακόμη δικαιολογία για αυτές τις χώρες να καταφύγουν σε περιοριστικούς κανονισμούς και πρακτικές, παρά σε μια φιλικότερη προσέγγιση στη μετανάστευση και τα θέματα υγείας. Αυτή η κατάσταση δεν διευκολύνεται από το γεγονός ότι η πλειονότητα αυτών των τεσσάρων χωρών που εξετάζονται στην παρούσα έκθεση βρίσκονται εν μέσω γενικών μεταρρυθμίσεων για τον εκσυγχρονισμό των υγειονομικών τους συστημάτων και την επίλυση πολυάριθμων προβλημάτων που επηρεάζουν την πλειονότητα των πολιτών. 10 Σύμφωνα με τον Κανονισμό Δουβλίνο II, δηλ. τον Κανονισμό (ΕΚ) Αριθ. 343/2003 του Συμβουλίου, της 18 ης Φεβρουαρίου 2003 με τον οποίο θεσπίζονται τα κριτήρια και οι μηχανισμοί για τον προσδιορισμό του κράτους μέλους που είναι υπεύθυνο για την εξέταση μιας αίτησης ασύλου που υποβλήθηκε σε ένα από τα κράτη μέλη από πολίτη τρίτης χώρας, «τα κράτη μέλη οφείλουν να προσδιορίσουν το κράτος μέλος που είναι υπεύθυνο για την εξέταση μιας αίτησης ασύλου που υποβλήθηκε εντός της επικράτειάς τους, στη βάση αντικειμενικών και ιεραρχημένων κριτηρίων. ( ) Αν η ανάλυση των κριτηρίων του κανονισμού υποδεικνύει ένα άλλο κράτος μέλος ως υπεύθυνο, από αυτό το τελευταίο ζητείται να «αναλάβει» τον αιτούντα άσυλο και κατά συνέπεια να εξετάσει το αίτημά του. Στην περίπτωση κατά την οποία το εν λόγω κράτος αναγνωρίσει την αρμοδιότητά του, το πρώτο κράτος μέλος οφείλει να εξασφαλίσει τη μεταφορά του αιτούντος άσυλο μέχρι αυτό». Βλ. σύνοψη της νομοθεσίας εδώ tm

9 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Μεθοδολογία 7 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Η παρούσα έκθεση χωρίζεται σε τέσσερα κύρια μέρη, παρουσιάζοντας τα νομικά δικαιώματα σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αιτούντων άσυλο και άτυπων μεταναστών που παρουσιάζονται για κάθε μια από τις τέσσερις χώρες κατά σειρά, δηλαδή την Κύπρο, τη Μάλτα, την Πολωνία και τη Ρουμανία. Για κάθε χώρα εξάγεται συμπέρασμα και στο τέλος της έκθεσης υπάρχει ένα γενικό συμπέρασμα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Τα νομικά δικαιώματα σε κάθε χώρα παρουσιάζονται με τον ίδιο τρόπο όπως στη νομική έκθεση του δικτύου HUMA του Προκειμένου να προσδιοριστεί ξεκάθαρα η πρόσβαση στη φροντίδα/περίθαλψη των διαφόρων ομάδων που διαμένουν σε μια χώρα, καθώς και οποιαδήποτε διάκριση σχετικά με τα νομικά δικαιώματα και τις διοικητικές συνθήκες, έχει γίνει διαχωρισμός σε: i) ημεδαπούς, αιτούντες άσυλο και άτυπους μετανάστες ii) ενήλικες και παιδιά και iii) τύπους περίθαλψης (πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια, επείγουσα, εσωτερικής διαμονής, προγεννητική και μεταγεννητική) και αγωγής (φάρμακα, καταπολέμηση του ιού του HIV και άλλων μεταδοτικών ασθενειών). Η έρευνα περιγράφει επίσης τα δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη ατόμων που βρίσκονται σε κέντρα κράτησης, καθώς και τις άδειες διαμονής ή άλλους μηχανισμούς που παρέχονται από την εθνική νομοθεσία για την προστασία των σοβαρά ασθενών άτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο που δεν μπορούν να έχουν ουσιαστική πρόσβαση στις χώρες προέλευσής τους λόγω απέλασης. Τα δικαιώματα παρουσιάζονται σε πίνακες για να καταστήσουν πιο εύκολη τη σύγκριση συγκεκριμένων πληθυσμών ή τύπων ιατρικής φροντίδας μεταξύ των χωρών (συμπεριλαμβανομένων και χωρών που εξετάζονται στην έκθεση του δικτύου HUMA του 2009). Για τους σκοπούς της έκθεσης κατέστη αναγκαία η υιοθέτηση κοινής ορολογίας, παρά τις ευρείες διαφορές στην υγειονομική περίθαλψη και τη νομική ορολογία μεταξύ των κρατών μελών 11. Η κύρια πηγή πληροφόρησης για αυτή την έρευνα ήταν η νομοθεσία σχετικά με τη μετανάστευση, το άσυλο και την υγειονομική περίθαλψη που ισχύει στις διάφορες χώρες, η οποία αναλύθηκε από το νομικό υπεύθυνο του δικτύου HUMA με την αρωγή ενός νομικού ειδήμονα από κάθε μία από τις εν λόγω χώρες. Τα τέσσερα μέλη από το δίκτυο HUMA συνέβαλλαν επίσης σε αυτό το σκοπό. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ: «ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ» Στόχοι και περιορισμοί της έρευνας Η επιτόπια έρευνα που διεξήχθη για τη συλλογή των δεδομένων που αναλύθηκαν στην παρούσα έκθεση συντονίστηκε από το δίκτυο HUMA και διεξήχθη από τους εταίρους του: ΚΙΣΑ στην Κύπρο, Skop στη Μάλτα, SIP στην Πολωνία και ARCA στη Ρουμανία. Ο στόχος της επιτόπιας αυτής έρευνας ήταν η παροχή «στατιστικής μαρτυρίας» των καταστάσεων που βίωσαν οι εταίροι του δικτύου HUMA στα κέντρα τους και στα προγράμματά τους, ή μέσα σε συγκεκριμένες ομάδες αιτούντων άσυλο ή άτυπων μεταναστών. Τα ευρήματα δεν επιχειρούν να προσφέρουν μια πλήρως αντιπροσωπευτική εικόνα της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη όπως τη βίωσαν όλοι οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες. Πράγματι, το γενικό δείγμα και τα δείγματα που λήφθηκαν για κάθε κατηγορία -αιτούντες άσυλο, άτυπους μετανάστες και, στην περίπτωση της Ρουμανίας, κάτοχοι «ανοχής»- και στις τέσσερις χώρες ήταν πολύ μικρά για να επιτρέπουν τη γενίκευση των 11 Για την ορολογία που χρησιμοποιείται στα νομικά μέρη της έκθεσης, βλ. HUMA, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο σε 10 χώρες της ΕΕ, 2009, σελ

10 8 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ευρημάτων. Παρομοίως, αν και οι εταίροι κατέβαλαν σημαντικές προσπάθειες για να έχουν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των ερωτηθέντων, υπάρχει ένας αριθμός αποκλίσεων στην επιλογή των ερωτηθέντων σε κάθε χώρα λόγω των δυσκολιών στην προσέγγιση των μεταναστών. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες «στρατολογήθηκαν» από μη κυβερνητικές οργανώσεις, μπορεί επίσης να προκάλεσε αποκλίσεις για δύο κύριους λόγους: - Όσοι ερωτήθηκαν βρίσκονταν ήδη σε επαφή με φορείς από ΜΚΟ και μπορεί έτσι να ήταν ήδη δικαιούχοι της στήριξης που παρέχεται από αυτές τις ΜΚΟ, δηλ. κοινωνικής συμβουλευτικής και, σε ορισμένες περιπτώσεις, στήριξης και μετάφρασης για τη διευκόλυνση της πρόσβασής τους στην υγειονομική περίθαλψη. Οι άτυπους μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο που δεν είχαν προσεγγισθεί από αυτά τα προγράμματα και συνεπώς διαβιούν πιθανώς σε χειρότερες γενικές και υγειονομικές συνθήκες, μπορεί να είναι «αόρατοι» σε αυτή την έρευνα. - Οι άτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο που διαβιούν σε λίγο καλύτερες συνθήκες δεν αναζητούν υποστηρικτικές υπηρεσίες από ΜΚΟ και έτσι δεν προσεγγίσθηκαν από την έρευνά μας. Ωστόσο, καθώς δεν έχουν ακόμη διεξαχθεί τυχαιοποιημένες, αντιπροσωπευτικές έρευνες στο γενικό πληθυσμό των άτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο στις χώρες υπό εξέταση, τα ποσοτικά ευρήματα ανά χώρα που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση, μας παρέχουν τουλάχιστον σημαντικές τάσεις που, παρόλο που χρήζουν προσεκτικής ερμηνείας, αποτελούν μια σημαντική προσπάθεια παρουσίασης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν αυτοί οι πληθυσμοί στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Είναι επίσης σημαντικό να τονισθεί ότι η έρευνα συγκεντρώνει τις περιγραφές των ίδιων των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών για τις συνθήκες διαβίωσής τους και την πρόσβασή τους στην υγειονομική περίθαλψη. Έτσι, έως ένα βαθμό, οι απαντήσεις που δίδονται θα αντικατοπτρίζουν την υποκειμενικότητά τους. Σχεδιασμός της έρευνας, δείγμα ανά χώρα και διαδικασία συνεντεύξεων Στις τέσσερις χώρες, οι 29 ερευνητές που διεξήγαγαν την έρευνα μέσω ερωτηματολογίου έλαβαν δύο με τρεις ημέρες εκπαίδευση πριν ξεκινήσουν την επιτόπια έρευνα 12. Οι ερευνητές αυτοί προέρχονταν κυρίως από τις οργανώσεις των μελών του δικτύου HUMA (προσωπικό, εθελοντές ή άτομα που θεωρήθηκαν κατάλληλα για αυτή την αποστολή), και ορισμένες φορές από άλλες εταιρικές οργανώσεις. Δεκαπέντε ερευνητές είχαν μεταναστευτικό υπόβαθρο και οι ίδιοι, κάτι που τους επέτρεψε να διεξάγουν τις συνεντεύξεις στη γλώσσα τους, ξεπερνώντας έτσι τα γλωσσικά εμπόδια. Στην Κύπρο οι συνεντεύξεις διεξήχθησαν σε δέκα διαφορετικές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των Αγγλικών, Σιναλεζικών, Αραβικών, Νεπαλεζικών και Ελληνικών. Η επιτόπια έρευνα διεξήχθη μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου του Συνολικά στις τέσσερις χώρες 434 άτομα έλαβαν μέρος στην έρευνα, και 100 με 122 ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν σε κάθε χώρα. Ο στόχος ήταν να ερωτηθούν τουλάχιστον 50 αιτούντες άσυλο και 50 άτυποι μετανάστες προκειμένου να υπάρξει μια στατιστική ανάλυση για κάθε κατηγορία ατόμων. Αυτό κατέστη δυνατό στην Πολωνία και την Κύπρο 13. Χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα κριτήρια για την επιλογή των ερωτηθέντων: - Μόνο άτυποι μετανάστες και αιτούντες άσυλο (καθώς και κάτοχοι «ανοχής» στην περίπτωση της Ρουμανίας) κλήθηκαν να συμμετάσχουν. - Μόνο ενήλικες (άνω των 18) επιλέχθηκαν. Σε τρεις συγκεκριμένες περιπτώσεις ερωτήθηκαν 17χρονοι (μία έγκυος και δύο νεαροί άντρες). 12 Με εξαίρεση την Πολωνία, όπου οι ερευνητές, οι οποίοι είχαν όλοι προηγούμενη εμπειρία με συνεντεύξεις, παρακολούθησαν ένα σεμινάριο μισής ημέρας που διοργανώθηκε από έναν Πολωνό ερευνητή και μέλος της SIP για να διασφαλιστεί ότι όλοι θα χρησιμοποιούν την ίδια μεθοδολογία. Επιπλέον, ο ρόλος του ερευνητή δεν ήταν ο ίδιος στην Πολωνία όπως στις υπόλοιπες χώρες, καθώς η SIP επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει διαφορετική μεθοδολογία. Ο ερευνητής, συνεπώς, βοηθούσε τους ερωτηθέντες που συμπλήρωναν οι ίδιοι το ερωτηματολόγιο, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες όπου χρησιμοποιείτο η προφορική συνέντευξη από τον ερευνητή για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. 13 Στην Κύπρο ερωτήθηκαν 49 άτυποι μετανάστες.

11 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 9 - Για τους αιτούντες άσυλο, η έρευνα αφορούσε κυρίως άτομα που δεν διαβιούν σε κέντρα υποδοχής, καθώς στις εν λόγω χώρες υπήρχαν ελάχιστα ή καθόλου δεδομένα για την κατάστασή τους. Οι ερωτηθέντες «στρατολογήθηκαν» κυρίως στα προγράμματα των εταίρων ή στα προγράμματα άλλων οργανισμών. Ορισμένοι από τους εταιρικούς οργανισμούς παρέχουν υγειονομική περίθαλψη, αλλά οι περισσότεροι παρέχουν άλλα είδη στήριξης, συμπεριλαμβανομένης παραϊατρικής στήριξης, όπως μετάφραση, για παράδειγμα. Σε ορισμένες χώρες οι ερωτηθέντες «στρατολογήθηκαν» επίσης μέσω των κοινωνικών δικτύων ορισμένων εκ των ερευνητών. Στα προγράμματα, κάθε ένας που πληρούσε τα κριτήρια της έρευνας (ενήλικας αιτητής ασύλου ή άτυπος μετανάστης), καλείτο να συμμετάσχει. Σε ορισμένες χώρες, και εφόσον ήταν δυνατόν, οι ερευνητές επιχείρησαν να εντοπίσουν συγκεκριμένα γυναίκες προκειμένου να αυξήσουν την εκπροσώπησή τους αυτή η στρατηγική δεν ήταν όμως πάντα επιτυχής. Κάθε ερωτηματολόγιο χρειαζόταν μεταξύ 30 και 45 λεπτών για να συμπληρωθεί. Τα αναλυτικά πρωτόκολλα συλλογής δεδομένων, καθώς και οποιεσδήποτε συγκεκριμένες αποκλίσεις, παρουσιάζονται ανά χώρα στο χώρο που αφορά την κάθε χώρα και στα παραρτήματα. Το ερωτηματολόγιο Το ερωτηματολόγιο 14 που χρησιμοποιείται στην έρευνα αποτελεί μια σύντομη εκδοχή του ερωτηματολογίου που αναπτύχθηκε από το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου. Το κύριο τμήμα του ερωτηματολογίου περιλαμβάνει 60 ερωτήσεις που επικεντρώνονται σε γενικές δημογραφικές πληροφορίες, κοινωνική κατάσταση, συνθήκες διαβίωσης και εργασίας, εκτιμώμενη κατάσταση της υγείας τους, και την ύπαρξη εμποδίων στην πρόσβαση σε υγειονομικές υπηρεσίες. Ένα επιπλέον τμήμα του ερωτηματολογίου επικεντρώνεται συγκεκριμένα στην εμπειρία των γυναικών που ήταν έγκυες στη «χώρα υποδοχής» και τις προσπάθειές τους για πρόσβαση σε προγεννητική φροντίδα και φροντίδα κύησης. Το τελευταίο τμήμα αναφέρεται σε γονείς που ζουν με τα παιδιά τους στη «χώρα υποδοχής» και επικεντρώνεται στις δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν όταν επιχειρούν να προσφύγουν σε υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους. Η δομή του ερωτηματολογίου ήταν πανομοιότυπη για όλες τις τέσσερις χώρες, αλλά κάποιες ερωτήσεις προσαρμόστηκαν στην αντίστοιχη νομοθεσία και τα συστήματα υγείας. Η συμμετοχή στην έρευνα ήταν ανώνυμη και δεν διεξήχθη κανένας επίσημος έλεγχος του διοικητικού καθεστώτος των ερωτηθέντων. Επιπλέον «ποιοτικές» μαρτυρίες Προκειμένου να υποστηρίξουν και να βοηθήσουν στη διευκρίνιση των ποσοτικών δεδομένων που συλλέχθηκαν, διεξήχθησαν επίσης και συνεντεύξεις μεταξύ των άτυπων μεταναστών ή των αιτούντων άσυλο που προθυμοποιήθηκαν να εξιστορήσουν ορισμένες από τις συγκεκριμένες εμπειρίες τους κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Οι συνεντεύξεις αυτές έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας. Οι ερωτηθέντες που επιλέχθηκαν, έχοντας εμπειρίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για την έρευνα, κλήθηκαν να περιγράψουν με λεπτομέρειες τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκαν τα προβλήματα υγείας τους και την υγειονομική περίθαλψη στη χώρα υποδοχής. Για να βοηθηθούν στη διεξαγωγή των συνεντεύξεων, παρείχαμε στους ερευνητές έναν οδηγό συνεντεύξεων 15. Η επιλογή των ερωτηθέντων ήταν συνεπώς κατευθυνόμενη και συγκεντρώθηκαν μία ώς δεκαπέντε μαρτυρίες ανά χώρα. Ανάλυση των αποτελεσμάτων Η ανάλυση διεξήχθη από τη συντονίστρια της έρευνας, Anne Soler (κοινωνιολόγο), με τη στήριξη της ερευνήτριας από το Τμήμα Κοινωνικών Συντελεστών Υγείας και Χρήσης Υγειονομικών Υπηρεσιών του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας και Ιατρικών Ερευνών (INSERM), Annabelle Lapostolle. Δύο Πολωνοί κοινωνιολόγοι συνέβαλαν επίσης στο κομμάτι που αφορά την Πολωνία, η Natalia Klorek για την ανάλυση και η Monica Szulecka για τη μεθοδολογία και την επιτόπια 14 Βλ. Παράρτημα n.1 15 Οι ερευνητές εκπαιδεύτηκαν επίσης στην «ποιοτική» μεθοδολογία για τη διεξαγωγή αυτών των συνεντεύξεων.

12 10 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου έρευνα. Οι εταίροι του δικτύου HUMA και οι κύριοι ερευνητές τους σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες παρείχαν επιπλέον στοιχεία για την έκθεση και κατέστησαν δυνατή μια σε βάθος ανάλυση, παρέχοντας σχόλια για τα στατιστικά δεδομένα και την εμπειρία τους. Η έκθεση ελέγχθηκε από όλους τους εταίρους. Παρουσίαση των ευρημάτων Ο προσδιορισμός «αιτούντες άσυλο» ή «άτυποι μετανάστες» στην ανάλυση της έρευνας αναφέρεται πάντα σε «ερωτηθέντες αιτούντες άσυλο» ή «ερωτηθέντες άτυπους μετανάστες». Δεν υπάρχει πρόθεση να υπονοηθεί ότι τα ευρήματα της έρευνας είναι αντιπροσωπευτικά της κατάστασης όλων των αιτούντων άσυλο ή των άτυπων μεταναστών στην εν λόγω χώρα. Ορισμένα δεδομένα παρουσιάζονται για όλους τους ερωτηθέντες, αλλά τα περισσότερα δεδομένα για τους ερωτηθέντες αιτούντες άσυλο και τους άτυπους μετανάστες παρουσιάζονται ξεχωριστά. Ορισμένες ερωτήσεις για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αναφέρονται στην τελευταία φορά που ο ερωτηθείς είχε κάποιο πρόβλημα υγείας, αλλά το ερώτημα για τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αφορούν το τελευταίο έτος. Με άλλα λόγια, το ερώτημα για τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δεν αναφέρεται απαραίτητα στην τελευταία φορά που ο ερωτηθείς είχε κάποιο πρόβλημα υγείας. Ερμηνεία των ευρημάτων και των στοιχείων Τα ποσοστά, οι πίνακες και τα γραφήματα που παρουσιάζονται δεν περιλαμβάνουν μηαποκρίσεις, εκτός και αν αναφέρουν το αντίθετο. Σε πολλά από τα σχήματα που παρουσιάζουν αναλογίες ή συχνότητες, το ποσοστό που παρατηρείται αναπαριστάται από μια «μπάρα» και η τιμή αναγράφεται στο σχήμα. Αυτό συνοδεύεται από μία γραμμή που αποτελεί το 95% διάστημα εμπιστοσύνης (ή 95% CI) της παρατηρούμενης τιμής όταν αυτή η πληροφορία είναι σχετική. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει 95% πιθανότητα ότι αυτό το διάστημα εμπιστοσύνης περιλαμβάνει την πραγματική τιμή που προσπαθούμε να εκτιμήσουμε (σε περιπτώσεις που αυτή η εκτίμηση γίνεται σε τυχαία επιλεγμένο δείγμα). Καθώς οι συμμετέχοντες που ερωτήθηκαν επιλέγησαν τυχαία στις τοποθεσίες της έρευνας, αυτό το διάστημα εμπιστοσύνης ποσοτικοποιεί, κατά ένα τρόπο, την αβεβαιότητα της παρατηρούμενης τιμής στον πληθυσμό που ερωτάται (όσο μικρότερο το δείγμα τόσο μεγαλύτερη η αβεβαιότητα και τόσο πιο ευρύ είναι αυτό το 95% διάστημα εμπιστοσύνης). Όταν δύο ή περισσότερα ευρήματα υπόκεινται σε απλή σύγκριση (ποσοστό, αναλογία, μέσος όρος), συχνά επισημαίνεται ότι τα ευρήματα είναι, ή δεν είναι, «επαρκώς διαφορετικά». Αυτό αποτελεί σύντομη έκδοση του όρου «στατιστικά επαρκώς διαφορετικά», εννοώντας ότι είναι πολύ απίθανο η διαφορά που παρατηρείται να οφείλεται αποκλειστικά στην τύχη. Λόγω του ότι οι αριθμοί έχουν στρογγυλοποιηθεί προς τα πάνω ή προς τα κάτω, είναι επίσης δυνατό σε ορισμένους πίνακες όπου παρουσιάζονται ποσοστά, το σύνολο να μην ισούται πάντα με το 100.

13 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ 11 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: Υπήκοοι τρίτων χωρών διαμένοντες (κανονικά ή χωρίς χαρτιά) στην ΕΕ. Οι υπήκοοι της ΕΕ δεν περιλαμβάνονται σ αυτή την κατηγορία. ΥΠΗΚΟΟΙ: Άτομα τα οποία έχουν υπηκοότητα κράτους μέλους της ΕΕ, άσχετα από τη χώρα γέννησης ή καταγωγής τους. ΕΞΟΥΣΙΟΔΟΤΗΜΕΝΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ: Άτομα τα οποία δικαιούνται, μόνιμα ή προσωρινά, να διαμένουν/κατοικούν σε χώρα της ΕΕ. Διαφορετικά από τα πολιτογραφημένα άτομα, στα οποία παραχωρείται η υπηκοότητα ενός κράτους μέλους της ΕΕ. Από τη στιγμή που τους παραχωρείται η υπηκοότητα ενός κράτους μέλους της ΕΕ, θεωρούνται και ως πολίτες της ΕΕ. Πρόσφυγες και δικαιούχοι επικουρικής προστασίας θεωρούνται νόμιμοι μετανάστες. ΔΙΚΑΙΟΥΧΟΙ «ΑΝΟΧΗΣ» (ΣΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ): Η ρουμανική νομοθεσία έχει εισαγάγει τον όρο «ανοχή»: πρόκειται για «άδεια παραμονής στη ρουμανική επικράτεια» για αντικειμενικούς λόγους που αποτρέπει την απέλαση ατόμων από τη Ρουμανία, δημιουργώντας μια κατηγορία ανθρώπων οι οποίοι δεν μπορούν να απελαθούν από τη χώρα 16. Αυτή η άδεια ισχύει μόνο έναντι της απέλασης, χωρίς να παρέχει οποιαδήποτε κοινωνικά ή οικονομικά δικαιώματα. ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ: Άτομα που βρίσκονται σε διαδικασία εξέτασης αίτησής τους για άσυλο (διεθνή προστασία) σε χώρα της ΕΕ (Συνθήκη της Γενεύης για προστασία ή επικουρική προστασία). Άτομα που εμπίπτουν στον Κανονισμό του Δουβλίνου θεωρούνται αιτούντες άσυλο. Δικαιούχοι επικουρικής προστασίας μπορούν να θεωρηθούν ως αιτούντες άσυλο εφόσον υποβάλουν έφεση κατά της απόφασης που ελήφθη όσον αφορά τη διεθνή προστασία τους - πιθανό να υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις στην έρευνα σε Μάλτα και Κύπρο. ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: Υπήκοοι τρίτων χωρών οι οποίοι δεν έχουν άδεια ή εξουσιοδότηση να διαμείνουν, να ζήσουν ή να εργαστούν σε οποιοδήποτε κράτος μέλος της ΕΕ. Οι εθνικές νομοθεσίες διαφέρουν ως προς τον ορισμό του άτυπου μετανάστη. Τα κύρια κοινά διοικητικά καθεστώτα στα οποία μπορεί να εμπίπτουν οι άτυποι μετανάστες σε χώρα της ΕΕ: Άτομα τα οποία προτίθενται να ζητήσουν άσυλο αλλά δεν έχουν υποβάλει επίσημα αίτηση για παραχώρηση ασύλου στις αρμόδιες εθνικές Αρχές. Απορριφθέντες αιτούντες άσυλο (αιτούντες άσυλο των οποίων η αίτηση παροχής ασύλου έχει απορριφθεί). Άτομα των οποίων η αίτηση για άδεια διαμονής/παραμονής/ οικογενειακής επανένωσης εκκρεμεί (δεν έχει ληφθεί απόφαση από τις αρμόδιες εθνικές Αρχές). Σε ορισμένες χώρες ωστόσο, θεωρούνται υπό κανονικό καθεστώς. 16 Όσον αφορά την ανοχή, βλ. Άρθρο 104 του Γενικού Έκτακτου Διατάγματος 194/2002.

14 12 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Άτομα των οποίων η αίτηση για άδεια διαμονής/παραμονής/ οικογενειακής επανένωσης ή για ανανέωση της άδειας αυτής έχει απορριφθεί. Άτομα των οποίων η θεώρηση (βίζα) έχει λήξει (τουρίστες, φοιτητές, για ιατρικούς λόγους, ). Άτομα των οποίων η άδεια διαμονής ή εργασίας έχει λήξει. Άτομα τα οποία δεν υπέβαλαν αίτηση για θεώρηση (βίζα) ή για άδεια παραμονής και εισήλθαν παράνομα. Δεν θεωρούνται άτυποι μετανάστες: Οι αιτούντες άσυλο. Οι κάτοχοι έγκυρης άδεια παραμονής σε άλλη χώρα της ΕΕ. Ως εγκεκριμένοι κάτοικοι έχουν το δικαίωμα να ταξιδεύουν για τρεις μήνες σε χώρες της ΕΕ εκτός του κράτους μέλους υποδοχής τους. Μετά το διάστημα αυτό, μπορούν να σταλούν πίσω στο κράτος μέλος της ΕΕ υποδοχής τους εφόσον παραμένουν σε νόμιμο καθεστώς εκεί. Οι πολίτες της ΕΕ (υπήκοοι οποιουδήποτε κράτους μέλους της ΕΕ). Να σημειωθεί ότι οι άτυποι μετανάστες μπορεί να είναι ελεύθεροι ή υπό κράτηση. ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΗΘΕΝΤΩΝ ΧΩΡΩΝ

15 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 13 ΚΥΠΡΟΣ ΚΙΣΑ (Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη, Αντιρατσισμό) Η ΚΙΣΑ είναι μέλος του δικτύου HUMA και διεξήγαγε την έρευνα στην Κύπρο για την παρούσα έκθεση. Μακροπρόθεσμος στόχος της ΚΙΣΑ είναι η δημιουργία μιας πολuπολιτισμικής κοινωνίας, στην οποία θα υπάρχει ισότητα όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από εθνικότητα, φυλή ή εθνότητα, χρώμα, θρησκεία, φύλο, σεξουαλικό ή άλλο προσανατολισμό, καταγωγή ή οποιαδήποτε άλλη διαφορετικότητα. Οι δράσεις της ΚΙΣΑ εστιάζονται σε δυο γενικές κατευθύνσεις: 1. Ευαισθητοποίηση της κυπριακής κοινωνίας αναφορικά με τις κοινωνικές διακρίσεις και το ρατσισμό, τα οφέλη μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας και στη μεταρρύθμιση του πλαισίου μετανάστευσης και ασύλου στην Κύπρο, μέσω ενημερωτικών εκστρατειών, συνεδρίων, πολιτιστικών εκδηλώσεων, παροχής πληροφοριών, δημοσιεύσεων και άσκησης πίεσης προς τις Αρχές. 2. Λειτουργία κέντρων στήριξης για την παροχή δωρεάν νομικών και κοινωνικών υπηρεσιών, καθοδήγησης και συμβουλευτικής σε μετανάστες, πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, προκειμένου να βοηθηθούν στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους και τη διευκόλυνση της ένταξης και πλήρους συμμετοχής τους στην κοινωνία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Σήμερα η Κύπρος είναι ντε φάκτο χωρισμένη σε δύο μέρη: την περιοχή που ελέγχεται από την Κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας στο νότιο μέρος και τη μη ελεγχόμενη από την Κυβέρνηση περιοχή στο βόρειο 17. Η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει μόνο την Κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Κύπρος προσχώρησε ως συνολική επικράτεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, ωστόσο η εφαρμογή του Κοινοτικού Δικαίου στο βόρειο τμήμα αναστέλλεται για όσο καιρό το νησί παραμένει μοιρασμένο 18. Η περιγραφή της συγκεκριμένης χώρας αναφέρεται μόνο στην κατάσταση του νοτίου τμήματος της Κύπρου. Το ζήτημα του ασύλου και της μετανάστευσης στην Κύπρο είναι σχετικά περίπλοκο λόγω της γεωγραφικής θέσης της χώρας ως νησί στην πύλη εισόδου της Ευρώπης, αλλά λόγω και της πολιτικής της κατάστασης: η επικράτεια της χώρας είναι διαχωρισμένη σε δύο μέρη που δεν διατηρούν σημαντική επικοινωνία, ειδικά σε ευαίσθητα ζητήματα όπως το άσυλο και η μετανάστευση. Οι εισροές μεταναστών στην Κύπρο ξεκίνησαν πολύ πριν την είσοδο της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από το 1972 με νόμο και στην πράξη από το , ο νόμος για τη μετανάστευση στην Κύπρο προέβλεπε καθεστώς αλλοδαπού εργαζόμενου για τους μετανάστες, με αυστηρή πολιτική ελέγχου της βίζας. Οι εργαζόμενοι προσλαμβάνονται στην πατρίδα τους από γραφεία που οργανώνουν όλη τη διαδικασία της μετανάστευσης. Οι μετανάστες αυτοί είναι κυρίως γυναίκες 17 Το βόρειο τμήμα του νησιού βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Τουρκίας από το 1974 και έχει αυτοανακηρυχθεί σε «Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου», η οποία δεν αναγνωρίζεται από τη διεθνή κοινότητα. 18 Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο 10 της Συνθήκης Προσχώρησης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η εφαρμογή του Κοινοτικού Δικαίου στις μη ελεγχόμενες περιοχές αναστέλλεται. 19 Ο νόμος περί Αλλοδαπών και Μετανάστευσης εισήχθη το 1972 και τέθηκε σε εφαρμογή το 1991 όταν υιοθετήθηκε το υπάρχον μοντέλο με απόφαση της Υπουργικής Επιτροπής.

16 14 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου από τις Φιλιππίνες, το Βιετνάμ και τη Σρι Λάνκα. Το καθεστώς τους εξαρτάται κυρίως από τα συμβόλαια της εργασίας τους -τα οποία είναι προσωρινής φύσης- και από τους εργοδότες τους, καθώς η απώλεια της εργασίας τους σημαίνει και την απώλεια της άδειας εργασίας και του νομικού καθεστώτος τους στην Κύπρο. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την προηγούμενη απόφαση της Υπουργικής Επιτροπής, «σε περίπτωση που η επιχείρηση αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα στις συνθήκες εργασίας (ασφάλεια, υγεία, κοινωνική προστασία), η άδεια εργασίας για αλλοδαπούς θα χορηγείται για μία λογική χρονική περίοδο αναγκαία για την επιχείρηση να κάνει τις απαραίτητες βελτιωτικές αλλαγές στη βάση των συστάσεων του διευθυντή του Τμήματος Επιθεώρησης Εργασίας. 20 Οι πρώτοι που αναζήτησαν άσυλο στην Κύπρο ήταν Λιβανέζοι και Παλαιστίνιοι κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Λίβανο ( ) 21. Ακολούθησαν μεγαλύτερες εισροές αργότερα προς αναζήτηση ασύλου από άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής, και σε μικρότερο βαθμό από την Αφρική 22. Το 2009 έγιναν αιτήσεις για άσυλο στην Κύπρο και 620 στο πρώτο τρίμηνο του 2010 (από τον Ιανουάριο μέχρι το Μάρτιο). 23 Σύμφωνα με την ΚΙΣΑ, ο αριθμός των άτυπων μεταναστών εκτιμάται μεταξύ και Την πλειονότητα των άτυπων μεταναστών αποτελούν μετανάστες εργαζόμενοι που έχουν παραμείνει μετά τη λήξη της βίζας ή της άδειας εργασίας τους, ή αιτούντες άσυλο των οποίων η αίτηση έχει απορριφθεί. Προέρχονται κυρίως από την Ασία (Σρι Λάνκα, Ινδία, Φιλιππίνες και Μπαγκλαντές), το Ιράν και την Ανατολική Ευρώπη, και βρίσκονται κυρίως συγκεντρωμένοι στις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας, στη Λευκωσία, τη Λεμεσό, τη Λάρνακα και την Πάφο. Ένα μεγάλο ποσοστό των μεταναστών (που μετατρέπονται σε άτυπους μετανάστες ή αιτούντες άσυλο) φτάνουν παράνομα στο βόρειο τμήμα του νησιού και μετά περνούν την Πράσινη Γραμμή για να φτάσουν στο νότιο τμήμα. Ο νόμος για το άσυλο, του 2005, βρίσκεται σε ισχύ στην Κύπρο, επιβάλλοντας πρότυπα ΕΕ για την υποδοχή αιτούντων άσυλο. Ωστόσο, σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες, δεν εφαρμόζονται όλες οι πτυχές αυτού του νόμου από την κυπριακή Κυβέρνηση. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, οι αιτούντες άσυλο δεν έχουν πρόσβαση στην εργασία τούς πρώτους έξι μήνες έπειτα από την αίτησή τους και, μετά από αυτή την περίοδο, η πρόσβαση είναι περιορισμένη. Το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης υποστηρίζει ότι το κείμενο αυτό δεν είναι έγκυρο καθώς έρχεται σε σύγκρουση με προηγούμενες ρυθμίσεις. Η μεγαλύτερη ανησυχία του υπουργείου είναι ότι ο νόμος αυτός είναι πολύ ελαστικός και εξασφαλίζει πρόσβαση στην κοινωνική ασφάλιση σε ένα μεγάλο αριθμό αιτούντων άσυλο. Το ποσοστό αναγνώρισης δικαιώματος ασύλου είναι πολύ χαμηλό, γύρω στο 0,5%, όπως και το ποσοστό χορήγησης επικουρικής προστασίας. Η αναλογία αιτούντων άσυλο σε σχέση με τον πληθυσμό της Κύπρου ήταν αρκετά υψηλή σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες τα προηγούμενα χρόνια. Σήμερα, ωστόσο, κατοικούν στην Κύπρο λιγότεροι από αιτούντες άσυλο. 20 Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Τμήμα Εργασίας, Κριτήρια και Διαδικασίες για τη Χορήγηση Άδειας Εργασίας σε Αλλοδαπούς/Αμοιβές και Όροι Απασχόλησης. Λευκωσία: 2/12/ Davie Michael F., Cyprus, Haven and Stepping Stone for Lebanese Migrants and Emigrants, στο Hourani Albert & Shehadi Nadim, The Lebanese in the world, A century of emigration, London, Centre for Lebanese Studies, σελ , Olivier Clochard, Jeux de frontières à Chypre: quels impacts sur les flux migratoires en Méditerranée orientale?, Geoconfluences, Δεκέμβριος Βλ. Eurostat για τις ετήσιες στατιστικές σχετικά με τους αιτούντες άσυλο το

17 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΜΕΡΟΣ 1: ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 15 ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ Παρόλο που η Κύπρος σχεδιάζει την εισαγωγή ενός «Εθνικού Ασφαλιστικού Συστήματος Υγείας» τα επόμενα χρόνια, προς το παρόν η παροχή υγειονομικών υπηρεσιών δεν αποτελεί ευθύνη μιας κεντρικής Αρχής. Αντίθετα, υπάρχουν τέσσερα είδη κάλυψης, ανάλογα με την κατηγορία που ανήκει το εν λόγω άτομο: δημόσια υγειονομική περίθαλψη, είτε δωρεάν ή με συμμετοχή, σε δημόσια ιδρύματα, υγειονομική ασφάλιση χρηματοδοτούμενη από τους εργοδότες και τις συνδικαλιστικές ενώσεις, κυρίως σε ιδιωτικά ιδρύματα, και ιδιωτικά προγράμματα υγειονομικής περίθαλψης. Το υπάρχον δημόσιο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης είναι μη ανταποδοτικό και μη υποχρεωτικό. Χρηματοδοτείται άμεσα με κρατικά κεφάλαια και από τα τέλη που χρεώνονται σε όσους υποχρεούνται να πληρώσουν για ιατρική περίθαλψη. Το σύστημα δεν είναι συνδεδεμένο με εισφορές κοινωνικής ασφάλισης ή με τη φορολογία. Το μελλοντικό «Εθνικό Ασφαλιστικό Σύστημα Υγείας» θα βασίζεται σε συνεισφορές από την κυβέρνηση, τους εργοδότες και τους εργαζόμενους. Θα παρέχει συνολική κάλυψη σε όλους τους Κύπριους και τους πολίτες της ΕΕ που διαμένουν στην Κύπρο, καθώς και σε οποιονδήποτε υποχρεούται να συνεισφέρει στο Εθνικό Ασφαλιστικό Σύστημα Υγείας, όπως οι μετανάστες εργαζόμενοι. Θα επιτρέπει στο χρήστη να επιλέγει υγειονομικές υπηρεσίες τόσο από το δημόσιο όσο και από τον ιδιωτικό τομέα, ενώ θα δίνει επίσης και τη δυνατότητα ελεύθερης επιλογής υγειονομικού παρόχου. Θα εισάγει επίσης την έννοια του οικογενειακού γιατρού. Παρόλο που το νομικό πλαίσιο για την εφαρμογή του Εθνικού Ασφαλιστικού Συστήματος Υγείας υπάρχει σε γενικές γραμμές από το 2001 και ο Εθνικός Ασφαλιστικός Οργανισμός Υγείας έχει ήδη συσταθεί, εκκρεμούν σημαντικές τροποποιήσεις του νομικού πλαισίου στη Βουλή των Αντιπροσώπων και το σύστημα δεν αναμένεται να τεθεί σε εφαρμογή πριν το δεύτερο μισό του ΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Στην Κύπρο, προς το παρόν, δεν υπάρχει συνολική υγειονομική κάλυψη για τους ημεδαπούς υπάρχουν διαφορετικά προγράμματα που ισχύουν για διαφορετικές κατηγορίες ημεδαπών. Δημόσιοι υπάλληλοι, συνταξιούχοι δημόσιοι υπάλληλοι και οι οικογένειές τους, όσοι έχουν δημόσιες θέσεις (π.χ. ο πρόεδρος, οι υπουργοί, οι δήμαρχοι κτλ), άτομα με ειδικές χρόνιες σοβαρές ασθένειες, άλλες συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων, όπως φοιτητές στην Κύπρο και στο εξωτερικό, μέλη του Στρατού, κατάδικοι και οικογένειες κάτω από ένα συγκεκριμένο εισόδημα 25, έχουν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγεία,ς είτε δωρεάν είτε με συμμετοχή, ανάλογα με το εισόδημά τους: οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν, και οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β» έχουν πρόσβαση με συμμετοχή στις υγειονομικές υπηρεσίες. Η κάλυψη που συνεπάγεται η «ιατρική κάρτα Α» (δωρεάν) και η «ιατρική κάρτα Β» (με συμμετοχή) περιλαμβάνει πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα (με ή χωρίς παραμονή στο 24 Οι πληροφορίες παρέχονται από τον πρόεδρο του Εθνικού Ασφαλιστικού Οργανισμού Υγείας. 25 Άτομα χωρίς εξαρτώμενα μέλη με ετήσια εισόδημα κάτω των ,41, μέλη οικογενειών με συνολικό ετήσιο εισόδημα κάτω των ,83 (συν 1.708,60 για κάθε εξαρτώμενο παιδί) μέλη οικογενειών με τέσσερα ή περισσότερα παιδιά και εγκλωβισμένοι Ελληνοκύπριοι και τα μέλη των οικογενειών τους δικαιούνται δωρεάν υγειονομική περίθαλψη (κάτοχοι της ιατρικής κάρτας A). Άτομα χωρίς εξαρτώμενα μέλη με ετήσιο εισόδημα άνω των ,41 αλλά όχι υψηλότερο των ,22, και μέλη οικογενειών με συνολικό ετήσιο εισόδημα άνω των ,83 αλλά όχι υψηλότερο των ,23 συν 1.708,60 για κάθε εξαρτώμενο παιδί, δικαιούνται μειωμένης χρέωσης (κάτοχοι της ιατρικής κάρτας B).

18 16 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου νοσοκομείο), εξετάσεις, διάγνωση και πρόληψη, όλα τα απαραίτητα φάρμακα για τη θεραπεία που χορηγείται από το γιατρό, οδοντιατρική περίθαλψη εκτός από οδοντοστοιχίες 26, ιατρική αποκατάσταση, συμπεριλαμβανομένων και συγκεκριμένων προσθετικών και ορθοπεδικών μελών, ιατρικές επισκέψεις σε έκτακτες περιπτώσεις, όπως καταστάσεις επικίνδυνες για την υγεία, και ιατρική μεταφορά 27. Εξαιρείται η χρόνια ψυχιατρική φροντίδα, αλλά περιλαμβάνεται η, με εντολή του δικαστηρίου, υποχρεωτική ψυχιατρική φροντίδα σε δημόσιο ψυχιατρικό ίδρυμα και είναι δωρεάν σε όλες τις περιστάσεις. Οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» και οι υπόλοιπες κατηγορίες που δικαιούνται δωρεάν ιατρική φροντίδα σε δημόσια ιατρικά ιδρύματα πληρώνουν μόνο μια τυπική εισφορά για την πρόσβαση στις Υγειονομικές Υπηρεσίες ως εξωτερικοί ασθενείς, τόσο για πρωτοβάθμια όσο και για δευτεροβάθμια φροντίδα, με εξαίρεση τα άτομα άνω των Ως εσωτερικοί ασθενείς, ωστόσο, δεν χρειάζεται να καταβάλλουν τίποτα, εκτός από τους δημόσιους υπαλλήλους και τους υπόλοιπους κυβερνητικούς αξιωματούχους 29. Οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β» (ημεδαποί μεσαίου εισοδήματος και οι οικογένειές τους) χρειάζεται να καταβάλλουν ένα ποσό ανά επίσκεψη για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα χωρίς εισαγωγή σε νοσοκομείο, συν 50% του κόστους που προβλέπεται στις σχετικές διατάξεις 30. Σε περίπτωση που χρειαστεί περίθαλψη του ασθενούς, αυτός θα πρέπει να καταβάλει 50% του κόστους που προβλέπεται στις διατάξεις ή εισφορές που υπολογίζονται με βάση το εισόδημα, όποιο είναι χαμηλότερο εκ των δύο. Με βάση τις σχετικές διατάξεις και, με εξαίρεση αυτές τις κατηγορίες, οι υπόλοιποι ημεδαποί πρέπει να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους για πρωτογενή και δευτερογενή φροντίδα (ως εξωτερικοί αλλά και ως εσωτερικοί ασθενείς), καθώς και για ιατρική μεταφορά. Ωστόσο, όσοι δεν δικαιούνται την ιατρική κάρτα Α ή Β με βάση το εισόδημά τους, με εξαίρεση τους δημόσιους υπαλλήλους, εξαιρούνται ουσιαστικά από τη δημόσια υγειονομική κάλυψη και πρέπει να αποκτήσουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη μέσω άλλων προγραμμάτων. Αυτά περιλαμβάνουν παροχή ιατρικών υπηρεσιών μέσω των συνδικαλιστικών ενώσεων (κυρίως πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη), ιδιωτικές υγειονομικές υπηρεσίες, ή προγράμματα που επιχορηγούνται από τον εργοδότη. Οι τραπεζικοί υπάλληλοι και όσοι εργάζονται για οργανισμούς που παρέχουν υπηρεσίες δημοσίου συμφέροντος, για παράδειγμα, έχουν πλήρη ιατρική κάλυψη σε υγειονομικά ιδρύματα του ιδιωτικού και ορισμένες φορές και του δημοσίου τομέα. Πέρα από την παραπάνω κατηγοριοποίηση, ορισμένες υγειονομικές υπηρεσίες προσφέρονται πάντα δωρεάν σε όλους τους ημεδαπούς. Αυτές περιλαμβάνουν επείγουσα φροντίδα πρόληψη και θεραπεία της φυματίωσης, σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες και HIV εξετάσεις και θεραπεία της θαλασσαιμίας εξετάσεις αίματος πριν από δωρεά αίματος εμβολιασμό για προληπτικούς λόγους εξετάσεις ή θεραπεία εγκεκριμένη από το Υπουργείο Υγείας για επιστημονικούς λόγους, για λόγους δημοσίου συμφέροντος ή για λόγους δημόσιας υγείας υποχρεωτική ψυχιατρική θεραπεία αγωγή ή υπηρεσίες που προσφέρονται σε άτομα που υποφέρουν από νεφρική ανεπάρκεια, μυϊκή καταπόνηση ή σκλήρυνση κατά πλάκας Αλτσχάϊμερ άτομα που έχουν υποβληθεί σε οποιουδήποτε είδους μεταμόσχευση οργάνων αιμορροφιλία παραπληγικοί και τετραπληγικοί άτομα με διαταραχές της ακοής αυτιστικά ή διαβητικά παιδιά και παιδιά με γενετικές φυσικές ανωμαλίες (μέχρι την ηλικία των 18 ετών) θεραπεία διαφόρων χρόνιων ασθενειών όπως καρκίνος, διαβήτης, ρευματοπάθειες, επιληψία, νόσος του Πάρκινσον και ηπατίτιδα B και C. 31 Αυτές οι υπηρεσίες υγείας είναι επίσης δωρεάν σε όλους τους μόνιμους κατοίκους, καθώς αυτού του είδους η φροντίδα παρέχεται σε όλους, ανεξαρτήτως εισοδήματος, εθνικότητας ή νομικού καθεστώτος 32. Το Υπουργείο Υγείας επιβεβαιώνει ότι οι εν λόγω κανονισμοί πρέπει να 26 Οι οδοντοστοιχίες, ωστόσο, καλύπτονται δωρεάν για ορισμένες κατηγορίες ατόμων. Βλ. Κανονισμό 7(7) του περί Κυβερνητικών Ιατρικών Ιδρυμάτων και Υπηρεσιών Γενικοί Κανονισμοί (του συστήματος δημόσιας υγείας) του 2000 όπως τροποποιήθηκε. 27 Βλ. Κανονισμό 6 περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 7(5) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 9(2) και (3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 7(3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Κανονισμοί 9(3), 8 και Πίνακας 6 περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 6 περί Κυβερνητικών Ιατρικών Ιδρυμάτων και Υπηρεσιών Γενικοί Κανονισμοί (του συστήματος δημόσιας υγείας) του 2000 όπως τροποποιήθηκε. Βλ. επίσης Κανονισμό 3(3).

19 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 17 θεωρούνται ότι ισχύουν για κάθε άτομο που μένει στην Κύπρο, ανεξαρτήτως εθνικότητας και νομικού καθεστώτος. Ωστόσο, στην πράξη, οι εγκεκριμένοι διαμένοντες και μετανάστες χωρίς άδεια παραμονής συνήθως δεν απολαμβάνουν τα δικαιώματα που παρέχονται από τους κανονισμούς αυτούς. Οι εγκεκριμένοι διαμένοντες δεν έχουν στο σύνολό τους πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη στην ίδια βάση με τους ημεδαπούς. Τα δικαιώματα στην υγειονομική περίθαλψη ποικίλλουν ανάλογα με το νομικό καθεστώς των εγκεκριμένων διαμενόντων και τον επαγγελματικό τους τομέα και μπορεί να είναι πολύ χαμηλά. Ο νόμος προβλέπει ότι όσοι βρίσκονται υπό διεθνή προστασία έχουν το δικαίωμα ίσης μεταχείρισης με τους ημεδαπούς όσον αφορά τη δωρεάν ιατρική φροντίδα 33. Συνεπώς, άτομα που βρίσκονται υπό διεθνή προστασία δικαιούνται της Ιατρικής Κάρτας Α ή Β με βάση εισοδηματικά κριτήρια. Οι άλλες κατηγορίες εγκεκριμένων διαμενόντων, κυρίως φοιτητές και μετανάστες εργαζόμενοι, είναι πλήρως αποκλεισμένοι από τη δημόσια υγειονομική περίθαλψη 34 και βασίζονται είτε σε ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων είτε σε ιδιωτική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Μετανάστες εργαζόμενοι που αποτελούν μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων ή εργάζονται σε τομείς όπου υπάρχουν συλλογικές συμβάσεις εργασίας, όπως ο κατασκευαστικός τομέας ή η ξενοδοχειακή βιομηχανία, καλύπτονται συνήθως από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων. Οι υπόλοιποι μετανάστες εργαζόμενοι, μαζί με τους φοιτητές, βασίζονται εξολοκλήρου σε ιδιωτικά ιατροφαρμακευτικά προγράμματα. Οι μετανάστες εργαζόμενοι που δεν καλύπτονται από κανένα πρόγραμμα πρέπει να καταβάλλουν το 50% του κόστους της ιατρικής τους ασφάλισης, με το υπόλοιπο 50% να καλύπτεται από τον εργοδότη. Αυτές οι ασφάλειες καλύπτουν μόνο πολύ βασικές ιατρικές ανάγκες. Για παράδειγμα, οι γυναίκες οικιακοί βοηθοί -η πλειονότητα των μεταναστών εργατών στην Κύπρο 35 - καταβάλλουν το 50% του κόστους της ιατρικής τους κάλυψης και δεν καλύπτονται καν για γυναικολογική περίθαλψη και γέννα. Η πρόσβασή τους συνεπώς στην υγειονομική περίθαλψη είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Ένα επιπλέον στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι όλοι οι μετανάστες που επιθυμούν την είσοδό τους στην Κύπρο, είτε ως εργαζόμενοι είτε ως φοιτητές, πρέπει να υποβληθούν σε εξετάσεις υγείας στην πατρίδα τους προκειμένου να αποκτήσουν άδεια. Άτομα που έχουν προσβληθεί από τον ιό του HIV και φορείς ηπατίτιδας Β ή C, για παράδειγμα, δεν τους επιτρέπεται η είσοδος στην Κύπρο υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, είτε για παραμονή, εργασία είτε για σπουδές. Για τους εργαζομένους αυτές οι εξετάσεις επαναλαμβάνονται όταν κάνουν αίτηση για άδεια εργασίας και καλύπτονται από τον εργοδότη, ο οποίος συνήθως με τη σειρά του μεταφέρει το κόστος στο μετανάστη. Εάν αυτές οι εξετάσεις αποκαλύψουν οποιοδήποτε πρόβλημα υγείας, ο νόμος προβλέπει την απέλαση του μετανάστη στη χώρα προέλευσής του, χωρίς δικαίωμα υγειονομικής περίθαλψης στην Κύπρο 36. Σύμφωνα με τους σχετικούς κανονισμούς, οι αιτούντες άσυλο έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε «δωρεάν ιατρική φροντίδα σε όλα τα δημόσια ιατρικά ιδρύματα, εφόσον δεν έχουν επαρκείς πόρους» 37. Η ιατρική φροντίδα «περιλαμβάνει, τουλάχιστον, έκτακτη βοήθεια και αναγκαία φροντίδα» 38. Έκτακτη βοήθεια παρέχεται πάντα στους αιτούντες άσυλο, ανεξαρτήτως συνθηκών 39. Οι αιτούντες άσυλο σε κέντρα υποδοχής ή όσοι λαμβάνουν επιδόματα θεωρούνται αυτόματα ότι δεν έχουν επαρκείς πόρους 40. Αιτούντες άσυλο που περιλαμβάνονται στην κατηγορία ευπαθών κοινωνικών ομάδων, όπως οι ανήλικοι, ασυνόδευτοι ανήλικοι, άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένοι, έγκυες, μονογονεϊκές οικογένειες και θύματα βασανισμού, βιασμού ή 33 Ο περί Προσφύγων Νόμος του 2000, τμήμα 21(1)(β). 34 Σύμφωνα με τους Κανονισμούς, οποιοσδήποτε δεν είναι ημεδαπός ή πολίτης της ΕΕ, πρέπει να καταβάλει το σύνολο του κόστους που προβλέπεται από τις διατάξεις, ανεξαρτήτως εισοδήματος. 35 Σύμφωνα με τις στατιστικές του Αρχείου Πληθυσμού και Μετανάστευσης, μεταξύ των πολιτών τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στην Κύπρο, είναι οικιακοί βοηθοί επιπλέον, ένας μεγάλος αριθμός οικιακών βοηθών είναι χωρίς επίσημα έγγραφα. 36 Βλ. Οι περί Αλλοδαπών και Μεταναστεύσεως Κανονισμοί του Βλ. Κανονισμό 15 των Οι περί Προσφύγων (Συνθήκες Υποδοχής Αιτητών) Κανονισμοί του Βλ. Κανονισμό 15 (1) περί Προσφύγων του Βλ. Κανονισμό 15 (3) περί Προσφύγων του Αυτόθι

20 18 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου οποιασδήποτε άλλης μορφής ψυχολογικής, σωματικής ή σεξουαλικής βίας, δικαιούνται την ιατρική κάρτα Α σε κάθε περίπτωση 41. Προκειμένου να αποκτήσουν δωρεάν πρόσβαση στο σύστημα υγείας, οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο, που αποτελούν και την πλειονότητα, πρέπει να αποκτήσουν την «ιατρική κάρτα Α» απευθείας από το Υπουργείο Υγείας. Πριν τη χορήγηση της κάρτας, όσοι δεν θεωρούνται αυτομάτως ότι δεν έχουν επαρκείς πόρους, πρέπει να παρέχουν αποδείξεις με βάση τα ίδια εισοδηματικά κριτήρια που εφαρμόζονται στους ημεδαπούς που δικαιούνται την «ιατρική κάρτα Α» 42. Αυτή η ιατρική κάρτα ισχύει για το χρονικό διάστημα που διαρκεί το καθεστώς του αιτούντος άσυλο. Εξαρτάται συνεπώς από τη διαδικασία ασύλου του κάθε ατόμου και βρίσκεται στη διακριτική ευχέρεια του Υπουργείου Υγείας σε συνεργασία με την Υπηρεσία Ασύλου. Σύμφωνα με τους κανονισμούς ωστόσο, και ως γενικός κανόνας, όλες οι ιατρικές κάρτες έχουν ισχύ για δύο χρόνια 43. Οι αιτούντες άσυλο λαμβάνουν συνήθως την ιατρική τους κάρτα έξι μήνες έπειτα από την υποβολή της πρώτης τους αίτησης. Κατά τη διάρκεια των πρώτων έξι μηνών όλοι οι αιτούντες άσυλο δικαιούνται επιδόματα, καθώς δεν έχουν δικαίωμα εργασίας. Έπειτα από αυτή την περίοδο, η διάρκεια ισχύος εξαρτάται από παράγοντες όπως η διάρκεια της διαδικασίας ασύλου, το καθεστώς απασχόλησης και το κατά πόσο ο αιτών έχει αποκτήσει, εν τω μεταξύ, επαρκή μέσα. Να σημειωθεί ότι νομικά 44, το καθεστώς του αιτούντος άσυλο ισχύει μόνο μέχρι να ληφθεί απόφαση από την Αναθεωρητική Αρχή Προσφύγων, το Σώμα που αποφαίνεται για τις εφέσεις ασύλου σε δεύτερο βαθμό. Από αυτή τη στιγμή και έπειτα, ακόμη κι αν οι αιτούντες άσυλο έχουν δικαίωμα αμφισβήτησης της απόφασης της Αναθεωρητικής Αρχής Προσφύγων ενώπιον του Ανώτατου Δικαστηρίου και τυπικά, συνεπώς συνεχίζουν να διεκδικούν τη χορήγηση ασύλου, δεν έχουν δικαίωμα παραμονής στην Κύπρο. Οι νομικές διαδικασίες μπορούν να διαρκέσουν έως και τρία χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι αιτούντες άσυλο δεν εξαιρούνται από διαδικασίες επαναπροώθησης και κράτησης με σκοπό την απέλαση, ενώ δεν απολαμβάνουν κανένα από τους όρους υποδοχής που προβλέπονται από τους κανονισμούς, συμπεριλαμβανομένης και της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες νομικές διατάξεις σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τους άτυπους μετανάστες. Ωστόσο, σύμφωνα με εγκυκλίους του Υπουργείου Υγείας, οι κανονισμοί πρέπει να εφαρμόζονται έτσι ώστε να επιτρέπεται η δωρεάν πρόσβαση στην έκτακτη φροντίδα οποιουδήποτε χρειάζεται νοσηλεία. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, πέρα από την έκτακτη φροντίδα, ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες (συμπεριλαμβανομένης της διάγνωσης και της θεραπείας του ιού του HIV και άλλων λοιμωδών ασθενειών) προσφέρονται δωρεάν, θεωρητικά τουλάχιστον, σε όλους. Τέλος, εάν το δικαστήριο εκδώσει εντολή για υποχρεωτική θεραπεία ενός άτυπου μετανάστη σε ψυχιατρική κλινική, αυτή η θεραπεία προσφέρεται πάντα δωρεάν. 41 Βλ. Κανονισμό 15 (2) περί Προσφύγων του Το ίδιο 43 Βλ. Κανονισμό 4(3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Τμήματα 2 και 8 του Περί Προσφύγων Νόμος του 2000

21 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ 19 Ημεδαποί Εγκεκριμένοι κάτοικοι Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα, εκτός της ιατρικής μεταφοράς για μηκατόχους της ιατρικής κάρτας A ή B 45. Προϋποθέσεις: Επίδειξη της ταυτότητας ή της ιατρικής κάρτας A ή B (ανάλογα με την περίπτωση). Καταβολή του κόστους της ιατρικής μεταφοράς (με εξαίρεση τους κατόχους της ιατρικής κάρτας A ή B). Δικαιώματα: Ίδια με των ημεδαπών. Προϋποθέσεις: Επίδειξη της άδειας παραμονής και της ταυτότητας. Καταβολή του κόστους της ιατρικής μεταφοράς (με εξαίρεση τους κατόχους της ιατρικής κάρτας A ή B). Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση σε «έκτακτη βοήθεια και αναγκαία φροντίδα», συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής μεταφοράς. Προϋποθέσεις: Επίδειξη αποδεικτικών στοιχείων του καθεστώτος τους ως αιτούντες άσυλο («ιατρική κάρτα A», άδεια παραμονής εν ισχύ ή βεβαίωση υποβολής αίτησης ασύλου). Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση Προϋποθέσεις: Χωρίς ιδιαίτερες προϋποθέσεις. Στον τομέα της υγείας παρατηρείται μια αυξανόμενη τάση καταγγελίας των άτυπων μεταναστών (κυρίως από τις διοικήσεις των νοσοκομείων). ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ (ΣΕ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΙΑΤΡΕΙΑ) Ημεδαποί Δικαιώματα: α) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A», ή άλλες ειδικές κατηγορίες κατόχων ειδικής κάρτας 46 : i) Ημεδαποί χαμηλού εισοδήματος και οι οικογένειές τους που είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A», καθώς και ειδικές κατηγορίες κατόχων ειδικής κάρτας (π.χ. αξιωματούχοι, δημόσιοι υπάλληλοι, φοιτητές): πρόσβαση με συμμετοχή εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και τη θεραπεία σοβαρών χρόνιων ασθενειών στις οποίες δεν έχουν δωρεάν πρόσβαση 47 ii) Για τους ηλικιωμένους (άνω των 65) και ορισμένες άλλες κατηγορίες ατόμων και τις οικογένειές τους, ανεξαρτήτως εισοδήματος (π.χ. στρατιωτικοί, άτομα με ειδικές ανάγκες, όσοι λαμβάνουν επιδόματα και οι κατάδικοι): δωρεάν πρόσβαση 48. β) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β»: πρόσβαση με συμμετοχή 49 εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και τη θεραπεία σοβαρών χρόνιων ασθενειών. 45 Βλ. Κανονισμούς 8(3) και 7(2) του περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 7(5) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Για τη λίστα των δωρεάν ιατρικών υπηρεσιών και των σοβαρών χρόνιων ασθενειών βλ. Κανονισμό 8 και Πίνακα 6 του Ιατρικών Ιδρυμάτων του Βλ. Κανονισμό 7(5) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του Κανονισμός 7(3) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του 2000.

22 20 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου γ) Ημεδαποί που δεν δικαιούνται ιατρικής κάρτας ή που δεν εμπίπτουν σε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση (καταβολή του πλήρους κόστους) εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και τη θεραπεία σοβαρών χρόνιων ασθενειών. Προϋποθέσεις: α) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A» και ειδικές κατηγορίες ατόμων, ανεξαρτήτως εισοδήματος: i) Ημεδαποί χαμηλού εισοδήματος και οι οικογένειές τους που είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A», καθώς και ειδικές κατηγορίες κατόχων ειδικής κάρτας (π.χ. αξιωματούχοι, δημόσιοι υπάλληλοι, φοιτητές) Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας A» / ειδικής κάρτας. Καταβολή της τυπικής εισφοράς ( 2), εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και σοβαρές χρόνιες ασθένειες. ii) Για τους ηλικιωμένους (άνω των 65) που είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A» και ορισμένες άλλες κατηγορίες ατόμων και τις οικογένειές τους, ανεξαρτήτως εισοδήματος (π.χ. στρατιωτικοί, άτομα με ειδικές ανάγκες, όσοι λαμβάνουν επιδόματα και κατάδικοι): Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας A» ή της ειδικής τους κάρτας. β) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β»: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Β». Καταβολή της τυπιικής εισφοράς (ένα καθορισμένο ποσό: 6.50 για πρωτοβάθμια φροντίδα και 8.50 για δευτεροβάθμια φροντίδα ανά επίσκεψη). Καταβολή του 50% του κόστους για συγκεκριμένες ιατρικές υπηρεσίες, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και κάποιες σοβαρές χρόνιες ασθένειες. γ) Ημεδαποί που δεν δικαιούνται ιατρική κάρτα ή που δεν εμπίπτουν σε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία: Επίδειξη της ταυτότητας Καταβολή του πλήρους κόστους, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και σοβαρές χρόνιες ασθένειες 50. Δικαιώματα: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: ομοίως με ημεδαπούς. β) Καθεστώς μακροχρόνιας παραμονής: ομοίως με ημεδαπούς. Εγκεκριμένοι κάτοικοι γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: i) Οι εργαζόμενοι σε τομέα που καλύπτεται από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων: πρόσβαση μέσω των σχετικών προγραμμάτων, κυρίως στην ιδιωτική περίθαλψη. ii) Οι εργαζόμενοι στους υπόλοιπους τομείς: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας. Πρόσβαση με συμμετοχή από τον ασθενή και τον εργοδότη μέσω ιδιωτικού ασφαλιστικού προγράμματος που καλύπτει περιορισμένες ιατρικές υπηρεσίες. Σε περίπτωση που το ιδιωτικό ασφαλιστικό πρόγραμμα δεν καλύπτει τις ιατρικές υπηρεσίες: πλήρης καταβολή του κόστους της περίθαλψης που παρέχεται είτε στο δημόσιο είτε στον ιδιωτικό κλάδο υγείας. iii) Φοιτητές και άλλες κατηγορίες ατόμων που δεν εργάζονται: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας (καταβολή του πλήρους κόστους εάν δεν υπάρχει ιδιωτική ασφαλιστική κάλυψη, η οποία σε κάθε περίπτωση είναι υποχρεωτική). Προϋποθέσεις: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α ή Β (ανάλογα με την περίπτωση). Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: 50 Για ολοκληρωμένη λίστα αυτών των εξαιρέσεων, βλ. την εισαγωγή του προφίλ της Κύπρου.

23 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 21 Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α ή Β. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: i) Οι εργαζόμενοι σε τομέα που καλύπτεται από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων: Επίδειξη της κάρτας μέλους της συνδικαλιστικής ένωσης. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. ii) Οι εργαζόμενοι στους υπόλοιπους τομείς: Ασφαλίζονται σε ιδιωτικό υγειονομικό φορέα (υποχρεωτικό). Καταβάλλουν το 50% της εισφοράς της ιδιωτικής ασφάλισης (το υπόλοιπο 50% καταβάλλεται από τον εργοδότη). Καταβάλλουν το σύνολο ή μέρος του κόστους των υπηρεσιών (ανάλογα με την ασφαλιστική κάλυψη). iii) Φοιτητές και άλλες κατηγορίες ατόμων που δεν εργάζονται: Ασφαλίζονται σε ιδιωτικό υγειονομικό φορέα (υποχρεωτικό). Καταβάλλουν το σύνολο της εισφοράς της ιδιωτικής ασφάλισης. Καταβάλλουν το σύνολο ή μέρος του κόστους των υπηρεσιών (ανάλογα με την ασφαλιστική κάλυψη). Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση σε «αναγκαία θεραπεία» ΜΟΝΟ για τους κατόχους της «ιατρικής κάρτας Α» που διαμένουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα, ή έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων Σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους. Προϋποθέσεις: α) Αιτούντες άσυλο που διαμένουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ή ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». β) Οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο: i) Εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». ii) Εάν δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Καταβολή του πλήρους κόστους. Ακόμη και αν δικαιούνται δωρεάν πρόσβαση, στην πράξη οι αιτούντες άσυλο καταβάλλουν 2 ως τυπικική εισφορά, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και κάποιες σοβαρές χρόνιες ασθένειες, εάν η θεραπεία είναι απαραίτητη 51. Δικαιώματα: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. ΝΟΣΗΛΕΙΑ (ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ) 51 Δικαιούνται δωρεάν πρόσβαση στην ιατρική φροντίδα σύμφωνα με το νόμο και τις ρυθμίσεις περί προσφύγων. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να πληρώνουν απολύτως τίποτα. Ωστόσο, οι Αρχές το ερμηνεύουν αυτό ως την ίδια φροντίδα που παρέχεται στους ημεδαπούς που είναι κάτοχοι της ιατρικής κάρτας A και τους ζητούν έτσι να καταβάλλουν 2.

24 22 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Δικαιώματα: α) Οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» ή άλλες ειδικές κατηγορίες ατόμων 52 : i) Ημεδαποί χαμηλού εισοδήματος και οι οικογένειές τους, καθώς και ειδικές κατηγορίες κατόχων ειδικής κάρτας (π.χ. αξιωματούχοι, δημόσιοι υπάλληλοι, φοιτητές): δωρεάν πρόσβαση. ii) Για τους ηλικιωμένους (άνω των 65) και ορισμένες άλλες κατηγορίες ατόμων και τις οικογένειές τους, ανεξαρτήτως εισοδήματος (π.χ. στρατιωτικοί, άτομα με ειδικές ανάγκες, όσοι λαμβάνουν επιδόματα και κατάδικοι): πρόσβαση με συμμετοχή, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες ή χρόνιες ασθένειες. β) Οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β»: πρόσβαση με συμμετοχή, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και σοβαρές χρόνιες ασθένειες. Ημεδαποί γ) Ημεδαποί που δεν δικαιούνται ιατρικής κάρτας ή δεν εμπίπτουν σε συγκεκριμένη κατηγορία: πρόσβαση με συμμετοχή, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και σοβαρές χρόνιες ασθένειες. Προϋποθέσεις: α) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α»: i) Ημεδαποί χαμηλού εισοδήματος και οι οικογένειές τους, καθώς και ειδικές κατηγορίες κατόχων ειδικής κάρτας (π.χ. αξιωματούχοι, δημόσιοι υπάλληλοι, φοιτητές): Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α» / ειδικής κάρτας. ii) Για τους ηλικιωμένους (άνω των 65) και ορισμένες άλλες κατηγορίες ατόμων και τις οικογένειές τους, ανεξαρτήτως εισοδήματος (π.χ. στρατιωτικοί, άτομα με ειδικές ανάγκες, όσοι λαμβάνουν επιδόματα και κατάδικοι): Επίδειξη της ειδικής ιατρικής κάρτας Καταβολή ενός καθημερινού, σταθερού ποσού για νοσηλεία που κυμαίνεται από 6.83 μέχρι ανά μέρα, ανάλογα με τον τύπο του δωματίου. β) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β»: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Β». Ανάλογα με εισοδηματικά κριτήρια, καταβολή του 50% ή ενός ποσοστού που κυμαίνεται από το 20% μέχρι το 30% του πλήρους κόστους των ιατρικών υπηρεσιών (ένα μέρος της πληρωμής πρέπει να γίνει εκ των προτέρων), εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και σοβαρές χρόνιες ασθένειες. γ) Οι ημεδαποί που δεν δικαιούνται ιατρικής κάρτας ή που δεν εμπίπτουν σε συγκεκριμένη κατηγορία: Επίδειξη ταυτότητας. Καταβολή ποσοστού που κυμαίνεται από το 20% μέχρι το 30% του πλήρους κόστους της συγκεκριμένης ιατρικής υπηρεσίας ανάλογα με το εισόδημα, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες ή κάποιες σοβαρές χρόνιες ασθένειες (ένα μέρος της πληρωμής πρέπει να γίνει εκ των προτέρων). Δικαιώματα: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: ομοίως με ημεδαπούς. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: ομοίως με ημεδαπούς. Εγκεκριμένοι κάτοικοι γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: i) Οι εργαζόμενοι σε τομέα που καλύπτεται από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων: πρόσβαση μέσω των σχετικών προγραμμάτων, κυρίως στην ιδιωτική υγεία. ii) Οι εργαζόμενοι στους υπόλοιπους τομείς: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας. Πρόσβαση με συμμετοχή από τον ασθενή και τον εργοδότη μέσω ιδιωτικού ασφαλιστικού 52 Βλ. Κανονισμό 9(2) περί Ιατρικών Ιδρυμάτων του 2000

25 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 23 iii) προγράμματος. Φοιτητές και άλλες κατηγορίες ατόμων που δεν εργάζονται: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας (καταβολή του πλήρους κόστους εάν δεν υπάρχει ιδιωτική ασφαλιστική κάλυψη, η οποία σε κάθε περίπτωση είναι υποχρεωτική). Προϋποθέσεις: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: Επίδειξη της ιατρικής κάρτας A ή Β. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: Επίδειξη της ιατρικής κάρτας A ή Β. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: i) Οι εργαζόμενοι σε τομέα που καλύπτεται από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων: Επίδειξη της κάρτας μέλους της συνδικαλιστικής ένωσης. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. ii) Οι εργαζόμενοι στους υπόλοιπους τομείς: Ασφαλίζονται σε ιδιωτικό υγειονομικό φορέα (υποχρεωτικό). Καταβάλλουν το 50% της εισφοράς της ιδιωτικής ασφάλισης (το υπόλοιπο 50% καταβάλλεται από τον εργοδότη). Καταβάλλουν το σύνολο ή μέρος του κόστους των υπηρεσιών (ανάλογα με την ασφαλιστική κάλυψη). iii) Φοιτητές και άλλες κατηγορίες ατόμων που δεν εργάζονται: Ασφαλίζονται σε ιδιωτικό υγειονομικό φορέα (υποχρεωτικό). Καταβάλλουν το σύνολο της εισφοράς της ιδιωτικής ασφάλισης. Καταβάλλουν το σύνολο ή μέρος του κόστους των υπηρεσιών (ανάλογα με την ασφαλιστική κάλυψη). Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση σε «αναγκαία θεραπεία» ΜΟΝΟ για κατόχους της «ιατρικής κάρτας A» που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα, ή έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων Σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους. Προϋποθέσεις: α) Αιτούντες άσυλο που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα ή ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». β) Οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο: i) Εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». ii) Εάν δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Καταβολή του πλήρους κόστους. Ακόμη και αν δικαιούνται δωρεάν πρόσβαση, στην πράξη οι αιτούντες άσυλο καταβάλλουν 2 ως τυπική εισφορά, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και κάποιες σοβαρές χρόνιες ασθένειες, εάν η θεραπεία είναι απαραίτητη. Δικαιώματα: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση.

26 24 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ Ημεδαποί Εγκεκριμένοι κάτοικοι Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες Δικαιώματα: Οι νομικές ή διοικητικές διατάξεις δεν προβλέπουν σχετική πρόσβαση. Στην πράξη ισχύουν τα ίδια δικαιώματα όπως και για τις υπόλοιπες υγειονομικές υπηρεσίες 53. Προϋποθέσεις: Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες νομικές ή διοικητικές διατάξεις. Στην πράξη ισχύουν οι ίδιες προϋποθέσεις όπως και για τις υπόλοιπες υγειονομικές υπηρεσίες, ανάλογα με το κατά πόσο προσφέρουν υπηρεσίες εξωτερικών ή εσωτερικών ασθενών. Δικαιώματα: Δεν προβλέπεται πρόσβαση από τις νομικές ή διοικητικές διατάξεις. Στην πράξη ισχύουν τα ίδια δικαιώματα όπως και για τις υπόλοιπες υγειονομικές υπηρεσίες. Προϋποθέσεις: Ομοίως με ημεδαπούς. Δικαιώματα: Οι νομικές ή διοικητικές διατάξεις δεν προβλέπουν σχετική πρόσβαση. Στην πράξη ισχύουν τα ίδια δικαιώματα όπως και για τις υπόλοιπες υγειονομικές υπηρεσίες. Προϋποθέσεις: Ομοίως με ημεδαπούς. Δικαιώματα: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση, εκτός από περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Προϋποθέσεις: Επίδειξη διαβατηρίου ή άλλου εγγράφου. Στην πράξη οι Αρχές του νοσοκομείου ενημερώνουν κατά κανόνα τις αρμόδιες Αρχές για τη Μετανάστευση σχετικά με το καθεστώς της γυναίκας, η οποία συνεπώς κινδυνεύει να συλληφθεί και να απελαθεί μόλις η κατάσταση της ίδιας και του παιδιού το επιτρέπουν αυτό 54. ΑΓΩΓΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΦΑΡΜΑΚΑ Δικαιώματα: α) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» και άλλες συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων: δωρεάν πρόσβαση. β) Κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Β»: πρόσβαση με συμμετοχή. Οι ασθενείς καταβάλλουν το 50% του κόστους των φαρμάκων. Ημεδαποί γ) Ημεδαποί που δεν δικαιούνται ιατρικής κάρτας ή δεν εμπίπτουν σε συγκεκριμένη κατηγορία: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση ή με συμμετοχή (καταβολή του συνόλου του κόστους). Προϋποθέσεις: α) Για κατόχους της «ιατρικής κάρτας Α» και ειδικές κατηγορίες ατόμων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α» ή της ειδικής τους κάρτας. β) Για κατόχους της «ιατρικής κάρτας B»: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας B». 53 Για παράδειγμα, δωρεάν για κατόχους της «ιατρικής κάρτας A» και για τις υπόλοιπες κατηγορίες που δικαιούνται δωρεάν υπηρεσίες, και με συμμετοχή για κατόχους «ιατρικής κάρτας B». Οι ημεδαποί που δεν είναι κάτοχοι αυτών των ιατρικών καρτών πρέπει να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους. 54 Οι πληροφορίες παρέχονται από την οργάνωση ΚΙΣΑ.

27 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 25 Δικαιώματα: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: ομοίως με ημεδαπούς. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: ομοίως με ημεδαπούς. Εγκεκριμένοι κάτοικοι γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: i) Οι εργαζόμενοι σε τομέα που καλύπτεται από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων: κάλυψη από τα ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων. ii) Οι εργαζόμενοι στους υπόλοιπους τομείς: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. Πρόσβαση με συμμετοχή από τον ασθενή κα τον εργοδότη μέσω ιδιωτικού ασφαλιστικού προγράμματος, εάν τα φάρμακα δεν εξαιρούνται από την ασφαλιστική κάλυψη. iii) Φοιτητές και άλλες κατηγορίες ατόμων που δεν εργάζονται: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση στο δημόσιο σύστημα υγείας (καταβολή του πλήρους κόστους εάν δεν υπάρχει ιδιωτική ασφαλιστική κάλυψη ή εάν η ιδιωτική ασφάλεια δεν καλύπτει παροχή φαρμάκων). Προϋποθέσεις: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α ή Β. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. β) Μακροχρόνια διαμένοντες Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α ή Β. Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: Καταβολή του συνόλου του κόστους, εκτός εάν καλύπτεται από κάποιο πρόγραμμα συνδικαλιστικών ενώσεων ή ιδιωτικής ασφάλισης με κάλυψη και της παροχής φαρμάκων. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση ΜΟΝΟ για τους κατόχους της «ιατρικής κάρτας Α» που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ανήκουν σε ευαίσθητη ομάδα ή έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων. Σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους. Προϋποθέσεις: α) Αιτούντες άσυλο που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα ή ανήκουν σε ευαίσθητη ομάδα: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». β) Οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο: i) Εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». ii) Εάν δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Δικαιώματα: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. Καταβολή του πλήρους κόστους. ΕΞΕΤΑΣΗ ΙΟΥ HIV Ημεδαποί Εγκεκριμένοι κάτοικοι Δικαιώματα: Δωρεάν και ανώνυμη πρόσβαση. Προϋποθέσεις: Δεν απαιτούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Δικαιώματα: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: δωρεάν πρόσβαση. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: δωρεάν πρόσβαση. γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: δωρεάν πρόσβαση (νόμος) ΑΛΛΑ στην

28 26 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου πράξη ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση (καταβολή του συνόλου του κόστους σε ιδιωτικές κλινικές). Προϋποθέσεις: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. β) Για τους μακροχρόνια διαμένοντες Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Αιτούντες άσυλο γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: Στην πράξη, καταβολή του συνόλου του κόστους σε ιδιωτικές κλινικές. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση ΜΟΝΟ για τους κατόχους της «ιατρικής κάρτας Α» που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα ή έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων. Σε διαφορετική περίπτωση χρειάζεται να καταβάλλουν το σύνολο του κόστους. Προϋποθέσεις: α) Αιτούντες άσυλο που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα ή ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». β) Οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο: i) Εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». ii) Εάν δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Καταβολή του συνόλου του κόστους σε ιδιωτικές κλινικές. Άτυποι μετανάστες Δικαιώματα: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΙΟΥ HIV Ημεδαποί Δικαιώματα: Δωρεάν και ανώνυμη πρόσβαση. Προϋποθέσεις: Δεν απαιτούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Δικαιώματα: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: δωρεάν πρόσβαση. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: δωρεάν πρόσβαση. Εγκεκριμένοι κάτοικοι γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: δωρεάν πρόσβαση (νόμος) ΑΛΛΑ στην πράξη ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση (καταβολή του συνόλου του κόστους σε ιδιωτικές κλινικές). Προϋποθέσεις: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. β) Για τους μακροχρόνια διαμένοντες Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Αιτούντες άσυλο γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: Στην πράξη, καταβολή του συνόλου του κόστους σε ιδιωτικές κλινικές. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση ΜΟΝΟ για τους κατόχους της «ιατρικής κάρτας Α» που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα ή έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων. Προϋποθέσεις: α) Αιτούντες άσυλο που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα ή ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα:

29 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 27 Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». Άτυποι μετανάστες β) Οι υπόλοιποι αιτούντες άσυλο: i) Εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». ii) Εάν δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Καταβολή του συνόλου του κόστους σε ιδιωτικές κλινικές. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση (νόμος) ΑΛΛΑ στην πράξη ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΛΛΩΝ ΛΟΙΜΩΔΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ Ημεδαποί Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση στην εξέταση και τη θεραπεία λοιμωδών ασθενειών, συμπεριλαμβανομένων των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων, της φυματίωσης, και της ηπατίτιδας Β και C. Προϋποθέσεις: Δεν απαιτούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Δικαιώματα: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: ομοίως με ημεδαπούς. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: ομοίως με ημεδαπούς. Εγκεκριμένοι κάτοικοι Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: i) Οι εργαζόμενοι σε τομέα που καλύπτεται από ιατροφαρμακευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών ενώσεων: εάν καλύπτονται από την ασφάλιση, πρόσβαση μέσω των σχετικών προγραμμάτων, κυρίως στην ιδιωτική υγεία. Σε διαφορετική περίπτωση, δωρεάν πρόσβαση σε δημόσια ιδρύματα. ii) Οι εργαζόμενοι στους υπόλοιπους τομείς: δωρεάν πρόσβαση (νόμος) ΑΛΛΑ στην πράξη ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. iii) Φοιτητές και άλλες κατηγορίες ατόμων που δεν εργάζονται: δωρεάν πρόσβαση (νόμος) ΑΛΛΑ στην πράξη ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. Προϋποθέσεις: α) Άτομα υπό διεθνή προστασία: Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. β) Μακροχρόνια διαμένοντες: Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. γ) Υπόλοιποι εγκεκριμένοι κάτοικοι: Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση ως κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» ΜΟΝΟ εάν ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα ή έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων. Προϋποθέσεις: α) Αιτούντες άσυλο που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα ή ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». β) Υπόλοιποι αιτούντες άσυλο: i) Εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». ii) Εάν δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Καταβολή του συνόλου του κόστους. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση (νόμος) ΑΛΛΑ στην πράξη ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση.

30 28 ΠΑΙΔΙΑ Ημεδαποί Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση, με συμμετοχή ή με πλήρη καταβολή του κόστους, ανάλογα με το καθεστώς των γονέων τους. Εμβολιασμοί: Δεν υπάρχουν υποχρεωτικοί εμβολιασμοί. Όλοι είναι συνιστώμενοι. Ορισμένοι προσφέρονται δωρεάν σε όλα τα παιδιά, σε διαφορετική περίπτωση εξαρτάται από το καθεστώς των γονέων. Προϋποθέσεις: Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α, Β ή άλλης του γονέα Καταβολή τυπικής εισφοράς και/ή μέρος/σύνολο του ποσού των υπηρεσιών, ανάλογα με το καθεστώς των γονέων. Δικαιώματα: α) Παιδιά υπό διεθνή προστασία: ομοίως με ημεδαπούς. β) Παιδιά μακροχρόνια διαμενόντων: ομοίως με ημεδαπούς. Εγκεκριμένοι κάτοικοι γ) Παιδιά υπόλοιπων εγκεκριμένων κατοίκων: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση σε δημόσιες υγειονομικές εγκαταστάσεις. Πρόσβαση μόνο σε ιδιωτικές εγκαταστάσεις και με πλήρη καταβολή του ποσού, εκτός εάν οι γονείς καλύπτονται από προγράμματα συνδικαλιστικών ενώσεων. Προϋποθέσεις: α) Παιδιά υπό διεθνή προστασία: Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α ή Β των γονέων (ανάλογα με την περίπτωση). Καταβολή τυπικής εισφοράς και/ή μέρος/σύνολο των υπηρεσιών, ανάλογα με το καθεστώς των γονέων. β) Παιδιά μακροχρόνια διαμενόντων: Επίδειξη εν ισχύ άδειας παραμονής. Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α ή Β των γονέων. Καταβολή τυπικής εισφοράς και/ή μέρος/σύνολο των υπηρεσιών, ανάλογα με το καθεστώς των γονέων. Δικαιώματα: α) Εάν τα παιδιά υποβάλουν ξεχωριστή αίτηση ασύλου: δωρεάν πρόσβαση σε όλα τα είδη ιατρικής φροντίδας, καθώς θεωρούνται «ευαίσθητη κοινωνική ομάδα». Παιδιά αιτούντων άσυλο β) Εάν τα παιδιά δεν υποβάλουν ξεχωριστή αίτηση ασύλου: δωρεάν πρόσβαση σε «περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης και αναγκαίας θεραπείας» ΜΟΝΟ εάν ζουν σε κέντρα υποδοχής, εάν οι γονείς τους λαμβάνουν επιδόματα ή εάν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων. Προϋποθέσεις: α) Παιδιά που υποβάλλουν ξεχωριστή αίτηση ασύλου: Επίδειξη της ιατρικής κάρτας Α των γονέων τους. Καταβολή τυπικής εισφοράς για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα. β) Παιδιά που δεν υποβάλλουν ξεχωριστή αίτηση ασύλου: i) Παιδιά αιτούντων άσυλο που ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα ή ανήκουν σε ευαίσθητη κοινωνική ομάδα: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α» των γονέων τους. Καταβολή τυπικής εισφοράς για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα. ii) Παιδιά υπόλοιπων αιτούντων άσυλο: α. Εάν οι γονείς έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α» των γονέων τους. Καταβολή τυπικής εισφοράς για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα.

31 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 29 β. Εάν οι γονείς δεν έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων: Καταβολή του συνόλου του κόστους. Ασυνόδευτα παιδιά που ζητούν άσυλο Παιδιά άτυπων μεταναστών Ασυνόδευτα παιδιάμετανάστες Ακόμη και αν δικαιούνται δωρεάν πρόσβαση, στην πράξη τα παιδιά των αιτούντων άσυλο καταβάλλουν 2 ως τυπική εισφορά, εκτός από ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και κάποιες σοβαρές χρόνιες ασθένειες, εάν η θεραπεία είναι απαραίτητη. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση σε όλα τα είδη ιατρικής φροντίδας, καθώς θεωρούνται «ευαίσθητη κοινωνική ομάδα». Προϋποθέσεις: Επίδειξη της «ιατρικής κάρτας Α». Καταβολή τυπικής εισφοράς για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση ΜΟΝΟ σε επείγουσα περίθαλψη και ορισμένες συγκεκριμένες ιατρικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της θεραπείας λοιμωδών ασθενειών 55. Όχι πρόσβαση σε εμβολιασμούς εκτός και αν είναι μαθητές και το Υπουργείο Υγείας οργανώνει τον εμβολιασμό των μαθητών. Προϋποθέσεις: Επίδειξη της ταυτότητας των γονέων. Δικαιώματα: Δωρεάν πρόσβαση ΜΟΝΟ σε επείγουσα περίθαλψη και σε ορισμένες συγκεκριμένες ιατρικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της θεραπείας λοιμωδών ασθενειών. Όχι πρόσβαση σε εμβολιασμούς εκτός και αν είναι μαθητές και το Υπουργείο Υγείας οργανώνει τον εμβολιασμό των μαθητών. Προϋποθέσεις: Επίδειξη εγγράφων ταυτότητας. ΚΕΝΤΡΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ Όλοι όσοι βρίσκονται υπό κράτηση δικαιούνται πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και επικοινωνία με γιατρό της αρεσκείας τους υπό την παρουσία αστυνομικού ή σωφρονιστικού υπαλλήλου, ανάλογα με το μέρος όπου ο συγκεκριμένος κρατούμενος/η βρίσκεται (σε αστυνομικό τμήμα ή σε φυλακή). Στην περίπτωση που δεν ασκήσουν το δικαίωμά τους να επιλέξουν γιατρό, έχουν δικαίωμα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη σε δημόσια νοσοκομεία ή μέσω κρατικών γιατρών που επισκέπτονται το κέντρο κράτησης ή τη φυλακή. Στην περίπτωση της φυλακής, ο υπεύθυνος του κέντρου κράτησης ή της φυλακής κάνει τις απαραίτητες διαδικασίες για να παρέχει στους κρατουμένους πρόσβαση στη δημόσια υγειονομική περίθαλψη δωρεάν. Εάν οι κρατούμενοι επιλέξουν το δικό τους γιατρό, καταβάλλουν οι ίδιοι το κόστος. Ενήλικες Εντούτοις, αυτή η πρόσβαση στην πράξη δεν παραχωρείται. Αν και ο νόμος αναφορικά με τα δικαιώματα των κρατουμένων προνοεί ότι όλοι οι κρατούμενοι έχουν δωρεάν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, τα (δημόσια) νοσοκομεία αρνούνται αυτό το δικαίωμα. Ως δικαιολογία, το Υπουργείο Υγείας επικαλείται ότι έχει υποχρέωση να τηρεί τον περί Ιατρικών και Δημόσιας Υγείας Υπηρεσιών Νόμο και κανένα άλλο. Σύμφωνα με τον περί Ιατρικών και Δημόσιας Υγείας Υπηρεσιών Νόμο, μόνο άτομα τα οποία είναι υπό κράτηση (άτομα δηλαδή τα οποία είναι υπό κράτηση με απόφαση δικαστηρίου αναμένοντας να δικαστούν) και κατάδικοι (άτομα δηλαδή τα οποία έχουν καταδικαστεί σε φυλάκιση με απόφαση δικαστηρίου) έχουν πρόσβαση σε δωρεάν υγειονομική περίθαλψη. Έτσι, στην περίπτωση κρατουμένων (μετανάστες οι οποίοι κρατούνται με διάταγμα σύλλυψης και απέλασης, για παράδειγμα), τα νοσοκομεία, για να τους παράσχουν υγειονομική περίθαλψη, ζητούν την ιατρική τους κάρτα (την οποία 55 Βλ. εισαγωγή.

32 30 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου δεν έχουν) ή την καταβολή όλου του ποσού των εξόδων που επιβάλλουν. Ως αποτέλεσμα, στην πράξη οι κρατούμενοι έχουν πρόσβαση μόνο σε περίθαλψη επείγοντων περιστατικών. Οι κρατούμενοι πρέπει να ενημερωθούν γραπτώς για το δικαίωμα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη σε γλώσσα που κατανοούν και πρέπει να υπογράψουν ένα έγγραφο που να δηλώνει ότι ενημερώθηκαν για τα δικαιώματά τους. Σε κάθε περίπτωση, η όποια επικοινωνία γίνεται σχετικά με το δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη πρέπει να γίνεται σε γλώσσα που είναι κατανοητή από τον κρατούμενο. Όλες οι ιατρικές εξετάσεις που διεξάγονται σε κέντρο κράτησης ή σε φυλακή πρέπει να διενεργούνται σε ιδιωτικό χώρο, εκτός και αν θεωρείται επικίνδυνο για τον γιατρό να μείνει μόνος με τον κρατούμενο, οπότε ένας υπάλληλος της φυλακής ή του κέντρου κράτησης του ιδίου φύλου με τον ασθενή πρέπει να είναι παρών. Τα αποτελέσματα της εξέτασης πρέπει πάντα να είναι γραπτά: ο γιατρός υποχρεούται να παρουσιάσει μια γραπτή έκθεση της κατάστασης υγείας του ασθενούς. Οι έγκυες κρατούμενες δικαιούνται κάθε αναγκαία συνδρομή, όπως πρόσβαση σε προϊόντα προσωπικής υγιεινής που απαιτούνται για την εγκυμοσύνη. Οι γυναίκες κρατούμενες που θηλάζουν δικαιούνται κάθε αναγκαία συνδρομή έτσι ώστε να μπορούν να συνεχίζουν να θηλάζουν ενώ βρίσκονται υπό κράτηση, σε ιδιωτικό χώρο, ενώ δικαιούνται επίσης να έχουν το μωρό τους μαζί τους στο κρατητήριο 56. Παιδιά Δεν υπάρχει γενική απαγόρευση για την κράτηση παιδιών. Ο Περί Προσφύγων Νόμος απαγορεύει μόνο την κράτηση των παιδιών των αιτούντων άσυλο 57. Ωστόσο, τα παιδιά των αιτούντων άσυλο μπορούν να τεθούν υπό κράτηση σύμφωνα με τον περί Αλλοδαπών και Μεταναστεύσεως Νόμο 58. Εάν τα παιδιά υποβληθούν σε ιατρική εξέταση ή ιατρική θεραπεία, οι γονείς μπορούν να είναι παρόντες. Τα παιδιά δικαιούνται την ίδια υγειονομική περίθαλψη όπως και οι ενήλικες κρατούμενοι, καθώς δεν υπάρχουν ειδικές διατάξεις σχετικά με την πρόσβαση των παιδιών στην υγειονομική περίθαλψη. ΜΕΤΑΦΟΡΑ Ή ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ Μεταφορά ή πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με διοικητικό καθεστώς: Δεν υπάρχει νομική διάταξη που να υποχρεώνει τη μία Αρχή να αναφέρει ή να παρέχει πληροφορίες σχετικά με το νομικό καθεστώς των μεταναστών σε άλλες Αρχές ή τη Μεταναστευτική Αστυνομία. Ωστόσο, ως ζήτημα διοικητικής πρακτικής, όλες οι Αρχές ανταλλάσουν πληροφορίες σχετικά με το νομικό καθεστώς των άτυπων μεταναστών και, κατά κανόνα, ενημερώνουν τη Μεταναστευτική Αστυνομία όταν συναντούν περιπτώσεις άτυπων μεταναστών. Επιπλέον, υπάρχει αυξανόμενη τάση καταγγελίας, στον τομέα της υγείας, περιπτώσεων άτυπων μεταναστών, συνήθως από τις Αρχές του νοσοκομείου και πιο σπάνια από γιατρούς στα δημόσια υγειονομικά ιδρύματα. 56 Υπάρχουν επίσης διατάξεις σχετικά με την κατάχρηση του δικαιώματος πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, όπως η απαίτηση διενέργειας ιατρικών εξετάσεων ή η μεταφορά στο νοσοκομείο με σκοπό την πιο άνετη νοσηλεία ή άλλων παροχών, χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο. Μια τέτοια κατάχρηση τιμωρείται με φυλάκιση όχι μεγαλύτερη από τρία χρόνια ή με χρηματική ποινή όχι μεγαλύτερη των τριών χιλιάδων ευρώ ή με το συνδυασμό των δύο αυτών ποινών. Βλ. Τμήμα 30 του Ο περί των Δικαιωμάτων των Προσώπων που Τελούν Υπό Κράτηση Νόμος του Τμήμα 7 του Περί Προσφύγων του Τμήμα 14 του Περί Αλλοδαπών και Μεταναστεύσεως Νόμου

33 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΜΗ ΑΠΕΛΑΣΗ ΓΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ 31 Ο νόμος 59 δεν περιλαμβάνει διατάξεις σχετικά με διαδικασίες απέλασης ή αναστολή της άρνησης εισόδου για λόγους υγείας. Παρέχει μόνο στον επικεφαλής της Υπηρεσίας Μετανάστευσης δυνατότητες απέλασης οποιουδήποτε, σύμφωνα με το νόμο, είναι άτυπος μετανάστης. Ωστόσο, στην πράξη η απέλαση μπορεί να ανασταλεί για λόγους υγείας, ειδικά εάν πρόκειται για παιδιά, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα χορηγηθεί νομικό καθεστώς στους εν λόγω μετανάστες. ΑΔΕΙΑ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΓΙΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ: «ΑΔΕΙΑ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ» Άδειες διαμονής δεν χορηγούνται για ανθρωπιστικούς λόγους με βάση τη συγκεκριμένη κατάσταση υγείας ενός μετανάστη. Ωστόσο, μπορεί να χορηγηθεί ειδική άδεια για ανθρωπιστικούς λόγους/λόγους υγείας. ΠΟΙΟΣ: Άτυποι μετανάστες που είναι σοβαρά άρρωστοι. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ: Άδεια για ανθρωπιστικούς λόγους μπορεί να χορηγηθεί είτε ως μέρος της διαδικασίας ασύλου είτε εκτός της διαδικασίας ασύλου, άμεσα από και υπό τη διακριτική ευχέρεια του υπουργού Εσωτερικών. a) Χορήγηση παραμονής σύμφωνα με τις διαδικασίες ασύλου: Σύμφωνα με τις διαδικασίες ασύλου, μπορεί να χορηγηθεί προσωρινή άδεια παραμονής σε αιτούντα χωρίς καθεστώς πρόσφυγα ή επικουρικής προστασίας για ανθρωπιστικούς λόγους, για όσο διάστημα συνεχίζουν να ισχύουν οι ανθρωπιστικοί αυτοί λόγοι. Το καθεστώς μπορεί να χορηγηθεί για οποιοδήποτε ανθρωπιστικό λόγο, ή όταν η απέλαση είναι αδύνατη στην πράξη ή σύμφωνα με το νόμο, ή εάν ο αιτών έχει τη δυνατότητα εξασφάλισης βίζας εισόδου σε τρίτη χώρα που είναι διαθέσιμη να τον/την δεχτεί. Η απόφαση χορήγησης άδειας για ανθρωπιστικούς λόγους μπορεί επίσης να λάβει υπόψη την ιατρική κατάσταση του μετανάστη. b) Χορήγηση παραμονής από τον υπουργό Εσωτερικών στο γενικό πλαίσιο αλλοδαπών και μετανάστευσης: Δεν συνεπάγονται δικαιώματα από το νόμο για το συγκεκριμένο καθεστώς. Στην πράξη, εάν ο υπουργός παρέχει μια τέτοια άδεια, ο κάτοχος θα έχει το δικαίωμα να εργαστεί και να υπαχθεί τελικά στην κατηγορία των μεταναστών εργαζομένων/εγκεκριμένων κατοίκων χωρίς πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. ΔΙΑΡΚΕΙΑ: Για όσο διάστημα συνεχίζουν να ισχύουν οι ανθρωπιστικοί λόγοι 60. ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ: a) Εάν χορηγηθεί προσωρινή άδεια παραμονής για ανθρωπιστικούς λόγους μέσω της διαδικασίας ασύλου: πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη με τους ίδιους όρους όπως και οι αιτούντες άσυλο. b) Εάν χορηγηθεί προσωρινή άδεια παραμονής για ανθρωπιστικούς λόγους από τον υπουργό Εσωτερικών, εντός του γενικού πλαισίου περί αλλοδαπών και μετανάστευσης: ΟΧΙ δωρεάν πρόσβαση. 59 Ο Περί Αλλοδαπών και Μεταναστεύσεως Νόμος (CAP. 105) όπως τροποποιήθηκε. 60 Δεν υπάρχουν νομικές διατάξεις που να καθορίζουν χρονικό όριο, αν και οι Αρχές μπορούν να επανεξετάσουν την υπόθεση οποιαδήποτε στιγμή.

34 32 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΜΕΡΟΣ 2. ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Η έρευνα διεξήχθη μεταξύ 15 Αυγούστου 2010 και 21 Οκτωβρίου 2010 σε δύο πόλεις της Κύπρου 61 : Στη Λευκωσία και, σε μικρότερο βαθμό, στη Λεμεσό. Εννέα ερευνητές έλαβαν μέρος στην επιτόπια έρευνα: οκτώ εθελοντές από την ΚΙΣΑ (συμπεριλαμβανομένου και ενός ανθρωπολόγου), και ένας κοινωνικός λειτουργός από την ΚΙΣΑ. Χρησιμοποιήθηκαν δύο συμπληρωματικές μέθοδοι για τον εντοπισμό του πληθυσμού-στόχου της έρευνας: - Οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες που ήρθαν σε επαφή με την ΚΙΣΑ καλούνταν συστηματικά να συμμετάσχουν - οι περισσότεροι αποδέχτηκαν. Η συνέντευξη έλαβε χώρα έπειτα από παροχή κοινωνικής συμβουλευτικής. - Οι ερευνητές είχαν επίσης έναν αριθμό συνεντεύξεων με ερωτηθέντες που ήταν ήδη γνωστοί σε αυτούς και έπειτα με άλλα άτομα που οι ερωτηθέντες πρότειναν (η λεγόμενη μέθοδος δειγματοληψία χιονοστιβάδας). Συνολικά, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις σε 103 άτομα, 54 αιτούντων άσυλο και 49 άτυπων μεταναστών. 1. Κατανομή ανά διοικητικό καθεστώς 48% 52% Αιτούντες άσυλο (n=54) Άτυποι μετανάστες Θεωρήθηκαν ως αιτούντες άσυλο: - Ερωτηθέντες σε αναμονή διοικητικών αποφάσεων ασύλου (δηλαδή, αυτό ήταν το πρώτο αίτημά τους για άσυλο στην Κύπρο και η απόφαση εκκρεμούσε στην Υπηρεσία Ασύλου ή στην Αναθεωρητική Αρχή Προσφύγων) πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις σε 47 άτομα. - Ερωτηθέντες που έκαναν έφεση στο Ανώτατο Δικαστήριο κατά της απόρριψης της αίτησης ασύλου. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ακόμη και αν το εν λόγω άτομο είναι ουσιαστικά αιτών άσυλο, δεν συνεχίζει να απολαμβάνει οποιαδήποτε κοινωνικά δικαιώματα και κινδυνεύει με απέλαση 62. Πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις σε επτά αναιρεσείοντες αποφάσεων ασύλου. Ανάμεσα στις 49 συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν σε άτυπους μετανάστες, σε πέντε άτομα εκκρεμούσε η αίτηση άδειας παραμονής ή υπηκοότητας κατά την περίοδο της συνέντευξης ή βρίσκονταν εν μέσω εργασιακών διαφορών, και ένας είχε αφεθεί από κέντρο κράτησης, καθώς δεν μπορούσε να απελαθεί. Παρόλο που αυτά τα έξι άτομα είναι άτυποι μετανάστες, εφόσον βρίσκονται σε αυτές τις συγκεκριμένες συνθήκες (εκκρεμούσα αίτηση, εργασιακές διαφορές), δεν μπορούν να απελαθούν. Επιπλέον, έξι «συνεντεύξεις-μαρτυρίες» διεξήχθησαν με δικαιούχους της ΚΙΣΑ που είχαν αναγνωρισμένα προβλήματα υγείας στην Κύπρο. Επιλέχθηκαν ειδικά και οι συνεντεύξεις δεν πραγματοποιήθηκαν απαραίτητα με βάση το ερωτηματολόγιο. Οι τρεις ήταν αιτούντες άσυλο και οι άλλοι τρεις ήταν άτυποι μετανάστες. Αυτές οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν από τον ερευνητή/κοινωνικό λειτουργό. 61 Περιοχή υπό τον έλεγχο της κυπριακής Κυβέρνησης 62 Σε αυτή την περίπτωση, η κατάστασή τους είναι παρόμοια με αυτή των άτυπων μεταναστών.

35 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 33 I. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 1. ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑ 2. Κατανομή ανά φύλο και διοικητικό καθεστώς (απόλυτος αριθμός και επί τοις εκατόν) Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες 20 37% 34 63% Άντρες Γυναίκες 28 57% 21 43% Άντρες Γυναίκες Το 63% των αιτούντων άσυλο στις συνεντεύξεις ήταν άντρες και το 37% γυναίκες. Αυτή η κατανομή αποτελεί αρκετά ακριβή αναπαράσταση της πραγματικής κατανομής των φύλων μεταξύ των αιτούντων άσυλο στην Κύπρο, καθώς, σύμφωνα με τη Eurostat, στο πρώτο τρίμηνο του 2010, το 65% των αιτούντων άσυλο ήταν άντρες. Σε αντίθεση με την κατανομή ανά φύλο μεταξύ των αιτούντων άσυλο, στην περίπτωση των άτυπων μεταναστών οι γυναίκες ήταν περισσότερες από ό,τι οι άντρες στο δείγμα μας: το 57% των συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν σε άτυπους μετανάστες ήταν γυναίκες. Οι ερωτηθέντες στις συνεντεύξεις ήταν αρκετά νέοι: οι αιτούντες άσυλο ήταν κατά μέσο όρο 32 χρονών (δεν υπήρχε σημαντική διαφορά ηλικίας μεταξύ των αντρών και των γυναικών), και οι άτυποι μετανάστες ήταν, κατά μέσο όρο, 34 χρονών (35 χρονών κατά μέσο όρο για τους άντρες και 32 χρονών για τις γυναίκες). 3. Κατανομή ανά ηλικιακές ομάδες και διοικητικό καθεστώς (%) Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες 60% 40% 20% 0% 17% 54% 22% 7% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 4% 57% 31% 6% Κάτω των 25 Από 25 μέχρι 34 (n=28) Από 35 χρονών μέχρι 44 (n=15) 45 και πάνω Στο δείγμα μας, η πλειονότητα των αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη (54%) ήταν μεταξύ 25 και 34 χρονών τη στιγμή της συνέντευξης λίγοι ήταν κάτω των 25 (17%). Το ποσοστό των αιτούντων άσυλο μεταξύ 17 και 35 χρονών (71%) προσεγγίζει και πάλι το πραγματικό ποσοστό μεταξύ των αιτούντων άσυλο στην Κύπρο το πρώτο τρίμηνο του Μόνο 29% των ερωτηθέντων ήταν ηλικίας άνω των 35, και ένα μικρό ποσοστό ήταν άνω των 45 (7%). Ο γηραιότερος συμμετέχων ήταν 60 χρονών. Η κατανομή ανά ηλικιακή ομάδα των άτυπων μεταναστών δεν διαφέρει σημαντικά από αυτή των αιτούντων άσυλο. Συνολικά, σχεδόν το 90% των ερωτηθέντων ήταν ηλικίας μεταξύ 25 και 44. Μόνο δύο ήταν κάτω των 25 και τρεις ήταν άνω των 45 χρονών (εύρος: 24 με 53 χρόνια). 63 Σύμφωνα με τη Eurostat, στο πρώτο τρίμηνο του 2010, το 76% των αιτούντων άσυλο άνω των 17 χρονών ήταν μεταξύ 18 και 34 χρονών. Anthony ALBERTINELLI, «Αιτούντες άσυλο και πρωτόδικες αποφάσεις των αιτήσεων ασύλου το πρώτο τρίμηνο του 2010», Eurostat, 32/2010,

36 34 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 2. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΕΣ ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ 4. Περιοχές προέλευσης των αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη (%) 13% 26% Μέση Ανατολή (n=14) 26% 35% Υπο-Σαχάρια Αφρική (n=19) Ασία (n=14) Άλλες περιοχές (n=7) Είκοσι επτά εθνικότητες βρίσκονταν μεταξύ των 54 αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη. Προέρχονταν από τρεις κύριες περιοχές του πλανήτη: 35% προερχόταν από υποσαχάριες αφρικανικές χώρες, 26% από ασιατικές χώρες και ένα άλλο 26% προερχόταν από χώρες της Μέσης Ανατολής. Ένα επιπλέον 13% προερχόταν από άλλες περιοχές ή ήταν ανιθαγενείς. 64 Υπο-Σαχάρια Αφρική (n=19): Μεταξύ των 19 αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη από χώρες της Υπο-Σαχάριας Αφρικής, εκπροσωπούνταν εννέα διαφορετικές εθνικότητες: πέντε ήταν από το Καμερούν, τέσσερις από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, τρεις από τη Γκάνα, τρεις από τη Σομαλία και τέσσερις από άλλες χώρες (Δημοκρατία του Κονγκό, Νιγηρία και Τσαντ). Οι αιτούντες άσυλο από το Καμερούν είναι οι πιο πολυπληθείς στην Κύπρο, όπως φαίνεται από το δείγμα μας. Μεταξύ όσων προέρχονται από αυτές τις χώρες, οι άντρες παρουσιάζουν υπερεκπροσώπηση (68%). Ήταν επίσης η πιο νέα ομάδα μεταξύ των αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη: 28 χρονών κατά μέσο όρο 65. Μέση Ανατολή (n=14): Οι ερωτηθέντες από τη Μέση Ανατολή ήταν από οκτώ διαφορετικές εθνικότητες, συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων ατόμων από την Παλαιστίνη, δύο από το Αφγανιστάν και δύο από το Λίβανο. Οι υπόλοιποι προέρχονταν από το Ιράν, την Ιορδανία, το Πακιστάν, την Αίγυπτο και τη Συρία (ένας Κούρδος). Οι Ιρακινοί αποτελούν τους πιο πολυπληθείς αιτούντες άσυλο από τη Μέση Ανατολή στην Κύπρο 66, αλλά δεν είχαν μεγάλη εκπροσώπηση στο δείγμα μας 67. Η πλειονότητα των ερωτηθέντων αιτούντων άσυλο από χώρες της Μέσης Ανατολής ήταν άντρες (64%). Ήταν κατά μέσο όρο 33 χρονών (εύρος: 17 με 48). Ασία (n=14): Οι ερωτηθέντες από την Ασία προέρχονταν κυρίως από το Νεπάλ (5 ερωτηθέντες), τη Σρι Λάνκα (4 ερωτηθέντες) και το Μπαγκλαντές (δύο ερωτηθέντες), αλλά επίσης και από την Κίνα, την Ινδία και τις Φιλιππίνες. Σύμφωνα με τη Eurostat, ωστόσο, στο πρώτο τρίμηνο του 2010 οι περισσότεροι αιτούντες άσυλο στην Κύπρο προέρχονταν από την Ινδία 68. Στο δείγμα μας, οι μισοί από τους Ασιάτες αιτούντες άσυλο ήταν γυναίκες. Ήταν ηλικίας, κατά μέσο όρο, 32 χρονών (εύρος: 24 με 45 δεν παρατηρείται διαφορά μεταξύ αντρών και γυναικών). Άλλες περιοχές (n=7): Τρεις αιτούντες άσυλο προέρχονταν από ευρωπαϊκές χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Αρμενία, Γεωργία και Τουρκία), ένας από το Μαρόκο και τρεις αιτούντες άσυλο ήταν ανιθαγενείς. 64 Για μια πιο ακριβή κατανομή ανά εθνικότητα, βλέπε παράρτημα, πίνακα 1, σελ.xx 65 Εύρος: 17 με Anthony ALBERTINELLI, «Αιτούντες άσυλο και πρωτόδικες αποφάσεις των αιτήσεων ασύλου το πρώτο τρίμηνο του 2010», Eurostat, 32/2010, σελ.5; 67 Αυτό συμβαίνει εν μέρει λόγω του ότι στους Ιρακινούς αιτούντες άσυλο χορηγείται προστασία (τουλάχιστον επικουρική προστασία) στην Κύπρο και συνεπώς δεν μένουν γενικά για μεγάλο χρονικό διάστημα υπό καθεστώς αιτούντων άσυλο. Επίσης, η πλειονότητα των Ιρακινών αιτούντων άσυλο είναι Παλαιστίνιοι από το Ιράκ. Δύο Παλαιστίνιοι από το Ιράκ συμμετείχαν στην έρευνα, αλλά στο δείγμα καταχωρήθηκαν ως Παλαιστίνιοι λόγω του ότι δεν έχουν ιρακινή υπηκοότητα 68

37 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 35 ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ 5. Περιοχές προέλευσης των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη (%) 6%10% 24% 59% Μέση Ανατολή (n=5) Ασία (n=29) Ευρώπη (n=12) Άλλες περιοχές (n=3) Οι 49 άτυποι μετανάστες που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη προέρχονταν από 17 διαφορετικές χώρες. Παρόλο που οι περισσότερες από τις χώρες προέλευσης εκπροσωπούνταν μεταξύ των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν, υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην κατανομή ανά περιοχή προέλευσης. Σχεδόν το 60% των ερωτηθέντων μεταξύ των άτυπων μεταναστών προερχόταν από ασιατικές χώρες, το 24% από ευρωπαϊκές χώρες και μόνο το 10% και 6% από χώρες της Μέσης Ανατολής ή άλλες περιοχές αντίστοιχα. 69 Ασία (n=29): Μεταξύ των άτυπων μεταναστών από ασιατικές χώρες, περισσότερο από το 30% ήταν από τη Σρι Λάνκα, σχεδόν το 25% από τις Φιλιππίνες, 17% από το Μπαγκλαντές και 14% από το Νεπάλ. Οι υπόλοιποι προέρχονταν από την Ινδία και την Κίνα. Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες ήταν γυναίκες (62%). Ευρώπη (n=12): Οι Ευρωπαίοι άτυποι μετανάστες που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη προέρχονταν από τη Γεωργία (έξι άτομα), τη Σερβία (τρία άτομα), τη Ρωσία και την Τουρκία (κουρδικής καταγωγής). Σχεδόν το 60% ήταν γυναίκες. Μέση Ανατολή και άλλες περιοχές (n=5): Οι ερωτηθέντες από χώρες της Μέσης Ανατολής προέρχονταν κυρίως από τη Συρία (τρεις ερωτηθέντες, συμπεριλαμβανομένων δύο Κούρδων). Οι άλλοι δύο προέρχονταν από την Ιορδανία και το Ιράν. Τρεις από τους πέντε ήταν γυναίκες. Δύο άλλοι ερωτηθέντες προέρχονταν από υπο-σαχάριες αφρικανικές χώρες και ένας ήταν ανιθαγενής. II. ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 1. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΑΣΥΛΟΥ ΣΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΚΑΤΑΦΕΥΓΟΥΝ ΟΙ ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ 6. Διαδικασίες ασύλου που επιχειρήθηκαν από τους άτυπους μετανάστες που ερωτήθηκαν, ανά περιοχή προέλευσης (%) 100% Αναζήτησαν άσυλο στην Κύπρο 80% 39% αλλά δεν έγιναν δεκτοί 60% 40% 20% 0% 8% 53% Σχεδιάζουν να υποβάλουν αίτημα ασύλου Δεν σχεδιάζουν να υποβάλουν αίτημα ασύλου Σχεδόν το 40% των άτυπων μεταναστών που έλαβε μέρος στη συνέντευξη ήταν πρώην αιτούντες άσυλο που τους είχε απορριφθεί αίτημα προστασίας. Αυτοί οι μετανάστες προέρχονταν κυρίως από χώρες που πλήττονται από συγκρούσεις ή πολιτική αστάθεια. Το 38% των ερωτηθέντων άτυπων μεταναστών από ασιατικές χώρες που είχε αναζητήσει άσυλο στην Κύπρο ήταν από το Μπαγκλαντές, την Ινδία, το Νεπάλ και τη Σρι Λάνκα. Οι άτυποι μετανάστες από χώρες της Μέσης Ανατολής που είχαν αναζητήσει άσυλο ήταν από το Ιράν και ένας ήταν Κούρδος από τη Σερβία. Οι δύο ερωτηθέντες από χώρες της Υπο-Σαχάριας Αφρικής και ο ανιθαγενής ήταν επίσης απορριφθέντες αιτούντες άσυλο. Οι Ευρωπαίοι ερωτηθέντες άτυποι μετανάστες που είχαν αναζητήσει άσυλο (25%) ήταν από τη Γεωργία (δύο ερωτηθέντες) και ένας ήταν Κούρδος από την Τουρκία. 69 Για μια πιο ακριβή κατανομή ανά εθνικότητα, βλέπε παράρτημα, πίνακα 2, σελ.xx

38 36 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Το 53% των άτυπων μεταναστών που έλαβε μέρος στη συνέντευξη δήλωσε ότι δεν σχεδίαζε να υποβάλει αίτηση ασύλου. 2. ΛΟΓΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ 7. Λόγοι που αναφέρθηκαν από τους αιτούντες άσυλο για τη μετανάστευση (%)* Πολιτικοί, θρησκευτικοί, εθνικοί ή λόγοι σεξουαλικής προτίμησης ή για να ξεφύγουν από πόλεμο Οικονομικοί λόγοι, εύρεση εργασίας Λόγω οικογενειακών συγκρούσεων Για σπουδές Για να διασφαλίσουν το μέλλον των παιδιών τους Άλλοι λόγοι 22% 13% 16% 7% 10% 6% 6% 11% 10% 31% 59% 73% Άτυποι μετανάστες 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Αιτούντες άσυλο * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς αποτελούσε ερώτηση πολλαπλής επιλογής. * Οι «άλλοι λόγοι» περιλαμβάνουν συμβόλαιο για δουλειά στην Κύπρο, αποφυγή φυλάκισης και θάνατος συζύγου. Για τους άτυπους μετανάστες, οι μισοί ήρθαν για να βρουν κάποιον, ένας για προσωπικούς λόγους υγείας και ένας ήταν θύμα εκβιασμού. ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Όταν ερωτήθηκαν για τους λόγους που τους οδήγησαν να εγκαταλείψουν τη χώρα τους, ένα μεγάλο μέρος των αιτούντων άσυλο -σχεδόν το 60%- ανέφερε ότι έφυγαν λόγω πολιτικών ή εθνικών διώξεων ή διώξεων λόγω σεξουαλικών προτιμήσεων, ή προσπαθώντας να ξεφύγουν από τον πόλεμο. Για τα 75% εξ αυτών, αυτός ήταν ο μόνος λόγος που επηρέασε την απόφασή τους. Αυτός ο λόγος αναφερόταν πιο συχνά από ερωτηθέντες που προέρχονταν από χώρες που είτε στο παρελθόν είτε τώρα πλήττονται από πολιτική αστάθεια και/ή πόλεμο. Αυτό αποτέλεσε την απάντηση του 70% των ερωτηθέντων από χώρες της Μέσης Ανατολής (κυρίως ερωτηθέντες από την Παλαιστίνη, το Ιράν και τους Κούρδους από τη Συρία), και από όλους τους ανιθαγενείς. Από την άλλη, το 31% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι είχε μεταναστεύσει για οικονομικούς λόγους, για εύρεση εργασίας. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές αυτός ο λόγος δεν ήταν ο μοναδικός που επικαλούνταν για να εξηγήσουν τη μετανάστευσή τους, αλλά ήταν συμπληρωματικός της ανάγκης αποφυγής διωγμών ή πολέμου. Αυτός ο λόγος ήταν ο πιο συχνός μεταξύ των ερωτηθέντων από την Ασία (46%) και την Ευρώπη (33%) 70, κάτι που αντικατοπτρίζει την πραγματική κατάσταση στην Κύπρο και την εργατική μεταναστευτική πολιτική της Κύπρου. Ορισμένοι από τους μετανάστες από αυτές τις περιοχές έρχονται στην Κύπρο με συμβόλαια που υπογράφησαν στις χώρες προέλευσής τους και άλλοι αποτελούν θύματα εμπορίας ανθρώπων 71. Ωστόσο, στις περισσότερες από τις μισές από τις περιπτώσεις που αναφερόταν αυτός ο λόγος, δίδονταν και επιπλέον λόγοι, που αφορούσαν συνήθως φόβο πολιτικής ή εθνικής δίωξης ή δίωξη ως αποτέλεσμα σεξουαλικών προτιμήσεων, ή επιθυμία αποφυγής πολέμου. Ο τρίτος πιο συχνός λόγος που αναφερόταν για τη μετανάστευση (13% των ερωτηθέντων) ήταν οικογενειακές διαμάχες. Το 25% των γυναικών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη ανέφεραν αυτό το λόγο (στις πέντε από τις επτά περιπτώσεις που παρατηρήθηκαν, οι ερωτηθέντες ήταν 70 Αυτός ο λόγος αναφέρθηκε μόνο από το 5% των ερωτηθέντων από την Υπο-Σαχάρια Αφρική, το 13% των ερωτηθέντων από χώρες της Μέσης Ανατολής και από κανένα από τους ανιθαγενείς αιτούντες άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη. 71 Στην Κύπρο, τα θύματα εμπορίας ανθρώπων είναι κυρίως γυναίκες. Τα θύματα εμπορίας ανθρώπων για σεξουαλική εκμετάλλευση προέρχονται στην πλειονότητά τους από την Ανατολική Ευρώπη (κυρίως τη Ρωσία, την Ουκρανία, τη Μολδαβία και τη Λευκορωσία) και την Ασία (κυρίως την Κίνα και το Βιετνάμ). Τα θύματα εμπορίας ανθρώπων για εργασιακή εκμετάλλευση προέρχονται συνήθως από την Κίνα, τις Φιλιππίνες και τη Σρι Λάνκα. Ωστόσο, έχουν υπάρξει περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων με θύματα -τόσο άντρες όσο και γυναίκες- από νέα κράτη μέλη (π.χ. Ρουμανία).

39 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 37 γυναίκες), κάτι που αποτελεί ανησυχητικό στοιχείο. Αυτές οι γυναίκες προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές του κόσμου (Σομαλία, Φιλιππίνες, Καμερούν ή Μπαγκλαντές). ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Το 73% των ερωτηθέντων άτυπων μεταναστών ανέφερε οικονομικούς λόγους ως το κίνητρο της μετανάστευσης και ένα άλλο 22% εξήγησε ότι μετανάστευσαν για να ξεφύγουν από πολιτικές, θρησκευτικές ή εθνικές διώξεις ή λόγω των σεξουαλικών τους προτιμήσεων, ή για να αποφύγουν τον πόλεμο, λόγοι που θεωρητικά θα έπρεπε να τους εξασφαλίσουν καθεστώς πρόσφυγα. Ένα επιπλέον 16% εξήγησε ότι μετανάστευσε για να παρέχει στα παιδιά του ένα καλύτερο μέλλον, το 10% ήρθαν ως φοιτητές και το 6% λόγω οικογενειακών συγκρούσεων. Ο λόγοι που αναφέρθηκαν από τους άτυπους μετανάστες για να εξηγήσουν την απόφασή τους να μεταναστεύσουν διέφεραν σημαντικά μεταξύ των ερωτηθέντων ανάλογα με τις χώρες προέλευσής τους, και κυμαίνονταν από τις μεταναστευτικές πολιτικές που ενθαρρύνουν τη μετανάστευση για εργασία στην Κύπρο μέχρι μετακινήσεις ατόμων που αναζητούσαν άσυλο. Τέσσερις από τους πέντε ερωτηθέντες από χώρες της Μέσης Ανατολής εξήγησαν ότι είχαν εγκαταλείψει τις χώρες τους για πολιτικούς ή θρησκευτικούς λόγους, λόγω των σεξουαλικών τους προτιμήσεων ή για να αποφύγουν τον πόλεμο. Γενικότερα, οι μισοί από τους απορριφθέντες αιτούντες άσυλο και τους άτυπους μετανάστες που σχεδίαζαν να υποβάλλουν αίτημα ασύλου δήλωναν ότι είχαν φύγει από τις χώρες τους για αυτούς τους λόγους. ΟΛΟΙ ΟΙ ΕΡΩΤΗΘΕΝΤΕΣ Μόνο ένας από τους 103 ερωτηθέντες της έρευνας δήλωσε ότι είχε φύγει από τη χώρα προέλευσής του για προσωπικούς λόγους υγείας, μεταξύ άλλων λόγων (λιγότερο από το 1%). Το εύρημα αυτό δείχνει ότι, σε αντίθεση με γενικές παραδοχές, η αναζήτηση υγειονομικής περίθαλψης είναι ένας πολύ μικρός λόγος όσον αφορά τη μετανάστευση. 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Οι περισσότεροι από τους μετανάστες που ερωτήθηκαν βρίσκονταν στην Κύπρο για μεγάλο χρονικό διάστημα, περισσότερο από 5 χρόνια κατά μέσο όρο. 8. Χρονικό διάστημα που κατά μέσο όρο βρίσκονται στην Κύπρο ανά περιοχή προέλευσης των ερωτηθέντων και ανά διοικητικό καθεστώς (%). Διοικητικό καθεστώς Περιοχή προέλευσης Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες Όλοι οι ερωτηθέντες Ασία (n=43) Μέση Ανατολή (n=19) Ευρώπη (n=15) Υπο-Σαχάρια Αφρική (n=21) Σύνολο Μία ανάλυση ανά περιοχή προέλευσης του μέσου χρονικού διαστήματος που βρίσκονται στην Κύπρο, δείχνει τις διαφορετικές μεταναστευτικές εισροές στη χώρα. Οι Ασιάτες βρίσκονται στη χώρα το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα με μέσο όρο 6,5 χρόνια, ακολουθούμενοι από υπηκόους Μέσης Ανατολής με μέσο όρο σχεδόν 5 χρόνια, έπειτα ακολουθούν οι Ευρωπαίοι με 3,8 χρόνια κατά μέσο όρο, και, τέλος, οι μετανάστες από χώρες της Υπο-Σαχάριας Αφρικής με 3,2 χρόνια, κατά μέσο όρο.

40 38 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 9. Χρονικό διάστημα από τη μετανάστευση, ανά διοικητικό καθεστώς (%) 60% 49% 45% 30% 26% 15% 28% 26% 8% 20% 18% 22% 0% Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες Λιγότερο από 2 χρόνια 2 με 4 χρόνια 4 με 6 χρόνια 6 χρόνια και περισσότερο ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Οι αιτούντες άσυλο που ερωτήθηκαν διέμεναν στην Κύπρο κατά μέσο 4 χρόνια. Αυτός ο μέσος όρος έφτασε τα 5 χρόνια για όσους είχαν υποβάλλει έφεση κατά της απόφασης για το άσυλο στο Ανώτατο Δικαστήριο. Αυτά τα ευρήματα δείχνουν την εξαιρετικά μακρά φύση της διαδικασίας ασύλου και το μεγάλο διάστημα που οι αιτούντες άσυλο ζουν σε αβεβαιότητα για το μέλλον τους. Το συγκεκριμένο αυτό πρόβλημα στην Κύπρο έχει τονισθεί από οργανισμούς, ΜΚΟ και τους ίδιους τους αιτούντες άσυλο 72. Οι περισσότεροι από τους μισούς αιτούντες άσυλο που ερωτήθηκαν ζούσαν στην Κύπρο τουλάχιστον για 4 χρόνια, και το 26% για 6 χρόνια ή περισσότερο. Ένας αιτών άσυλο βρισκόταν στην Κύπρο για περισσότερο από 10 χρόνια. ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Οι άτυποι μετανάστες που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη κατοικούσαν στην Κύπρο περισσότερο από τους αιτούντες άσυλο, με μέσο όρο πάνω από έξι χρόνια. Στην πραγματικότητα, οι μισοί από τους ερωτηθέντες ζούσαν στην Κύπρο για 6 χρόνια ή περισσότερο. Είναι πιθανό ορισμένοι από τους άτυπους μετανάστες που ερωτήθηκαν να είχαν παραμείνει μετά τη λήξη της βίζας τους και να είχαν μείνει έτσι ένα ορισμένο διάστημα, ακόμη και χρόνια, ζώντας νόμιμα στην Κύπρο πριν υπαχθούν στην κατηγορία των άτυπων μεταναστών. Ένας από τους ερωτηθέντες εξήγησε ότι είχε έρθει για πρώτη φορά στην Κύπρο πριν από περισσότερο από 20 χρόνια και είχε συνεπώς περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε αυτή τη χώρα. Ωστόσο, την περίοδο της συνέντευξης, επίσημα δεν υπήρχε στην Κύπρο και, ως άτυπος μετανάστης, δεν απολάμβανε κανενός δικαιώματος. Οι άτυποι μετανάστες που είχαν κάνει αίτηση για ιθαγένεια ή για άδεια παραμονής ήταν γενικά αυτοί που βρίσκονταν περισσότερο στην Κύπρο (κατά μέσο όρο 10 χρόνια). 4. ΖΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΦΟΒΟ 10. Ερωτηθέντες που περιορίζουν τις δραστηριότητές τους από το φόβο σύλληψης, ανά διοικητικό καθεστώς (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 24% 57% 40% 25% 23% 18% 9% 6% 14% 27% Όλοι οι ερωτηθέντες Αιτούντες άσυλο ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Μεταξύ των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν, το 46% δήλωσε ότι συχνά περιορίζει τις δραστηριότητές του από το φόβο σύλληψης από τις Αρχές. 29% Αναιρεσίων απόφασης ασύλου (Ανώτατο Δικαστήριο) 23% Άτυποι μετανάστες Ορισμένες φορές Συχνά Πολύ συχνά 72 Olivier Clochard, Jeux de frontières à Chypre: quels impacts sur les flux migratoires en Méditerranée orientale?, Geoconfluences, December 2008

41 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 39 Αυτά τα ευρήματα χρήζουν περαιτέρω ανάλυσης σε βάθος. Οι αιτούντες άσυλο που αισθάνονται περισσότερο ευάλωτοι είναι αυτοί που κάνουν έφεση στο Ανώτατο Δικαστήριο κατά της απόφασης ασύλου. Και οι επτά αναιρεσίοντες που ερωτήθηκαν δήλωσαν ότι περιόριζαν τις δραστηριότητές τους από το φόβο σύλληψης, καθώς κινδύνευαν με απέλαση. Ωστόσο, ακόμη και μεταξύ των αιτούντων άσυλο, το αίτημα των οποίων εξεταζόταν πρωτοδίκως (όχι αναιρεσίοντες), σχεδόν το 40% ανέφερε ότι περιόριζε τις δραστηριότητές του από το φόβο σύλληψης. Αυτό το εύρημα αποτελεί ξεκάθαρη ένδειξη ότι οι αιτούντες άσυλο που ερωτήθηκαν ένιωθαν ότι το καθεστώς του αιτούντος άσυλο, τους παρείχε περιορισμένη προστασία. Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι αυτή η τάση περιορισμού των δράσεών τους από το φόβο σύλληψης δεν φαίνεται να μειώνεται όσο περισσότερο το άτομο μένει στη χώρα. Οι αιτούντες άσυλο έφυγαν από τις χώρες τους για να βρουν προστασία, ωστόσο στην Κύπρο ζουν υπό συνεχή φόβο και νιώθουν αναγκασμένοι να ζουν στα κρυφά. Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι το 11% των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκε είχε υποστεί κράτηση στην Κύπρο 73. ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Η κατάσταση των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη ήταν επίσης πολύ ανησυχητική. Συνολικά, το 90% δήλωσε ότι περιορίζει τις δραστηριότητές του από το φόβο σύλληψης, πολλοί από τους οποίους ανέφεραν ότι αυτό συμβαίνει από συχνά έως πολύ συχνά. Αυτή η συμπεριφορά μάς θέτει σε εγρήγορση σχετικά με το περιβάλλον φόβου στο οποίο ζουν καθημερινά οι άτυποι μετανάστες και, όπως και οι αιτούντες άσυλο, από το γεγονός ότι η κατάσταση δεν φαίνεται να βελτιώνεται όσο περισσότερο μένουν στην Κύπρο. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι άτυποι μετανάστες πέφτουν συχνά θύματα καχυποψίας, ανοιχτού ρατσισμού στο δρόμο και απειλών καταγγελίας από Κύπριους σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Επιπλέον, τέσσερις ερωτηθέντες (δηλ. το 9% των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν) είχαν υποστεί κράτηση στην Κύπρο λόγω του διοικητικού καθεστώτος τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Κύπρος δεν έχει θέσει μια νομικά μέγιστη περίοδο κράτησης. Οι Αρχές ισχυρίζονται ότι, στην πράξη, δεν υπάρχουν κρατήσεις για περισσότερο από 6 μήνες, ωστόσο υπάρχουν περιπτώσεις κράτησης που διαρκούν περισσότερο από 2 χρόνια, ειδικά για αιτούντες άσυλο το αίτημα των οποίων έχει απορριφθεί αλλά δεν μπορούν να απελαθούν 74. ΟΛΟΙ ΟΙ ΕΡΩΤΗΘΕΝΤΕΣ Στην Κύπρο, οι περισσότεροι ερωτηθέντες ζούσαν σε συνεχή φόβο. Ως αποτέλεσμα, το 67% περιόριζε τις δραστηριότητές του προσπαθώντας να παραμείνει αόρατο. Στις περιπτώσεις που υπήρχαν παιδιά, μεγάλωνε πολύ περισσότερο η σημασία της «κρυφής» ζωής. Σχεδόν τα ¾ των ερωτηθέντων που έμεναν με τα παιδιά τους στην Κύπρο περιόριζαν τις δραστηριότητές τους. Σύμφωνα με την ΚΙΣΑ, ορισμένοι δεν στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο από το φόβο να μην ανακαλυφθούν, ειδικά οι άτυποι μετανάστες. Αυτού του είδους η ζωή μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, καθώς μπορεί να οδηγεί σε καθυστερήσεις στην αναζήτηση υγειονομικής περίθαλψης και να επηρεάζει δυσμενώς τη σωματική κα την ψυχολογική υγεία. 73 Σύμφωνα με τον περί Προσφύγων Νόμο, μπορεί να εκδοθεί διαταγή για κράτηση με απόφαση δικαστηρίου για μέγιστο χρονικό διάστημα 32 ημερών εάν το άτομο έχει καταστρέψει τα ταξιδιωτικά του/της έγγραφα έχοντας κατά νου τον προσδιορισμό της ταυτότητας (άρθρο 7). Οι αιτούντες άσυλο μπορούν να παραμείνουν υπό κράτηση επ αόριστον σε περίπτωση που πριν ή μετά τη συμπλήρωση της αίτησης ασύλου εκδοθεί διαταγή απέλασης και κράτησης από τον υπεύθυνο Μετανάστευσης λόγω του γεγονότος ότι ο αιτών άσυλο ήταν παράνομος μετανάστης πριν την αίτηση ασύλου. 74 Όπως αναφέρει η Jeanine HENNIS-PLASSCHAERT στην έκθεση της αντιπροσωπείας της επιτροπής της LIBE στην επίσκεψή της στην Κύπρο (25 με 27 Μαΐου 2008), Βρυξέλλες, 22 Ιουλίου 2008

42 40 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου III. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 1. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Οικογενειακή κατάσταση Το 24% των αιτούντων άσυλο (n=12) και το 39% των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη (n=19) είχαν παιδιά. Ωστόσο, ορισμένοι από τους ερωτηθέντες ζούσαν χωριστά με όλα ή με κάποια από τα παιδιά τους. Αυτή η κατάσταση αφορούσε το 17% των αιτούντων άσυλο και το 42% των άτυπων μεταναστών. 11. Ποσοστό των γονέων που ζουν χωριστά με κάποια ή όλα από τα παιδιά τους, κατά διοικητικό καθεστώς (%) 60% 45% 30% 15% 0% Οι άτυποι μετανάστες ήταν πιο πιθανό να μένουν χωριστά από τα παιδιά τους: το 50% των αντρών και το 38% των γυναικών άτυπων μεταναστών ζούσαν χωρίς όλα ή κάποια από τα παιδιά τους στην Κύπρο. Πράγματι, ορισμένες οικογένειες έχουν χωριστεί λόγω της μετανάστευσης 75. Δεδομένου του διαστήματος που οι ερωτηθέντες μετανάστες ζούσαν στην Κύπρο, κάποιες οικογένειες είχαν επίσης (ανα)δημιουργηθεί στη χώρα διαμονής. Ορισμένοι από τους ερωτηθέντες που ζούσαν με τα παιδιά τους μπορεί να τα απέκτησαν αφότου μετανάστευσαν στην Κύπρο. Η δημιουργία μιας (νέας) προσωπικής σχέσης φαίνεται ότι είναι αρκετά σπάνια: μόνο το 24% των αιτούντων άσυλο και το 22% των άτυπων μεταναστών ζούσαν με κάποιο σύντροφο στην Κύπρο. Πρόσβαση σε ψυχολογική στήριξη 12. Συχνότητα παρεχόμενης ψυχολογικής στήριξης όταν υπάρχει ανάγκη, ανά διοικητικό καθεστώς (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 14% 20% 17% Άντρες (n=7) Αιτούντες άσυλο (γονείς παιδιών) Γυναίκες (n=5) 40% 42% 36% 25% 13% Αιτούντες άσυλο 50% 38% Όλοι οι αιτούντες άσυλο (n=12) Άντρες (n=6) Γυναίκες (n=13) 46% Άτυποι μετανάστες Άτυποι μετανάστες (γονείς παιδιών) Ηθική στήριξη παρέχεται πολύ συχνά με συχνά Ηθική στήριξη παρέχεται ορισμένες φορές Απουσία ηθική στήριξης 42% Όλοι οι μετ. χωρ. επίσ. έγγρ. (n=19) Το 25% των αιτούντων άσυλο και το 13% των άτυπων μεταναστών δήλωσαν ότι δεν μπορούσαν ποτέ ή σχεδόν ποτέ να βασιστούν σε κάποιον για ψυχολογική στήριξη όταν τη χρειάζονταν. Γνωρίζουμε ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της κοινωνικής απομόνωσης και του υψηλότερου κινδύνου ασθενειών (όχι μόνο συνθηκών ψυχικής υγιεινής). Γνωρίζουμε επίσης ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός, ένα αδύναμο δίκτυο και η απουσία κοινωνικής στήριξης αποτελούν παράγοντες 75 Ωστόσο, το ότι ζουν χωριστά από τα παιδιά τους δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αυτό προκύπτει από τη μετανάστευση, αλλά μπορεί επίσης να αναφέρεται σε όσους τα παιδιά τους ζουν στην Κύπρο αλλά με τον άλλο γονέα. Παρόλα αυτά, είναι απίθανο να συμβαίνει αυτό για όλους τους ερωτηθέντες που δήλωσαν ότι ζουν χωριστά από τα παιδιά τους. Σύμφωνα με μαρτυρίες, ιδιαίτερα για τους εργαζόμενους μετανάστες, τα παιδιά δεν συνοδεύουν το μετανάστη γονέα στην Κύπρο.

43 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 41 αποξένωσης από το σύστημα υγείας και περιορισμένης πρόσβασης στις υγειονομικές υπηρεσίες. 76 Μόνο το 40% των αιτούντων άσυλο και το 42% των άτυπων μεταναστών μπορούσαν να βασίζονται σε ψυχολογική στήριξη από συχνά έως πολύ συχνά. Δεν υπήρχε διαφορά στη συχνότητα της ψυχολογικής στήριξης μεταξύ αντρών και γυναικών αιτούντων άσυλο. Μεταξύ των άτυπων μεταναστών, οι άντρες που ερωτήθηκαν ήταν πιο πιθανό να αναφέρουν απουσία ψυχολογικής στήριξης από ό,τι οι γυναίκες: σχεδόν το 20% εξ αυτών ανέφερε ότι δεν μπορούσαν ποτέ ή σχεδόν ποτέ να έχουν πρόσβαση σε ψυχολογική στήριξη όταν τη χρειάζονταν. 13. Προέλευση της ψυχολογικής στήριξης για τους ερωτηθέντες που είπαν ότι μπορούσαν να βασίζονται σε μια τέτοια στήριξη όταν τη χρειάζονταν, ανά διοικητικό καθεστώς (%)* 100% 80% 60% 40% 20% 0% 27% 68% 22% Αιτούντες άσυλο (n=41) 77% 35% 12% 2% 7% 5% 7% Άτυποι μετανάστες (n=43) *Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. Οικογένεια Φίλοι, συμπατριώτες Κοινωνικοί λειτουργοί Επαγγελματίες υγείας Τόσο για τους άτυπους μετανάστες όσο και για τους αιτούντες άσυλο, η ψυχολογική στήριξη προερχόταν κυρίως από φίλους ή συμπατριώτες (για το 68% των αιτούντων άσυλο και το 77% των άτυπων μεταναστών που έκαναν χρήση αυτού του είδους στήριξης). Τα μέλη της οικογένειας αναφέρθηκαν μόνο από το 27% και το 35% των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών αντίστοιχα, λόγω του ότι πολλοί μετανάστες είχαν χωριστεί από την οικογένειά τους ως αποτέλεσμα της μετανάστευσής τους. Οι κοινωνικοί λειτουργοί έπαιξαν ρόλο στην παροχή ψυχολογικής στήριξης για το 22% των αιτούντων άσυλο και το 12% των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν. Αυτά τα ευρήματα πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή ωστόσο, καθώς οι ερευνητές προέρχονταν από την ΚΙΣΑ που παρέχει κοινωνική συμβουλευτική και μπορεί να συμπεριέλαβαν στη συνέντευξη αιτούντες άσυλο και άτυπους μετανάστες που σύχναζαν στην οργάνωση. Είναι πιθανό οι πιο απομονωμένοι μετανάστες που δεν τύγχαναν μιας τέτοιας στήριξης να μη συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα. Η προσφυγή σε επαγγελματίες υγείας, και συγκεκριμένα σε επαγγελματίες ψυχολογικής υγείας, για ψυχολογική στήριξη, ήταν μηδαμινή: μόνο ένας αιτών άσυλο και ένας άτυπος μετανάστης είπαν ότι μπορούσαν να βασίζονται σε επαγγελματίες υγείας όταν χρειάζονταν στήριξη. Άλλο 76 Για το ζήτημα αυτό βλ. την πρόσφατη έρευνα που διεξήχθη συγκεκριμένα μεταξύ των άτυπων μεταναστών στο Μιλάνο Devillanova C., Social networks, information and healthcare utilisation: evidence from undocumented immigrants in Milan, J Health Econ 2008, 27: ).

44 42 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 2. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ 14. Κατανομή ανά τύπο κατοικίας, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες 7% 2% 6% 4% 4% Δικό τους διαμέρισμα ή σπίτι Χώρος εργασίας 89 % 86% Δωρεάν διαμονή Επισφαλής κατοικία: εγκαταλελειμμένο κτήριο, ξενοδοχείο, στο δρόμο Ο τύπος κατοικίας των ερωτηθέντων δεν διέφερε σημαντικά μεταξύ των άτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο. Σχεδόν το 90% των αιτούντων άσυλο και το 86% των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη ζούσαν σε δικό τους ενοικιαζόμενο διαμέρισμα ή σπίτι κατά τη στιγμή της συνέντευξης. Μόνο τέσσερις ερωτηθέντες διέμεναν δωρεάν στην οικογένειά τους ή στους φίλους τους (7%), ένας εργαζόμενος διέμενε στον εργοδότη του, και ένας έμενε σε δωμάτιο ξενοδοχείου τη στιγμή της συνέντευξης. Η κατάσταση δύο ερωτηθέντων ήταν εξαιρετικά επισφαλής: ένας κοιμόταν σε εγκαταλελειμμένα κτήρια και ο άλλος κοιμόταν στο δρόμο. Φαίνεται ότι, όπως οι άτυποι μετανάστες, και οι αιτούντες άσυλο έχουν πολύ κακή πρόσβαση σε στέγαση. Το μοναδικό κέντρο υποδοχής για αιτούντες άσυλο έχει πολύ μικρή δυναμικότητα και δεν δέχεται μεμονωμένους άντρες. 77 Συνεπώς, τόσο οι αιτούντες άσυλο όσο και οι άτυποι μετανάστες πρέπει να βρουν μόνοι τους κατοικία. 15. Άτομα με τα οποία οι ερωτηθέντες συγκατοικούν, ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Μόνοι τους (με ή χωρίς δικά τους παιδιά) Σύντροφο Φίλους / συμπατριώτες Άλλα μέλη της οικογένειας Άλλο 0% 4% 7% 12% 12% 19% 24% 22% 57% 65% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Άτυποι μετανάστες Αιτούντες άσυλο * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. Οι ερωτηθέντες συγκατοικούσαν συνήθως με φίλους ή συμπατριώτες (το 57% των αιτούντων άσυλο και το 65% των άτυπων μεταναστών). Συνολικά, μόνο το 37% των αιτούντων άσυλο και το 25% των άτυπων μεταναστών ζούσαν μόνοι τους ή με τον πυρήνα της οικογένειάς τους -παιδιά και/ή σύντροφος- την περίοδο της συνέντευξης, κυρίως όσοι ζούσαν στην Κύπρο το μεγαλύτερο διάστημα (δεν υπήρχε σημαντική διαφορά μεταξύ αντρών και γυναικών). Μια ανάλυση του καθεστώτος κατοικίας των αιτούντων άσυλο αποκάλυψε ανησυχητικά αποτελέσματα: το 35% ένιωθε ότι ζούσε σε επισφαλείς συνθήκες, συμπεριλαμβανομένων και όσων νοίκιαζαν το δικό τους διαμέρισμα ή σπίτι. Επιπλέον, ακόμη και οι πιο ευάλωτοι αιτούντες άσυλο δεν φαίνεται να λαμβάνουν την απαραίτητη προστασία και πρόσβαση σε βασικές ανάγκες. Η παρακάτω μαρτυρία από μια γυναίκα που διαγνώστηκε ως θετική στον ιό του HIV και έκανε έφεση κατά της απόφασης ασύλου στο Ανώτατο Δικαστήριο είναι αποκαλυπτική: Κατά την περίοδο της συνέντευξης, δεν είχε κάποια πηγή εισοδήματος ούτε δικαίωμα κρατικής ενίσχυσης, καθώς δεν είχε νομικό καθεστώς εν αναμονή της απόφασης του Ανώτατου Δικαστηρίου. Κοιμόταν σε φίλους ή αλλού μέχρι που άρχιζαν να της ζητούν 77 Jeanine HENNIS-PLASSCHAERT στην Έκθεση της αντιπροσωπείας της επιτροπής LIBE για την επίσκεψη στην Κύπρο (25 με 27 Μαΐου 2008), Βρυξέλλες, 22 Ιουλίου 2008, σελ. 5

45 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 43 χρήματα. Ανέφερε ότι συνήθως δεν μπορούσε να μείνει περισσότερο από ένα μήνα σε ένα μέρος: «Δεν έχω τίποτα... δεν έφαγα τίποτα για 2 μέρες και έτσι όταν πήρα τα χάπια μου [αντιρετροϊική θεραπεία] ζαλίστηκα». (Γυναίκα αιτών άσυλο από το Καμερούν, 32 χρονών.) Το καθεστώς κατοικίας των άτυπων μεταναστών ήταν ακόμη πιο ανησυχητικό. Σχεδόν οι μισοί ένιωθαν ότι η παρούσα κατοικία τους ήταν ανασφαλής και δεν προσέφερε μακροπρόθεσμη λύση, παρά το γεγονός ότι, κατά μέσο όρο, ζούσαν στην Κύπρο για πολλά χρόνια. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι άτυποι μετανάστες αντιμετωπίζουν πολλά εμπόδια όταν προσπαθούν να βρουν μια αξιοπρεπή κατοικία, συμπεριλαμβανομένης της έλλειψης επίσημων εγγράφων που αποδεικνύουν το μέρος διαμονής ή το εισόδημα, διακρίσεων και προσβλητικών πρακτικών από τους ιδιοκτήτες, απουσία δικαιωμάτων κοινωνικής στέγασης και κοινωνικού δικτύου και του φόβου καταγγελίας στις Αρχές 78. Μόνο το 35% των ερωτηθέντων αξιολόγησε τις συνθήκες διαμονής του θετικά το 47% τις θεώρησε καλές και το 18% κακές έως πολύ κακές, χωρίς σημαντική διαφορά μεταξύ των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών. Ωστόσο, όταν τους ζητήθηκε να περιγράψουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν με τη στέγασή τους, το 87% των ερωτηθέντων ανάφερε τουλάχιστον ένα πρόβλημα και το 65% ανέφερε αρκετά ζητήματα. 16. Προβλήματα που προκύπτουν στην κατοικία, ανά διοικητικό καθεστώς (%) * Προβλήματα σχετικά με την έλλειψη σημαντικών εγκαταστάσεων και υπηρεσιών στην κατοικία (ένα ή περισσότερα προβλήματα) 57% 69% Προβλήματα σχετικά με ανθυγιεινές συνθήκες ή επικίνδυνες εγκαταστάσεις στην κατοικία (ένα ή περισσότερα) 47% 57% Προβλήματα σχετικά με συνωστισμό και έλλειψη ιδιωτικού χώρου 32% 53% Άτυποι μετανάστες 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Αιτούντες άσυλο * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνουν το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. Τα προβλήματα που αναφέρθηκαν ήταν πολυάριθμα. Για να διευκολυνθούμε στην ανάλυση, τοποθετήθηκαν σε 3 κατηγορίες: συνωστισμός και έλλειψη ιδιωτικού χώρου, απουσία πρωτευόντων εγκαταστάσεων στην κατοικία και, τέλος, προβλήματα λόγω ανθυγιεινών και επικίνδυνων συνθηκών στην κατοικία. Εάν οι ερωτηθέντες ανέφεραν πολλά προβλήματα στην ίδια κατηγορία, καταχωρούνταν ως ένα. Αυτό ήταν στην πράξη το πιο συχνό φαινόμενο. Προβλήματα σχετικά με την απουσία πρωτευόντων εγκαταστάσεων αναφέρθηκαν από σχεδόν το 70% των αιτούντων άσυλο και το 57% των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη: συνολικά, το 50% των κατοικιών δεν είχε εξαερισμό, το 38% δεν είχε κεντρική θέρμανση, το 11% δεν είχε πρόσβαση σε πλήρως λειτουργούντες τουαλέτες ή μπάνιο, άλλοι δεν είχαν πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό (δύο ερωτηθέντες), ή ηλεκτρισμό (ένας ερωτηθείς) και ένας άλλος ερωτηθείς δεν είχε παράθυρα στην κατοικία του. Επιπλέον, το 57% των αιτούντων άσυλο και το 47% των άτυπων μεταναστών δήλωσε ότι μένει σε ανθυγιεινές ή επικίνδυνες κατοικίες: το 40% των αιτούντων άσυλο ανέφερε την παρουσία παρασίτων και επιβλαβών ζώων, το 19% περιέγραψε κακές και επικίνδυνες εγκαταστάσεις και το 17% έκανε παράπονα για ζημιές και υγρασία. Ο συνωστισμός αποτελούσε πρόβλημα για σχεδόν το ένα τρίτο των αιτούντων άσυλο και για περισσότερους από τους μισούς άτυπους μετανάστες που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη. Η περιγραφή που δόθηκε από ένα από τους άτυπους μετανάστες σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης, επιβεβαιώνει τα παραπάνω δεδομένα: Το διαμέρισμα που νοίκιαζε επρόκειτο να κατεδαφιστεί. Όταν εγκαταστάθηκε, ανακάλυψε ένα βρόμικο διαμέρισμα με σκουπίδια από τους προηγούμενους ενοίκους, 78 Γιατροί του Κόσμου, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Σεπτέμβριος 2009, σελ. 59

46 44 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου κατάφυτη βλάστηση, ψόφιες γάτες, χαλασμένο πλυντήριο και τοίχους με υγρασία. Ισχυρίστηκε ότι οι δημοτικές Αρχές είχαν ειδοποιηθεί, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Το ενοίκιο είναι 500 ευρώ και εκεί έμεναν εννέα άτομα: «Είμαστε πάρα πολλοί, αλλά δεν έχουμε λεφτά». (Άντρας άτυπος μετανάστης από την Ινδία, που μένει στην Κύπρο επτά χρόνια.) Αυτές οι άθλιες, ανθυγιεινές και επικίνδυνες συνθήκες διαβίωσης μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, ειδικά για τους πιο ευάλωτους. Η μαρτυρία από μια γυναίκα αιτούντα άσυλο που προσεβλήθη από τον ιό της Ηπατίτιδας B είναι αποκαλυπτική. Βρίσκεται στην Κύπρο για τέσσερα χρόνια και μοιράζεται ένα διαμέρισμα με μια άλλη γυναίκα μετανάστη. Έκανε λόγο για μη ικανοποιητικές και μη ασφαλείς συνθήκες διαβίωσης. Για παράδειγμα, μετά βίας καταφέρνουν να πληρώσουν το λογαριασμό του ηλεκτρικού και έτσι δεν ζεσταίνουν το νερό, ενώ δεν υπάρχει και κλιματισμός. 3. ΠΗΓΕΣ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Πηγές εισοδήματος Οι αιτούντες άσυλο δεν επιτρέπεται να εργαστούν στην Κύπρο για έξι μήνες μετά την υποβολή του αιτήματος για άσυλο. 17. Πηγές εισοδήματος ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Αιτούντες άσυλο 4% 22% 17% 43% 48% Επιδόματα Αμειβόμεν η εργασία ή δραστηριότητα Άτυποι μετανάστες 0% 2% 31% 20% 84% Βοήθεια από συγγενείς/ φίλους / οργαν ώσεις Δαν εισμός Άλλο 0% 20% 40% 60% 80% 100% * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνοει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Στο δείγμα μας, σχεδόν οι μισοί από τους αιτούντες άσυλο που ερωτήθηκαν (48%), εργάζονταν. Ωστόσο, σχεδόν το ένα τέταρτο αυτών των εργαζομένων αιτούντων άσυλο βασιζόταν επίσης σε επικουρική πηγή εισοδήματος, συνήθως βοήθεια από κάποιο τρίτο, κάτι που αποτελεί ένδειξη ότι έχουν πολύ χαμηλές απολαβές ή ασταθή δουλειά. Πράγματι, το 84% των εργαζομένων αιτούντων άσυλο δήλωσε ότι η δουλειά τους ήταν επισφαλής. Μεγαλύτερο ποσοστό αντρών θεώρησε ότι η δουλειά τους ήταν επισφαλής (93%) από ό,τι οι γυναίκες (73%). Μεταξύ των αιτούντων άσυλο, το 43% βασιζόταν στην Πρόνοια ως πηγή εισοδήματος. Το 75% εξ αυτών βασιζόταν αποκλειστικά στην Πρόνοια, κάτι που δεν υπερβαίνει τα 650 για τον άγαμο. Ελαφρώς περισσότεροι άντρες βασίζονταν σε κοινωνικά επιδόματα (47%) από ό,τι οι γυναίκες (35%). Η ΚΙΣΑ και άλλοι ΜΚΟ έχουν καταγγείλει το γεγονός ότι η αποτελεσματική πρόσβαση σε επιδόματα είναι περίπλοκη και δεν είναι εξασφαλισμένη για όλους τους αιτούντες άσυλο. Μεταξύ των αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη δεν παρατηρήθηκαν περιπτώσεις συνύπαρξης εργασίας και επιδομάτων. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, η βοήθεια από κάποιο τρίτο ή ο δανεισμός αναφέρονταν ως επιπλέον πηγή εισοδήματος της δουλειάς ή των κοινωνικών επιδομάτων.

47 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 45 ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Η πλειονότητα των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη εργάζονταν (84%). Το ένα τρίτο εξ αυτών βασιζόταν ακόμη σε κάποια άλλη πηγή εισόδηματος -βοήθεια από κάποιο τρίτο ή από δανεισμό- για να εξασφαλίσουν ένα ελάχιστο και ασφαλές εισόδημα. Πράγματι, για τους ίδιους λόγους με τους αιτούντες άσυλο, το 83% των εργαζόμενων άτυπων μεταναστών δήλωσε ότι βίωνε εργασιακή ανασφάλεια. Οι άντρες στο δείγμα μας επηρεάζονταν και πάλι περισσότερο από τις γυναίκες. Πολλές έρευνες τονίζουν την αστάθεια και την ανασφάλεια των εργασιακών συνθηκών των μεταναστών στην Ευρώπη: είναι οι πρώτοι που χάνουν τις δουλειές τους σε περιόδους οικονομικής κρίσης. Όσοι δεν εργάζονταν, λάμβαναν βοήθεια από κάποιο τρίτο και/ή αναγκάζονταν να δανείζονται χρήματα. Τομέας δραστηριότητας Στην Κύπρο, οι αιτούντες άσυλο έχουν περιορισμένη πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Η αρχική κυβερνητική πολιτική, που περιόριζε την πρόσβαση των αιτούντων άσυλο στην εργασία μόνο στον αγροτικό και γεωργικό τομέα, κρίθηκε παράνομη και προϊόν διακρίσεων από τη διαμεσολαβητή 79 και από αρκετές ΜΚΟ. Αυτό οδήγησε στην απόφαση της 2/10/2008 που αφορούσε τη διεύρυνση σε τομείς πέραν της αγροτικής και γεωργικής βιομηχανίας. Όλοι αυτοί οι τομείς αφορούν χαμηλόμισθες και μη εξειδικευμένες εργασίες 80. Παρά την απόφαση αυτή, όπως αναφέρεται από ΜΚΟ, τα γραφεία ευρέσεως εργασίας, βασιζόμενα στο γεγονός ότι η απόφαση για τη διεύρυνση των τομέων εργασίας δίνει στα γραφεία αυτά τη διακριτική ευχέρεια στην εφαρμογή της, συνεχίζουν να προσφέρουν στους αιτούντες άσυλο δουλειές μόνο στη γεωργική βιομηχανία. Ακόμη και στην περίπτωση που οι αιτούντες άσυλο καταφέρνουν να βρουν μόνοι τους δουλειά σε τομέα που θεωρητικά έχουν πρόσβαση, τα γραφεία ευρέσεως εργασίας χρησιμοποιούν τη διακριτική επιρροή τους αρνούμενα να εγκρίνουν τις εργασιακές συμβάσεις σε οποιοδήποτε τομέα πέραν της γεωργικής και αγροτικής βιομηχανίας. Το γεγονός αυτό μειώνει συνεπώς τις πιθανότητες που έχουν οι αιτούντες άσυλο για εξεύρεση εργασίας. Στην πράξη, μεταξύ των εργαζομένων αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στην έρευνα, ένα ποσοστό μικρότερο του 4% απασχολείτο στον αγροτικό τομέα. Αυτό το πολύ μικρό ποσοστό είναι πιθανώς το αποτέλεσμα της περιοριστικής εργασιακής πολιτικής που ακολουθείται από τα γραφεία ευρέσεως εργασίας. Ένας άλλος λόγος είναι ίσως το γεγονός ότι η πλειονότητα των συνεντεύξεων διεξήχθη σε αιτούντες άσυλο που ζουν στη Λευκωσία και τη Λεμεσό, δηλαδή σε πόλεις. Ίσως να συνδέεται και με μια κάποια απόσταση που υπάρχει μεταξύ τού τι ορίζει ο νόμος και την πραγματικότητα της αγοράς εργασίας για τους αιτούντες άσυλο. Σε κάθε περίπτωση, οι αιτούντες άσυλο που ερωτήθηκαν αναγκάζονταν να εργάζονται εκτός του νομικού πλαισίου και συνεπώς δεν επωφελούνταν από την κοινωνική ασφάλιση ούτε είχαν κάποια προστασία από εκμετάλλευση 81. Επιπλέον, οι νομικές διατάξεις που περιορίζουν τους τομείς στους οποίους μπορούν να εργαστούν οι αιτούντες άσυλο δεν λαμβάνουν υπόψη συγκεκριμένες περιπτώσεις: κάποιοι μπορεί να αδυνατούν να εργαστούν στο γεωργικό τομέα λόγω προβλημάτων υγείας ή λόγω του ότι είναι υπεύθυνοι της φροντίδας εξαρτώμενου μέλους (παιδί με ειδικές ανάγκες ή άρρωστο, για παράδειγμα), όπως στην ακόλουθη περίπτωση: Μια γυναίκα από το Λίβανο που προσπαθεί να της χορηγηθεί άσυλο στην Κύπρο για επτά χρόνια, εξήγησε σε μια συνέντευξη ότι η κόρη της έχει χάσει και τα δύο χέρια της από ισραηλινή αεροπορική επίθεση το Προσπαθούσε να βρει δουλειά αλλά, καθώς οι αιτούντες άσυλο απασχολούνται μόνο στον αγροτικό τομέα, όλες οι ευκαιρίες ήταν σε σημαντική απόσταση από το σπίτι της. Κανείς δεν έλαβε υπόψη το 79 Έκθεση της Αρχής Ισότητας αναφορικά με τους Περιορισμούς στο Δικαίωμα Απασχόλησης των Αιτούντων Άσυλο. Λευκωσία. 21 Δεκεμβρίου Μετά την περίοδο των 6 μηνών, οι αιτούντες άσυλο έχουν πρόσβαση στους ακόλουθους τομείς εργασίας: γεωργία (εργάτες), ζωοτεχνία (εργάτες), αλιεία (εργάτες), κατασκευή (εργάτες χορτονομικής παραγωγής), διαχείριση αποβλήτων (εργάτες), χονδρεμπόριο-επισκευές (εργάτες σε πρατήριο βενζίνης και πλυντήριο αυτοκινήτων και χειριστές φορτίων στο χονδρεμπόριο), καθαριστές κτηρίων και εξωτερικών χώρων, διανεμητές διαφημιστικού και ενημερωτικού υλικού καθώς και φαγητού ( 81 Παρόλα αυτά, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ακόμη και οι μετανάστες που έχουν νόμιμη εργασιακή σύμβαση συνεχίζουν να είναι ευάλωτοι στην εκμετάλλευση και σε άθλιες συνθήκες εργασίας.

48 46 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου γεγονός ότι η κόρη της με ειδικές ανάγκες ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την ίδια και δεν μπορούσε να μείνει μόνη της ούτε για το συντομότερο χρονικό διάστημα. Δεν υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ των τομέων δραστηριότητας στους οποίους απασχολούνται οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν. Συνεπώς, στο επόμενο γράφημα περιλαμβάνονται όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από το διοικητικό τους καθεστώς. Ωστόσο, υπάρχει σημαντική διαφορά στους τομείς δραστηριότητας στους οποίους απασχολούνται οι άντρες και οι γυναίκες. 18. Τομείς δραστηριότητας όπου απασχολούνται οι ερωτηθέντες, ανά φύλο (%)* Οικιακοί βοηθοί 0% 33% 67% Εργάτες στον κατασκευαστικό τομέα 3% 22% 41% Κηπουρική, εργασίες συντήρησης Καθαρισμός εργοστασίων, εταιρειών, ξενοδοχείων Γεωργία 0% 3% 13% 12% 15% 9% 10% 18% 26% Σύνολο εργαζομένων (n=67) Γυναίκες εργαζόμενοι (n=33) Άντρες εργαζόμενοι (n=34) Άλλο 31% 36% 26% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% *Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής - ορισμένοι από τους εργαζόμενους απασχολούνταν σε αρκετούς τομείς την περίοδο της συνέντευξης. Τα ποσοστά αναφέρονται στον αριθμό των ερωτηθέντων. * Το «Άλλο» περιλαμβάνει εργασία σε εστιατόρια (6%), πώληση προϊόντων στο δρόμο (4%), σε μέσα μαζικής μεταφοράς κτλ. Οι γυναίκες ερωτηθέντες ήταν κυρίως οικιακοί βοηθοί (67%), ειδικά από τη Σρι Λάνκα και τις Φιλιππίνες. Είναι γνωστό ότι οι μισθοί που δίδονται στους μετανάστες οικιακούς βοηθούς είναι πολύ χαμηλοί. Ο μέσος μισθός ενός οικιακού βοηθού είναι περίπου 450 το μήνα 82. Συνεπώς, αυτές οι γυναίκες βρίσκονται σε επισφαλή θέση. Το ένα τέταρτο των γυναικών απασχολείτο σε διάφορες δουλειές. Ορισμένες εργάζονταν ως καθαρίστριες σε εταιρείες (15%), και σε διάφορους άλλους τομείς, συμπεριλαμβανομένων των τομέων όπου χρειάζεται εξειδίκευση: μία γυναίκα εργαζόταν ως γραμματέας και μία άλλη ως δασκάλα. Το 41% των αντρών εργαζόταν στον κατασκευαστικό τομέα και το 26% σε κηπουρικές εργασίες ή εργασίες συντήρησης, ορισμένες φορές για μεμονωμένους ιδιώτες. Το 21% των αντρών απασχολείτο σε διάφορες δουλειές. Συνθήκες εργασίας 19. Ποσοστό των εργαζομένων που δουλεύουν συχνά περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα, ανά φύλο (%) 90% 75% 60% 45% 30% 15% 0% 26% 9% 18% 50% 48% 49% Άντρες εργαζόμενοι (n=34) Γυναίκες εργαζόμενες Σύνολο εργαζομένων Εργάζονται περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα αρκετές φορές το μήνα Εργάζονται περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα κάθε μέρα 82 Για λόγους σύγκρισης, ένας υπάλληλος σε κατάστημα πληρώνεται κατά μέσο όρο 880, που αποτελεί τον κατώτατο μισθό.

49 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 47 Πέραν των επισφαλών εργασιακών συνθηκών (βλ. πάνω), σχεδόν το 70% των εργαζομένων ερωτηθέντων δήλωσε ότι εργάζεται συχνά περισσότερες από δέκα ώρες την ημέρα και σχεδόν οι μισοί εργάζονται περισσότερες από δέκα ώρες, από ορισμένες φορές την εβδομάδα έως κάθε μέρα. Τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες εργάζονταν σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες, ανεξάρτητα από το καθεστώς τους και χωρίς σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Οι ερωτηθέντες που εργάζονταν ως καθαριστές και στον αγροτικό τομέα ήταν οι πιο εκτεθειμένοι σε πολλές ώρες εργασίας: το 75% και το 71% εξ αυτών αντίστοιχα δούλευε για περισσότερες από 10 ώρες ημερησίως ή αρκετές φορές την εβδομάδα. Η ακόλουθη μαρτυρία ενός άτυπου μετανάστη σχετικά με τις εργασιακές συνθήκες είναι αρκετά διαφωτιστική. Ο M.M. ήρθε στην Κύπρο με βίζα εργασίας. Δούλευε 18 ώρες την ημέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα. Εάν ήταν άρρωστος, ο εργοδότης του δεν του έδινε άδεια. «Δεν υπήρχε χρόνος για γιατρούς, έπρεπε να συνεχίσουμε να δουλεύουμε», είπε. Η μόνη θεραπεία που του παρεχόταν ήταν παυσίπονα. «Ορισμένοι εργοδότες δεν θέλουν να ξοδεύουν χρήματα για αυτά, πρέπει να δουλεύεις χωρίς ξεκούραση». Υπέφερε από μερική αναπηρία. Καθώς έκανε επίσημη καταγγελία, έφυγε από εκεί και του επιτράπηκε να βρει άλλο εργοδότη. Δυστυχώς δεν κατάφερε να βρει άλλο εργοδότη πρόθυμο να του ανανεώσει την άδεια εργασίας και έτσι μετατράπηκε σε άτυπο μετανάστη. Δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Ινδία, οπότε ζήτησε άσυλο. Λόγω των προβλημάτων υγείας που είχε, δεν μπορούσε να συνεχίσει να δουλεύει στον αγροτικό τομέα: «Έμεινε εκεί για 4 μήνες αυτοί [οι εργάτες] ζουν σκυλίσια ζωή, δουλεύουν 15 ώρες, ανεξάρτητα από το τι λέει το συμβόλαιό τους». Φαίνεται ότι οι δύσκολες συνθήκες εργασίας που περιγράφονται εδώ δεν σχετίζονται συγκεκριμένα με το καθεστώς του μετανάστη. Στη μαρτυρία αυτή, ο περιγράφων έπεσε καθαρά θύμα εκμετάλλευσης, ανεξάρτητα από το νομικό του καθεστώς. Αυτό αποτελεί ένα γνωστό φαινόμενο στην Κύπρο. 20. Εργαζόμενοι που πιστεύουν ότι ή δεν ξέρουν κατά πόσο η δουλειά τους μπορεί να τους εκθέτει σε ατυχήματα ή να επηρεάζει την υγεία τους, ανά τομέα δραστηριότητας (%) ΣΥΝΟΛΟ 53% 20% Οικιακοί βοηθοί Εργάτες στον κατασκευαστικό τομέα 48% 64% 29% 29% Εργασίες συντήρησης και κηπουρική 22% Καθαρισμός εργοστασίων, εταιρειών, ξενοδοχείων Γεωργία 75% 86% 13% Άλλο 43% 24% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Δουλειά επιρρεπής σε εργατικά ατυχήματα ή που οδηγεί σε προβλήματα υγείας Δεν γνωρίζει εάν οι συνθήκες εργασίας μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην υγεία Οι εργαζόμενοι σε τομείς δραστηριότητας με πολύ δύσκολες συνθήκες εργασίας (πολύωρες μέρες εργασίας) ήταν και αυτοί που αντιμετώπιζαν το μεγαλύτερο κίνδυνο εργατικού ατυχήματος ή ένιωθαν ότι η δουλειά τους θα μπορούσε να επηρεάσει δυσμενώς την υγεία τους. Κάτι τέτοιο ίσχυε για το 86% όσων δούλευαν στον αγροτικό τομέα και το 75% όσων δούλευαν ως καθαριστές σε εταιρείες. Ωστόσο, οι εργαζόμενοι σε όλους τους υπόλοιπους τομείς δραστηριοτήτων ένιωθαν το ίδιο. Συνολικά, περισσότεροι από τους μισούς εργαζόμενους που ερωτήθηκαν ένιωθαν ότι η υγεία τους θα μπορούσε να επηρεαστεί αρνητικά από τις συνθήκες στις οποίες εργάζονταν ή ότι διακινδύνευαν κάποιο ατύχημα στον εργασιακό χώρο.

50 48 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου IV. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ 1. ΕΚΤΙΜΩΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η εκτιμώμενη κατάσταση της υγείας ενός πληθυσμού αποτελεί υποκειμενικό παράγοντα, παρόλα αυτά οι περισσότερες έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει σαφής συσχέτιση με ιατρικούς δείκτες υγείας, αν και όχι απαραίτητα σε ατομικό επίπεδο Γενική, σωματική και ψυχολογική κατάσταση της υγείας των ερωτηθένυων, σύμφωνα με εκτίμηση των ιδίων, ανά διοικητικό καθεστώς (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 63% 61% 65% 57% 17% 11% 35% 20% 24% 4% Άτυποι Αιτούντες άσυλο Αιτούντες άσυλο μετανάστες 37% 6% Άτυποι μετανάστες 20% 22% 30% 50% Αιτούντες άσυλο 47% 31% Άτυποι μετανάστες Εκτίμηση Γενικής Υγείας Εκτίμηση Σωματικής Υγείας Εκτίμηση Ψυχολογικής Υγείας Κακή και πολύ κακή Μέτρια Πολύ καλή και καλή Εκτίμηση των ίδιων των ερωτηθέντων για τη γενική και σωματική τους υγεία Υπάρχει ξεκάθαρη σύνδεση μεταξύ του πώς έκριναν οι ερωτηθέντες τη σωματικής τους υγεία και του πώς έκριναν τη γενικότερη υγεία τους (δηλ. οι ερωτηθέντες που έκριναν τη γενικότερη υγεία του ότι είναι κακή ή πολύ κακή, έδιναν τις περισσότερες φορές την ίδια απάντηση και για τη σωματική τους υγεία, και το αντίθετο). Τα ευρήματα σχετικά με την εκτίμηση των ίδιων των μεταναστών για την κατάσταση της υγείας τους είναι ανησυχητικά, ειδικά δεδομένου του νεαρού της ηλικίας του πληθυσμού αυτού. Λιγότεροι από το 63% των αιτούντων άσυλο και το 61% των άτυπων μεταναστών θεώρησαν ότι η γενική κατάσταση της υγείας τους είναι από καλή έως πολύ καλή. Οι διαθέσιμες στατιστικές για την εκτίμηση της κατάστασης της υγείας των ίδιων των Κυπρίων είναι σημαντικά διαφορετικές: μεταξύ των Κυπρίων ηλικίας 25 με 44 χρονών, σχεδόν το 90% θεώρησε το 2009 ότι η γενική κατάσταση της υγείας του είναι από καλή έως πολύ καλή 84. Περισσότεροι από το 20% των αιτούντων άσυλο δήλωσαν ότι είναι σε κακή ή πολύ κακή γενική κατάσταση και το 24% σε κακή ή πολύ κακή κατάσταση σωματικής υγείας, ποσοστά που είναι πολύ ανησυχητικά. Οι αιτούντες άσυλο κατά μέσο όρο κρίνουν τη γενική και σωματική κατάσταση της υγείας τους πιο αρνητικά από ό,τι οι άτυποι μετανάστες. Το 4% των άτυπων μεταναστών θεώρησε ότι η γενική κατάσταση της υγείας του είναι κακή ή πολύ κακή. Το ποσοστό των Κυπρίων πολιτών στις ίδιες ηλικιακές ομάδες είναι μόνο 1% με 2%. Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των κακών συνθηκών διαβίωσης, δηλαδή των συνθηκών στέγασης και εργασίας, των μεταναστών που ερωτήθηκαν και της κακής εκτιμώμενης γενικής και σωματικής κατάστασης της υγείας τους. Συνεπώς, το 44% αυτών που έκριναν τις συνθήκες στέγασής τους ως κακές ή πολύ κακές, αξιολόγησαν ως κακή ή πολύ κακή τη γενική κατάσταση 83 Kaplan G.A, Goldberg D.E., Everson S.A et al., The perceived health status and morbidity and mortality: evidence from the Kuopio ischaemic heart disease risk factor study, Int J Epidemiology 1996, 25: DeSalvo K.B, Bloser N., Reynolds K., He J., Muntner P. Mortality prediction with a single general self-rated health question a meta-analysis, J. Gen Internal Med 2005, 21: Τα ευρήματα της Eurostat δείχνουν ότι το 95.8% των Κυπρίων ηλικίας μεταξύ 24 και 34 χρονών θεωρούν ότι βρίσκονται σε καλή ή πολύ καλή γενική κατάσταση υγείας το ποσοστό αυτό είναι 87.4% για τις ηλικίες από 35 έως 44 χρονών.

51 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 49 της σωματικής τους υγείας, έναντι μόνο 8% όσων έκριναν τις συνθήκες στέγασής τους ως καλές ή πολύ καλές 85. Παρομοίως, οι εργαζόμενοι που ένιωθαν ότι η δουλειά επηρεάζει ή μπορεί να επηρεάζει την υγεία τους, ήταν λιγότερο πιθανό να κρίνουν την κατάσταση της υγείας τους ως καλή ή πολύ καλή σε σχέση με τους εργαζόμενους που νιώθουν ότι δουλεύουν σε ασφαλείς συνθήκες. Εκτίμηση των ίδιων των ερωτηθέντων για την ψυχολογική τους υγεία Η εκτίμηση των ίδιων των ερωτηθέντων για την κατάσταση της ψυχολογικής τους υγείας είναι εξαιρετικά ανησυχητική: οι μισοί από τους αιτούντες άσυλο και σχεδόν το ένα τρίτο των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στην έρευνα, δήλωσαν ότι βρίσκονται σε κακή ή πολύ κακή ψυχολογική κατάσταση. Από την άλλη, μόνο το 20% σχεδόν, τόσο των άτυπων μεταναστών όσο και των αιτούντων άσυλο, δήλωσαν ότι βρίσκονται σε καλή ή πολύ καλή κατάσταση ψυχολογικής υγείας. Η εμπειρία τους από τραυματικά γεγονότα και η έκθεσή τους σε βίαια περιστατικά στη χώρα προέλευσής τους, μπορεί να εξηγήσει εν μέρει αυτή τη συγκεκριμένη αδυναμία. Ωστόσο, οι συνθήκες διαβίωσης στη χώρα υποδοχής, όπως η οικονομική ανασφάλεια, οι συνθήκες στέγασης και εργασίας και η κοινωνική απομόνωση, μπορεί να είναι ένας επιπλέον παράγοντας που να συμβάλλει στη χαμηλή εκτιμώμενη ψυχολογική τους υγεία. Άλλοι παράγοντες συνδέονται με την ίδια τη μετανάστευση και την κακή κατάσταση των μεταναστών. Αυτοί περιλαμβάνουν την απόσταση από την οικογένειά τους και τα παιδιά τους και ιδιαίτερα την αβεβαιότητα για το μέλλον, την έλλειψη ασφάλειας και προστασίας λόγω της απουσίας πρόσβασης σε βασικά δικαιώματα και το φόβο σύλληψης. Όπως εξήγησε μία άτυπος μετανάστης: «Προσπάθησα να δημιουργήσω οικογένεια στην Κύπρο... Μπορείς να επιβιώσεις πιο εύκολα εδώ, αν και υπάρχουν δυσκολίες... Πιστεύω ότι κάποιος θα μας βοηθήσει...( ) Κλαίω τα βράδια... δεν είμαι τυχερή αλλά πρέπει να φανώ δυνατή για τους γιους μου». (Γυναίκα άτυπος μετανάστης από τις Φιλιππίνες, 39 χρονών, 10 χρόνια στην Κύπρο.) Η έλλειψη ψυχολογικής στήριξης και πρόσβασης σε επαγγελματίες ψυχολογικής υγείας πρέπει να τονισθεί σε αυτό το σημείο: το 28% των ερωτηθέντων που έκριναν την κατάσταση της ψυχολογικής τους υγείας ως κακή ή πολύ κακή, δήλωσαν ότι δεν μπορούν να βασίζονται σε κανένα για ψυχολογική στήριξη. Επιπλέον, σύμφωνα με πολλές έρευνες, υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της εκτιμώμενης σωματικής και ψυχολογικής υγείας, όπως φαίνεται από το επόμενο παράδειγμα μιας σοβαρά άρρωστης αιτούντος άσυλο, για την οποία η κατάσταση της υγείας της και οι δυσκολίες στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αποτελούν συνεχή πηγή άγχους: «Πιστεύω ότι δεν αντιμετωπίζουν την ασθένειά μου κατάλληλα... απλά περιμένω... έχω πολύ άγχος ( ) Πιστεύω ότι δεν έχω πλέον μέλλον...». (Γυναίκα αιτών άσυλο από τη Σομαλία, 24 χρονών, 4 χρόνια στην Κύπρο.) 2. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΛΥΨΗ Δικαιώματα στην υγειονομική κάλυψη Οι άτυποι μετανάστες δικαιούνται πρόσβαση μόνο στην επείγουσα περίθαλψη. Μόλις σταθεροποιηθεί η κατάσταση της υγείας τους, παίρνουν εξιτήριο ή αναγκάζονται να καταβάλουν το σύνολο του κόστους της περίθαλψής τους, ανεξαρτήτως εισοδήματος. Δεδομένης της έλλειψης δικαιωμάτων στην υγειονομική κάλυψη, δεν τους τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με την ενημέρωσή τους για τα δικαιώματα στην υγειονομική κάλυψη. 85 Βλ. Παράρτημα 2 σελ. 95, Πίνακας 3

52 50 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Οι αιτούντες άσυλο έχουν δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη σύμφωνα με τους ίδιους όρους όπως και οι ημεδαποί, εάν δεν έχουν επαρκείς οικονομικούς πόρους. Ωστόσο, οι αναιρεσίοντες δεν δικαιούνται υγειονομικής κάλυψης. Προκειμένου να έχουν πρόσβαση στο σύστημα υγείας χρειάζονται την «ιατρική κάρτα Α». Η έκδοση της κάρτας αυτής συνδέεται με τα κριτήρια επιλογής για παροχή επιδομάτων Ποσοστό των αιτούντων άσυλο που είναι κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α, ανάλογα με το στάδιο της διαδικασίας και την πηγή του εισοδήματος (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 54% 62% Όλοι οι αιτούντες άσυλο Αιτούντες άσυλο σε διοικητική διαδικασία 0% Αναιρεσίοντες της απόφασης ασύλου 82% Αιτούντες άσυλο που δικαιούνται επιδομάτων Συνολικά, μόνο στο 54% των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν είχε χορηγηθεί «ιατρική κάρτα Α». Αυτό αντιστοιχεί στο 62% των αιτούντων άσυλο σε πρώτο βαθμό και σε κανένα από τους αναιρεσίοντες. Μεταξύ των ερωτηθέντων που λαμβάνουν επιδόματα, το 18% (n=4) δεν ήταν κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α», και μεταξύ των τεσσάρων αυτών ερωτηθέντων, οι τρεις δεν γνώριζαν ότι τη δικαιούνταν. 23. Λόγοι που αναφέρθηκαν για το ότι δεν ήταν κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α (%) Λόγοι που αναφέρθηκαν για το ότι δεν ήταν κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α Αριθμός Δεν γνώριζαν για αυτό το δικαίωμα 10 Δεν γνώριζαν πώς να αποκτήσουν την κάρτα ή από ποιον να ζητήσουν βοήθεια 10 Απουσία εγγράφων/αδυναμία απόδειξης έλλειψης επαρκών πόρων 1 Άλλοι λόγοι* 5 Σύνολο ερωτηθέντων που δεν ήταν κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α 24 * Στο «άλλοι λόγοι»: τρεις είπαν οτι δεν τη χρειάζονταν καθώς δεν είχαν προβλήματα υγείας, ένας δήλωσε ότι φοβόταν να πλησιάσει τις Αρχές και ο τελευταίος επρόκειτο μόλις να κάνει αίτηση για την κάρτα αυτή. Είκοσι τέσσερις αιτούντες άσυλο δεν ήταν κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α»: το 42% εξ αυτών δήλωσε ότι δεν γνώριζαν τι ακριβώς ήταν αυτή η κάρτα και ότι τη δικαιούνταν, ένα άλλο 42% εξήγησε οτι δεν γνώριζε τι να κάνει για να αποκτήσει την κάρτα ή από ποιο να ζητήσει βοήθεια. Αυτοί οι δύο λόγοι αποτελούν ξεκάθαρη ένδειξη των αδυναμιών στην πληροφόρηση που παρέχεται στους αιτούντες άσυλο, μια κατάσταση που μπορεί να διαρκέσει για χρόνια (οι ερωτηθέντες που δεν ήταν κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» ζούσαν κατά μέσο όρο στην Κύπρο για 3,6 χρόνια). Γνώση των δικαιωμάτων στην υγειονομική κάλυψη Μόνο οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A» ερωτήθηκαν κατά πόσο γνώριζαν ότι αυτή η κάρτα τούς επέτρεπε να έχουν δωρεάν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Όλοι εκτός από ένα από τους 29 ερωτηθέντες που ήταν κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α», γνώριζαν για τα δικαιώματά τους. 86 Η περίοδος ισχύς της ιατρικής κάρτας ποικίλλει μεταξύ των αιτούντων άσυλο. Γενικά, μετά το πρώτο αίτημα για χορήγηση ασύλου λαμβάνουν μια κάρτα που ισχύει για έξι μήνες και που μπορεί έπειτα να ανανεωθεί. (βλ. νομική ανάλυση σελ. ).Όλοι οι αιτούντες άσυλο, ανεξάρτητα από το μέρος διαμονής τους, υποχρεούνται να μεταβαίνουν στο Υπουργείο Υγείας στη Λευκωσία για να ανανεώνουν τις κάρτες τους σε τακτική βάση.

53 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ: ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ Κρίνοντας πότε ένα πρόβλημα υγείας χρήζει ιατρικής γνωμάτευσης Από το δείγμα μας, 20 ερωτηθέντες είπαν ότι δεν αντιμετώπισαν ποτέ κάποιο πρόβλημα υγείας που να χρειαζόταν ιατρική γνωμάτευση από όταν ήρθαν στην Κύπρο: οι 12 ήταν αιτούντες άσυλο και οι οκτώ άτυποι μετανάστες. Το γεγονός ότι αυτοί οι ερωτηθέντες ζούσαν στην Κύπρο κατά μέσο όρο για περισσότερα από 3,5 χρόνια (μέχρι και 10) εγείρει ερωτήματα σχετικά με την εκτίμηση της υγείας τους: όντως οι ερωτηθέντες δεν αντιμετώπισαν κάποιο πρόβλημα υγείας που να έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης από όταν ήρθαν στην Κύπρο, ή ήταν επιφυλακτικοί να αναζητήσουν ιατρική περίθαλψη εάν μπορούσαν να το αποφύγουν; Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι τα τρία τέταρτα των ερωτηθέντων που απάντησαν ότι δεν αντιμετώπισαν ποτέ πρόβλημα υγείας που να χρειάστηκε ιατρικής γνωμάτευσης, δήλωσαν επίσης ότι περιόριζαν τις δραστηριότητές τους από το φόβο της σύλληψης. Από την άλλη, σχεδόν οι μισοί από όσους δήλωσαν ότι είχαν καταφύγει σε επαγγελματία υγείας, ήταν επίσης μεταξύ αυτών που ήταν λιγότερο πιθανό να περιορίζουν τις δραστηριότητές τους. Φαίνεται συνεπώς, ότι ο φόβος της σύλληψης μπορεί όντως να έχει επηρεάσει την απόφαση προσφυγής σε μονάδα υγειονομικής περίθαλψης σε περίπτωση προβλήματος υγείας. Αντιμετώπιση πρόσφατου προβλήματος υγείας Το παρακάτω γράφημα περιλαμβάνει μόνο ερωτηθέντες που αντιμετώπισαν πρόβλημα υγείας που θεώρησαν ότι έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης από όταν ήρθαν στην Κύπρο (n=83, 42 αιτούντες άσυλο και 41 άτυποι μετανάστες). 24. Αντιμετώπιση πρόσφατου προβλήματος υγείας ερωτηθέντων που έκριναν ότι το πρόβλημά τους έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης, ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Συμβουλεύτηκαν επαγγελματία υγείας Το αντιμετώπισαν οι ίδιοι ή δεν έκαναν τίποτα Συμβουλεύτηκαν φαρμακοποιό Συμβουλεύτηκαν γείτονα, φίλο, μέλος της οικογένειας Συμβουλεύτηκαν παραδοσιακό θεραπευτή Άλλο 13% 10% 17% 10% 12% 7% 7% 5% 10% 4% 5% 2% 30% 32% 29% 63% 61% 64% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Αιτούντες άσυλο Άτυποι μετανάστες Σύνολο ερωτηθέντων * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. * Τα ποσοστά αναφέρονται στους 83 ερωτηθέντες που θεώρησαν ότι αντιμετώπισαν ένα πρόβλημα υγείας που έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης τον προηγούμενο χρόνο στην Κύπρο: 42 αιτούντες άσυλο και 41 άτυποι μετανάστες. Οι διάφοροι τρόποι αντιμετώπισης του πιο πρόσφατου προβλήματος υγείας δεν διέφεραν σημαντικά ανά διοικητικό καθεστώς. Μόνο το 63% των ερωτηθέντων είχαν συμβουλευτεί ένα επαγγελματία υγείας (νοσοκόμο, γιατρό ή ειδικό) για το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους, και το ποσοστό αυτό πέφτει στο μισό εάν συμπεριλάβουμε όσους θεώρησαν ότι δεν αντιμετώπισαν προβλήματα υγείας από όταν έφτασαν στην Κύπρο. Αντιθέτως, περισσότεροι από ένας στους τρεις (37%) δεν συμβουλεύτηκαν κάποιο επαγγελματία υγείας στο πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας που αντιμετώπισαν. Αυτοί οι ερωτηθέντες αντιμετώπισαν το πρόβλημα μόνοι τους ή δεν

54 52 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου έκαναν τίποτα (30%), συμβουλεύτηκαν φαρμακοποιό (13%), γείτονα, φίλο ή μέλος της οικογένειας (10%) ή παραδοσιακό θεραπευτή (7%) Ποσοστό των αιτούντων άσυλο που συμβουλεύτηκε επαγγελματία υγείας μεταξύ αυτών που θεώρησε ότι είχαν κάποιο πρόβλημα υγείας που έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης, ανά καθεστώς υγειονομικής κάλυψης (κάτοχοι και μη κάτοχοι της ιατρικής κάρτας A) (%) * Το ποσοστό αναφέρεται σε αιτούντες άσυλο που θεώρησαν οτι είχαν κάποιο πρόβλημα υγείας τον προηγούμενο χρόνο που έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης (n=42) Για τους αιτούντες άσυλο, το γεγονός αν ήταν ή όχι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» και συνεπώς αν είχαν ή όχι το δικαίωμα δωρεάν πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, επηρέασε ξεκάθαρα την αντιπετώπιση του πρόσφατου προβλήματος υγείας τους. Πράγματι, οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A» ήταν σημαντικά πιο πιθανό να συμβουλευτούν έναν επαγγελματία υγείας (78%) από ό,τι οι μη κάτοχοι της κάρτας (43%). Επιπλέον, έχει αποδειχτεί από προηγούμενες έρευνες ότι η αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αυξάνει την πιθανότητα αναζήτησης γνωμάτευσης από επαγγελματία υγείας σε περίπτωση ασθένειας 88. Ιατρική μονάδα που επισκέφτηκαν Στο τμήμα που είναι αφιερωμένο στην επίσκεψη σε ιατρική μονάδα κατά το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας που αντιμετώπισαν, λαμβάνονται υπόψη μόνο ερωτηθέντες που συμβουλεύτηκαν κάποιο επαγγελματία υγείας κατά το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους (n=50, 28 αιτούντες άσυλο και 22 άτυποι μετανάστες). 26. Υπηρεσίες τις οποίες επισκέφθηκαν κατά το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους, ανά διοικητικό καθεστώς (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 100% 75% 50% 25% 0% 81% 50% 59% 39% 18% 31% 7% 12% 12% 15% 4% 0% Αιτούντες άσυλο (n=28) 78% Κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α Άτυποι μετανάστες (n=22) Σύνολο ερωτηθέντων (n=50) Τμήμα επειγόντων περιστατικών νοσοκομείου Δημόσια μονάδα υγείας Ειδική μονάδα υγείας Ιδιωτική μονάδα υγείας * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. * Τα ποσοστά αναφέρονται στους 50 ερωτηθέντες που συμβουλεύτηκαν κάποιον επαγγελματία υγείας τον προηγούμενο χρόνο στην Κύπρο: 28 αιτούντες άσυλο και 22 άτυποι μετανάστες. Οι ιατρικές μονάδες τις οποίες επισκέφτηκαν κατά το πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους διέφεραν ανάλογα με το διοικητικό καθεστώς τους: οι περισσότεροι από τους αιτούντες άσυλο που είχαν προσφύγει σε ιατρική γνωμάτευση επισκέφτηκαν δημόσια μονάδα υγείας (50%) ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό των άτυπων μεταναστών επισκέφτηκε ιδιωτική μονάδα υγείας (81%). Μια πιο σε βάθος ανάλυση μας επιτρέπει να συνδέσουμε τον τύπο των ιατρικών εγκαταστάσεων στις οποίες προσέφυγαν με το καθεστώς υγειονομικής κάλυψης 89. Οι ερωτηθέντες χωρίς υγειονομική κάλυψη ήταν πιο πιθανό να επισκεφτούν μια ιδιωτική μονάδα υγείας από ό,τι μια δημόσια μονάδα σε περίπτωση ανάγκης ιατρικής γνωμάτευσης, καθώς είναι αναγκασμένοι να 43% Μη κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α 87 Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες που δεν συμβουλεύτηκαν κάποιον επαγγελματία υγείας, έδωσαν πολλαπλές απαντήσεις (π.χ. συμβουλεύτηκαν ένα φίλο και κάποιον παραδοσιακό θεραπευτή ή το αντιμετώπισαν μόνοι τους αφού συμβουλεύτηκαν κάποιο φαρμακοποιό (αυτόβουλη λήψη φαρμάκων). 88 Βλ. μεταξύ άλλων Γιατροί του Κόσμου, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Σεπτέμβριος 2009, σελ Βλ. Παράρτημα 2 σελ. 95 Πίνακας 4

55 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 53 πληρώσουν για την επίσκεψη σε κάθε περίπτωση. Αυτό ισχύει για το 60% των αιτούντων άσυλο χωρίς «ιατρική κάρτα Α» και το 81% των άτυπων μεταναστών, που πιστεύουν επίσης ότι υπάρχει μικρότερος κίνδυνος να ειδοποιηθούν οι Αρχές σε μια ιδιωτική μονάδα. Συνεπώς, η επιλογή μιας ιδιωτικής μονάδας υγείας μπορεί να οφείλεται στην προσπάθεια αποφυγής των δημόσιων μονάδων και αποτελεί ένδειξη της έλλειψης εμπιστοσύνης των μεταναστών στις δημόσιες μονάδες υγείας, όπως φαίνεται και από τον επόμενο πίνακα. 27. Λόγοι που αναφέρθηκαν από τους ερωτηθέντες που επισκέφτηκαν ιδιωτική μονάδα υγείας εξηγώντας γιατί επισκέφτηκαν μια ιδιωτική μονάδα (%) Λόγοι που αναφέρθηκαν για να εξηγήσουν την προσφυγή σε ιδιωτική μονάδα Αριθμός Πιο ασφαλείς: όχι φόβος απέλασης 18 Καλύτερη ιατρική φροντίδα 13 Χρειάζεται λιγότερος χρόνος από ότι στο δημόσιο 8 Η θεραπεία δεν ήταν διαθέσιμη στη δημόσια μονάδα 5 Τους συνέστησαν να πάνε στη συγκεκριμένη μονάδα 5 Άλλοι λόγοι 4 Σύνολο Ερωτηθέντων που επέλεξαν ιδιωτική μονάδα 32 Το 56% όσων αναζήτησαν ιατρική γνωμάτευση σε ιδιωτική μονάδα υγείας ανέφεραν ότι ένιωθαν πιο ασφαλείς σε ιδιωτικές μονάδες, καθώς δεν υπήρχε ο φόβος καταγγελίας στις Αρχές στον ίδιο βαθμό όπως στις δημόσιες μονάδες. Οι ερωτηθέντες ανάφεραν επίσης ότι στις ιδιωτικές μονάδες λάμβαναν καλύτερη ιατρική φροντίδα (41%), είχαν πιο γρήγορη πρόσβαση στη γνωμάτευση (25%) ή ότι η θεραπεία που χρειάζονταν δεν ήταν διαθέσιμη σε δημόσιες μονάδες (16%). Αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική κάλυψη 28. Αποτελεσματική πρόσβαση στη δωρεάν ιατρική γνωμάτευση ανά καθεστώς υγειονομικής κάλυψης (%) Γνωμάτευση επί πληρωμή Χωρίς απάντηση Γνωμάτευση επί πληρωμή Δωρεάν γνωμάτευση ΣΥΝΟΛΟ Καθεστώς υγειονομικής κάλυψης Κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α 0% ( 0) 28% ( 5) 72% (13) 100% (18) Μη κάτοχοι της ιατρικής κάρτας A 3% ( 1) 78% (28) 19% ( 7) 100% (36) ΣΥΝΟΛΟ 2% ( 1) 61% (33) 37% (20) 100% (54) Μεταξύ των αιτούντων άσυλο που είναι κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α (n=18), το 72% δεν πλήρωσε για την ιατρική γνωμάτευσή του. Οι περισσότεροι αιτούντες άσυλο που τους ζητήθηκε να πληρώσουν είχαν επισκεφτεί μια ιδιωτική μονάδα, κάτι που εξηγεί γιατί η θεραπεία τους δεν ήταν δωρεάν. Ωστόσο, ένας αιτών άσυλο που είναι κάτοχος της «ιατρικής κάρτας Α» δήλωσε ότι του ζητήθηκε να πληρώσει για την ιατρική γνωμάτευσή του σε δημόσια μονάδα 90. Σχετικά με τους ερωτηθέντες χωρίς «ιατρική κάρτα Α» (αιτούντες άσυλο και άτυπους μετανάστες), σχεδόν το 80% αναγκάστηκε να πληρώσει για την ιατρική γνωμάτευσή του. Μεταξύ όσων δήλωσαν ότι δεν πλήρωσαν για τη γνωμάτευσή τους (n=7, 19%), τρεις επισκέφτηκαν μονάδα επειγόντων περιστατικών (δικαιούνται δωρεάν επείγουσα περίθαλψη), και δύο άλλοι (από τους 7) επισκέφτηκαν δημόσια μονάδα υγείας. Ένας επισκέφτηκε μια ειδική μονάδα υγείας που παρέχει υγειονομική περίθαλψη σε μετανάστες. 90 Να σημειωθεί ότι ο ερωτών μπορεί να αναφερόταν σε περίοδο πριν την έκδοση της «ιατρικής κάρτας Α».

56 54 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 4. ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Το τμήμα αυτό δεν περιορίζεται στα εμπόδια που αντιμετώπισαν οι ερωτηθέντες την τελευταία φορά που αρρώστησαν, αλλά αναφέρεται στις δυσκολίες που αντιμετώπισαν κάθε φορά που προσπάθησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη τον προηγούμενο χρόνο στην Κύπρο ή από όταν έφτασαν στη χώρα (εάν βρίσκονται στην Κύπρο για λιγότερο από ένα χρόνο). Συνεπώς, μπορεί να συνάντησαν εμπόδια σε περισσότερες από μία περιπτώσεις. Ως αποτέλεσμα, τα ευρήματα εδώ δεν πρέπει να συγκριθούν με αυτά του προηγούμενου τμήματος (σχετικά με την τελευταία φορά που αρρώστησαν). 29. Δυσκολίες που αντιμετώπισε ο ερωτούμενος στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη τον προηγούμενο χρόνο, ανά διοικητικό καθεστώς (%) * Καμία δυσκολία Η ιατρική γνωμάτευση/θεραπεία ήταν πολύ ακριβή Διοικητικές δυσκολίες, περίπλοκες διαδικασίες Φόβος απέλασης ή σύλληψης Έλλειψη πληροφοριών σχετικά με τα δικαιώματά τους και που πρέπει να απευθυνθούν Η λίστα αναμονής ήταν πολύ μεγάλη Γλωσσικά εμπόδια Έπεσε θύμα διακρίσεων, ένιωσε ανεπιθύμητος Δεν είχε χρόνο Η ιατρική μονάδα ήταν πολύ μακριά/ έλλειψη συγκοινωνίας Άλλες δυσκολίες Αιτούντες άσυλο 13% 15% 12% 11% * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. * Οι «άλλες δυσκολίες» αναφέρονται σε: έλλειψη εμπιστοσύνης στους γιατρούς ή τη θεραπεία (9%), φόβο για τις επιπτώσεις στη δουλειά τους (3%), απουσία γυναικών ή αντρών γιατρών (3%), ακατάλληλες ώρες λειτουργίας της ιατρικής μονάδας (3%), οι επαγγελματίες υγείας δεν γνώριζαν το δικαίωμα του ασθενούς για δωρεάν υγειονομική περίθαλψη (2%), κτλ. Μεταξύ των ερωτηθέντων, το 89% δήλωσε ότι αντιμετώπισε ένα ή περισσότερα προβλήματα και εμπόδια κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη τον προηγούμενο χρόνο (ή από όταν έφτασε στην Κύπρο). Αυτό το εκτεταμένο φαινόμενο επηρέασε στον ίδιο βαθμό τους αιτούντες άσυλο και τους άτυπους μετανάστες. ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Τα κύρια εμπόδια που αντιμετώπισαν οι αιτούντες άσυλο που έλαβαν μέρος στην έρευνα συνδέονταν με δυσκολίες στην αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη: το 27% θεώρησε ότι οι ιατρικές γνωματεύσεις και/ή η θεραπεία ήταν πολύ ακριβά για αυτούς και το 19% αναφέρθηκε στις περίπλοκες διαδικασίες της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, που ίσως να συνδέεται με το γεγονός ότι το 23% αντιμετώπισε επίσης γλωσσικά εμπόδια. Τα γλωσσικά αυτά εμπόδια μπορεί να σημαίνουν επίσης ότι είχαν πρόβλημα να τους κατανοήσουν οι επαγγελματίες υγείας και/ή να κατανοήσουν οι ίδιοι τι τους έλεγαν οι επαγγελματίες υγείας. Υπάρχει συνεπώς ξεκάθαρη ανάγκη για μετάφραση και διαμεσολάβηση για τους αιτούντες άσυλο στο σύστημα υγείας. Ένα άλλο 25% ισχυρίστηκε ότι δεν είχε τις απαραίτητες πληροφορίες όσον αφορά τα δικαιώματά του στην υγειονομική περίθαλψη και το πού πρέπει να απευθυνθεί. Σχεδόν το 30% έπρεπε να αντιμετωπίσει μεγάλη λίστα αναμονής. Το 15% των ερωτηθέντων πίστευε επίσης ότι έπεσε θύμα διακρίσεων όταν επιχείρησε να καταφύγει στην υγειονομική περίθαλψη τον προηγούμενο χρόνο στην Κύπρο. Υπήρχαν πολλές 11% 12% 10% 11% 15% 15% 13% 19% 21% 25% 23% 27% 29% 34% 45% 43% 44% 62% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Άτυποι μετανάστες

57 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 55 μαρτυρίες από μετανάστες που πίστευαν ότι έπεσαν θύματα διακρίσεων. Το παράδειγμα μίας σοβαρά άρρωστης αιτούντα άσυλο είναι κατατοπιστικό ως προς αυτή την κατεύθυνση: Όταν επισκέφτηκε το γιατρό της για μια εξέταση, ο γιατρός τής έθεσε πολλές ερωτήσεις σχετικά με τη μεταναστευτική οδό που ακολούθησε και τις εμπειρίες της από τη μετανάστευση, και ήθελε να μάθει τους λόγους που την οδήγησαν στην Κύπρο. Ένιωσε άβολα με αυτές τις ερωτήσεις, οι οποίες της φάνηκαν περισσότερο ως ερωτήσεις αξιωματικού Μετανάστευσης παρά γιατρού. Έτσι, ζήτησε από το γιατρό να σταματήσει να της κάνει τέτοιες ερωτήσεις και να επικεντρωθεί στα προβλήματα υγείας της. Είναι επίσης ανησυχητικό το γεγονός ότι το 10% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι φοβόταν τη σύλληψη όταν κατέφευγε σε ιατρική μονάδα. Αυτό το συγκεκριμένο εμπόδιο αφορούσε τόσο όσους έκαναν έφεση στο Ανώτατο Δικαστήριο κατά της απόφασης για το άσυλο, οι οποίοι δεν είναι προστατευμένοι από απέλαση, όσο και τους αιτούντες άσυλο στον πρώτο βαθμό της διαδικασίας (n=4). Αυτό δείχνει ότι ορισμένοι αιτούντες άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη ένιωθαν ότι το διοικητικό τους καθεστώς δεν τους παρείχε επαρκή προστασία. ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Τα εμπόδια και οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν ήταν ακόμη περισσότερα από αυτά των αιτούντων άσυλο. Τα τρία τέταρτα όσων ανέφεραν τουλάχιστον μία δυσκολία, στην πράξη έκαναν λόγο για αρκετές δυσκολίες και εμπόδια. Ορισμένοι ανέφεραν έως 7 δυσκολίες ή εμπόδια κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Η κάλυψη του κόστους των ιατρικών γνωματεύσεων και/ή της θεραπείας ήταν η κύρια δυσκολία που αντιμετώπισε το 62% των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν. Το συγκεκριμένο πρόβλημα ήταν πιθανώς ένα εμπόδιο που απέκλεισε ορισμένους από τους μετανάστες από την αναζήτηση υγειονομικής περίθαλψης (σε αντίθεση με τη δυσκολία κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη). Πράγματι, η μαρτυρία μίας άτυπου μετανάστη από τις Φιλιππίνες δείχνει ξεκάθαρα ότι το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης την οδήγησε να μην αναζητήσει υγειονομική περίθαλψη και να προχωρήσει σε αυτόβουλη λήψη φαρμάκων: Κατά την περίοδο της συνέντευξης δεν είχε την οικονομική δυνατότητα για ιατρική εξέταση ή θεραπεία. Είπε ότι όταν ήταν πραγματικά απαραίτητο, πήγαινε σε κάποιο φαρμακείο και ορισμένες φορές αναγκαζόταν να περιμένει ορισμένες μέρες πριν πάει και στο φαρμακείο, καθώς δεν είχε χρήματα: «Εάν δεν έχω χρήματα, απλά δεν πηγαίνω». (Γυναίκα άτυπος μετανάστης από τις Φιλιππίνες, 39 χρονών, 10 χρόνια στην Κύπρο.) Το δεύτερο πιο συχνό πρόβλημα που αναφερόταν είχε να κάνει με το φόβο σύλληψης κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη: το 45% των άτυπων μεταναστών έδωσε αυτή την απάντηση. Για άλλη μια φορά, ο φόβος αυτός πιθανώς να οδήγησε ορισμένους να μην αναζητήσουν ή να καθυστερήσουν να αναζητήσουν υγειονομική περίθαλψη. Πρέπει να τονιστεί ότι τουλάχιστον τρεις άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν (6%), ισχυρίστηκαν ότι είχε γίνει καταγγελία στις Αρχές όταν αναζήτησαν υγειονομική περίθαλψη τον προηγούμενο χρόνο, είτε από τη διοίκηση είτε από τους επαγγελματίες υγείας των ιατρικών μονάδων. Η ΚΙΣΑ και η διαμεσολαβητής ανέφεραν επίσης ότι έχουν υπάρξει περιπτώσεις καταγγελίας των άτυπων μεταναστών στη Μονάδα Επειγόντων Περιστατικών του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας, κυρίως από τη διοίκηση του νοσοκομείου, που οδήγησαν στην απέλασή τους. Υπήρξαν συχνές αναφορές για περίπλοκες διοικητικές διαδικασίες από το 34% των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν, κάτι που επίσης μπορεί να συνδεθεί με τα γλωσσικά εμπόδια για το 23% των ερωτηθέντων. Το 25% δεν είχε επαρκή πληροφόρηση σχετικά με τα δικαιώματά του και για το πού πρέπει να απευθυνθεί και ποιο να συμβουλευθεί (25%). Το 15% των άτυπων μεταναστών έκανε αναφορά σε πρακτικές διακρίσεων. Το ποσοστό αυτό είναι παρόμοιο με αυτό των αιτούντων άσυλο και αποτελεί ένα υψηλό ποσοστό που πρέπει να επισημανθεί. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι οι μετανάστες αντιμετωπίζουν διακρίσεις συχνά στην καθημερινή τους ζωή, συμπεριλαμβανομένων σε φαρμακείο και σε νοσοκομείο.

58 56 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΣΥΝΟΛΟ ΕΡΩΤΗΘΕΝΤΩΝ Οι μετανάστες αντιμετωπίζουν πολυάριθμες δυσκολίες και εμπόδια κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Το επίπεδο της προστασίας που θεωρητικά συνοδεύει το καθεστώς του αιτούντος άσυλο καθώς και η πρόσβαση στα πιο βασικά δικαιώματα -π.χ. η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη χωρίς διακρίσεις και με αξιοπρέπεια- δεν διασφαλιζόταν επαρκώς για τους αιτούντες άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη. Τα ευρήματά μας δείχνουν επίσης ότι το σύστημα υγείας και οι μονάδες υγείας δεν είναι φιλικές προς τους μετανάστες χρήστες που ταλαιπωρούνται από την πολυπλοκότητα του συστήματος, την έλλειψη πληροφόρησης και από πρακτικές διακρίσεων. Για τους άτυπους μετανάστες οι δυσκολίες που αναφέρθηκαν ίσως να τους οδήγησαν επίσης να μην αναζητήσουν καν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη - συγκεκριμένα, ο φόβος της καταγγελίας- που δεν είναι ούτε αποδεκτό, καθώς αποτελεί επίθεση στα πιο βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε αποτελεσματικό με όρους δημόσιας υγείας. 5. ΑΡΝΗΣΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Από τους 103 ερωτηθέντες, σε 15 άτομα, τόσο άντρες όσο και γυναίκες, υπήρξε άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη στην Κύπρο, είτε από τη διοίκηση του ιδρύματος είτε από τους ίδιους τους επαγγελματίες υγείας. Αυτό αποτελεί το 18% των ερωτηθέντων που δήλωσαν ότι επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη στην Κύπρο. Αυτό το ποσοστό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, καθώς είναι υψηλότερο από το μέσο όρο του ρυθμού απόρριψης που αποκάλυψε η έρευνα των Γιατρών του Κόσμου σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη άτυπων μεταναστών σε οκτώ χώρες της ΕΕ 91, που ήταν επίσης υψηλό βρισκόμενο στο 14%. 30. Συχνότητα άρνησης πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, ανά διοικητικό καθεστώς (%) 25% 20% 15% 10% 5% 0% 11% 14% Αιτούντες άσυλο 18% 22% Άτυποι μετανάστες 15% 18% Σύνολο ερωτηθέντων Στο σύνολο του δείγματος (n=103) Μεταξύ όσων επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη (n=83) Η άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη αφορούσε τόσο τους αιτούντες άσυλο όσο και τους άτυπους μετανάστες, αλλά ήταν πιο πιθανό να αγγίζει τους άτυπους μετανάστες. Παρόλα αυτά, για το 14% των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν, οι οποίοι είχαν προσπαθήσει να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη από όταν ήρθαν στην Κύπρο, υπήρξε άρνηση πρόσβασης. Μεταξύ των άτυπων μεταναστών υπήρξε άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη στο 22% όσων το επιχείρησαν. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι από το δείγμα μας οι ερωτηθέντες από την Υπο-Σαχάρια Αφρική και την Ασία ήταν πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη από ό,τι οι ερωτηθέντες από τις άλλες περιοχές και σημαντικά πιο πιθανό από ό,τι οι ερωτηθέντες από ευρωπαϊκές χώρες, ασχέτως του διοικητικού καθεστώτος τους. Αυτή η εκτίμηση υποδεικνύει ότι η άρνηση μπορεί να είναι αποτέλεσμα, εν μέρει τουλάχιστον, πρακτικών διακρίσεων και ρατσισμού. 91 Το γεγονός αυτό είναι ακόμη πιο ανησυχητικό καθώς στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη λαμβάνονται υπόψη μόνο άτυποι μετανάστες, όχι αιτούντες άσυλο - οι άτυποι μετανάστες πέφτουν πιο συχνά «θύματα» άρνησης πρόσβασης. Γιατροί του Κόσμου, Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, Σεπτέμβριος 2009, σελ. 97

59 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΕΙΘΑΛΨΗΣ Στην Κύπρο, το 22% των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν είχαν εγκαταλείψει την προσπάθεια πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη τουλάχιστον μία φορά από όταν είχαν φτάσει στη χώρα και το ποσοστό αυτό φτάνει το 39% μεταξύ των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν. Στο σύνολο των ερωτηθέντων, το 30% είχε εγκαταλείψει την προσπάθεια πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη στην Κύπρο. Υπάρχει ξεκάθαρη σχέση μεταξύ της εμπειρίας άρνησης πρόσβασης και της εγκατάλειψης της προσπάθειας πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη για τουλάχιστον μία φορά. Η μαρτυρία ενός άτυπου μετανάστη, πρώην αιτούντος άσυλο, που έχει ζήσει στην Κύπρο για περισσότερα από 7 χρόνια, απεικονίζει ξεκάθαρα αυτή τη σχέση: Ο κύριος M. ήρθε στην Κύπρο με άδεια εργασίας και δούλευε κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Έχασε τη δουλειά του και μετατράπηκε σε άτυπο μετανάστη, ωστόσο βρήκε ξανά δουλειά πολύ γρήγορα. Από τότε παραμένει άτυπος μετανάστης και δεν έχει πρόσβαση στην κρατική στήριξη. Πήγε να δει ένα γιατρό σε δημόσιο νοσοκομείο, αλλά ο γιατρός αρνήθηκε να τον εξετάσει, λέγοντάς του ότι ο φάκελός του έχει κλείσει και ότι πρέπει να γυρίσει στην πατρίδα του. Από τότε, όποτε έχει πρόβλημα υγείας πηγαίνει σε κάποιο φαρμακείο και αγοράζει φάρμακα χωρίς συνταγή γιατρού. Γενικότερα, η εγκατάλειψη της προσπάθειας πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη φαίνεται ότι είναι εν μέρει αποτέλεσμα των δυσκολιών και των εμποδίων που αντιμετώπισαν όσοι έλαβαν μέρος στην έρευνα κατά την πρόσβασή τους στην υγειονομική περίθαλψη. 31. Τύπος υγειονομικής περίθαλψης και/ή θεραπείας που εγκατέλειψαν (%)* Τύπος θεραπείας Αριθμός Ποσοστό Ιατρική προληπτική εξέταση ή θεραπεία 13 42% Οδοντιατρική φροντίδα 12 39% Εργαστηριακές αναλύσεις, εξετάσεις αίματος, μαγνητικές τομογραφίες ή ακτινολογικές εξετάσεις 8 26% Φαρμακείο, φάρμακα 7 23% Φυσιοθεραπεία 2 6% Ψυχολογική θεραπεία 2 6% Άλλα είδη θεραπείας ή άγνωστο 7 23% ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ 31 * Το σύνολο των ποσοστών υπερβαίνει το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. * Στο «άλλα είδη θεραπείας ή άγνωστο»: οφθαλμολογική φροντίδα (n=, 3%), εμβολιασμός (n=1, 3%), ακαθόριστο (n=5, 16%). Ο τύπος της υγειονομικής περίθαλψης που οι ερωτηθέντες εγκατέλειψαν δεν διέφερε ανάλογα με το διοικητικό τους καθεστώς, την ηλικία και το φύλο των ερωτηθέντων. Σχεδόν οι μισοί από όσους εγκατέλειψαν την υγειονομική περίθαλψη στην πράξη εγκατέλειψαν διάφορους τύπους ιατρικής φροντίδας και/ή θεραπείας. Πολύ συχνά, οι ερωτηθέντες εγκαταλείπουν τις προληπτικές ιατρικές εξετάσεις (42%), την οδοντιατρική φροντίδα (39%), τις εργαστηριακές αναλύσεις, τις εξετάσεις αίματος, τις μαγνητικές τομογραφίες ή τις ακτινολογικές εξετάσεις (26%) και/ή τα φαρμακεία και τα φάρμακα (23%). Πρέπει να σημειωθεί ότι δύο άλλοι ερωτηθέντες αποφάσισαν να μην αναζητήσουν ψυχολογική θεραπεία. Τα ζητήματα ψυχικής υγιεινής είναι συχνά δύσκολο να θιγούν από τους ερωτηθέντες, ειδικά όταν ο ερευνητής δεν είναι επαγγελματίας υγείας, συνεπώς αυτό το ποσοστό είναι πιθανό να είναι στην πραγματικότητα πολύ υψηλότερο.

60 58 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου V. ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ: ΕΓΚΥΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ Πλαίσιο Σύμφωνα με το νόμο (άρθρο 13-2), οι Υπηρεσίες Κοινωνικής Πρόνοιας πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή σε άτομα με ειδικές ανάγκες, όπως τους ασυνόδευτους ανήλικους, τις έγκυες, τα θύματα βασανιστηρίων και τα άτομα με αναπηρίες, προκειμένου να διασφαλίζουν ότι λαμβάνουν την ειδική θεραπεία που χρειάζονται. Ωστόσο, ορισμένες μαρτυρίες και έρευνες δείχνουν ότι πολλά άτομα με ειδικές ανάγκες δεν απολαμβάνουν τέτοιου είδους προστασία. 92 Η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για γυναίκες άτυπους μετανάστες δεν είναι εξασφαλισμένη στην Κύπρο. Οι γυναίκες αιτούντες άσυλο πρέπει να απολαμβάνουν δωρεάν περιγεννητική φροντίδα, εάν είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α», αλλά οι γυναίκες άτυποι μετανάστες αναγκάζονται να καταβάλλουν το πλήρες κόστος της προγεννητικής και μεταγεννητικής φροντίδας. Επιπλέον, έχουν υπάρξει περιπτώσεις ενημέρωσης των μεταναστευτικών Αρχών από το νοσοκομείο σχετικά με το παράνομο καθεστώς των γυναικών, οι οποίες έχουν οδηγήσει σε συλλήψεις και, όταν η κατάσταση της υγείας της μητέρας και του παιδιού το επιτρέπουν, απελάσεις. Μία περίπτωση αναφέρθηκε στον Τύπο στις 22 Μαΐου Μια γυναίκα μετανάστης απολύθηκε από τη δουλειά της λόγω του ότι είχε μείνει έγκυος. Μετά από 7 χρόνια νόμιμης παραμονής στην Κύπρο, μετατράπηκε σε άτυπο μετανάστη καθώς η σύμβασή της καταγγέλθηκε από τον εργοδότη της. Το παιδί γεννήθηκε πρόωρα και τόσο η γυναίκα όσο και το παιδί χρειάστηκαν υγειονομική περίθαλψη. Ωστόσο, το παιδί απομακρύνθηκε από τη γυναίκα, η οποία τέθηκε υπό κράτηση και τόσο η ίδια όσο και το παιδί της απειλήθηκαν με απέλαση. Μόνο οι ενέργειες του πατέρα του παιδιού, υποστηριζόμενος από τοπικές ΜΚΟ - συμπεριλαμβανομένης της ΚΙΣΑ-, αξιώνοντας το σεβασμό των δικαιωμάτων του ως πατέρα, απέτρεψαν αυτό το δραματικό αποτέλεσμα. 1. ΕΓΚΥΕΣ: ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ Μεταξύ των γυναικών που ερωτήθηκαν οι 15 ήταν έγκυες ενώ βρίσκονταν στην Κύπρο ή ήταν έγκυες την περίοδο της συνέντευξης. Συνολικά, έντεκα γυναίκες άτυποι μετανάστες και τρεις γυναίκες αιτούντες άσυλο συμφώνησαν να απαντήσουν σε ερωτήσεις σχετικά με την εμπειρία τους στην πρόσβαση στην περιγεννητική φροντίδα. Η εγκυμοσύνη της μίας γυναίκας δεν ολοκληρώθηκε, οπότε δεν ερωτήθηκε για την εμπειρία της από την περιγεννητική φροντίδα. Κοινωνικο-οικονομική κατάσταση και κατάσταση της υγείας των εγκύων που ερωτήθηκαν Οι συνεντεύξεις που διεξήχθησαν με τις τρεις γυναίκες που ήταν έγκυες την περίοδο της συνέντευξης, μας παρείχαν πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης και υγείας τους σε αυτή την εξαιρετικά σημαντική στιγμή στη ζωή της μητέρας και του βρέφους που κυοφορεί. Δεν τέθηκαν ερωτήσεις σε γυναίκες που δεν ήταν έγκυες την περίοδο της συνέντευξης σχετικά με τη στέγασή τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, οπότε δεν αναφέρονται εδώ. Οι τρεις έγκυες που ερωτήθηκαν, δύο αιτούντες άσυλο και μία άτυπος μετανάστης, ήταν έγκυες μεταξύ 30 και 39 εβδομάδων. Δύο από αυτές αναφέρθηκαν σε δύσκολες συνθήκες διαβίωσης. Μίλησαν για πολύ χαμηλό εισόδημα (η μία λάμβανε επιδόματα και η άλλη αναγκαζόταν να δανείζεται χρήματα) και κακές συνθήκες στέγασης. Μία από αυτές τις γυναίκες ανέφερε ότι η κατοικία της δεν είχε εξαερισμό ή 92 Η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες αναφέρει από το 2007 δεκάδες τέτοιες περιπτώσεις κάθε χρόνο. 93 Άρθρο της Cyprus Mail, 22 Μαΐου 2010.

61 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 59 κεντρική θέρμανση και ήταν γεμάτη παράσιτα και επιβλαβή ζώα, αποτελώντας πιθανή πηγή ασθενειών ή μολύνσεων. Επιπλέον, μοιραζόταν το σπίτι με φίλους και συμπατριώτες και υπέφερε από το συνωστισμό και την έλλειψη ακόμη και της πιο βασικής έννοιας ιδιωτικότητας. Η κατοικία αυτή ήταν μια επισφαλής, βραχυπρόθεσμη λύση. Η εκτίμηση των δύο αυτών γυναικών για την κατάσταση της ψυχολογικής τους υγείας ήταν επίσης ανησυχητική: η μία την έκρινε κακή, η άλλη μέτρια. Η γυναίκα που θεώρησε ότι οι συνθήκες διαβίωσής της ήταν καλές, ένιωθε επίσης και σε καλή ψυχολογική κατάσταση. Οι τρεις γυναίκες έκριναν ως καλή την κατάσταση της σωματικής τους υγείας. Πρόσβαση σε προγεννητική φροντίδα Όλες οι γυναίκες, εκτός από μία, που ήταν έγκυες στην Κύπρο, είχαν κάνει χρήση της προγεννητικής φροντίδας (n=13). Η γυναίκα που δεν είχε πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα ήταν άτυπος μετανάστης. Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι η πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα μπορεί να είναι καθοριστική και να έχει μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην κατάσταση της υγείας του παιδιού. Μεταξύ των 13 γυναικών που είχαν πρόσβαση σε προγεννητική φροντίδα μόνο τρεις έλαβαν αυτή τη φροντίδα δωρεάν, συμπεριλαμβανομένης μίας γυναίκας αιτούντος άσυλο, η οποία θεωρητικά είχε δικαίωμα σε υγειονομική κάλυψη. Ισχυρίστηκε ότι η διοίκηση και οι γιατροί δεν γνώριζαν για τα δικαιώματά της στη δωρεάν προγεννητική φροντίδα. Και οι 10 γυναίκες που χρειάστηκε να πληρώσουν για την παροχή προγεννητικής φροντίδας είπαν ότι αυτό αποτελούσε πρόβλημα για τις ίδιες και ότι οι γνωματεύσεις ήταν πολύ ακριβές. Η γυναίκα που δεν έκανε χρήση της προγεννητικής φροντίδας είπε ότι δεν είχε τα απαραίτητα οικονομικά μέσα. Είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι και οι 13 γυναίκες που ερωτήθηκαν, εκτός από μία, είχαν αντιμετωπίσει τουλάχιστον μία δυσκολία κατά την πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα. Ο φόβος της καταγγελίας και της σύλληψης αναφέρθηκε από τις μισές από τις γυναίκες που ερωτήθηκαν, κυρίως όσες ήταν άτυποι μετανάστες. Ωστόσο, μία γυναίκα μετανάστης αιτών άσυλο, η οποία υπό φυσιολογικές συνθήκες θα έπρεπε να απολαμβάνει επαρκούς προστασίας, δήλωσε ότι βρισκόταν υπό το ίδιο καθεστώς φόβου. Από τέσσερις γυναίκες (31%) έγινε αναφορά σε έλλειψη πληροφοριών σχετικά με τα δικαιώματά τους και αυτό ήταν επίσης ένα από τα εμπόδια που επισημάνθηκαν από τη γυναίκα που δεν έκανε χρήση της προγεννητικής φροντίδας (ισχυρίστηκε ότι δεν γνώριζε ότι τη δικαιούταν). Τα γλωσσικά εμπόδια (τέσσερις γυναίκες, 31%), οι διοικητικές δυσκολίες (τρεις γυναίκες, 23%) και το γεγονός ότι οι μονάδες υγείας βρίσκονταν σε σημαντική απόσταση και ήταν δύσκολη η πρόσβαση σε αυτές λόγω της έλλειψης μέσων μαζικής μεταφοράς (τρεις γυναίκες, 23%), συμπεριλαμβάνονταν επίσης μεταξύ των συχνών δυσκολιών που αντιμετώπιζαν αυτές οι γυναίκες στην πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα. Πρόσβαση στη φροντίδα τοκετού Έντεκα από τις γυναίκες που έλαβαν μέρος στην έρευνα γέννησαν στην Κύπρο (μία αιτών άσυλο και δέκα άτυπες μετανάστριες). Η γυναίκα που δεν έκανε χρήση της προγεννητικής φροντίδας είπε ότι γέννησε στη Μονάδα Επειγόντων Περιστατικών ενός νοσοκομείου και, παρόλο που ήταν άτυπος μετανάστης, δεν χρειάστηκε να πληρώσει για τη φροντίδα του τοκετού, κάτι που μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ήταν επείγων τοκετός. Εννέα γυναίκες αναγκάστηκαν να πληρώσουν για τη φροντίδα του τοκετού τους, όλες άτυποι μετανάστες. Είναι ενδιαφέρον ότι σχεδόν οι μισές από τις γυναίκες άτυπους μετανάστες επέλεξαν να γεννήσουν σε ιδιωτική μονάδα. Από τις υπόλοιπες έξι γυναίκες, οι τρεις γέννησαν σε δημόσια μονάδα και τρεις στη Μονάδα Επειγόντων Περιστατικών του νοσοκομείου. Παρόλο που καμία από τις μετανάστριες που ερωτήθηκαν δεν ανάφερε ότι γέννησε σε μη ιατρικές εγκαταστάσεις (στο σπίτι ή με τη βοήθεια κάποιου μη επαγγελματία υγείας), τέτοιες περιπτώσεις έχουν αναφερθεί από την ΚΙΣΑ. Για ορισμένες γυναίκες, η προσφυγή σε μη επαγγελματία υγείας για τη φροντίδα τοκετού είχε ως αποτέλεσμα μια κατάσταση επικίνδυνη για τη ζωή τόσο της μητέρας όσο και του παιδιού.

62 60 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Πέντε από τις έντεκα γυναίκες δήλωσαν ότι αντιμετώπισαν δυσκολίες με τη φροντίδα του τοκετού (είτε γέννησαν σε ιδιωτική μονάδα, είτε σε δημόσια μονάδα ή σε τμήμα επειγόντων περιστατικών νοσοκομείου). Όλες είπαν ότι το κόστος της φροντίδας του τοκετού ήταν πολύ υψηλό. Ωστόσο, αυτή δεν ήταν η μόνη δυσκολία που αντιμετώπισαν. Οι γυναίκες άτυποι μετανάστες που γέννησαν σε δημόσια μονάδα είπαν ότι φοβόντουσαν την απέλαση. Μία γυναίκα είπε ότι καταρχάς της είχαν αρνηθεί την πρόσβαση στη φροντίδα τοκετού, έπεσε θύμα διακρίσεων, ενώ είχε παράπονα από την έλλειψη προσοχής που έλαβε η ίδια από τους επαγγελματίες υγείας. Η μαρτυρία μίας άτυπου μετανάστη από τις Φιλιππίνες που γέννησε σε δημόσια μονάδα δίνει μια καθαρή εικόνα της κατάστασης που αντιμετώπισε: «Ήμουν στο νοσοκομείο για έξι ημέρες. Δεν ήθελαν να με βοηθήσουν, έκλαιγα... δεν μπορούσα να φορέσω τα εσώρουχά μου... δεν επέτρεπαν στους φίλους μου να με βοηθήσουν να κάνω ένα μπάνιο. Έλεγαν απλά: Μόνο στις 8 [όταν οι φίλοι της δεν μπορούσαν να είναι εκεί], πήγαινε τώρα! Στο τέλος, μου ζήτησαν ευρώ για την καισαρική. Δεν είχα τα χρήματα. Πλήρωσα 600 ευρώ και τα υπόλοιπα τα κάλυψε η ΚΙΣΑ». Δύο γυναίκες είπαν επίσης ότι αντιμετώπισαν δυσκολίες με τις διοικητικές διαδικασίες και τα γλωσσικά εμπόδια. Εμβολιασμός του νεογέννητου Τρία νεογέννητα δεν εμβολιάστηκαν (27%). Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερο ανησυχητικό, καθώς η πρόσβαση σε αυτού του είδους την προληπτική φροντίδα είναι εξαιρετικά σημαντική. Ένα παιδί που δεν εμβολιάζεται μπορεί να εκτεθεί σε σοβαρές και αποφευκτές ασθένειες. Είναι γνωστό και αποδεδειγμένο ότι η προληπτική φροντίδα και οι συχνές μετέπειτα εξετάσεις στα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού είναι κρίσιμα και ότι η απουσία μιας τέτοιας φροντίδας μπορεί να έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία. 2. ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Προς το παρόν δεν φαίνεται να είναι διαθέσιμη παιδιατρική φροντίδα για τα παιδιά των άτυπων μεταναστών. Ο γενικός εισαγγελέας ζήτησε από το Υπουργείο Υγείας να εκδώσει εγκύκλιο επιβεβαιώνοντας την υγειονομική κάλυψη για όλα τα αλλοδαπά παιδιά, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών των άτυπων μεταναστών, αλλά κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει ακόμη. Είκοσι τέσσερις γονείς που έλαβαν μέρος στην έρευνα ζούσαν με τα παιδιά τους στην Κύπρο: δέκα ήταν αιτούντες άσυλο (μεταξύ των οποίων τέσσερις είχαν κάνει έφεση κατά της απόφασης ασύλου) και 14 ήταν άτυποι μετανάστες. Συνθήκες διαβίωσης των παιδιών Μεταξύ των γονέων που ερωτήθηκαν, το 21% (n=5) ανάφερε ότι η κατοικία τους ήταν προσωρινή, κάτι που είναι προβληματικό όταν μεγαλώνεις παιδιά και το 88% (n=21) μίλησε για κακές συνθήκες στέγασης και παρέθεσε μία ή περισσότερες επιπλέον δυσκολίες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την υγεία ή να αποτελέσουν την αιτία ατυχήματος, ειδικά για τα παιδιά. Οι περισσότεροι από τους μισούς γονείς εξέφρασαν παράπονα για έλλειψη εξαερισμού το 30% υπέφερε από το κρύο και ένα άλλο 30% από συνωστισμό και έλλειψη ιδιωτικότητας, κάτι που είναι προβληματικό για τα παιδιά (για τις σχολικές τους εργασίες και τη γενική τους ευεξία). Το 25% (έξι ερωτηθέντες) είπαν επίσης ότι η κατοικία τους είχε πρόβλημα ποντικιών και/ή παρασίτων, κάτι που εκθέτει τα παιδιά στον κίνδυνο ασθενειών και μολύνσεων. Ένας είχε πολύ κακές ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις και ένας δεν είχε πρόσβαση σε τουαλέτα ή σε αξιοπρεπές μπάνιο. Αυτές οι ανθυγιεινές συνθήκες είναι απολύτως ακατάλληλες, ακόμη και παθογόνες για τα παιδιά. Ορισμένοι από τους γονείς που ερωτήθηκαν είχαν σοβαρά άρρωστα ή ανάπηρα παιδιά, για τα

63 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 61 οποία τέτοιες συνθήκες διαβίωσης μπορούν να έχουν ακόμη πιο σοβαρές επιπτώσεις, ενώ, θεωρητικά, θα έπρεπε να προστατεύονται και να τους παρέχεται φροντίδα όπως ορίζει ο νόμος. Η περίπτωση μιας Λιβανέζας μητέρας, τα δύο παιδιά της οποίας τραυματίστηκαν από ισραηλινή αεροπορική επίθεση, είναι ιδιαίτερα ανησυχητική. Το ένα από τα δύο παιδιά της έχασε και τα δύο χέρια του. Η μητέρα ζει ως αιτών άσυλο στην Κύπρο για 7 χρόνια, αβέβαιη για το μέλλον της και με ελάχιστα δικαιώματα. Η οικογένειά της ζει μέσω της στήριξης της Πρόνοιας, που δεν φτάνει για να καλύψει το κόστος της διαμονής και του φαγητού. Εξέφρασε τη λύπη της για τις συνθήκες διαβίωσης που προσέφερε στα παιδιά της: «Δεν προσφέρουν σε αυτήν [την ανάπηρη κόρη της] τίποτα για να τη βοηθήσουν να μη ζει σαν ζώο». Δυσκολίες και εμπόδια κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για παιδιά Από τους 24 γονείς που ερωτήθηκαν, οι οποίοι έμεναν με τα παιδιά τους στην Κύπρο, 20 είχαν προσπαθήσει να αναζητήσουν υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους τον προηγούμενο χρόνο (ή από όταν ήρθαν στη χώρα): οι εννέα ήταν αιτούντες άσυλο (από τους οποίους οι τέσσερις είχαν κάνει έφεση κατά της απόφασης ασύλου) και έντεκα ήταν άτυποι μετανάστες. Οι τρεις από αυτούς τους γονείς δεν κατάφεραν να δουν κάποιο γιατρό για τα παιδιά τους κάθε φορά που προσπάθησαν, συνεπώς η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά δεν είναι εξασφαλισμένη. Όλοι ήταν άτυποι μετανάστες. Σε μία μητέρα υπήρξε άρνηση υγειονομικής περίθαλψης όταν επισκέφτηκε ιατρική μονάδα για το παιδί της. Ακόμη και αυτοί οι γονείς που κατάφεραν να βρουν γιατρό για τα παιδιά τους, συνέχισαν να αντιμετωπίζουν άλλα προβλήματα. Από τους 20 γονείς που επισκέφτηκαν κάποιο γιατρό τουλάχιστον μία φορά για τα παιδιά τους, μόνο δύο δεν αντιμετώπισαν άλλες δυσκολίες (σε αντίθεση δηλαδή με το 90%). Το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης θεωρήθηκε ως δυσκολία από όλους όσοι δεν είχαν πρόσβαση στην υγειονομική κάλυψη (άτυποι μετανάστες και αναιρεσείοντες αποφάσεων ασύλου στο Ανώτατο Δικαστήριο). Όλες οι γυναίκες που δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους έκαναν επίσης αναφορά στο κόστος. Μια γυναίκα αιτών άσυλο αναφέρθηκε επίσης στο συγκεκριμένο πρόβλημα. Αναφέρθηκε σε ένα περιστατικό κατά το οποίο ο γιος της είχε ένα ατύχημα και μετακομίσθηκε στα επείγοντα περιστατικά και η ίδια δεν είχε «ιατρική κάρτα Α»: «Οι γιατροί τον φρόντισαν πολύ καλά... αλλά μετά ήθελαν χρήματα». Καθώς δεν μπορούσε να πληρώσει περισσότερα από ευρώ, περιόρισαν την πρόσβαση στο γιο της, αναγκάζοντάς την να περιμένει στο διάδρομο. Στο τέλος, ένας φίλος τη βοήθησε παρέχοντας εγγύηση και η ίδια πήρε τα χρήματα που χρειαζόταν. Καθώς η κατάσταση του ποδιού του γιου της χειροτέρευε (ένα τραύμα από το Λίβανο) και η περίπτωση ήταν επείγουσα, τον πήγε σε ιδιωτική μονάδα, καθώς στη δημόσια θα έπρεπε να περιμένει αρκετούς μήνες: «Εάν είναι κάτι σημαντικό, πηγαίνουμε εκεί [σε ιδιωτική μονάδα]». Όπως φαίνεται από αυτό, η μεγάλες λίστες αναμονής προκαλούν προβλήματα. Επηρέασαν το 44% των ερωτηθέντων που επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους (οκτώ ερωτηθέντες). Μία άλλη δυσκολία που επηρέασε ιδιαίτερα τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο που είχαν κάνει έφεση, ήταν ο φόβος της απέλασης και της σύλληψης από τις Αρχές κατά την επίσκεψή τους σε κάποια ιατρική μονάδα: επτά ερωτηθέντες έκαναν αναφορά σε αυτό το πρόβλημα (περισσότεροι από τους μισούς από τους άτυπους μετανάστες και το ένα τέταρτο των αναιρεσειόντων). Άλλες δυσκολίες και εμπόδια επηρέασαν τόσο τους γονείς άτυπους μετανάστες όσο και τους αιτούντες άσυλο: το 39% επηρεάστηκαν από τα γλωσσικά εμπόδια (επτά ερωτηθέντες), τέσσερις γονείς αντιμετώπισαν πρόβλημα προσφυγής σε κατάλληλη ιατρική μονάδα για τα παιδιά τους λόγω απόστασης (22%), ενώ άλλοι τέσσερις αντιμετώπισαν διοικητικές

64 62 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου δυσκολίες. Δύο άλλοι γονείς είπαν ότι αντιμετώπισαν διακρίσεις. Μια νεαρή μητέρα άτυπος μετανάστης ανάφερε τα εξής σχετικά με την εμπειρία της με το μικρό της παιδί κατά την πρόσβαση στην παιδιατρική φροντίδα: «Οι γιατροί είναι πολύ καλοί μαζί μου, ένας από αυτούς είναι επίσης μετανάστης, οπότε καταλαβαίνει την κατάστασή μου, αλλά οι νοσοκόμες Κύπριες - από αυτές δεν υπάρχει κανενός είδους φροντίδα». Δεν μπορεί να θηλάσει, αλλά ντρέπεται να ζητήσει γάλα: «Μπορεί να μου αρνηθούν πάλι, θα με πονέσει αυτό». (Μητέρα, άτυπος μετανάστης από τις Φιλιππίνες, 10 χρόνια στην Κύπρο.)

65 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 63 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΚΥΠΡΟΣ Η Κύπρος δεν έχει ενοποιημένο σύστημα υγείας. Συνεπώς, η παροχή υπηρεσιών υγείας δεν είναι συγκεντρωμένη σε μία κεντρική Αρχή και υπάρχουν τέσσερα είδη υγειονομικής κάλυψης. Η Κυβέρνηση σχεδιάζει να εισαγάγει στο άμεσο μέλλον ένα ενοποιημένο σύστημα υγείας («Εθνικό Ασφαλιστικό Σύστημα Υγείας»), που θα βασίζεται σε εισφορές από το κράτος καθώς και από τους εργοδότες και τους εργαζόμενους και θα παρέχει καθολική κάλυψη σε όλους τους Κύπριους, του πολίτες της ΕΕ που μένουν στην Κύπρο και όποιον είναι υποχρεωμένος να συνεισφέρει στο σύστημα αυτό, όπως οι μετανάστες εργάτες. Το σύστημα υγείας στην Κύπρο είναι θεωρητικά προσβάσιμο σε όλους. Ωστόσο, στην πράξη η υγειονομική περίθαλψη είναι δύσκολα προσβάσιμη από τους μετανάστες, λόγω του υψηλού κόστους που χρειάζεται να καταβάλλουν. Η κατάσταση είναι ακόμη χειρότερη για τους αιτούντες άσυλο λόγω της δυσλειτουργίας τους συστήματος, όπως και για τους άτυπους μετανάστες, η πλειονότητα των οποίων δεν έχει τους πόρους για πρόσβαση σε αξιοπρεπή υγειονομική περίθαλψη. Τα αποτελέσματα τόσο από τη νομική όσο και από την επιτόπια έρευνα παρέχουν σε βάθος εξέταση της συγκεκριμένης κατάστασης. ΤΑ ΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΥΠΡΙΟΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ Το σύστημα υγείας στην Κύπρο παρέχει στους Κύπριους πολίτες, το ακαθάριστο εισόδημα των οποίων είναι χαμηλότερο από το καθορισμένο όριο, και στους δημόσιους υπαλλήλους, πλήρη πρόσβαση στη δωρεάν ιατρική φροντίδα, ως κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» όσοι διαθέτουν υψηλότερο εισόδημα μπορούν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη είτε καταβάλλοντας συμμετοχή είτε καταβάλλοντας το πλήρες κόστος της φροντίδας τους, ανάλογα με το εισόδημά τους. Οι πολίτες της ΕΕ που διαμένουν στην Κύπρο, οι μακροχρόνια διαμένοντες και τα άτομα με διεθνή προστασία (αναγνωρισμένοι πρόσφυγες και άτομα με επικουρική προστασία που βρίσκονται τουλάχιστον ένα χρόνο στην Κύπρο υπό αυτό το καθεστώς) έχουν, σύμφωνα με το νόμο, ισότιμη πρόσβαση στο σύστημα υγείας με τους Κύπριους πολίτες. Για τους Κύπριους πολίτες τα έξοδα των εξετάσεων ή της θεραπείας που δεν παρέχονται από το δημόσιο τομέα καλύπτονται από το Υπουργείο Υγείας μέσω ενός ειδικού προγράμματος για την παροχή οικονομική ενίσχυσης για υπηρεσίες. Ωστόσο, η ΚΙΣΑ έχει εντοπίσει πολλές περιπτώσεις ατόμων με διεθνή προστασία 94 στους οποίους αρνήθηκαν την οικονομική ενίσχυση για τις εξετάσεις αυτές ή τη θεραπεία, παρόλο που πρέπει να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα με τους ημεδαπούς. Τα δικαιώματα πρόσβασης των μεταναστών εργατών στην υγειονομική περίθαλψη στην Κύπρο ποικίλλουν ανάλογα με τον επαγγελματικό τους τομέα και μπορεί να είναι πολύ περιορισμένα. Μόνο η επείγουσα περίθαλψη είναι διαθέσιμη δωρεάν για τους μετανάστες, όπως και για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Πράγματι, έχει αναπτυχθεί ένα παράλληλο σύστημα υγείας σχετικά με τους μετανάστες, που περιλαμβάνει ιδιωτικά ασφαλιστικά προγράμματα βασικής υγειονομικής περίθαλψης. Για παράδειγμα, οι γυναίκες οικιακοί βοηθοί πρέπει να καταβάλλουν το 50% του κόστους της ιδιωτικής ιατρικής τους ασφάλισης, και αυτή δεν τους καλύπτει καν για γυναικολογική φροντίδα και φροντίδα τοκετού. Ως αποτέλεσμα, οι γυναίκες μετανάστριες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες όσον αφορά την υγεία τους και αντιμετωπίζουν πραγματικά εμπόδια με την πρόσβαση στην προγεννητική και μεταγεννητική φροντίδα. 94 Αναγνωρισμένοι πρόσφυγες και άτομα με επικουρική προστασία, που βρίσκονται τουλάχιστον για ένα χρόνο στην Κύπρο υπό αυτό το καθεστώς.

66 64 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Μπορούν να έχουν δωρεάν πρόσβαση στην «επείγουσα περίθαλψη και την αναγκαία θεραπεία» μόνο εάν μένουν σε κέντρο υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων ή ανήκουν σε ευάλωτη ομάδα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι αιτούντες άσυλο λαμβάνουν την «ιατρική κάρτα Α», οι υπόλοιποι αναγκάζονται να καταβάλλουν το πλήρες κόστος των υπηρεσιών. Οι αιτούντες άσυλο δεν έχουν πρόσβαση σε οικονομική ενίσχυση για εξετάσεις και/ή θεραπεία που δεν παρέχονται από τις δημόσιες υπηρεσίες υγείας. Το ίδιο ισχύει και για τα θύματα εμπορίας ανθρώπων. Ο όρος «αναγκαία θεραπεία» ερμηνεύεται γενικά υπό μια ευρεία έννοια που περιλαμβάνει την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια φροντίδα, φάρμακα και θεραπεία σοβαρών λοιμωδών νοσημάτων, όπως ο ιός του HIV. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, πέρα από τους αιτούντες άσυλο, οι «ευάλωτες ομάδες» περιλαμβάνουν ανήλικους, άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένους, έγκυες και θύματα διαφόρων μορφών βίας και δικαιούνται επίσης δωρεάν πρόσβαση σε «άλλου είδους φροντίδα υπό οποιεσδήποτε συνθήκες». ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Δεν υπάρχουν νομικές διατάξεις που να αναφέρονται στα δικαιώματα των άτυπων μεταναστών στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη στην Κύπρο. Υπάρχουν μόνο κάποιες υπουργικές εγκύκλιοι, σύμφωνα με τις οποίες όλοι έχουν πρόσβαση στην επείγουσα περίθαλψη δωρεάν. Ωστόσο, στην περίπτωση που νοσηλευτούν, τους ζητείται να καταβάλουν το σύνολο του κόστους για τις υπηρεσίες που έκαναν χρήση. Πέραν αυτού, η μόνη θεραπεία που θεωρητικά παρέχεται δωρεάν στους άτυπους μετανάστες (ενήλικες και παιδιά) είναι η θεραπεία του ιού του HIV και άλλων λοιμωδών νοσημάτων. ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ: Καταρχάς, ένα μεγάλο μέρος των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν δεν απολάμβανε τα πιθανά δικαιώματά του: σχεδόν οι μισοί από τους αιτούντες άσυλο δεν ήταν κάτοχοι της κάρτας λόγω έλλειψης πληροφόρησης σχετικά με το δικαίωμά τους αυτό και σχετικά με τον τρόπο πρόσβασης σε αυτό. Μεταξύ των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν, παρατηρήθηκε η τάση η προσφυγή στην υγειονομική περίθαλψη να εξαρτάται από την κατοχή της «ιατρικής κάρτας Α». Πράγματι, σχεδόν το 60% των μη κατόχων της «ιατρικής κάρτας A» δεν είχε συμβουλευτεί ένα επαγγελματία υγείας την τελευταία φορά που αρρώστησαν στην Κύπρο. Ωστόσο, οι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α», όπως και οι μη κάτοχοι, αντιμετώπισαν σχεδόν όλοι δυσκολίες και εμπόδια όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Το 88% ανάφερε τουλάχιστον μία και, πιο συχνά, πολλές δυσκολίες. Το πρόβλημα του κόστους των ιατρικών γνωματεύσεων και/ή της θεραπείας αναφέρθηκε ευρέως από όσους δεν είχαν πρόσβαση στην ιατρική κάλυψη. Η έλλειψη πληροφόρησης σχετικά με τα δικαιώματα ήταν μία από τις κύριες δυσκολίες που ανέφεραν οι ίδιοι οι μετανάστες ότι αντιμετώπισαν - για το ένα τέταρτο των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν. Επιπλέον, το 14% των αιτούντων άσυλο που επιχείρησε να έχει πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αντιμετώπισε άρνηση παροχής υγειονομικής περίθαλψης από τη διοίκηση και/ή τους επαγγελματίες υγείας τουλάχιστον μία φορά. Αυτό το ανησυχητικό ποσοστό τονίζει το γεγονός της έλλειψης αποτελεσματικής προστασίας προς τους αιτούντες άσυλο σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, αλλά αποκαλύπτει επίσης αμφισβητήσιμες πρακτικές και πιθανώς πρακτικές διακρίσεων στις μονάδες υγειονομικής περίθαλψης, καθώς και ανεπαρκή γνώση των δικαιωμάτων των αιτούντων άσυλο από μέρος των επαγγελματιών υγείας και της διοίκησης των μονάδων υγείας.

67 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 65 ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: Η πρόσβαση των άτυπων μεταναστών στην υγειονομική περίθαλψη φαίνεται ότι είναι ακόμη λιγότερο διασφαλισμένη: η έρευνα έδειξε ξεκάθαρα ότι μέρος των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκε απέφευγε τις μονάδες υγειονομικής περίθαλψης. Σχεδόν το 40% των άτυπων μεταναστών που έλαβε μέρος στην έρευνα δήλωσε ότι είχε εγκαταλείψει την υγειονομική περίθαλψη τουλάχιστον μία φορά στην Κύπρο. Αναφέρθηκαν πολλά εμπόδια στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Η έλλειψη υγειονομικής κάλυψης είχε επίπτωση στην πρόσβαση και στην προσφυγή τους στην υγειονομική περίθαλψη - το 62% των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκε ανάφερε ότι αυτό αποτελούσε εμπόδιο. Ο φόβος της καταγγελίας και της αναφοράς στις Αρχές αναφέρθηκε ως εμπόδιο στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη από το 45% των άτυπων μεταναστών. Έχουν πράγματι αναφερθεί σοβαρές περιπτώσεις καταγγελίας στις μονάδες υγείας στην Κύπρο, που μπορεί να αποτελέσουν κίνδυνο για την υγεία του θύματος. Όσοι αποφάσισαν να συμβουλευτούν ένα επαγγελματία υγείας την τελευταία φορά που ήταν άρρωστοι, προτίμησαν να καταφύγουν σε ιδιωτική μονάδα υγείας παρά σε δημόσια: οι περισσότεροι είπαν ότι απέφευγαν τις δημόσιες μονάδες λόγω του φόβου καταγγελίας στις Αρχές. Όταν προσπάθησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, το 22% αντιμετώπισε άρνηση παροχής υπηρεσιών προσπαθώντας να συμβουλευτεί ένα γιατρό, θέτοντας έτσι ακόμη περισσότερο σε κίνδυνο την ήδη εξαιρετικά κακή πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. ΕΓΚΥΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ: Η πρόσβαση των εγκύων και των παιδιών στην υγειονομική περίθαλψη ήταν επίσης προβληματική. Οι περισσότερες γυναίκες αντιμετώπισαν δυσκολίες κατά την πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα και στη φροντίδα τοκετού επιπλέον, ο απαραίτητος εμβολιασμός δεν πραγματοποιείτο σε όλα τα νεογέννητα. Η έλλειψη αυτής της προληπτικής φροντίδας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και για τα νεογέννητα μπορεί να έχει σημαντικές μακροχρόνιες επιπτώσεις για την υγεία. Ο εμβολιασμός ιδιαίτερα αποτελεί ένα πολύ αποτελεσματικό μέτρο δημόσιας υγείας για την αποφυγή ασθενειών. ΠΑΘΟΓΟΝΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ Τα αποτελέσματα της έρευνας αποκαλύπτουν επισφαλείς και πιθανώς παθογόνες συνθήκες διαβίωσης, τόσο για τους άτυπους μετανάστες όσο και για τους αιτούντες άσυλο: ΚΑΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ: Το 87% των μεταναστών που ερωτήθηκαν, ανάφεραν τουλάχιστον ένα πρόβλημα που θα μπορούσε να επηρεάσει τη ζωή τους στην κατοικία τους σχετικά με τις ανθυγιεινές συνθήκες, την έλλειψη εγκαταστάσεων βασικών αναγκών - όπως πρόσβαση σε τουαλέτες και/ή μπάνιο, και το συνωστισμό. Οι ερωτηθέντες που είχαν παιδιά επηρεάζονταν επίσης, καθώς και οι έγκυες. Για όλους, αυτές οι συνθήκες διαβίωσης μπορεί να συμβάλλουν σε πρώιμη επιδείνωση της υγείας τους ή ακόμη και να οδηγήσουν σε ανάπτυξη προβλημάτων υγείας - συγκεκριμένα στην περίπτωση των παιδιών. Για τους αιτούντες άσυλο, αυτές οι συνθήκες διαβίωσης τονίζουν την έλλειψη πρόσβασης στην κατοικία και υπογραμμίζουν ότι αυτό θα έπρεπε να αποτελεί το ελάχιστο κοινωνικό δικαίωμα για τους αιτούντες άσυλο που θα έπρεπε να προκύπτει από το καθεστώς τους. Οι αιτούντες άσυλο αναγκάζονται να βρουν κατοικία μόνοι τους, έχοντας πενιχρά οικονομικά μέσα και γενικά δύσκολη πρόσβαση σε λύσεις για την κατοικία.

68 66 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΔΥΣΚΟΛΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Το 84% των εργαζομένων αιτούντων άσυλο και άτυπων μεταναστών εργαζόταν υπό προσωρινούς όρους. Αυτό αντικατοπτρίζει, έως ένα βαθμό, την επισφάλεια της κατάστασής τους. Επιπλέον, σχεδόν οι μισοί εργάζονταν περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα, καθημερινά ή αρκετές φορές την εβδομάδα κατά μέσο όρο. Περισσότεροι από τους μισούς δήλωσαν ότι η δουλειά τους ήταν επικίνδυνη και ότι μπορεί να επηρεάζει ή επηρεάζει την υγεία τους. ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΚΤΙΜΩΜΕΝΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η εμπειρία της μετανάστευσης, ο χωρισμός από την οικογένεια και ο ξεριζωμός που συνεπάγεται η μετανάστευση, οι δύσκολες εμπειρίες στη χώρα προέλευσης, αλλά και οι καταστροφικές συνθήκες διαβίωσης στην Κύπρο, φαίνεται ότι επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι ερωτηθέντες αντιλαμβάνονται την κατάσταση της σωματικής, αλλά ακόμη περισσότερο της ψυχολογικής τους υγείας. ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΙΔΕΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ: Σχεδόν το ένα τρίτο των αιτούντων άσυλο και το 6% των άτυπων μεταναστών έκριναν ότι είναι σε κακή ή πολύ κακή κατάσταση σωματικής υγείας, κάτι που είναι ανησυχητικό δεδομένου ότι πρόκειται για ένα αρκετά νέο πληθυσμό. ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΚΤΙΜΩΜΕΝΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΠΟΥ ΑΝΑΔΕΙΚΝΥΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΕΙΨΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ: Οι μισοί από τους αιτούντες άσυλο και σχεδόν το ένα τρίτο των άτυπων μεταναστών θεώρησαν ότι είναι σε κακή ή πολύ κακή ψυχολογική κατάσταση. Ορισμένοι είχαν βιώσει τραυματικές εμπειρίες στις χώρες προέλευσής τους, όπως πόλεμο και/ή διωγμούς και βία. Ως προς αυτό, η πρόσβαση σε κατάλληλη ψυχολογική περίθαλψη φαίνεται ότι είναι ανεπαρκής ή μη προσβάσιμη στους μετανάστες αυτούς - καθώς και άλλου είδους υγειονομική περίθαλψη.

69 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 67 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΚΥΠΡΟΣ Σχετικά με την αναμόρφωση του συστήματος υγείας: Το υπάρχον σύστημα υγείας της Κύπρου έχει αποδειχτεί ανεπαρκές και ανίκανο να αντιμετωπίσει τις ανάγκες όχι μόνο των μεταναστών και των προσφύγων, αλλά και του συνόλου του πληθυσμού της Κύπρου. Αποτελεί συνεπώς άμεση ανάγκη το υπάρχον σύστημα υγείας να αντικατασταθεί από ένα νέο, καινοτόμο και ενοποιημένο σύστημα υγείας, όπως ισχύει στα περισσότερα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μάλιστα έχει ετοιμαστεί ένα πρόγραμμα υγείας από την Κυβέρνηση της Κύπρου, αλλά καθυστερεί η εφαρμογή του. Ενόψει των διάφορων και σοβαρών προβλημάτων του υπάρχοντος συστήματος υγείας, είναι σημαντικό να υιοθετηθεί άμεσα το νέο πρόγραμμα υγείας. Είναι πολύ σημαντικό το νέο πρόγραμμα υγείας να επιτρέπει την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη σε όλους, ανεξάρτητα από το νομικό καθεστώς τους, καθώς η υγειονομική περίθαλψη αποτελεί βασικό ανθρώπινο δικαίωμα και, ως τέτοιο, πρέπει να είναι προσβάσιμο σε όλους. Είναι επίσης πολύ σημαντικό το νέο σύστημα υγείας να αναγνωρίζει την αδυναμία ορισμένων ατόμων ή ορισμένων ομάδων, όπως των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών και να τους παρέχει έτσι πρόσβαση σε επαρκή υγειονομική περίθαλψη. Πρέπει να απορριφθεί άμεσα η ισχύουσα πολιτική που ακολουθείται από την Κύπρο, σύμφωνα με την οποία δεν επιτρέπεται σε μετανάστες που είναι φορείς ηπατίτιδας ή θετικοί στον ιό του HIV να μπουν στη χώρα, ενώ όσοι μετανάστες βρίσκονται ήδη στη χώρα απελαύνονται όταν γίνει γνωστό ότι είναι φορείς ηπατίτιδας ή θετικοί στον ιό του HIV, καθώς δεν βασίζεται σε λόγους υγείας και παραβιάζει τα δικαιώματα των ατόμων αυτών. Σχετικά με την πρόσβαση των αιτούντων άσυλο στην υγειονομική περίθαλψη: Πρέπει τουλάχιστον να εφαρμοστεί στην πράξη η σχετική υπάρχουσα νομοθεσία. Είναι σημαντικό οι αιτούντες άσυλο να είναι επαρκώς και αποτελεσματικά ενημερωμένοι για το δικαίωμά τους στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και πώς να το ασκήσουν. Η διοίκηση και οι επαγγελματίες υγείας, που εργάζονται σε δημόσιες μονάδες υγείας, πρέπει να είναι ενημερωμένοι για τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο σχετικά με την πρόσβασή τους στην υγειονομική περίθαλψη. Η διοίκηση και οι επαγγελματίες υγείας, που εργάζονται σε δημόσιες μονάδες υγείας, πρέπει να είναι εκπαιδευμένοι για να αντιμετωπίζουν τις συγκεκριμένες ανάγκες των αιτούντων άσυλο. Σε όλες τις δημόσιες μονάδες υγείας πρέπει να υπάρχουν διαθέσιμοι διερμηνείς. Πρέπει να υιοθετηθεί ένα διαπολιτισμικό υγειονομικό πρόγραμμα διαμεσολάβησης για την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων αναγκών των αιτούντων άσυλο. Οι αιτούντες άσυλο πρέπει να έχουν πρόσβαση σε οικονομική βοήθεια για εξετάσεις και/ή θεραπεία που δεν είναι διαθέσιμες από τις δημόσιες μονάδες υγείας. Οι συγκεκριμένες ανάγκες των αιτούντων άσυλο (και των ευάλωτων μεταναστών) ως προς την ψυχική τους υγεία, πρέπει να αντιμετωπίζονται με επαρκή παροχή φροντίδας.

70 68 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Σχετικά με την πρόσβαση των άτυπων μεταναστών στην υγειονομική περίθαλψη: Είναι πολύ σημαντικό να εφαρμοστεί στην πράξη το υπάρχον νομικό πλαίσιο και πιο συγκεκριμένα η αρχή της ισότιμης μεταχείρισης, έτσι ώστε, τουλάχιστον υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να χορηγείται σε όλους πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Το Υπουργείο Υγείας πρέπει να υιοθετήσει άμεσα την πρόταση του επίτροπου για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Παιδιού, σύμφωνα με την οποία όλα τα παιδιά που ζουν στην Κύπρο, ανεξάρτητα από το καθεστώς των γονέων τους, και ειδικά τα παιδιά των άτυπων μεταναστών, πρέπει να έχουν πλήρη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης. 95 Πρέπει να υιοθετηθεί διάταξη που να απαγορεύει την καταγγελία άτυπων μεταναστών, ειδικά όσον αφορά τη διοίκηση και τους επαγγελματίες υγείας και όσους εργάζονται σε δημόσιες μονάδες υγείας, έτσι ώστε οι άτυποι μετανάστες να μη φοβούνται να ζητήσουν υγειονομική περίθαλψη. Οι έγκυες πρέπει να έχουν δωρεάν και πλήρη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη: προγεννητική, μεταγεννητική και φροντίδα τοκετού πρέπει να παρέχονται χωρίς όρους σε όλες τις γυναίκες και τα παιδιά. Γυναικολογικές εξετάσεις, όπως το τεστ Παπ και η μαστογραφία, πρέπει να παρέχονται δωρεάν σε όλες τις γυναίκες, ανεξάρτητα από το νομικό καθεστώς τους. Πρέπει να διασφαλίζεται η πλήρης πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τους κρατούμενους, τροποποιώντας το Νόμο περί Ιατρικών Υπηρεσιών και Υπηρεσιών Δημόσιας Υγείας. 95 Επιστολή της επίτροπου για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Παιδιού προς τον πρόεδρο της κοινοβουλευτικής Επιτροπής Υγείας, τον αρχηγό της Αστυνομίας, το διευθυντή των Υπηρεσιών Κοινωνικής Πρόνοιας και τον εκτελεστικό διευθυντή της ΚΙΣΑ: «Κάλυψη εξόδων ιατρικών υπηρεσιών παιδιών των οποίων οι γονείς είναι αιτητές πολιτικού ασύλου ή βρίσκονται στην Κύπρο παράνομα». Λευκωσία, 8/12/09.

71 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Συγκριτική ανάλυση της κατάστασης σε Κύπρο, Μάλτα, Πολωνία και Ρουμανία Το δίκτυο HUMA και τα μέλη του, όπως η ΜΚΟ ΚΙΣΑ στην Κύπρο, η ομάδα ΜΚΟ SKOP στη Μάλτα, η SIP στην Πολωνία και η ARCA στη Ρουμανία, εργάζονται για την προώθηση των δικαιωμάτων των μεταναστών στην Ευρώπη και στις χώρες τους. Καθώς η Κύπρος, η Μάλτα, η Πολωνία και η Ρουμανία αποτελούν νέα κράτη μέλη στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προκύπτουν σημαντικά ζητήματα στο επίπεδο της ΕΕ όσον αφορά τη μετανάστευση σε αυτές τις χώρες, εστιάζοντας κυρίως στο ζήτημα του ελέγχου της μετανάστευσης, παραμερίζοντας και παρεμποδίζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το δίκτυο HUMA τονίζει ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα θα πρέπει να αποτελούν πρώτιστη μέριμνα. Συνεπώς, το δίκτυο HUMA ενημερώνει σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης και την πρόσβαση των μεταναστών στην υγειονομική περίθαλψη, συμπεριλαμβανομένων όσων είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι, όπως οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες. Στις χώρες που εξετάστηκαν δεν είχε δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε αυτά ερωτήματα. Η έκθεση αυτή εισάγει νέα δεδομένα από τις συγκεκριμένες χώρες και συμβάλλει στην καλύτερη γνώση σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης και την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη από το νόμο και στην πράξη για τους αιτούντες άσυλο και τους άτυπους μετανάστες. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε σε όσους ζούσαν εκτός κρατητηρίων ή κέντρων υποδοχής και στους πιο ευάλωτους, δηλαδή τις έγκυες άτυπους μετανάστες και τις αιτούντες άσυλο και τα παιδιά των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών. Πέρα από τη νομική ανάλυση, διενεργήθηκε επιτόπια έρευνα στις τέσσερις χώρες. 434 άτομα έλαβαν μέρος σε συνεντεύξεις, μεταξύ των οποίων 203 αιτούντες άσυλο και 231 άτυποι μετανάστες, οι οποίοι εγκατέλειψαν τις πατρίδες τους υπό δύσκολες συνθήκες, κυρίως λόγω οικονομικών ζητημάτων ή επειδή αντιμετώπιζαν και/ή υπήρχε φόβος για διώξεις. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΥΓΕΙΑΣ: ΠΑΘΟΓΟΝΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ Οι συνθήκες διαβίωσης, συμπεριλαμβανομένων των οικονομικών ζητημάτων, των συνθηκών στέγασης και εργασίας, αποτελούν πολύ σημαντικούς συντελεστές υγείας, καθώς όπως αναφέρει η Επιτροπή Κοινωνικών Συντελεστών Υγείας της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ): «Οι κοινωνικοί συντελεστές υγείας [εννοούμενοι ως] τις συνθήκες στις οποίες γεννιούνται οι άνθρωποι, μεγαλώνουν, ζουν και γερνούν, συμπεριλαμβανομένου του συστήματος υγείας ( ) είναι κυρίως υπεύθυνοι για ανισότητες στην υγεία - οι άδικες και αποφευκτέες διαφορές στο υγειονομικό καθεστώς που παρατηρούνται στο εσωτερικό αλλά και μεταξύ των χωρών». 96 Ασταθή κοινωνικο-οικονομικά μέσα Η πλειονότητα των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκε ζούσε σε επισφαλείς και ασταθείς κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες. Το 56% των αιτούντων άσυλο που έλαβε μέρος στην έρευνα βασιζόταν στα δημόσια επιδόματα για τους αιτούντες άσυλο, που είναι πάντα πολύ χαμηλά. Το 17% όλων των ερωτηθέντων (αιτούντων άσυλο και άτυπων μεταναστών) βασιζόταν αποκλειστικά σε βοήθεια από φίλους ή δανεισμό. Μεταξύ των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών που εργάζονταν κατά την περίοδο της έρευνας, το 81% εργαζόταν υπό προσωρινές ή βραχυπρόθεσμες συνθήκες και δεν μπορούσε συνεπώς να εξασφαλίσει ένας συνεχές και βιώσιμο εισόδημα για τους ίδιους και την οικογένειά τους CSDH, Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health. Final Report of the Commission on Social Determinants of Health, Geneva, World Health Organization, 2008

72 70 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Κακές συνθήκες διαβίωσης Ως αποτέλεσμα των πενιχρών οικονομικών μέσων, το 59% όλων των μεταναστών που ερωτήθηκαν, ανάφεραν ότι η κατοικία τους ήταν μόνο βραχυπρόθεσμη λύση. Η δυσκολία εύρεσης μακροπρόθεσμης κατοικίας επηρέαζε τόσο τους αιτούντες άσυλο όσο και τους άτυπους μετανάστες, στις τέσσερις χώρες που εξετάστηκαν. Το ζήτημα των συνθηκών στέγασης αποτελεί πρώτιστη μέριμνα καθώς «η ύπαρξη καταλύματος είναι όχι μόνο θεμελιώδης, αλλά η ποιότητά του και οι υπηρεσίες που αυτό συνεπάγεται, όπως η ύδρευση και η υγιεινή, αποτελούν επίσης καθοριστικούς συντελεστές υγείας». 97 Οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες περιέγραψαν κακές συνθήκες διαβίωσης που θα μπορούσαν ενδεχομένως να είναι παθογόνες: το 87% των μεταναστών που ερωτήθηκαν δήλωσαν ότι αντιμετώπιζαν ένα ή περισσότερα προβλήματα στην κατοικία τους που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την υγεία τους. Η πλειονότητα των προβλημάτων που αναφέρθηκαν σχετίζονταν κυρίως με συνωστισμό, ανθυγιεινές συνθήκες ή παρουσία επικίνδυνων εγκαταστάσεων και την έλλειψη βασικών εγκαταστάσεων (όπως θέρμανσης, ηλεκτρισμού, τρεχούμενου νερού ή λειτουργούντων τουαλέτων). Ανασφαλείς συνθήκες διαβίωσης Η αστάθεια των συνθηκών διαβίωσης των εργατών που ερωτήθηκαν εγείρει ανησυχίες: έρευνες δείχνουν ότι η θνησιμότητα είναι σημαντικά υψηλότερη μεταξύ των προσωρινά απασχολούμενων εργατών σε σύγκριση με τους μόνιμα εργαζόμενους 98 και ότι οι κακές συνθήκες ψυχικής υγιεινής συνδέονται με την επισφαλή απασχόληση 99. Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες που εργάζονταν, δούλευαν σε ανειδίκευτες εργασίες - όπως στις κατασκευές (όπου απασχολούνται οι περισσότεροι από τους άντρες εργάτες που ερωτήθηκαν) και σε οικιακές δουλειές (όπου απασχολούνται οι περισσότερες από τις γυναίκες εργαζόμενες που ερωτήθηκαν). Οι δυσμενείς συνθήκες που εκθέτουν τα άτομα σε μια σειρά κινδύνων για την υγεία τείνουν να συγκεντρώνονται σε δουλειές χαμηλού κοινωνικού προφίλ. 100 Συχνά τονιζόταν η έλλειψη ασφάλειας στην εργασία και οι δύσκολες συνθήκες εργασίας. Επιπλέον, το 48% των εργαζομένων θεωρούσε ότι η δουλειά του θα μπορούσε να επηρεάσει την υγεία τους ή να οδηγήσει σε ατυχήματα στην εργασία και το 38% δήλωσε ότι δούλευε περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα κάθε μέρα ή αρκετές φορές την εβδομάδα. Αυτοί οι δείκτες αποτελούν σημαντικούς συντελεστές υγείας που συνδέονται με τις συνθήκες εργασίας. Πράγματι, σύμφωνα με έρευνες, οι εργαζόμενοι που θεωρούν ότι βιώνουν ανασφάλεια στην εργασία τους έχουν επίσης σημαντικές δυσμενείς επιπτώσεις στη σωματική και ψυχολογική τους υγεία Shaw M., Housing and public health, Annual Review of Public Health, 25: , Kivimäki M et al.. Temporary employment and risk of overall and cause-specific mortality. American Journal of Epidemiology, 2003, 158: Kivimäki M et al. Work stress in the aetiology of coronary heart disease a meta-analysis, Scandinavian Journal of Work and Environmental Health, 2006, 32: και Artazcoz L et al.. Social inequalities in the impact of flexible employment on different domains of psychosocial health. Journal of Epidemiology and Community Health, 2005, 59: ILO (2005). Decent work safe work. Introductory report to the XVIIth World Congress on Safety and Health at Work, Geneva, International Labour Organization, accessed 3 March Ferrie JE et al., Effects of chronic job insecurity and change of job security on self-reported health, minor psychiatry morbidity, psychological measures, and health related behaviours in British civil servants: the Whitehall II study., Journal of Epidemiology and Community Health, 2002, 56:

73 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 71 ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ ΤΩΝ ΕΡΩΤΗΘΕΝΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥΣ: ΕΝΑΣ ΕΥΑΛΩΤΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Οι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν αποτελούν ξεκάθαρα ένα ευάλωτο πληθυσμό. Το επίπεδο της εκτιμώμενης κατάστασης της γενικής και ψυχολογικής υγείας των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν, αποκαλύπτει μια επιδεινωθείσα κατάσταση της υγείας, σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες. Η εκτίμηση των ίδιων των ερωτηθέντων για την κατάσταση της γενικής υγείας τους Η εκτίμηση των ίδιων των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών για τη γενική κατάσταση της υγείας τους ήταν σημαντικά χαμηλότερη από αυτή του γενικού πληθυσμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση: το 18% των μεταναστών που ερωτήθηκαν δήλωσαν ότι βρίσκονται σε κακή ή πολύ κακή κατάσταση γενικής υγείας, σε σύγκριση με το 9% του γενικού πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης το Η διαφορά που παρατηρείται είναι ακόμη μεγαλύτερη όταν συγκρίνεται με τον ευρωπαϊκό γενικό πληθυσμό με δημογραφικά χαρακτηριστικά πιο συναφή με όσα παρατηρούνται στο δείγμα της έρευνας Η εκτίμηση των ίδιων των μεταναστών που ερωτήθηκαν για την κατάσταση της γενικής υγείας τους, ανά χώρα και συγκρινόμενη με τα αποτελέσματα του πληθυσμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% 62% 48% 34% 25% Εκτίμηση της κατάστασης της γενικής υγείας τους 27% 40% 57% 50% 32% 25% 26% 13% 11% 18% 9% ΚΥΠΡΟΣ ΜΑΛΤΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΩΡΕΣ 31% 68% 23% Eurostat 27* Κακή και πολύ κακή Μέτρια Καλή και πολύ καλή Αυτά τα αποτελέσματα είναι ανησυχητικά, δεδομένου ότι όσοι έλαβαν μέρος στην έρευνα είναι αρκετά νέοι. Αποτελούν ένδειξη, κατά κάποιο τρόπο, μιας αναμενόμενης επιδείνωσης της κατάστασης της γενικής υγείας αυτών των μεταναστών που μπορεί, εν μέρει, να αποδοθεί στις κακές συνθήκες διαβίωσης και στην ελλιπή πρόσβαση στην προληπτική και πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη. Εκτίμηση των ίδιων των ερωτηθέντων για την ψυχολογική κατάσταση της υγείας τους, η οποία πρέπει να αντιμετωπιστεί Το επίπεδο της εκτιμώμενης κατάστασης της ψυχολογικής υγείας των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν καθώς και των άτυπων μεταναστών, ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικό σε κάθε μία από τις τέσσερις χώρες. 102 Λιγότεροι από το 2,3% στις ηλικίες μεταξύ 25 με 34 χρονών και το 3,9% στις ηλικίες μεταξύ 35 με 44 χρονών δήλωσαν ότι είναι σε κακή ή πολύ κακή κατάσταση γενικής υγείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το Αυτά τα δεδομένα είναι πολύτιμα στοιχεία σύγκρισης, καθώς οι περισσότεροι αιτούντες άσυλο και οι άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν, βρίσκονταν σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες. Τα δεδομένα είναι διαθέσιμα στη δυναμική στατιστική βάση δεδομένων της Eurostat,

74 72 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 2. Η εκτίμηση των ίδιων των μεταναστών που ερωτήθηκαν για την κατάσταση της ψυχολογικής τους υγείας, ανά χώρα (%) 100% 80% 60% 40% 20% 0% Εκτίμηση της κατάστασης της ψυχολογικής τους υγείας 21% 20% 28% 37% 27% 11% 38% 37% 30% 34% 69% 41% 36% 43% 30% ΚΥΠΡΟΣ ΜΑΛΤΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΩΡΕΣ Κακή/πολύ κακή ΜέτριαΚαλή/ πολύ καλή Το 43% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι είναι σε κακή ή πολύ κακή κατάσταση ψυχολογικής υγείας. Αυτό αναφέρεται στους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο και στις τέσσερις χώρες. Τα πιο ανησυχητικά ποσοστά ήταν αυτά της Μάλτας, όπου σχεδόν το 70% των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών (όλοι πρώην αιτούντες άσυλο) δήλωσαν ότι βρίσκονται σε κακή κατάσταση ψυχολογικής υγείας. Στην Κύπρο, την Πολωνία και τη Ρουμανία, οι αιτούντες άσυλο ήταν λίγο πιο πιθανό να κρίνουν την ψυχολογική τους υγεία ως κακή ή πολύ κακή από ό,τι οι άτυποι μετανάστες. Η ψυχολογική υγεία των μεταναστών είναι γνωστό ότι επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες που προκύπτουν από τις εμπειρίες τους πριν τη μετανάστευση καθώς και από την προσαρμογή στη ζωή της χώρας φιλοξενίας. Οι μετανάστες που έλαβαν μέρος στην έρευνα μπορεί να είχαν βιώσει δύσκολες, βίαιες και/ή τραυματικές εμπειρίες, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη μετανάστευση. Επιπλέον, οι συνθήκες διαβίωσης στις «χώρες φιλοξενίας» που περιγράφηκαν προηγουμένως, συμβάλλουν στην ψυχολογική υγεία καθώς και το γεγονός ότι ορισμένοι από τους ερωτηθέντες ζούσαν με το φόβο της σύλληψης, ή, για την περίπτωση των αιτούντων άσυλο, περιμένοντας να τους χορηγηθεί ή όχι διεθνής προστασία. Η έρευνα υπογράμμισε την κακή πρόσβαση στις υγειονομικές υπηρεσίες γενικά, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι οι άτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο που χρειάζονται ψυχολογικής φροντίδας, δεν μπορούν να έχουν κατάλληλη ιατρική βοήθεια. Τα ζητήματα της ψυχολογικής υγείας και της πρόσβασης των μεταναστών στην ψυχολογική περίθαλψη, παραμένουν χωρίς επαρκείς λύσεις. Η έρευνα τονίζει ότι αυτές οι συγκεκριμένες ανάγκες χρειάζονται συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση του έντονου αυτού ζητήματος δημόσιας υγείας. Ο μύθος του τουρισμού για λόγους υγείας Οι κύριοι λόγοι για τη μετανάστευση που αναφέρθηκαν από τους ερωτηθέντες στις τέσσερις χώρες συνδέονται κυρίως με το πολιτικό και/ή το οικονομικό περιβάλλον στις χώρες προέλευσης των ερωτηθέντων. Το ποσοστό των ερωτηθέντων που ανέφεραν λόγους υγείας μεταξύ των κινήτρων που εγκατέλειψαν τη χώρα τους ήταν από χαμηλό έως ανύπαρκτο, ανάλογα με τις χώρες. Συνολικά για τις τέσσερις χώρες, μόνο το 3% των ερωτηθέντων αναφέρθηκε στην υγεία ως ένα από τους λόγους για τη μετανάστευση. Συνεπώς, δεν βλέπουμε στην έρευνα αυτή τον «παράγοντα προσέλκυσης» των μεταναστών από την υγειονομική περίθαλψη που αναφέρεται συχνά ως επιχείρημα στις πολιτικές συζητήσεις. Παρόμοια αποτελέσματα προκύπτουν και από άλλες έρευνες που έχουν διεξαχθεί στην Ευρώπη. Επιπλέον, στην παρούσα έρευνα μπορούμε να δούμε ότι η συχνότητα με την οποία αναφέρονταν προσωπικοί λόγοι υγείας δεν σχετίζεται με το κατά πόσο η νομοθεσία είναι ευνοϊκή ως προς την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο. Πράγματι, στη Μάλτα, όπου οι συνθήκες για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τους μετανάστες μπορούν να θεωρηθούν από τις πιο ευνοϊκές μεταξύ των τεσσάρων χωρών, μόνο το 4% ανέφερε προσωπικά προβλήματα υγείας ως ένα από τους λόγους που τους οδήγησαν στη μετανάστευση, ενώ αναφέρθηκε από το 8% των μεταναστών που ερωτήθηκαν στην Πολωνία. Τα αποτελέσματα αυτά φαίνεται ότι επιβεβαιώνουν

75 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 73 τα συμπεράσματα της έκθεσης σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών σε 11 άλλες χώρες της ΕΕ το 2008 από τους Γιατρούς του Κόσμου 103. ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ: ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Περιορισμένα νομικά δικαιώματα Οι αιτούντες άσυλο προστατεύονται από δεσμευτικές διεθνείς καθώς και ευρωπαϊκές συμβάσεις. Το νομικό καθεστώς τους πρέπει να τους παρέχει ιδιαίτερη προστασία - ως προς την ευάλωτη φύση τους. Αλλά στις χώρες που εξετάστηκαν, ο νόμος παρέχει στους αιτούντες άσυλο μόνο περιορισμένα δικαιώματα, εμποδίζοντας την αποτελεσματική πρόσβασή τους σε αυτά. Η Πολωνία, και σε μικρότερο βαθμό η Κύπρος, παρέχουν στους υποψήφιους αιτούντες άσυλο το ίδιο επίπεδο υγειονομικής κάλυψης όπως και για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Αλλά ακόμη και στην Πολωνία, όπου θεωρητικά υπάρχει δωρεάν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, δεν υπάρχει επίσημη ερμηνεία αυτής της διάταξης. Ερμηνεύεται γενικά ως τις υπηρεσίες υγείας που είναι διαθέσιμες στους ασφαλισμένους. Επιπλέον, το σύστημα είναι αρκετά περίπλοκο - με το σύστημα παραπομπών να επιτρέπει την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη μόνο σε συγκεκριμένες ιατρικές μονάδες. Στην Κύπρο, μόνο οι αιτούντες άσυλο που είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α», που ζουν δηλαδή σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων ή ανήκουν σε ευάλωτη ομάδα, μπορούν να απολαύσουν αυτές της υπηρεσίες υγείας δωρεάν. Οι υπόλοιποι θα πρέπει να καταβάλλουν το πλήρες κόστος των υπηρεσιών. Στη Μάλτα, ο νόμος δίνει στους αιτούντες άσυλο δικαίωμα στην «κρατική ιατρική φροντίδα και υπηρεσίες» αλλά υπάρχει ξεκάθαρη έλλειψη εφαρμοστέας νομοθεσίας. Η ερμηνεία αυτού του όρου είναι συνήθως αρκετά ευρεία, αλλά η πρακτική δείχνει ότι η αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και στα φάρμακα αυτών των πληθυσμών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από αποφάσεις που βρίσκονται στη διακριτική ευχέρεια αυτών που τις λαμβάνουν. Στη Ρουμανία, η κατάσταση είναι κρίσιμη: η Ρουμανία έχει εφαρμόσει την οδηγία της ΕΕ σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις για την υποδοχή των αιτούντων άσυλο, υιοθετώντας όμως μια στενή ερμηνεία, εξασφαλίζοντας ελεύθερη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη μόνο για την πρωτοβάθμια φροντίδα, την επείγουσα περίθαλψη, τη θεραπεία ορισμένων λοιμωδών νοσημάτων καθώς και για την προγεννητική και μεταγεννητική φροντίδα. 103 Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου για την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για άτυπους μετανάστες σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, 2009, σελ. 51

76 74 ΚΥΠΡΟΣ ΜΑΛΤΑ Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Δευτερο Νοσηλεία Επείγου βάθμια (εσωτερικής σα (σε διαμονής) εξωτερικά ιατρεία) Πρωτοβά θμια Εάν ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων ή ανήκουν σε ευάλωτη ομάδα. 104 Προγεννη τική και μεταγενν ητική ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ Φάρμακ HIV Άλλα α λοιμώδη νοσήματα Εάν ζουν σε κέντρα υποδοχής, λαμβάνουν επιδόματα, έχουν αποδεδειγμένη έλλειψη επαρκών πόρων ή ανήκουν σε ευάλωτη ομάδα Υπάρχει μια νομική διάταξη που γενικά δίνει στους αιτούντες άσυλο και στους άτυπους μετανάστες που ζουν σε κέντρα κράτησης, δικαίωμα σε «κρατική ιατρική φροντίδα και υπηρεσίες» και ένα μη δεσμευτικό έγγραφο για την ακολουθητέα πολιτική που τους δίνει δικαίωμα σε «δωρεάν κρατική ιατρική φροντίδα και υπηρεσίες». ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ 105 Εάν η ασθένεια αποτελεί άμεσο κίνδυνο για τη ζωή. Χωρίς πρόσβαση Πρόσβαση καταβάλλοντας το σύνολο του κόστους Δωρεάν πρόσβαση Στην πράξη, η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη είναι δύσκολη και δεν έχει προσαρμοστεί στους αιτούντες άσυλο Οι αιτούντες άσυλο φαίνεται ότι μπορούν να έχουν πρόσβαση στην πράξη στην υγειονομική περίθαλψη. Ωστόσο, η πρόσβαση, στις περιπτώσεις που αυτό ήταν δυνατό, είναι δύσκολη: το 80% των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν αντιμετώπισαν ένα ή περισσότερα προβλήματα όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. 3. Τα κύρια εμπόδια που αντιμετώπισαν οι αιτούντες άσυλο κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη (%) Εμπόδιο Πρώτο εμπόδιο Δεύτερο εμπόδιο Τρίτο εμπόδιο Είδος % Είδος % Είδος % Χώρα εμποδίου εμποδίου εμποδίου ΚΥΠΡΟΣ Μεγάλη λίστα αναμονής 29% ΜΑΛΤΑ Διακρίσεις 57% ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ 4 ΧΩΡΕΣ Έλλειψη πληροφοριών Γλωσσικά εμπόδια Γλωσσικά εμπόδια 41% 28% 30% Πρόβλημα κόστους Απόσταση ιατρικής μονάδας Απόσταση ιατρικής μονάδας Απόσταση ιατρικής μονάδας Έλλειψη πληροφοριώ ν 27% 47% 38% 23% 29% Έλλειψη πληροφοριών Γλωσσικά εμπόδια Γλωσσικά εμπόδια Έλλειψη πληροφοριών Απόσταση ιατρικής μονάδας 25% 43% 36% 21% 25% 104 Ακόμη και εάν δικαιούνται δωρεάν πρόσβαση, στην πράξη χρειάζεται να καταβάλλουν 2 ευρώ ως τυπική εισφορά, με εξαίρεση ορισμένες ιατρικές υπηρεσίες και ορισμένες σοβαρές χρόνιες ασθένειες, εάν η θεραπεία είναι απαραίτητη. 105 Οι αιτούντες άσυλο στη Ρουμανία δικαιούνται κοινωνικής ασφάλισης εάν εργάζονται (δυνατό ένα χρόνο μετά την υποβολή της αίτησης ασύλου) ή εάν έχουν υπογράψει την «προαιρετική συμφωνία ασφάλισης». Η πιθανότητα αυτή δεν αποτυπώθηκε στον πίνακα, δεδομένης της δυσκολίας εφαρμογής της στην πράξη (δυσκολίες καταβολής των εισφορών).

77 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 75 Τα γλωσσικά εμπόδια αναφέρθηκαν από το 30%, κάτι που αποδεικνύει την έλλειψη ή την ανεπάρκεια υπηρεσιών διερμηνείας και διαμεσολάβησης στις ιατρικές μονάδες. Η έλλειψη πληροφοριών σχετικά με τα δικαιώματά τους και τις υγειονομικές διαδικασίες αναφέρθηκε από το 29%, αποδεικνύοντας τη σοβαρή έλλειψη πληροφόρησης των αιτούντων άσυλο σχετικά με τα δικαιώματά τους (με τρόπο κατανοητό) και την έλλειψη απαραίτητης βοήθειας των αιτούντων άσυλο στο σύστημα υγείας. Τέλος, οι δυσκολίες προσέγγισης των ιατρικών μονάδων (25%) αντιστοιχούν φυσικά στην ανάγκη παροχής υγειονομικής περίθαλψης μόνο σε συγκεκριμένες μονάδες υγείας (ο γιατρός από τα κέντρα των αιτούντων άσυλο ή τις ειδικές μονάδες υγείας που ο γιατρός-γενικός παθολόγος παραπέμπει), όπως στην Πολωνία και τη Ρουμανία. Τέλος, οι κύριες δυσκολίες που αναφέρθηκαν από τους αιτούντες άσυλο που ερωτήθηκαν, συνδέονταν με την περιπλοκότητα του συστήματος υγείας, την έλλειψη υπηρεσιών που να είναι προσαρμοσμένες στις ειδικές ανάγκες των μεταναστών και την έλλειψη ή την ανεπάρκεια βοήθειας που θα εξασφάλιζε την πρόσβαση των αιτούντων άσυλο στην υγειονομική περίθαλψη. Οι αιτούντες άσυλο μπορούν να απολαύουν ιατρικής κάλυψης υπό συγκεκριμένες συνθήκες -όπως το να είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α» για την Κύπρο ή το σύστημα παραπομπών στην Πολωνία και τη Ρουμανία- οι οποίες δεν είναι προσαρμοσμένες στους νεοαφιχθέντες μετανάστες στις χώρες υποδοχής. Όλα αυτά δυσχεραίνουν την αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και υπογραμμίζουν την ανάγκη ενός πιο «μεταναστευτικά φιλικού» συστήματος υγείας. ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ: ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΜΕ ΡΙΣΚΟ Ανεπαρκείς νομικές διατάξεις ή έλλειψη αυτών Σχετικά με τα νομικά δικαιώματα, η κατάσταση των άτυπων μεταναστών είναι πολύ χειρότερη από αυτή των αιτούντων άσυλο σε αυτές τις χώρες. Οι νομοθεσίες δεν ανταποκρίνονται επαρκώς στα δικαιώματα του πληθυσμού αυτού. Για παράδειγμα, στη Μάλτα μόνο ένα μη δεσμευτικό έγγραφο για την ακολουθητέα πολιτική αναφέρεται στους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο σε κέντρα κράτησης και τους δίνει δικαίωμα σε «δωρεάν κρατική ιατρική φροντίδα και υπηρεσίες». Στις υπόλοιπες τρεις χώρες (Κύπρο, Πολωνία, Ρουμανία), μόνο η επείγουσα φροντίδα (και ούτε καν σε όλες τις περιπτώσεις) καθώς και η θεραπεία ορισμένων λοιμωδών νοσημάτων υπόκεινται σε δωρεάν πρόσβαση. Συνεπώς, σε γενικές γραμμές οι άτυποι μετανάστες αναγκάζονται να επωμίζονται το κόστος της θεραπείας τους, παρόλο που ζουν υπό μειονεκτικές συνθήκες λόγω του καθεστώτος τους. Επιπλέον, αυτά τα περιορισμένα νομικά δικαιώματα παρακάμπτονται στη νομοθεσία της Ρουμανίας από την υποχρέωση καταγγελίας των μεταναστών αυτών, καθώς και από την ύπαρξη μιας πρακτικής καταγγελίας μεταξύ των υγειονομικών μονάδων στην Κύπρο (παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει νομοθεσία που να υπαγορεύει μια τέτοια υποχρέωση).

78 76 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Πρωτο βάθμια ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ Δευτεροβ άθμια (σε εξωτερικά ιατρεία) Νοσηλεία (εσωτερικής διαμονής)) Επείγουσ α ΚΥΠΡΟΣ 106 Εάν χρειάζεται νοσηλεία 107. ΜΑΛΤΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ* Προγεννη τική και μεταγεννη τική Φάρμακ α ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ HIV Άλλα λοιμώδη νοσήματα Απουσία νομικών διατάξεων, μόνο ένα μη δεσμευτικό έγγραφο για την ακολουθητέα πολιτική που ισχύει για τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο σε κέντρα κράτησης που τους δίνει δικαίωμα σε «δωρεάν κρατική ιατρική φροντίδα και υπηρεσίες». Η υποχρέωση καταγγελίας εμποδίζει κάθε πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Μόνο φροντίδα που παρέχεται από εθελοντικές ομάδες έξω από τα νοσοκομεία 108. Η υποχρέωση καταγγελίας εμποδίζει κάθε πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Η υποχρέωση καταγγελίας εμποδίζει κάθε πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Εάν περιλαμβάνετ αι στη λίστα των ασθενειών που χρήζουν υποχρεωτικής θεραπείας. Εάν υπάρχει πιθανότητα επιδημίας. * Οι κάτοχοι «ανοχής», που αποτελεί «άδεια παραμονής στη Ρουμανία για αντικειμενικούς λόγους που αποτρέπουν τη απομάκρυνση/απέλαση του ατόμου από τη Ρουμανία», προστατεύονται από απέλαση, παρόλο που αυτό το καθεστώς δεν περιλαμβάνει κοινωνικά ή οικονομικά δικαιώματα. Δεν υπόκεινται στην υποχρέωση καταγγελίας. Χωρίς πρόσβαση Πρόσβαση καταβάλλοντας το σύνολο του κόστους Δωρεάν πρόσβαση Απουσία νομοθεσίας Η ανεπάρκεια ή η παντελής έλλειψη δικαιωμάτων στην υγειονομική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών στις χώρες που εξετάστηκαν, καθώς και οι αποτρεπτικές διατάξεις, όπως η υποχρέωση καταγγελίας των άτυπων μεταναστών στις μονάδες υγείας στη Ρουμανία, περιορίζουν την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Αποκλείοντας άτυπους μετανάστες από την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Στην πράξη, οι άτυποι μετανάστες που ερωτήθηκαν δεν είναι σίγουρο ότι κατάφεραν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη: τα εμπόδια που συνάντησαν φαίνεται ότι δεν τους επέτρεψαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Συνολικά, το 79% των άτυπων μεταναστών δήλωσε ότι αντιμετώπισε εμπόδια κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Αυτό το ποσοστό είναι υψηλότερο από αυτό των άτυπων μεταναστών σε 11 άλλες χώρες της ΕΕ (68.4%) Δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι νόμοι σχετικά με την πρόσβαση των μεταναστών χωρίς επίσημα έγγραφα στην υγειονομική περίθαλψη, μόνο γενικές διατάξεις και μια εγκύκλιος από το Υπουργείο Υγείας σύμφωνα με την οποία «οι κανονισμοί πρέπει να εφαρμόζονται έτσι ώστε να επιτρέπουν την πρόσβαση στην επείγουσα φροντίδα δωρεάν για όλους, εφόσον δεν χρειάζονται νοσηλεία». 107 Μόνο υπουργικές εγκύκλιοι αναφέρονται σε αυτό. 108 Οι φορείς υγειονομικής περίθαλψης υποχρεούνται να παρέχουν φροντίδα σε περιπτώσεις άμεσου κινδύνου για τη ζωή ή την υγεία, αλλά οι άτυποι μετανάστες επωμίζονται το κόστος των υπηρεσιών που τους παρέχονται στις μονάδες επειγόντων περιστατικών των νοσοκομείων. 109 Έχουν ωστόσο δωρεάν πρόσβαση σε αντιιική θεραπεία μετά από έκθεση στον ιό. 110 Αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη το 2008, με την έρευνα να διεξάγεται στο Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ελλάδα, την Ιταλία, τις Κάτω Χώρες, την Πορτογαλία, την Ισπανία, τη Σουηδία, την Ελβετία και το Ηνωμένο Βασίλειο.

79 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Κύρια εμπόδια που αντιμετώπισαν οι άτυποι μετανάστες κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη (%) Εμπόδια Πρώτο εμπόδιο Δεύτερο εμπόδιο Τρίτο εμπόδιο Είδος εμποδίου % Είδος εμποδίου % Είδος εμποδίου % Χώρα ΚΥΠΡΟΣ (n=49) Πρόβλημα Διοικητικές 62% Φόβος 45% κόστους δυσκολίες 34% ΜΑΛΤΑ (n=70) Μεγάλη λίστα Πρόβλημα 34% Διακρίσεις 21% αναμονής κόστους 16% ΠΟΛΩΝΙΑ (n=51) Πρόβλημα Διοικητικές Έλλειψη 59% 31% κόστους δυσκολίες πληροφόρησης 29% Μετ. χωρ. Εμπόδιο Διοικητικές επίσ. έγγρ. Φόβος 55% σχετικό με τη 36% δυσκολίες (n=33) δουλειά* 18% ΡΟΥΜΑΝΙ Α Κάτοχοι ανοχής (n=28) Πρόβλημα κόστους 80% Διακρίσεις 35% Έλλειψη πληροφόρησης ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΩΡΕΣ Πρόβλημα Διοικητικές 39% Φόβος 20% 19% (n=231) κόστους δυσκολίες Διοικητικές Πρόβλημα Πολυπλοκότητα Ευρ. Παρατηρ. ΓτΚ** 26% 21% 21% δυσκολίες κόστους *** του συστήματος * Το εμπόδιο αυτό περιλαμβάνει δύο δυσκολίες που αναφέρθηκαν, οι οποίες συνήθως αναφέρονταν μαζί: «Ο εργοδότης με αποθάρρυνε να επισκεφτώ το γιατρό» και «φόβος για τις συνέπειες που θα έχει στη δουλειά» ** Αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη το 2008, έρευνα που διεξήχθη στο Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ελλάδα, την Ιταλία, τις Κάτω Χώρες, την Πορτογαλία, την Ισπανία, τη Σουηδία, την Ελβετία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Τα αποτελέσματα αναφέρονται μόνο σε άτυπους μετανάστες (1.125 ενήλικες) *** Αυτό το εμπόδιο αναφέρεται αποκλειστικά στο κόστος της ιατρικής γνωμάτευσης. Η έλλειψη ιατρικής κάλυψης οδήγησε σχεδόν το 40% στο να πάρουν την απόφαση ότι το κόστος της ιατρικής εξέτασης και/ή της θεραπείας ήταν πολύ υψηλό για να μπορέσουν να το επωμιστούν. Ο φόβος καταγγελίας στις Αρχές ήταν η δεύτερη πιο συχνά αναφερόμενη δυσκολία (20%). Το συγκεκριμένο εμπόδιο αναφερόταν πολύ συχνά στη Ρουμανία και την Κύπρο - τις χώρες δηλαδή που πλήττονται περισσότερο από τη νομικά κατοχυρωμένη, αλλά και εφαρμοζόμενη στην πράξη, καταγγελία των μεταναστών. Οι διοικητικές δυσκολίες ήταν το τρίτο πιο σημαντικό εμπόδιο. Όταν κατάφερναν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, οι άτυποι μετανάστες είχαν την τάση να αποφεύγουν τις δημόσιες μονάδες, προτιμώντας να καταφύγουν σε ιδιωτική μονάδα υγείας, κυρίως λόγω του ότι ένιωθαν πιο ασφαλείς σε αυτές τις μονάδες υγείας. 5. Ποσοστό των άτυπων μεταναστών που εγκατέλειψαν την υγειονομική περίθαλψη, ανά χώρα (συμπεριλαμβανομένων αποτελεσμάτων του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου), (%) 100% 35% 80% 60% 40% 68% 58% 46% 43% 40% 39% 34% 33% 33% 32% 30% 30% 33% 41% 20% 0% Sweden* Belgium* United Kingdom* Italia* Netherlands* Cypus France* Romania Spain* Malta Poland Greece* All 4 countries Mdm Eur. Obs.*

80 78 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου * Αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη το 2008, ανά χώρα. Τα αποτελέσματα αναφέρονται μόνο σε άτυπους μετανάστες Τα εμπόδια που αντιμετώπισαν οι ερωτηθέντες οδήγησαν, ορισμένους από αυτούς, να μην αναζητήσουν υγειονομική περίθαλψη. Εξετάζοντας και τις τέσσερις χώρες της παρούσας έκθεσης, ο ένας στους τρεις ερωτηθέντες άτυπους μετανάστες είχε εγκαταλείψει την υγειονομική περίθαλψη - το ίδιο ίσχυε για το 41% των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των Γιατρών του Κόσμου σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη (2009). Η ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΤΥΠΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΜΕΝΗ Τα νομοθετικά όργανα των τεσσάρων χωρών που εξετάστηκαν δεν παρέχουν επαρκή δικαιώματα σε αυτές τις ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες για μια κατάλληλη και αξιοπρεπή πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Αποκαλύπτεται μια κρίσιμη κατάσταση σχετικά με το σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του δικαιώματος στην υγεία, τόσο για τους αιτούντες άσυλο όσο και για τους άτυπους μετανάστες. Στην πράξη, αυτοί οι νομικοί περιορισμοί αποτελούν μόνο ένα μέρος των πολυάριθμων εμποδίων και δυσκολιών. Οι δυσκολίες που αναφέρονται από τους ερωτηθέντες ήταν σημαντικά διαφορετικές ανάλογα με το διοικητικό καθεστώς τους - και συνεπώς τα νομικά δικαιώματά τους όσον αφορά την υγειονομική περίθαλψη. Ωστόσο, πρέπει να τονισθούν τα κοινά ζητήματα. Η ανάγκη «φιλικής προς τους μετανάστες» πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη Οι καταστάσεις που αντιμετώπισαν οι άτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο αποκάλυψαν ότι σε όλες τις χώρες τα συστήματα υγείας δεν είχαν υπηρεσίες που να είναι προσαρμοσμένες στις ειδικές ανάγκες των μεταναστών ασθενών. Υπάρχει ξεκάθαρη ανάγκη ειδικής αρωγής για την ελαχιστοποίηση των γλωσσικών εμποδίων αλλά και για διαμεσολάβηση. Επιπλέον, η διοίκηση και οι επαγγελματίες υγείας των ιατρικών μονάδων φαίνεται ότι αδυνατούν να παρέχουν πληροφορίες στους ασθενείς σχετικά με τα δικαιώματά τους και σχετικά με το ίδιο το σύστημα υγείας. Σε ένα μεγάλο βαθμό φαίνεται να οφείλεται στην έλλειψη πληροφόρησης των ίδιων των επαγγελματιών υγείας σχετικά με τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο και των άτυπων μεταναστών. Τέλος, οι επαγγελματίες υγείας χρειάζονται σε βάθος εκπαίδευση προκειμένου να ενισχυθεί η δυνατότητά τους για την παροχή υγειονομικής περίθαλψης σε μετανάστες ασθενείς και για να λαμβάνουν υπόψη τις ειδικές τους ανάγκες, ανταποκρινόμενοι στην ιατρική τους δεοντολογία. Υπό αμφισβήτηση η ιατρική δεοντολογία Επιπλέον, η έλλειψη νομικών διατάξεων που εξασφαλίζουν την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για όλους και/ή η έλλειψη κατάλληλης πληροφόρησης των επαγγελματιών υγείας μπορεί να οδηγήσει σε ανήθικες πρακτικές και πρακτικές διακρίσεων στις μονάδες υγείας. Αυτές οι πρακτικές είναι ενάντια στην ηθική των επαγγελματιών υγείας, καθώς εναντιώνονται στην αρχή της μη διάκρισης.

81 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Ποσοστό ερωτηθέντων που δήλωσαν ότι έχουν υποστεί διακρίσεις κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ανά χώρα και συγκρινόμενο με τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των ΓτΚ (%) 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 32% 13% 13% Διακρίσεις 17% ΚΥΠΡΟΣ ΜΑΛΤΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΩΡΕΣ Ευρ. Παρ. ΓτΚ* 19% 9% * Αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου σχετικά με την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη το 2009, ανά χώρα. Τα αποτελέσματα αναφέρονται μόνο στους άτυπους μετανάστες. Πολλοί ερωτηθέντες αντιμετώπισαν πρακτικές διακρίσεων ή ένιωσαν ανεπιθύμητοι στο σύστημα υγείας: συνολικά, αυτό ίσχυε για το 19% όσων ερωτήθηκαν. Τέτοιες πρακτικές προστίθενται σε μια κατάσταση κατά την οποία τα δικαιώματα των ασθενών δεν προστατεύονται, καταλήγοντας στην ακραία αλλά υφιστάμενη πρακτική: την άρνηση παροχής φροντίδας από τους φορείς υγείας. 7. Ποσοστό των ερωτηθέντων στους οποίους έχουν αρνηθεί πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη μεταξύ όσων επιχείρησαν την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ανά χώρα και συγκρινόμενο με τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των ΓτΚ το 2008 (%) 30% 25% 20% 15% 18% 26% 23% Άρνηση φροντίδας 20% 14% 14% 10% 5% 0% ΚΥΠΡΟΣ ΜΑΛΤΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ 4 ΧΩΡΕΣ Ευρ. Παρ. ΓτΚ** Στο 20% των άτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο που επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη υπήρξε άρνηση παροχής αυτής της φροντίδας από τους επαγγελματίες υγείας ή τη διοίκηση των υγειονομικών μονάδων. Ακόμη πιο σοβαρή είναι η κατάσταση στη Ρουμανία, όπου η υποχρέωση καταγγελίας των άτυπων μεταναστών ξεχωρίζει ως ένας νόμος που βαίνει ξεκάθαρα ενάντια στην ιατρική δεοντολογία. Οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να επιλέξουν μεταξύ της ιατρικής δεοντολογίας που τους δεσμεύει -σύμφωνα με την οποία η υγειονομική περίθαλψη πρέπει να παρέχεται σε όλους, υπό την προστασία του ιατρικού απορρήτου και χωρίς διακρίσεις- και του νόμου. Αυτή η κατάσταση είναι απαράδεκτη. Τέλος, όλες αυτές οι ανήθικες διατάξεις και πρακτικές συμβάλλουν στη διακινδύνευση της υγείας των ασθενών. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΓΚΥΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΔΕΝ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΕΒΑΣΤΑ Η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη των εγκύων και των παιδιών ήταν ένα από τα κεντρικά σημεία της έρευνας: πράγματι, αυτές οι πληθυσμιακές ομάδες πρέπει να προστατεύονται ιδιαίτερα, καθώς οι υπάρχουσες έρευνες υπογραμμίζουν τη σημασία της

82 80 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου κατάλληλης πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη σε αυτή την περίοδο της ζωής τους: «Στα πρώτα χρόνια, το υγειονομικό σύστημα έχει να διαδραματίσει ένα καθοριστικό ρόλο. Οι μητέρες και τα παιδιά χρειάζονται συνεχή φροντίδα, από τα στάδια πριν την εγκυμοσύνη, κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γέννας, μέχρι τις πρώτες ημέρες και χρόνια της ζωής. ( ) [Τα παιδιά] χρειάζονται ασφαλές και υγιεινό περιβάλλον - καλής ποιότητας στέγαση, καθαρό νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής, ασφαλή γειτονιά και προστασία από τη βία.» 111 Οι νομικές πλευρές: νόμοι με διακρίσεις Στις τέσσερις χώρες που εξετάστηκαν, δεν γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα των εγκύων άτυπων μεταναστών ή αιτούντων άσυλο στην υγειονομική περίθαλψη. Το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά των άτυπων μεταναστών ή αιτούντων άσυλο. Παρατηρούνται ξεκάθαρες διακρίσεις με βάση τη διοικητική κατάσταση, ιδιαίτερα προς τις έγκυες άτυπους μετανάστες και τα παιδιά των άτυπων μεταναστών. Συνεπώς, τα παιδιά αυτά δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στις υγειονομικές υπηρεσίες με τους ίδιους όρους όπως τα υπόλοιπα παιδιά, ενώ οι γυναίκες αντιμετωπίζουν νομικά εμπόδια στην πρόσβασή τους στην περιγεννητική φροντίδα και τον τοκετό. ΚΥΠΡΟΣ ΜΑΛΤΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ Ασυνόδευτα παιδιά αιτούντα άσυλο = δικαιώματα προϋποθέσεις = δικαιώματα προϋποθέσεις Παιδιά αιτούντων άσυλο Ξεχωριστή αίτηση ασύλου: = δικαιώματα προϋποθέσεις Όχι ξεχωριστή αίτηση ασύλου: δικαιώματα προϋποθέσεις ΠΑΙΔΙΑ Ασυνόδευτα παιδιά μετανάστες Παιδιά άτυπων μεταναστών Πρόσβαση ΜΟΝΟ σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης και λοιμωδών νοσημάτων αλλιώς ΜΟΝΟ με πλήρη καταβολή του κόστους. = δικαιώματα προϋποθέσεις ΔΕΝ υπάρχουν νομικά δεσμευτικοί κανόνες. ΜΟΝΟ πολύ περιορισμένη πρόσβαση στο σχολείο. Αιτούντες άσυλο = δικαιώματα προϋποθέσεις = δικαιώματα προϋποθέσεις ΕΓΚΥΕΣ Άτυποι μετανάστες Πρόσβαση ΜΟΝΟ σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης και λοιμωδών νοσημάτων αλλιώς ΜΟΝΟ με πλήρη καταβολή του κόστους. = δικαιώματα προϋποθέσεις ΔΕΝ υπάρχουν νομικά δεσμευτικοί κανόνες. Πρόσβαση ΜΟΝΟ με πλήρη καταβολή του κόστους. = δικαιώματα προϋποθέσεις Δεν υπόκεινται σε διάκριση συγκριτικά με παιδιά υπήκοους/εγκύους (π.χ ίδια δικαιώματα- συνήθως δεν υπάρχει κόστος πρόσβασης και ίδιες προϋποθέσεις) Υπόκεινται σε διάκριση συγκριτικά με παιδιά υπήκοους/εγκύους (όσον αφορά τα δικαιώματα και/ή τις διοικητικές προϋποθέσεις πρόσβασης τους ) Υψηλό ποσοστό διάκρισης Η κατάσταση που επικρατεί στην Κύπρο, τη Μάλτα, την Πολωνία και τη Ρουμανία αντιβαίνει στη Διεθνή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού, όπου αναφέρεται στο Άρθρο 24 ότι «Τα συμβαλλόμενα κράτη αναγνωρίζουν το δικαίωμα του παιδιού να απολαμβάνει το καλύτερο δυνατόν επίπεδο υγείας και να επωφελείται από τις υπηρεσίες ιατρικής θεραπείας και αποκατάστασής αναπήρων. Τα συμβαλλόμενα 111 CSDH, Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health. Final Report of the Commission on Social Determinants of Health, Geneva, World Health Organization, 2008, P49;

83 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 81 κράτη επιδιώκουν να διασφαλίσουν το ότι κανένα παιδί δεν θα στερείται το δικαίωμα πρόσβασης στις υπηρεσίες αυτές (...) πρέπει να λαμβάνουν μέτρα για να εξασφαλίσουν στις μητέρες κατάλληλη περίθαλψη πριν και μετά από τον τοκετό». Έγκυες: πέρα από τους περιοριστικούς νόμους, οι γυναίκες αντιμετώπισαν πολυάριθμες δυσκολίες κατά την πρόσβαση στην περιγεννητική φροντίδα Από την έρευνα, 45 γυναίκες αναφέρθηκαν στην εμπειρία τους από την περίοδο της εγκυμοσύνης στη «χώρα υποδοχής». Αυτά τα δεδομένα είναι ανησυχητικά: - το 9% αυτών των γυναικών δεν μπόρεσαν να έχουν πρόσβαση στην περιγεννητική φροντίδα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους (μεταξύ αυτών που ήταν τουλάχιστον τριών μηνών έγκυες ή που είχαν ήδη γεννήσει). Η έλλειψη παρακολούθησης κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης αυξάνει τα πιθανά προβλήματα κατά τον τοκετό και τα πιθανά προβλήματα υγείας τόσο της μητέρας όσο και του νεογέννητου. - το 55% των γυναικών που είχαν πρόσβαση σε προγεννητικές γνωματεύσεις, αναγκάστηκαν να καταβάλουν το κόστος για αυτές (ή τουλάχιστον για μία από αυτές), και το 69% των γυναικών αυτών (18 από τις 26) αναγκάστηκαν να πληρώσουν για τον τοκετό. Στο πλαίσιο αυτό, το κόστος ήταν το κυριότερο πρόβλημα ή εμπόδιο που αντιμετώπισαν οι γυναίκες κατά την πρόσβαση στην περιγεννητική φροντίδα. 8. Κύριες δυσκολίες που αντιμετώπισαν όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα οι γυναίκες που ερωτήθηκαν και που ήταν έγκυες την περίοδο εκείνη ή ήταν στο παρελθόν έγκυες στη χώρα υποδοχής (n=45) (%) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Πολύ ακριβή Έλλειψη πληροφόρησης Γλωσσικά εμπόδια Απόσταση μονάδας υγείας Διοικητικές δυσκολίες Διακρίσεις Άγνοια των δικαιωμάτων από τους επαγγελματίες υγείας* Έλλειψη γυναικών ιατρών Φόβος καταγγελίας ή σύλληψης Έλλειψη χρόνου Άρνηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη 7% 7% 18% 18% 16% 13% 13% 36% 33% 29% 49% * Οι «επαγγελματίες υγείας» περιλαμβάνουν επίσης και τις διοικήσεις των ιδρυμάτων αυτών **Τα ποσοστά υπερβαίνουν το 100% καθώς ήταν ερώτηση πολλαπλής επιλογής. - Γενικά, οι γυναίκες ανάφεραν ότι αντιμετώπισαν τα ίδια εμπόδια όταν ήταν έγκυες όπως αυτά που ανέφεραν και οι ερωτηθέντες γενικά: μεταξύ αυτών, η έλλειψη πληροφόρησης, τα γλωσσικά εμπόδια, η μεγάλη απόσταση της μονάδας υγείας, καθώς και οι διακρίσεις ή ο φόβος της καταγγελίας ήταν οι πιο συχνοί λόγοι. Οι επαγγελματίες υγείας ή οι διοικήσεις δεν γνώριζαν για τα δικαιώματά τους στο 16% των περιπτώσεων. Αυτό υπογραμμίζει το γεγονός ότι η προσοχή που δίδεται στις έγκυες άτυπους μετανάστες ή αιτούντες άσυλο στις υπηρεσίες υγείας, δεν διαφέρουν σημαντικά από τη θεραπεία των αιτούντων άσυλο ή των άτυπων μεταναστών γενικά.

84 82 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Παιδιά : ανησυχητικές συνθήκες διαβίωσης και πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη Στο δείγμα μας, 71 άτομα που ερωτήθηκαν ζούσαν με τα παιδιά τους στη χώρα διαμονής. Μεταξύ των γονέων που έλαβαν μέρος στην έρευνα, το 56% ήταν αιτούντες άσυλο, το 8% κάτοχοι «ανοχής» και το 35% άτυποι μετανάστες. Ωστόσο, στο 48% των περιπτώσεων, το παιδί δεν είχε το ίδιο διοικητικό καθεστώς με τον γονέα. Οι συνθήκες διαβίωσης που περιγράφηκαν από τους γονείς ήταν πολύ κακές: το 89% δήλωσε ότι αντιμετώπιζαν τουλάχιστον ένα πρόβλημα με την κατοικία τους που θα μπορούσε να επηρεάσει την υγεία τους. Έτσι, το ένα τρίτο των γονέων ανάφεραν ανθυγιεινές συνθήκες, όπως παρουσία αρουραίων, κατσαρίδων, παρασίτων ή επιβλαβών ζώων, το 24% αναφέρθηκε σε συνωστισμό, το 17% σε έλλειψη πλήρως λειτουργούντων τουαλέτων και το 10% σε επικίνδυνες ηλεκτρικές εγκαταστάσεις. Όσον αφορά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ήταν ενοχλητικό το γεγονός ότι σχεδόν το 27% των γονέων που έλαβαν μέρος στην έρευνα δήλωσαν ότι δεν κατάφεραν να δουν κάποιο γιατρό για τα παιδιά τους κάθε φορά που το επιχείρησαν. 9. Κύρια εμπόδια και δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι γονείς όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους (n= 71) (%) Μεγάλη λίστα αναμονής Απόσταση μονάδας υγείας Γλωσσικά εμπόδια Γνωμάτευση/θεραπεία πολύ ακριβά Διοικητικές δυσκολίες Φόβος καταγγελίας ή σύλληψης Άγνοια των δικαιωμάτων από τους επαγγελματίες υγείας Θύμα διακρίσεων, ανεπιθύμητοι Έλλειψη πληροφόρησης Φόβος ιατρικής εξέτασης ή θεραπείας 18% 14% 11% 11% 11% 28% 44% 38% 38% 37% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Πολυάριθμα εμπόδια απέτρεψαν ή εμπόδισαν την πρόσβαση των παιδιών στην υγειονομική περίθαλψη: το 87% των γονέων αντιμετώπισαν εμπόδια όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους. Οι γονείς αντιμετώπισαν τα ίδια προβλήματα όσον αφορά τα παιδιά τους, όπως και οι ίδιοι. Συγκεκριμένα, το 44% ήρθε αντιμέτωπο με μεγάλες λίστες αναμονής, το 38% ανάφερε γλωσσικά εμπόδια, το 37% έκρινε ότι η υγειονομική περίθαλψη ήταν πολύ ακριβή για τους ίδιους και το 28% αντιμετώπισε διοικητικές δυσκολίες. Είναι ανησυχητικό επίσης το γεγονός ότι ακόμη και για τα παιδιά, το 18% φοβόταν την καταγγελία όταν ή εάν επιχειρούσαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους. Επιπλέον, το 7% δήλωσε ότι τους είχαν ήδη αρνηθεί την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους. Τέλος, τα πολυάριθμα εμπόδια, καθώς και οι πρακτικές της άρνησης, αποτελούν παράγοντες που εξηγούν το υψηλό ποσοστό των γονέων που εγκαταλείπουν την υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους: το 16% των γονέων που ζουν με τα παιδιά τους εγκατέλειψαν την υγειονομική περίθαλψη, ακόμη και για προληπτική θεραπεία, όπως εμβολιασμό, τσεκ-απ και οδοντιατρική φροντίδα.

85 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 83 Συμπερασματικά, οι νομικές διατάξεις και η αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά και τις έγκυες, είτε πρόκειται για άτυπους μετανάστες είτε για αιτούντες άσυλο, είναι πολύ περιορισμένες. Έτσι, ορισμένα παιδιά αλλά και έγκυες μπορούν να μείνουν χωρίς πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, παρόλο που τη χρειάζονται. Υπάρχουν επίσης εμπόδια στην πρόσβασή τους στην προληπτική θεραπεία, για προγεννητική θεραπεία ή εμβολιασμό μεταξύ άλλων, παρόλο που η προληπτική θεραπεία είναι αναμφίβολα ένα από τα πιο οικονομικώς αποδοτικά διαθέσιμα μέτρα δημόσιας υγείας για την προστασία της υγείας της μητέρας και του παιδιού. Για να αποφευχθεί αυτή η κατάσταση και να τηρήσουν τα καθήκοντά τους σε σχέση με τη Διεθνή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού, η Κύπρος, η Μάλτα, η Πολωνία και η Ρουμανία πρέπει να διασφαλίσουν την αποτελεσματική πρόσβαση όλων των γυναικών και των παιδιών, ανεξάρτητα από το καθεστώς τους, σύμφωνα και με την προτροπή του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα κράτη μέλη στα Συμπεράσματα του Ιουνίου του Πράγματι, το Συμβούλιο τα προέτρεψε να «εξετάσουν πολιτικές που θα διασφαλίζουν ότι οι πολίτες και όλα τα παιδιά, οι νέοι και οι έγκυες ιδιαίτερα, θα μπορούν να κάνουν πλήρη χρήση των δικαιωμάτων τους στην καθολική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών προώθησης της υγείας και πρόληψης ασθενειών». 112 Συμπεράσματα του Συμβουλίου της 8 ης Ιουνίου 2010 σχετικά με «Ισότητα και Υγεία στο σύνολο των Πολιτικών: Αλληλεγγύη στην Υγεία», διαθέσιμο στη διεύθυνση

86 84 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Τα μέλη του δικτύου HUMA ζητούν δίκαιη 113 πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, θεραπεία και πρόληψη για όλους όσους ζουν στην Ευρώπη, χωρίς διακρίσεις με βάση το νομικό καθεστώς ή τα οικονομικά μέσα. Το δίκτυο HUMA ζητά: Αποτελεσματική και δίκαιη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και την πρόληψη για τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο (πρόσβαση σε ισότιμη βάση με τους ημεδαπούς που έχουν το ίδιο εισόδημα και ιατρικές ανάγκες). Την αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών των ευάλωτων ομάδων (εγκύων, παιδιών και θυμάτων βασανισμού), συμπεριλαμβανομένης της παροχής άμεσης πρόσβασης στην πρόληψη και τη θεραπεία. Την προστασία των σοβαρά άρρωστων άτυπων μεταναστών από την απέλαση, χορηγώντας τους άδεια παραμονής σε περιπτώσεις που δεν είναι εφικτή η παροχή αποτελεσματικής πρόσβασης στη θεραπεία στη χώρα προέλευσής τους. Το σεβασμό του ιατρικού απορρήτου, τον τερματισμό της υποχρέωσης καταγγελίας των άτυπων μεταναστών εντός του συστήματος υγείας και τον τερματισμό της ποινικοποίησης της παροχής βοήθειας σε άτυπους μετανάστες. Αποτελεσματική πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για αλλοδαπούς που βρίσκονται σε κέντρα κράτησης και την παρακολούθηση των κέντρων κράτησης από ανεξάρτητους οργανισμούς. Το δίκτυο HUMA και τα μέλη του απευθύνουν συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής προς τις αρμόδιες εθνικές Αρχές στην Κύπρο, τη Μάλτα, την Πολωνία και τη Ρουμανία στα Συμπεράσματα ανά χώρα της παρούσας έκθεσης. Οι προτάσεις πολιτικής του δικτύου HUMA προς τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα καθώς και τις αρμόδιες εθνικές, περιφερειακές και τοπικές Αρχές στους τομείς της υγείας και της μετανάστευσης σε άλλες χώρες είναι επίσης διαθέσιμες στην έκθεση του δικτύου HUMA και στο Η δίκαιη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας περιγράφεται συνήθως ως «ισότιμη πρόσβαση στη θεραπεία για όλους όσους έχουν ίδιες ιατρικές ανάγκες, ανεξαρτήτως άλλων χαρακτηριστικών, όπως το εισόδημα», Σύστημα Ενημέρωσης για τη Δημόσια Υγεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUPHIX), Ανισότητες στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας,

87 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 85 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Albertinelli A. (2010). Asylum applicants and first instance decisions on asylum applications in Q1 2010, Eurostat, 32/2010. Βλέπε: EN.PDF Artazcoz L et al. (2005). Social inequalities in the impact of flexible employment on different domains of psychosocial health. Journal of Epidemiology and Community Health, 59: Charter of the Fundamental Rights of the European Union, December Clochard O. (2008). Jeux de frontières à Chypre: quels impacts sur les flux migratoires en Méditerranée orientale? Géoconfluences. Βλέπε: Committee on Economic Social and Cultural Rights (2000). General Comment n 14. The right to the highest attainable standards of health, E/C/2000/4. Council of the European Union (2003). Council Directive 2003/9/EC of 27 January 2003 laying down minimum standards for the reception of asylum seekers. Brussels, European Commission. Βλέπε: Council of the European Union (2003). Council Regulation (EC) No 343/2003 of 18 February 2003 establishing the criteria and mechanisms for determining the Member State responsible for examining an asylum application lodged in one of the Member States by a third-country national (known as Dublin II regulation). Βλέπε περίληψη της νομοθεσίας: _asylum_immigration/l33153_en.htm Council of the European Union (2010). Council conclusions on Equity and Health in All Policies: Solidarity in Health, 3019 th Employment, Social Policy, Health and Consumer Affairs Council meeting. Brussels. Βλέπε: CSDH (2008). Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health. Final Report of the Commission on Social Determinants of Health. Geneva, World Health Organization. Cyprus Mail, 22 Μαΐου DeSalvo K.B, Bloser N., Reynolds K., He J., Muntner P. (2005). Mortality prediction with a single general self-rated health question a meta-analysis. Journal of General Internal Medecine. 21: Devillanova C. (2008). Social networks, information and healthcare utilisation: evidence from undocumented immigrants in Milan. Journal of Health Economics, 27: EUPHIX - European Union Public Health Information System [ιστοσελίδα]. Health Inequalities - Inequalities in health service access, June Βλέπε: European Parliament Committee on Civil Liberties, Justice and Home Affairs (2008). Report by the LIBE Committee Delegation on its visit to Cyprus Rapporteur: Hennis-Plasschaert J., Brussels, European Parliament. Βλέπε: Ferrie JE et al. (2002). Effects of chronic job insecurity and change of job security on selfreported health, minor psychiatry morbidity, psychological measures, and health related

88 86 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου behaviours in British civil servants: the Whitehall II study. Journal of Epidemiology and Community Health, 56: HUMA network (2009). Access to healthcare for undocumented migrants and asylum seekers in 10 EU countries. Law and practice. Paris, Médecins du Monde. Βλέπε: ILO (2005). Decent work safe work. Introductory report to the XVIIth World Congress on Safety and Health at Work. Geneva, International Labour Organization. Βλέπε: Kaplan G.A, Goldberg D.E., Everson S.A et al. (1996). The perceived health status and morbidity and mortality: evidence from the Kuopio Ischaemic heart disease risk factor study. International Journal of Epidemiology, 25: Kivimäki M et al. (2003). Temporary employment and risk of overall and cause-specific mortality. American Journal of Epidemiology, 158: Kivimäki M et al. (2006). Work stress in the aetiology of coronary heart disease a metaanalysis. Scandinavian Journal of Work and Environmental Health, 32: Médecins du Monde European Observatory on access to healthcare, Chauvin, P., Parizot, I., Drouot, N., Simonnot, N., Tomasino, A. (2007). First European survey on undocumented migrants access to healthcare. Paris, Médecins du Monde. Βλέπε: Médecins du Monde European observatory on access to healthcare, Chauvin, P., Parizot, I., Simonnot, N. (2009). Access to healthcare for undocumented migrants in 11 European countries. Paris, Médecins du Monde. Βλέπε: Περί Αλλοδαπών και Μεταναστεύσεως Κανονισμοί του 1972 (Aliens and Immigration Regulation). Περί Κυβερνητικών Ιατρικών Ιδρυμάτων και Υπηρεσιών Γενικοί Κανονισμοί του 2000 (on public health system) Περί Προσφύγων Νόμος του 2000 (Refugee Law) Περί Προσφύγων (Συνθήκες Υποδοχής Αιτητών) Κανονισμοί του 2005 (on asylum seekers reception conditions). Shaw M. (2004). Housing and public health. Annual Review of Public Health, 25: United Nations (1966). International Covenant on Economic Social and Cultural Rights, Resolution 2200A (XXI) of 16 December United Nations (1989). Convention on the Rights of the Child. Βλέπε: United Nations (1990). International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families. New York, United Nations. Βλέπε:

89 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΥΠΡΟΣ 1. Κατανομή ανά διοικητικό καθεστώς Κατανομή ανά φύλο και διοικητικό καθεστώς (απόλυτος αριθμός και επί τοις εκατόν) Κατανομή ανά ηλικιακές ομάδες και διοικητικό καθεστώς (%) Περιοχές προέλευσης των αιτούντων άσυλο που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη (%) Περιοχές προέλευσης των άτυπων μεταναστών που έλαβαν μέρος στη συνέντευξη (%) Διαδικασίες ασύλου που επιχειρήθηκαν από τους άτυπους μετανάστες που ερωτήθηκαν, ανά περιοχή προέλευσης (%) Λόγοι που αναφέρθηκαν από τους αιτούντες άσυλο για τη μετανάστευση (%)* Χρονικό διάστημα που κατά μέσο όρο βρίσκονται στην Κύπρο ανά περιοχή προέλευσης των ερωτηθέντων και ανά διοικητικό καθεστώς (%) Χρονικό διάστημα από τη μετανάστευση, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Ερωτηθέντες που περιορίζουν τις δραστηριότητές τους από το φόβο σύλληψης, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Ποσοστό των γονέων που ζουν χωριστά με κάποια ή όλα από τα παιδιά τους, κατά διοικητικό καθεστώς (%) Συχνότητα παρεχόμενης ψυχολογικής στήριξης όταν υπάρχει ανάγκη, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Προέλευση της ψυχολογικής στήριξης για τους ερωτηθέντες που είπαν ότι μπορούσαν να βασίζονται σε μια τέτοια στήριξη όταν τη χρειάζονταν, ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Κατανομή ανά τύπο κατοικίας, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Άτομα με τα οποία οι ερωτηθέντες συγκατοικούν, ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Προβλήματα που προκύπτουν στην κατοικία, ανά διοικητικό καθεστώς (%) * Πηγές εισοδήματος ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Τομείς δραστηριότητας όπου απασχολούνται οι ερωτηθέντες, ανά φύλο (%)* Ποσοστό των εργαζομένων που δουλεύουν συχνά περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα, ανά φύλο (%) Εργαζόμενοι που πιστεύουν ότι ή δεν ξέρουν κατά πόσο η δουλειά τους μπορεί να τους εκθέτει σε ατυχήματα ή να επηρεάζει την υγεία τους, ανά τομέα δραστηριότητας (%) Γενική, σωματική και ψυχολογική κατάσταση της υγείας των ερωτηθένυων, σύμφωνα με εκτίμηση των ιδίων, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Ποσοστό των αιτούντων άσυλο που είναι κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας Α», ανάλογα με το στάδιο της διαδικασίας και την πηγή του εισοδήματος (%) Λόγοι που αναφέρθηκαν για το ότι δεν ήταν κάτοχοι της ιατρικής κάρτας Α (%) Αντιμετώπιση πρόσφατου προβλήματος υγείας ερωτηθέντων που έκριναν ότι το πρόβλημά τους έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης, ανά διοικητικό καθεστώς (%)* Ποσοστό των αιτούντων άσυλο που συμβουλεύτηκε επαγγελματία υγείας μεταξύ αυτών που θεώρησε ότι είχαν κάποιο πρόβλημα υγείας που έχρηζε ιατρικής γνωμάτευσης, ανά καθεστώς υγειονομικής κάλυψης (κάτοχοι και μη κάτοχοι της «ιατρικής κάρτας A») (%) Υπηρεσίες τις οποίες επισκέφθηκαν κατά το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Λόγοι που αναφέρθηκαν από τους ερωτηθέντες που επισκέφτηκαν ιδιωτική μονάδα υγείας εξηγώντας γιατί επισκέφτηκαν μια ιδιωτική μονάδα (%) Αποτελεσματική πρόσβαση στη δωρεάν ιατρική γνωμάτευση, ανά καθεστώς υγειονομικής κάλυψης (%) Δυσκολίες που αντιμετώπισε ο ερωτών στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη τον προηγούμενο χρόνο, ανά διοικητικό καθεστώς (%) * Συχνότητα άρνησης πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, ανά διοικητικό καθεστώς (%) Τύπος υγειονομικής περίθαλψης και/ή θεραπείας που εγκατέλειψαν (%)* ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 1. Η εκτίμηση των ίδιων των μεταναστών που ερωτήθηκαν για την κατάσταση της γενικής υγείας τους, ανά χώρα και συγκρινόμενη με τα αποτελέσματα του πληθυσμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση (%) Η εκτίμηση των ίδιων των μεταναστών που ερωτήθηκαν για την κατάσταση της ψυχολογικής τους υγείας, ανά χώρα (%) Τα κύρια εμπόδια που αντιμετώπισαν οι αιτούντες άσυλο κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη (%) Κύρια εμπόδια που αντιμετώπισαν οι άτυποι μετανάστες κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη (%) Ποσοστό των άτυπων μεταναστών που εγκατέλειψαν την υγειονομική περίθαλψη, ανά χώρα (συμπεριλαμβανομένων αποτελεσμάτων του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των Γιατρών του Κόσμου), (%)

90 88 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 6. Ποσοστό ερωτηθέντων που δήλωσαν ότι έχουν υποστεί διακρίσεις κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ανά χώρα και συγκρινόμενο με τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των ΓτΚ (%) Ποσοστό των ερωτηθέντων στους οποίους έχουν αρνηθεί πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη μεταξύ όσων επιχείρησαν την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ανά χώρα και συγκρινόμενο με τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των ΓτΚ το 2008 (%) Κύριες δυσκολίες που αντιμετώπισαν όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην προγεννητική φροντίδα οι γυναίκες που ερωτήθηκαν και που ήταν έγκυες την περίοδο εκείνη ή ήταν στο παρελθόν έγκυες στη χώρα υποδοχής (n=45) (%) Κύρια εμπόδια και δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι γονείς όταν επιχείρησαν να έχουν πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά τους (n= 71) (%) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Πίνακας 1: Εθνικότητες των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν στην Κύπρο Πίνακας 2: Εθνικότητες των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν στην Κύπρο Πίνακας 3. Κατάσταση υγείας των ερωτηθέντων, αναφορικά με τις συνθήκες διαβίωσης, σύμφωνα με εκτίμηση των ιδίων και για τα δύο, όλων των συμμετεχόντων (%) Πίνακας 4. Υπηρεσίες τις οποίες επισκέφθηκαν οι αιτούντες άσυλο κατά το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους, αναφορικά με το καθεστώς υγειονομικής κάλυψης (%)... 95

91 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ 89 Ερωτηματολόγιο Αριθμός αρχείου: Χώρα: Πόλη: Οργανισμός/πρόγραμμα/κοινότητα στην οποία συμμετέχει ο ερωτηθείς: Ονοματεπώνυμο του ερευνητή: Ημερομηνία της συνέντευξης: / / Ώρα:.. Γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για τη συνέντευξη: Παρουσία διερμηνέα (εκτός από τον εξεταστή) o Ναι o Όχι Πριν ξεκινήσετε την συνέντευξη, βεβαιωθείτε ότι: - Ο ερωτηθείς ανήκει είτε στην κατηγορία των αιτούντων άσυλο -άτομο το οποίο έχει συμπληρώσει αίτηση ασύλου και περιμένει την έκδοση της απόφασης- είτε στην κατηγορία των άτυπων μεταναστών -άτομο το οποίο δεν έχει άδεια παραμονής στη χώρα σας (περιλαμβανομένων των αναζητούντων άσυλο των οποίων η σχετική αίτηση έχει απορριφθεί). Σημείωση: Σημαντικό: o Μία μόνο απάντηση Δυνατότητα πολλών απαντήσεων Με πλάγιους χαρακτήρες: Εκτιμήσεις προκειμένου να παρασχεθεί βοήθεια στον ερευνητή όσον αφορά τη διαδικασία της συνέντευξης. Οι ερωτήσεις αυτές απευθύνονται στους ερευνητές και δεν προορίζονται για ανάγνωση στους ερωτηθέντες. Ερωτήσεις 4 έως 8 και 50 έως 51: Οι ερωτήσεις αυτές έχουν προσαρμοστεί στο νομοθετικό πλαίσιο και τις νομικές διατάξεις κάθε χώρας. Παρακαλείστε να ανατρέξετε στο νομοθετικό πλαίσιο και τις νομικές διατάξεις που ισχύουν στη χώρα σας για τη συνέντευξη αυτή. Παρουσίαση της συνέντευξης Σκοπός της έρευνας: Σας προσκαλούμε σε μια έρευνα. Δεν είστε υποχρεωμένοι να συμμετέχετε. Η συμμετοχή σας δεν έχει καμία επίπτωση στην περίθαλψη που σας προσφέρετε από τους Γιατρούς του Κόσμου, είστε ελεύθεροι να απαντήσετε ή να μην απαντήσετε στις ερωτήσεις. Αυτή η έρευνα είναι απολύτως ανώνυμη και εμπιστευτική. Θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής για να βελτιώσουμε την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη των μεταναστών (άτυπων ή αιτούντων άσυλο) στην Ευρώπη. Το ερωτηματολόγιο αφορά την υγεία, τις συνθήκες διαβίωσης και την εμπειρία μετανάστευσης των ερωτηθέντων. Θυμηθείτε ότι είστε ελεύθεροι να επιλέξετε να μην απαντήσετε σε οποιαδήποτε ερώτηση και μπορείτε να σταματήσετε το ερωτηματολόγιο οποιαδήποτε στιγμή επιθυμείτε. Γενικά Προς όλους 1. Φύλο o Άρρεν o Θήλυ 2. Ποια είναι η ημερομηνία γέννησής σας (MΜ/ΕΕΕΕ): / 3. Ποια είναι η υπηκοότητά σας (συμπεριλαμβανομένων των ανιθαγενών); Εάν το άτομο επιθυμεί να προσθέσει την εθνότητά του/της: 4. Έχετε ποτέ ζητήσει άσυλο στην Κύπρο; o Ναι, η διαδικασία είναι υπό εξέλιξη o Ναι, έχει ασκηθεί έφεση για την απόφαση στο δικαστήριο στην επόμενη ερώτηση, επιλέξτε «αναρεσείων αποφάσεων ασύλου στο δικαστήριο» o Ναι, αλλά η αίτηση απορρίφθηκε (δεν ασκήθηκε έφεση ή η αίτηση απορρίφθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο) o Όχι ακόμα, αλλά επιθυμώ να υποβάλλω αίτηση ασύλου o Όχι, δεν επιθυμώ να υποβάλλω αίτηση ασύλου 5. Ποια είναι η τρέχουσα διοικητική σας κατάσταση; o Αιτών άσυλο πηγαίνετε στην ερώτηση 6 o Άτυπος μετανάστης πηγαίνετε στην ερώτηση 8 o Αναιρεσείων απόφασης ασύλου στο δικαστήριο πηγαίνετε στην ερώτηση 8 Ερώτηση 6: Μόνο για τους αιτούντες άσυλο 6. Έχετε κάρτα υγείας τύπου A; o Ναι πηγαίνετε στην ερώτηση 7. o Όχι πηγαίνετε στην επόμενη ερώτηση 6.1. Εάν όχι, γιατί; Δεν γνωρίζω το δικαίωμα αυτό Δεν γνωρίζω τη διαδικασία/ποιον να ρωτήσω Δεν έχω δικαίωμα κατοχής της κάρτας υγείας τύπου Α (το εισόδημά μου είναι πολύ υψηλό) Δεν διαθέτω τα απαραίτητα έγγραφα/δεν μπορώ να αποδείξω ότι δεν έχω επαρκείς πόρους Η κάρτα υγείας τύπου Α δεν έχει ανανεωθεί Άλλος λόγος, εξηγήστε: πηγαίνετε στην ερώτηση 8. Ερώτηση 7: Μόνο για τους κατόχους της κάρτας υγείας τύπου Α 7. Γνωρίζετε ως κάτοχος της κάρτας υγείας τύπου Α ότι έχετε δικαίωμα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν; (προϋπόθεση για την εν λόγω πρόσβαση: να δείξετε την κάρτα σας) o Ναι, το γνωρίζω (τυχαία) o Ναι, αλλά δεν ήμουν σίγουρος o Όχι, δεν το γνώριζα πηγαίνετε στην ερώτηση 9. Ερώτηση και για τους άτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο χωρίς την κάρτα υγείας τύπου Α

92 90 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 8. Γνωρίζετε ότι τα άτομα που βρίσκονται στην κατάστασή σας έχουν δικαίωμα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης; o 1. Ναι, το γνωρίζω (τυχαία) o 2. Ναι, αλλά δεν ήμουν σίγουρος o 3. Όχι, δεν το γνώριζα πηγαίνετε στην ερώτηση 9. Συνθήκες διαβίωσης 9. Έχετε ανήλικα παιδιά (κάτω των 18); o Ναι o Όχι πηγαίνετε στην ερώτηση Ζείτε με κάποιο από αυτά; o Ναι, με όλα o Ναι, με μερικά από αυτά o Όχι 11. Με ποιον άλλον ζείτε επί του παρόντος; Μόνος Με φίλους/συμπατριώτες Με τον/την σύντροφό μου Με τα παιδιά μου Με άλλο μέλος της οικογένειας Με τον εργοδότη μου ή/και την οικογένειά του 12. Πού ζείτε επί του παρόντος; o Στο δρόμο (άστεγος ή εκτάκτως σε ξενώνες για μια νύχτα) πηγαίνετε στην ερώτηση 16 o Σε οργάνωση/φιλανθρωπικό ίδρυμα/ξενοδοχείο o Σε οικογένεια, φίλους, κοινότητα o Σε χώρο υπό κατάληψη/ιδιοκτησία χωρίς νόμιμα έγγραφα ενοικίασης ή ιδιοκτησίας o Σε διαμέρισμα ή σπίτι o Στον εργασιακό μου χώρο/στο σπίτι του εργοδότη μου o Άλλο, προσδιορίστε: 13. Το παραπάνω συνιστά μόνιμη κατάσταση ή πρέπει να αλλάζετε κατάλυμα περισσότερες από μία φορά το μήνα; o Αλλάζω συχνά κατάλυμα (περισσότερες από μία φορά το μήνα): προσωρινό-μη σταθερό κατάλυμα o Συνιστά μόνιμη κατάσταση: σταθερό κατάλυμα 14. Πώς θα χαρακτηρίζατε τις συνθήκες διαβίωσης κάτω από τις οποίες ζείτε; o Πολύ καλές o Καλές o Αρκετά καλές/μέτριες o Κακές o Πολύ κακές 15. Ποια προβλήματα αντιμετωπίζετε όσον αφορά τις συνθήκες διαβίωσής σας; Πολύ κρύο, δεν υπάρχει κεντρική θέρμανση Πολύ ζέστη, δεν υπάρχει κλιματισμός Δεν υπάρχουν παράθυρα Δεν έχουμε πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό Δεν υπάρχει ηλεκτρισμός Κακές ηλεκτρικές εγκαταστάσεις, επικίνδυνη κατάσταση Υπάρχει υγρασία στους τοίχους, στα πατώματα, στα θεμέλια κ.λπ. Δεν έχουμε πρόσβαση σε πλήρως λειτουργικές τουαλέτες ή μπάνιο Ποντίκια, κατσαρίδες Πάρα πολλά άτομα στο ίδιο δωμάτιο Απουσία ιδιωτικής ζωής/αδιακρισία Άλλο, προσδιορίστε: Συνθήκες εργασίας, εισόδημα 16. Ποια είναι η πηγή του εισοδήματός σας; 1. Εργασία ή δραστηριότητα επί πληρωμή πηγαίνετε στην ερώτηση 17 Κοινωνική πρόνοια (μόνο οι αιτούντες άσυλο) πηγαίνετε στην ερώτηση 22 εάν είναι η μόνη απάντηση Βοήθεια από φίλους/οργανώσεις πηγαίνετε στην ερώτηση 22 εάν είναι η μόνη απάντηση Εάν ο ερωτηθείς απάντησε «Εργασία ή δραστηριότητα επί πληρωμή» στην ερώτηση 16: 17. Είναι η κύρια εργασία σας σταθερή ή προσωρινή; Εάν κάνετε περισσότερα από ένα επαγγέλματα, παρακαλείστε να αναφερθείτε στο κύριο επάγγελμα. o Σταθερή o Προσωρινή 18. Τι δουλειά κάνετε; Εάν έχετε περισσότερα από ένα επαγγέλματα, παρακαλείστε να αναφερθείτε στα δύο κύρια επαγγέλματα. (Επιλέξτε έως δύο απαντήσεις, εάν ο ερωτηθείς ασκεί περισσότερες από μία δραστηριότητες) Οικιακό προσωπικό (καθαρισμός, φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων ) Παρέχω υπηρεσίες καθαρισμού σε εργοστάσιο, εταιρεία ή ξενοδοχείο Εργάζομαι σε κουζίνα εστιατορίου Μικροπωλητής Οικοδόμος Εργάτης Εκτελώ γεωργικές εργασίες Επαίτης Άλλο, προσδιορίστε: 19. Εργάζεστε ποτέ 10 ώρες ή περισσότερες ανά ημέρα; o Ναι o Όχι 20. Πόσο συχνά εργάζεστε περισσότερες από 10 ώρες την ημέρα; Προτείνετε τις απαντήσεις στον ερωτηθέντα o Σχεδόν κάθε μέρα o Περισσότερες φορές την εβδομάδα o Περισσότερες φορές τον μήνα o Σπάνια ή ποτέ 21. Θεωρείται ότι η υγεία σας ή η ασφάλειά σας τίθενται σε κίνδυνο λόγω της εργασίας σας; o Ναι o Όχι o Δεν γνωρίζω Αντίληψη/εκτίμηση της κατάστασης υγείας 22. Ποια είναι η κατάσταση της υγείας σας γενικά; Προτείνετε τις απαντήσεις στον ερωτηθέντα o Πολύ καλή o Καλή o Μέτρια o Κακή o Πολύ κακή 23. Ποια είναι η φυσική σας κατάσταση; Προτείνετε τις απαντήσεις στον ερωτηθέντα o Πολύ καλή o Καλή o Μέτρια o Κακή o Πολύ κακή 24. Πώς είναι η ψυχολογική και συναισθηματική σας κατάσταση; Προτείνετε τις απαντήσεις στον ερωτηθέντα o Πολύ καλή o Καλή o Μέτρια o Κακή o Πολύ κακή

93 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Στην Κύπρο μπορείτε να βασιστείτε σε κάποιον για συναισθηματική στήριξη και παρηγοριά εάν χρειαστεί; Προτείνετε τις απαντήσεις στον ερωτηθέντα. o Πολύ συχνά o Συχνά o Μερικές φορές o Ποτέ ή σχεδόν ποτέ πηγαίνετε στην ερώτηση Εάν ναι, σε ποιον μπορείτε να βασιστείτε; Οικογένεια Φίλοι, συμπατριώτες, μέλη της κοινότητας, γείτονες Κοινωνικοί λειτουργοί από τον ιδιωτικό/δημόσιο τομέα/μκο Επαγγελματίες υγείας: ψυχολόγοι, γιατροί Άλλο, προσδιορίστε Μεταναστευτική οδός 27. Συνολικά (περιλαμβανομένης κάθε φοράς που βρισκόσασταν εδώ) πόσο καιρό ζείτε στην Κύπρο; έτη / ή μήνες 28. Γιατί φύγατε από τη χώρα σας; Για οικονομικούς λόγους, για να κερδίσω τα προς το ζην Για πολιτικούς, θρησκευτικούς, εθνικούς λόγους, για λόγους σεξουαλικού προσανατολισμού ή εξαιτίας πολεμικών συγκρούσεων Εξαιτίας οικογενειακής διαμάχης Για να εξασφαλίσω το μέλλον των παιδιών μου Για προσωπικούς λόγους υγείας Για να συναντήσω ή να συνοδεύσω κάποιον Για λόγους σπουδών Άλλοι λόγοι, προσδιορίστε: 29. Από τότε που ήρθατε στην Κύπρο έχετε ποτέ μείνει σε κέντρο κράτησης; Ρωτήστε σε ποιο κέντρο για να βεβαιωθείτε ότι πρόκειται για κέντρο κράτησης. o Ναι o Όχι Μόνο για άτυπους μετανάστες: 30. Περιορίζετε επί του παρόντος τις δραστηριότητες και τις κινήσεις σας εξαιτίας του φόβου σύλληψης; Προτείνετε τις απαντήσεις στον ερωτηθέντα o Πολύ συχνά o Συχνά o Μερικές φορές o Ποτέ Περιπτωσιολογική μελέτη: Τελευταίο πρόβλημα υγείας στην Κύπρο 31. Πώς αντιμετωπίσατε το τελευταίο πρόβλημα υγείας που σας παρουσιάστηκε ενώ βρισκόσασταν στην Κύπρο και ποιον συμβουλευτήκατε για αυτό; Δεν αντιμετώπισα κανένα πρόβλημα υγείας από τότε που ήρθα στη χώρα πηγαίνετε στην ερώτηση 39 εάν πρόκειται για γυναίκα και στην ερώτηση 44 εάν πρόκειται για άνδρα με παιδιά στη χώρα. Διαφορετικά, σταματήστε τη συνέντευξη δίνοντας συμβουλές προσανατολισμού και πληροφορίες. Το αντιμετώπισα μόνος/η μου πηγαίνετε στην ερώτηση 34 Συμβουλεύτηκα γιατρό/οδοντίατρο/νοσοκόμα ή άλλον επαγγελματία υγείας πηγαίνετε στην επόμενη ερώτηση Πήρα συμβουλές από το φαρμακείο πηγαίνετε στην ερώτηση 34 Συμβουλεύτηκα γενικό γιατρό πηγαίνετε στην ερώτηση 34 Συμβουλεύτηκα γείτονα, φίλο, μέλος της οικογένειας πηγαίνετε στην ερώτηση 34 Δεν έκανα τίποτα πηγαίνετε στην ερώτηση 34 Άλλο, προσδιορίστε: πηγαίνετε στην ερώτηση Την περίοδο εκείνη έπρεπε να πληρώσετε την ιατρική επίσκεψη; o Ναι o Όχι Ερώτηση 33: Ρωτήστε μόνο εάν το άτομο συμβουλεύτηκε επαγγελματία υγείας (Απάντηση 2 στην ερώτηση 31) 33. Πού απευθυνθήκατε για ιατρική φροντίδα? Στο τμήμα έκτακτων περιστατικών του νοσοκομείου Σε δημόσια ιατρικά κέντρα βασικές υπηρεσίες υγείας Σε ειδικά ιατρικά κέντρα (μόνον για τους άπορους, άστεγους ή μετανάστες χωρίς νόμιμα έγγραφα) Σε ιδιωτικά ιατρικά κέντρα Προβλήματα και εμπόδια κατά την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Σε αυτό το τμήμα: - Εάν το άτομο βρίσκεται στη χώρα σας για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους, ρωτήστε «κατά το περασμένο έτος». - Εάν το άτομο έφτασε στη χώρα σας λιγότερο από ένα έτος πριν, ρωτήστε «από τη στιγμή που φτάσατε». 34. Γενικά, ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίσατε κατά την προσπάθεια πρόσβασης στις υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης κατά το περασμένο έτος/από τη στιγμή που φτάσατε στην Κύπρο; Καμία αισθητή δυσκολία Οι ιατρικές επισκέψεις ή/και η θεραπεία είναι πολύ ακριβές Οι ημερομηνίες έναρξης παροχής υγειονομικών υπηρεσιών δεν ήταν ευέλικτες Δεν έχω το χρόνο, έχω σημαντικότερα προβλήματα Δεν είχα τα έγγραφα που απαιτούνταν από τις υπηρεσίες υγείας για να λάβω περίθαλψη δωρεάν όπως δικαιούμαι Δεν είχα στη διάθεσή μου τις απαραίτητες πληροφορίες: δεν γνωρίζω τα δικαιώματά μου, δεν γνωρίζω πού να πάω Γλωσσικά εμπόδια απουσία διερμηνείας/δεν καταλάβαινα τη διάγνωση ή τη θεραπεία που συνταγογραφήθηκε Δεν μου επετράπη η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη πηγαίνετε στην ερώτηση 36 Αντιμετώπισα διάκριση, ένιωσα απρόσδεκτος/η Φοβήθηκα την καταγγελία ή τη σύλληψη Φοβήθηκα την ιατρική εξέταση ή τη θεραπεία, δεν μου αρέσει να πηγαίνω στο γιατρό Η λίστα αναμονής ήταν πολύ μεγάλη Λοιποί λόγοι που διατυπώθηκαν: Δεν γνωρίζω 35. Κατά το περασμένο έτος/από τη στιγμή που φτάσατε στην Κύπρο, αρνήθηκε ποτέ κάποιος επαγγελματίας υγείας (περιλαμβανομένου του διοικητικού προσωπικού, ήτοι γραμματείς/υπάλληλοι υποδοχής) να σας παράσχει ιατρική περίθαλψη; o Ναι o Όχι 36. Σταματήσατε να αναζητάτε ιατρικές συμβουλές/θεραπεία για εσάς λόγω του γεγονός αυτού ή των δυσκολιών αυτών; o Ναι πήγαινε στην ερώτηση 37 o Όχι πήγαινε στην ερώτηση 38

94 92 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου Ερώτηση 36.1: Μόνον εάν το άτομο απάντησε «ναι» στην παραπάνω ερώτηση «Σταμάτησα τις προσπάθειες αναζήτησης ιατρικής περίθαλψης» Τι είδους ιατρική περίθαλψη σταματήσατε να αναζητάτε για εσάς; (Οδηγία: μην αναφέρετε κανένα από τα παρακάτω είδη περίθαλψης, αλλά θέστε την ερώτηση 2 φορές «Σταματήσατε να αναζητάτε κανενός άλλου είδους περίθαλψη ;») Εμβολιασμοί Οδοντιατρική περίθαλψη Γυαλιά, φακοί επαφής (φροντίδα ματιών) Φυσιοθεραπεία Ιατρικός έλεγχος ή ιατρική περίθαλψη Εργαστηριακές αναλύσεις, εξετάσεις αίματος, μαγνητική τομογραφία ή ακτινοθεραπεία Φαρμακείο, φάρμακα Διανοητική υγεία ή ψυχολογική περίθαλψη Λοιπά είδη περίθαλψης ή άγνωστο 37. Καταφέρατε να συμβουλευτείτε γιατρό ή επαγγελματία υγείας κάθε φορά που προσπαθήσατε από τη στιγμή που φτάσατε στην Κύπρο/κατά το περασμένο έτος; o Ναι o Όχι Εάν πρόκειται για γυναίκα: συνεχίστε τη συνέντευξη Εάν πρόκειται για άνδρα με παιδιά: πηγαίνετε στην ερώτηση 44 Εάν πρόκειται για άνδρα χωρίς παιδιά: σταματήστε τη συνέντευξη παρέχοντας υποστήριξη δι εγγράφων και συμβουλές προσανατολισμού εφόσον χρειαστεί Διάρκεια της συνέντευξης: Σχόλια του ερευνητή για την συνέντευξη: Για γυναίκες 38. Είστε έγκυος ή υπήρξατε έγκυος από την άφιξή σας στην Κύπρο; Έγκυος επί του παρόντος: αριθμός εβδομάδων εγκυμοσύνης. πηγαίνετε στην ερώτηση 40 Ήμουν έγκυος πηγαίνετε στην επόμενη ερώτηση Όχι εάν το άτομο έχει παιδιά στη χώρα υποδοχής, πηγαίνετε στην ερώτηση 43 Διαφορετικά, σταματήστε τη συνέντευξη δίνοντας υποστήριξη δι εγγράφων και συμβουλές προσανατολισμού εφόσον χρειαστεί Δεν γνωρίζω εάν το άτομο υπήρξε έγκυος από την άφιξή του στην Κύπρο (1η απάντηση), πηγαίνετε στην επόμενη ερώτηση. Εάν το άτομο δεν υπήρξε έγκυος από την άφιξή του στην Κύπρο αλλά έχει παιδιά στην Κύπρο, πηγαίνετε στην ερώτηση 44. Διαφορετικά, σταματήστε τη συνέντευξη παρέχοντας στήριξη δι εγγράφων και συμβουλές προσανατολισμού εφόσον χρειαστεί 39. Ποια ήταν η διοικητική σας κατάσταση την τελευταία φορά που ήσασταν έγκυος στην Κύπρο; o Αναζητών άσυλο o Άτυπος μετανάστης o Άλλο, προσδιορίστε: Περίθαλψη πριν από τον τοκετό: 40. Κατά την περίοδο που ήσασταν έγκυος ή επί του παρόντος στην Κύπρο, είχατε/έχετε πρόσβαση στην περίθαλψη πριν από τον τοκετό (έλεγχος, παρακολούθηση εγκυμοσύνης); o Ναι o Όχι Ποιες δυσκολίες ή εμπόδια αντιμετωπίσατε/αντιμετωπίζετε; Καμία αισθητή δυσκολία Οι υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας ήταν/είναι πολύ ακριβές Οι ημερομηνίες έναρξης παροχής ιατρικών υπηρεσιών δεν ήταν/είναι ευέλικτες Δεν είχα/έχω το χρόνο, είχα/έχω σημαντικότερα ζητήματα να ασχοληθώ Δεν είχα/έχω την απαραίτητη πληροφόρηση σχετικά με τα δικαιώματά μου, δεν γνώριζα/γνωρίζω πού να πάω Γλωσσικά εμπόδια απουσία διερμηνείας Δεν μου επετράπη/δεν μου επιτρέπεται η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Αντιμετώπισα/αντιμετωπίζω διακρίσεις, ένιωσα απρόσδεκτη Φοβήθηκα/φοβάμαι την καταγγελία ή τη σύλληψη Φοβήθηκα/φοβάμαι την ιατρική εξέταση ή τη θεραπεία, δεν μου αρέσει να πηγαίνω στο γιατρό Δεν υπήρχε/υπάρχει γυναίκα γυναικολόγος Άλλοι λόγοι που διατυπώθηκαν: Δεν γνωρίζω Σας ζητήθηκε πληρωμή για τις ιατρικές επισκέψεις πριν από τον τοκετό; o Ναι o Όχι Περίθαλψη στον τοκετό 41. Πού γεννήσατε (την τελευταία φορά); Στο τμήμα έκτακτων περιστατικών του νοσοκομείου Σε δημόσιο ιατρικό κέντρο βασικές υπηρεσίες υγείας Σε ειδικό ιατρικό κέντρο (μόνο για τους άπορους, άστεγους ή άτυπους μετανάστες) Σε ιδιωτικό ιατρικό κέντρο Γενικός γιατρός/βοήθεια από την κοινότητα/οικογένεια 41.1 Αντιμετωπίσατε προβλήματα με τη διοίκηση ή με τους γιατρούς στις εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης; o Ναι πηγαίνετε στην επόμενη ερώτηση o Όχι πηγαίνετε στην ερώτηση Εάν ναι, ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε; Οι υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας ήταν πολύ ακριβές - δεν μπορούσα να καταβάλω το ποσό Δεν είχα τα έγγραφα που απαιτούνταν από τις υπηρεσίες υγείας για να λάβω υγειονομική περίθαλψη δωρεάν όπως δικαιούμαι Δεν μου επετράπη η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη Αντιμετώπισα διακρίσεις, ένιωσα απρόσδεκτη Φοβήθηκα την καταγγελία ή σύλληψη (για τους άτυπους μετανάστες) Δεν υπάρχει γυναίκα γυναικολόγος Άλλοι λόγοι που διατυπώθηκαν: Δεν γνωρίζω Σας ζητήθηκε πληρωμή για τις υπηρεσίες τοκετού; o Ναι o Όχι Παρακολούθηση νεογνού 42. Εμβολιάστηκε το νεογνό; o Ναι o Όχι Εάν πρόκειται για γυναίκα που έχει παιδιά στη χώρα: συνεχίστε τη συνέντευξη Εάν η γυναίκα δεν έχει παιδιά στη χώρα (εάν είναι έγκυος αλλά δεν έχει παιδιά εδώ): σταματήστε τη συνέντευξη παρέχοντας στήριξη δι εγγράφων και συμβουλές προσανατολισμού εφόσον χρειαστεί

95 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 93 Για γονείς παιδιών που ζουν στην Κύπρο Σε αυτή την ενότητα: - Εάν το άτομο βρίσκεται στην Κύπρο για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους, ρωτήστε «κατά το περασμένο έτος». Εάν το άτομο έφτασε στην Κύπρο λιγότερο από ένα έτος πριν, ρωτήστε «από τη στιγμή που φτάσατε». 43. Προσπαθήσατε να επισκεφτείτε κάποιον γιατρό για κάποιο από τα παιδιά σας από τη στιγμή που φτάσατε στη χώρα/κατά το περασμένο έτος; o Ναι o Όχι 44. Εάν ναι, καταφέρατε να δείτε το γιατρό; o Ναι o Όχι 44.1 Όταν καταφέρατε να δείτε το γιατρό, τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε; Δεν κατάφερα ποτέ να δω το γιατρό Καμία αισθητή δυσκολία Οι ιατρικές επισκέψεις ή/και θεραπείες ήταν πολύ ακριβές Δεν είχα τα έγγραφα που απαιτούνταν από την υγειονομική υπηρεσία ώστε να έχω πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν όπως δικαιούμαι Γλωσσικά εμπόδια απουσία διερμηνείας Δεν κατάλαβα τη διάγνωση ή την απαιτούμενη θεραπεία Αντιμετώπισα διακρίσεις, ένιωσα απρόσδεκτος Φοβήθηκα την καταγγελία ή τη σύλληψη (για τους άτυπους μετανάστες) Φοβήθηκα την ιατρική εξέταση ή θεραπεία, δεν μου αρέσει να πηγαίνω στο γιατρό Η λίστα αναμονής ήταν πολύ μακριά Καταγγέλθηκα στις Αρχές Άλλοι λόγοι που διατυπώθηκαν: Δεν γνωρίζω Όταν δεν καταφέρατε να δείτε το γιατρό, ποια ήταν τα εμπόδια που αντιμετωπίσατε; Η ιατρική επίσκεψη ή/και θεραπεία ήταν πολύ ακριβή Οι ημερομηνίες έναρξης παροχής ιατρικών υπηρεσιών δεν ήταν ευέλικτες Δεν είχα το χρόνο, είχα σημαντικότερα πράγματα να κάνω Δεν είχα τα έγγραφα που απαιτούνταν από την υγειονομική υπηρεσία ώστε να έχω πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν όπως δικαιούμαι Δεν είχα την απαραίτητη πληροφόρηση: δεν γνωρίζω τα δικαιώματά μου, δεν γνώριζα πού να πάω Γλωσσικά εμπόδια με τη διοίκηση της υγειονομικής υπηρεσίας Δεν μου επετράπη η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη πηγαίνετε στην ερώτηση 46 Αντιμετώπισα διακρίσεις Φοβήθηκα την καταγγελία ή τη σύλληψη Φοβάμαι τις ιατρικές εξετάσεις ή/και τη θεραπεία, δεν μου αρέσει να πηγαίνω στο γιατρό Η λίστα αναμονής ήταν πολύ μακριά Είχα προηγούμενη κακή εμπειρία Άλλοι λόγοι που διατυπώθηκαν: 45. Κατά το περασμένο έτος/από τη στιγμή που φτάσατε στην Κύπρο, αρνήθηκε κάποιος από τους επαγγελματίες υγείας (συμπεριλαμβανομένου διοικητικού προσωπικού, ήτοι γραμματείς/υπάλληλοι υποδοχής) να παράσχει ιατρική περίθαλψη στο/α παιδί/ιά σας; o Ναι o Όχι 46. Το γεγονός ή οι δυσκολίες αυτές σας οδήγησε στο να σταματήσετε να αναζητάτε ιατρικές συμβουλές/περίθαλψη για τα παιδιά σας κατά τους τελευταίους 12 μήνες/από τη στιγμή που φτάσατε; o Ναι o Όχι 47. Εάν ναι: Τι είδους ιατρική περίθαλψη σταματήσατε να αναζητάτε για τα παιδιά σας κατά τους τελευταίους 12 μήνες/από τη στιγμή που φτάσατε; (Οδηγία: μην αναφέρετε κανενός είδους περίθαλψη, θέστε την ερώτηση 2 φορές «Σταματήσατε κάποιου άλλου είδους περίθαλψη;») Εμβολιασμοί Οδοντιατρική περίθαλψη Γυαλιά, φακοί επαφής (φροντίδα ματιών) Φυσιοθεραπεία Ιατρικός έλεγχος ή ιατρική περίθαλψη Εργαστηριακές αναλύσεις, εξετάσεις αίματος, μαγνητική τομογραφία ή ακτινοθεραπεία Φαρμακείο, φάρμακα Λοιπά είδη περίθαλψης ή άγνωστο Μόνον για τους κατόχους ιατρικής κάρτας Α 48. Γνωρίζετε ότι τα παιδιά των κατόχων της ιατρικής κάρτας Α δικαιούνται πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν; (προϋπόθεση: να δείξετε την κάρτα σας) o Ναι, το γνώριζα (τυχαία) o Ναι, αλλά δεν ήμουν σίγουρος o Όχι, δεν το γνώριζα Ρωτήστε τους άτυπους μετανάστες και τους αναζητούντες άσυλο που δεν έχουν την ιατρική κάρτα Α 49. Γνωρίζετε ότι τα παιδιά σας έχουν δικαίωμα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη δωρεάν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης; o Ναι, το γνωρίζω (τυχαία) o Ναι, αλλά δεν ήμουν σίγουρος o Όχι, δεν το γνωρίζω Ολοκληρώστε τη συνέντευξη παρέχοντας υποστήριξη δι εγγράφων και συμβουλές προσανατολισμού εφόσον χρειαστεί Διάρκεια της συνέντευξης: Σχόλια του ερευνητή για τη συνέντευξη:

96 94 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Εθνικότητες των αιτούντων άσυλο που ερωτήθηκαν στην Κύπρο ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ ΑΣΥΛΟ Αριθμός % Εθνικότητες ερωτηθέντων Υπο-Σαχάρια Αφρική 19 35% Καμερούν 5 9% Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό 4 7% Γκάνα 3 6% Σομαλία 3 6% Άλλες εθνικότητες 4 8% Μέση και Εγγύς Ανατολή 14 26% Παλαιστίνη 4 7% Αφγανιστάν 2 4% Λίβανος 2 4% Άλλες εθνικότητες 6 12% Ασία 14 26% Νεπάλl 5 9% Σρι Λάνκα 4 7% Μπαγκλαντές 2 4% Άλλες εθνικότητες 3 6% Άλλες εθνικότητες 7 13% Ανιθαγενείς 3 6% Ευρώπη: Αρμενία, Γεωργία, Τουρκία 3 6% Μαρόκο 1 2% ΣΥΝΟΛΟ % Πίνακας 2: Εθνικότητες των άτυπων μεταναστών που ερωτήθηκαν στην Κύπρο ΑΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ Αριθμός ερωτηθέντων % Εθνικότητα Ασία 29 59% Σρι Λάνκα 9 18% Φιλιππίνες 7 14% Μπαγκλαντές 5 10% Νεπάλ 4 8% Ινδία 3 6% Κίνα 1 2% Ευρώπη 12 24% Γεωργία 6 12% Σερβία 3 6% Ρωσία 2 4% Τουρκία - Κουρδιστάνn 1 2% Μέση και Εγγύς Ανατολή 5 10% Συρία - Κουρδιστάν 2 4% Άλλες εθνικότητες 3 6% Άλλες εθνικότητες 3 6% Υπό-Σαχάρια Αφρική (Νιγηρία και Καμερούν) 2 4% Ανιθαγενείς 1 2% ΣΥΝΟΛΟ %

97 Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου 95 Πίνακας 3. Κατάσταση υγείας των ερωτηθέντων, αναφορικά με τις συνθήκες διαβίωσης, σύμφωνα με εκτίμηση των ιδίων και για τα δύο, όλων των συμμετεχόντων (%) Κατάσταση υγείας Πολύ καλή Μέτρια Κακή και ΣΥΝΟΛΟ Συνθήκες διαβίωσης και Καλή Πολύ κακή Πολύ καλή και καλή 75% ( 27) 17% ( 6) 8% ( 3) 100% ( 36) Μέτρια 68% ( 32) 21% ( 10) 11% ( 5) 100% ( 47) Κακή και πολύ κακή 22% ( 4) 33% ( 6) 44% ( 8) 100% ( 18) ΣΥΝΟΛΟ 61% ( 63) 23% ( 22) 16% ( 16) 100% (101) Dependency is very significant; Chi²=19; 1-p => 99% Πίνακας 4. Υπηρεσίες τις οποίες επισκέφθηκαν οι αιτούντες άσυλο κατά το πιο πρόσφατο πρόβλημα υγείας τους, αναφορικά με το καθεστώς υγειονομικής κάλυψης (%) Αιτούντες άσυλο κάτοχοι ιατρικής κάρτας A (n=18) Αιτούντες άσυλο μη κάτοχοι ιατρικής κάρτας A (n=10) Μονάδα επειγόντων περιστατικών Δημόσια μονάδα υγείας Ειδική μονάδα υγείας Ιδιωτική μονάδα υγείας 17% 72% 6% 28% 20% 10% 10% 60%

98 ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ Sara COLLANTES Νομική εμπειρογνώμων, ομάδα συντονισμού HUMA Anne SOLER Συντονίστρια επιτόπιας έρευνας, ομάδα συντονισμού HUMA και Natalia KLOREK Krzysztof MAŚLIŃSKI Εμπειρογνώμων για ζητήματα μετανάστευσης, από κοινού συντάκτρια των αποτελεσμάτων της επιτόπιας έρευνας στην Πολωνία Νομικός εμπειρογνώμων, από κοινού συντάκτης της νομικής έκθεσης για την Πολωνία ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΚΘΕΣΗ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΕΠΙΣΗΣ Για το συντονισμό του έργου: Juliette Poirson Για τη νομική ανάλυση: Νικολέτα Χαραλαμπίδου (ΚΙΣΑ) Aleksandra Chrzanowska και Witold Klaus (Association for Legal Intervention SIP) Carolina Marin (ARCA). Για την επιτόπια έρευνα: Ανδριάνα Κόσσυβα και Δώρος Πολυκάρπου (ΚΙΣΑ) Francesca Dayal, Mario Gerada και Davinia Nieper (SKOP) Aleksandra Chrzanowska, Witold Klaus (Association for Legal Intervention SIP) και Monika Szulecka (ερευνήτρια για θέματα μετανάστευσης) Carolina Marin και Diana Spatarel (ARCA). Για τη στήριξη σε σχέση με τη στατιστική ανάλυση: Annabelle Lapostolle Για περαιτέρω βοήθεια σε σχέση με την έκθεση: Fizza Qureshi, Nathalie Simonnot, Michèle Teule Για την ολοκλήρωση της έκθεσης: Vincent Lepage Επιμέλεια της έκθεσης στα Αγγλικά: Mandy Duret και Ros Smith Thomas Μετάφραση της έκθεσης στα Ελληνικά: Θανάσης Σταθόπουλος Επιμέλεια της έκθεσης στα Ελληνικά: Χρίστος Χριστοφίδης ISBN : Δημοσίευση : Μάρτιος 2011 Φωτογραφία εξωφύλλου : Bénédicte Salzès / MdM Σχεδιασμός εξωφύλλου : Jeandé Marie-Aude,

99 ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει τα αποτελέσματα μιας διεπιστημονικής έρευνας για την πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των αιτητών ασύλου και των άτυπων μεταναστών στην Κύπρο, τη Μάλτα, την Πολωνία και τη Ρουμανία. Γίνεται αναφορά στα δικαιώματα σχετικά με την πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτιή περίθαλψη και παρουσιάζει τα ευρήματα μιας ποσοτικής έρευνας ανάμεσα σε αιτητές ασύλου και άτυπους μετανάστες. Η έκθεση αποκαλύπτει επίσης παθογόνες συνθήκες διαβίωσης και σημαντικά νομικά και πρακτικά εμπόδια που αντιμετωπίζουν αυτοί οι πληθυσμοί σε σχέση με την πρόσβασή τους στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Οι πληροφορίες και οι συστάσεις αυτής της έκθεσης απευθύνονται στους ιθύνοντες χάραξης πολιτικής, τους επαγγελματίες υγείας, τις ΜΚΟ και το κοινό, με την ελπίδα ότι θα υπάρξει βελτίωση στην κατάσταση της υγείας των αιτητών ασύλου και των άτυπων μεταναστών, εξασφαλίζοντας πλήρη προστασία του δικαιώματός τους στην πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ HUMA Ο γενικός στόχος του δικτύου HUMA είναι η προώθηση της πρόσβασης των άτυπων μεταναστών και των αιτητών ασύλου στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε ισότιμη βάση με τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το δίκτυο HUMA αποτελεί ένα συμβουλευτικό δίκτυο, το οποίο δραστηριοποιείται τόσο σε εθνικό, όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Δημιουργήθηκε από τους Γιατρούς του Κόσμου και στο παρόν στάδιο αποτελείται από 16 ΜΚΟ σε 16 ευρωπαϊκό χώρες, με τις ομάδες συντονισμού να βρίσκονται σε Παρίσι, Βρυξέλλες και Μαδρίτη. Τα μέλη του δικτύου HUMA αναπτύσσουν δράσεις στους τομείς της υγείας και της μετανάστευσης, εστιάζοντας κυρίως στους άτυπους μετανάστες και τους αιτητές ασύλου. Η πλειονότητα των μελών παρέχει σε αυτές τις πληθυσμιακές ομάδες πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη. Αναπτύσσουν επίσης συμβουλευτικά προγράμματα και εκστρατείες σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, ενώ συμβάλλουν και στην ενίσχυση της τεχνογνωσίας του δικτύου και στη συλλογή δεδομένων. Τα μέλη του δικτύου HUMA στις χώρες της έκθεσης αυτής: στην Κύπρο, η ΚΙΣΑ (Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη, Αντιρατσισμό) στη Μάλτα, η SKOP στην Πολωνία, ο Association for legal intervention - SIP στη Ρουμανία, η ARCA (Romanian forum for refugees and migrants) Οι απόψεις που εκφράζονται στην παρούσα δημοσίευση αποτελούν αποκλειστική ευθύνη του συντάκτη και δεν αντικατοπτρίζουν τις απόψεις του Executive Agency for Health and Consumers (EAHC). Ούτε ο EAHC, ούτε όποιος ενεργεί εκ μέρους του EAHC φέρουν ευθύνη για τη χρήση που μπορεί να γίνει αυτής της δημοσίευσης. Η δημοσίευση αυτή αποτελεί μέρος του προγράμματος του δικτύου HUMA, το οποίο έχει λάβει χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, στο πλαίσιο του Προγράμματος Δημόσιας Υγείας Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το δίκτυο HUMA, βλ.: Επικοινωνία: contacthuma@medecinsdumonde.net ΚΙΣΑ: Επικοινωνία: kisa@cytanet.com.cy