Πτυχές του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.

Transcript

1 Πτυχές του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Άννα Κοντοπίδου Α.Ε.Μ. 951 Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ. Μεταπτυχιακό Τμήματος Φιλολογίας Επόπτρια καθηγήτρια: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Αθήνα

2 2

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή...4 1ο κεφάλαιο: Το αστυνομικό λογοτεχνικό είδος στον κόσμο Εισαγωγή Το αστυνομικό μυθιστόρημα προσπάθεια χάραξης μιας πορείας του σε τόπο και σε χρόνο Τα συστατικά στοιχεία του αστυνομικού μυθιστορήματος Οι αλλαγές που συντελλούνται στο αστυνομικό μυθιστόρημα. Από την τεχνική του αινίγματος στην κοινωνική λογοτεχνία Μια συνηγορία της παραλογοτεχνίας Το αστυνομικό μυθιστόρημα ο κεφάλαιο: Το αστυνομικό μυθιστόρημα στον περιοδικό τύπο και οι εκδοτικές απόπειρες στην Ελλάδα τον 20 αιώνα Εισαγωγή Περιοδικά Οι ήρωες των αστυνομικών διηγημάτων τα δάνεια από το εξωτερικό Οι Έλληνες αστυνομικοί ήρωες η είσοδος πια των ελληνικών ονομάτων στη δίωξη του εγκλήματος Εκδοτικά Αναφορά στους Έλληνες συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το αστυνομικό μυθιστόρημα Συμβαίνουν μυστηριώδη πράγματα στην Ελλάδα; Οι εθνικές αστυνομικές λογοτεχνίες Συμπερασματικά: Το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα σήμερα. Ένα κοινωνικό μυθιστόρημα με αστυνομική πλοκή;...71 Βιβλιογραφία...74 Κειμενογραφία (ελληνική)...76 Χρονολόγιο

4 Εισαγωγή Βασικό ερευνητικό άξονα στην παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα ως αυτο προσδιοριζόμενο είδος, δηλαδή το γραμματειακό εκείνο είδος του οποίου η συγγραφική πρόθεση αλλά και η εκδοτική πρακτική με ρητό και εμφανή τρόπο μας επιτρέπει να το χαρακτηρίσουμε ως τέτοιο κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Η συνειδητή επιλογή των Ελλήνων συγγραφέων να ακολουθήσουν τα μοντέλα του αστυνομικού λογοτεχνικού είδους, έτσι όπως αυτό διαμορφώθηκε τόσο κατά τη κλασική περίοδο του αστυνομικού, όπου εννοείται κυρίως το αγγλοσαξονικό ή αλλιώς ευρωπαϊκό αστυνομικό μυθιστόρημα, όσο και κατά τη περίοδο του αμερικανικού crime novel, θα αποτελέσει ένα ερευνητικό διακύβευμα στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας. Με μια πιο σχηματική ανάλυση έχουμε, στο πρώτο μέρος του πρώτου κεφαλαίου, την παρουσίαση και ανάπτυξη κάποιων κανόνων που στήνουν το ευρωπαϊκό αστυνομικό μυθιστόρημα με αναφορά στο πατέρα του αστυνομικού Ε.Α. Πόε και τους συνεχιστές του: Κόλλινς, Ντόυλ, Κρίστι κ.ά., όπως επίσης και την αναφορά στις έννοιες που πλαισιώνουν το μοντέλο αυτό του αστυνομικού είδους: ένα είδος διανοητικό, απαίτηση για ορθολογιστική σκέψη, εκγύμναση του μυαλού, τεχνική του αινίγματος, διαλεκτική αθωότητας και ενοχής. Στη συνέχεια διερευνούμε τους κανόνες που πλαισιώνουν και διέπουν το αστυνομικό μυθιστόρημα και τα απαραίτητα χαρακτηριστικά και συστατικά τους:, το περιβάλλονκοινωνία, το θύμα, ο χρόνος, ο δολοφόνος/εγκληματίας, οι ύποπτοι, οι ντετέκτιβς. 1. Κλειστή κοινωνία με εσωτερική συνοχή, μια κοινωνία αθωότητας όπου ο φόνος έρχεται και ταράζει την ηρεμία, προκαλεί αναστάτωση. Μόνο η λύση του μυστηρίου και η τιμωρία του θύτη θα φέρει τη κάθαρση (Αριστοτελική θεωρία) τη στιγμή που θα επιτευχθεί το ζήτουμενο, που είναι ο διαχωρισμός του καλού και του κακού, του αθώου και του ενόχου. 2. Ως φυσικό περιβάλλον, στην κλασική περίοδο του αστυνομικού μυθιστορήματος προτιμάται η ύπαιθρος λόγω του ότι δημιουργεί μεγάλη αντίθεση με την καθεαυτή εικόνα του φόνου. 3. Το θύμα αποτελεί τη μόνη σταθερά του μυθιστορήματος, είναι και παραμένει ένα άψυχο σώμα, ένας άντρας ή μια γυναίκα, με καλό ή κακό χαρακτήρα, νεαρής ή ώριμης ηλικίας. Το θύμα προσδίδει μια ιδιαιτερότητα στο αστυνομικό μυθιστόρημα 4

5 η οποία είναι το ότι ο συγγραφέας ξεκινάει πάντα από το τέλος, από μια τετελεσμένη πράξη του παρόντος και κατευθύνεται σε γεγονότα που προηγήθηκαν της πράξης αυτής του φόνου. 4. Ο χρόνος λοιπόν είναι το επόμενο στοιχείο, στο αστυνομικό μυθιστορήμα ανοίγει την αυλαία ένα παροντικό γεγονός, η ανακάλυψη ενός πτώματος, και μέχρι το τέλος ο αναγνώστης προσπαθεί να ενώσει τα κομμάτια του παρελθόντος μέχρι να αποκαλυφθεί και να ανασυγκροτηθεί η στιγμή του φόνου. 5. Ο δολοφόνος είναι μια εικόνα παντοδύναμη, με εξαίρεση -ή μέχρι- τη στιγμή της αποκάλυψής του, και πρώτιστα αρνητική. 6. Με την πράξη του φόνου η εκάστοτε κοινωνία χάνει την αθωότητά της. Μια ομάδα ανθρώπων -οι ύποπτοι- εξετάζεται, μπαίνει στο μικροσκόπιο, με σκοπό τη διαλεύκανση της αλήθειας. Με την παρουσίαση των ενόχων ξετυλίγεται ένας μικρόκοσμος. 7. Ο ντετέκτιβ, ερασιτέχνης ή επαγγελματίας πρέπει να είναι αμέτοχος με την όλη ιστορία και άγνωστος στους πρωταγωνιστές της. Εικόνα συχνά γραφική, άγαμος ή ευτυχισμένος σύζυγος, με βοηθό ή χωρίς, πρόσωπο μετρίου αναστήματος, έξυπνη, σπιρτόζα προσωπικότητα, με ιδιοτροπίες και αδυναμίες. Στο δεύτερο μέρος του πρώτου κεφαλαίου εξετάζεται το αστυνομικό μυθιστόρημα μέσα από το πρίσμα χαρακτηριστικών όρων, διερευνάται δηλαδή η σχέση του αστυνομικού μυθιστορήματος με κοινωνικές-ανθρωπολογικές αναπαραστάσεις στη λογοτεχνία, με το αστικό μυθιστόρημα και κατά πόσο αυτό επηρεάζεται από ιστορικοπολιτικούς όρους και οικονομικές συνθήκες, από τις ανθρώπινες σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας, τη νέα σύσταση των κοινωνιών και τη μετανάστευση. Η αλλαγή που συντελείται στο αστυνομικό μυθιστόρημα και η ροπή του προς μια πιο ρεαλιστική ή κοινωνική λογοτεχνία επισημαίνονται στη συνέχεια του κεφαλαίου. Η ενασχόληση με το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Αμερική από εκπροσώπους του όπως ο Χάμετ και ο Τσάντλερ, αλλάζει τα δεδομένα και τους κανόνες του είδους και προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό ένα διαφορετικό λογοτεχνικό αποτέλεσμα. Εδώ η λογοτεχνία είναι στενά συνυφασμένη με το αστικό περιβάλλον και την πληθώρα ανθρώπων και διαφορετικών πολιτισμών. Η αστυνομική γραφή προκύπτει από τα δελτία ειδήσεων, τον τύπο, συνοδοιπορεί με την πραγματική καθημερινή ζωή. Το έγκλημα εγκολπώνεται στην κοινωνία, στα σκοτεινά δρομάκια των μεγαλουπόλεων, στα υπόγεια και αφορά βίαιες ανδρικές μορφές, εντυπωσιακές γυναικείες φιγούρες καθώς και παράνομες δραστηριότητες. 5

6 Το αφήγημα σε αυτήν την περίπτωση συμπίπτει με τη δράση, οι δύο ιστορίες, η ανακάλυψη ενός ή περισσότερων πτωμάτων και η αναζήτηση του ή των ενόχων συγχωνεύονται. Όλα είναι ενδεχόμενα και πιθανά, ενώ η εικόνα του ντετέκτιβ αλλάζει ριζικά, από έναν άνθρωπο αμέτοχο και απρόσβλητο σε ένα άνθρωπο συχνά νεαρότερης ηλικίας, με τη μορφή του γόη, που διακυβεύει την υγεία του, ακόμα και τη ζωή του. Το σύγχρονο πλέον αστυνομικό μυθιστόρημα συνδυάζει την περιέργεια με το σασπενς, την αγωνία, τη δράση, το μυστήριο και τη βία. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια καταγραφής της παρουσίας των αστυνομικών μυθιστορημάτων στον ελληνικό χώρο. Η αστυνομική λογοτεχνία περιορίζεται στην Ελλάδα του 20ου αιώνα στον περιοδικό τύπο και στα δάνεια τα προερχόμενα από το εξωτερικό. Παρουσιάζονται λοιπόν εδώ τα πρώτα λαϊκά περιοδικά που φιλοξένησαν μεταφρασμένες ιστορίες ξένων ηρώων προερχομένων από Ευρώπη και Αμερική, αρκετά δημοφιλών στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό της εποχής. Τα Μυστήριο και Μάσκα, αποτελούν τα γνωστότερα περιοδικά που ακολουθούν τα μοντέλα του ξένου περιοδικού τύπου της pulp fixtion λογοτεχνίας. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στους ήρωες-δάνεια από το εξωτερικό που έγιναν γνωστοί και εξαιρετικά δημοφιλείς στην Ελλάδα μέσω των μεταφράσεων. Οι Έλληνες συγγραφείς και αναγνώστες μένουν προσκολλημένοι στα ξένα ονόματα των Σέρλοκ Χολμς, Πουαρώ, Λέμι Κόσιον. Παρατηρούμε εδώ την έλλειψη του ελληνικού στοιχείου από τις αστυνομικές ιστορίες, ακόμα και τη στιγμή που οι εισαγωγές ιστοριών από το εξωτερικό περιορίζονται και οι Έλληνες συγγραφείς δημιουργούν οι ίδιοι τις συνέχειες των περιπετειών των δημοφιλών ηρώων. Εξετάζεται επίσης ο ρόλος της μετάφρασης στην ελληνική γλώσσα των ξένων μυθιστορημάτων σε όλη τη διάρκεια της πορείας του αστυνομικού μυθιστορήματος κυρίως κατά τον εικοστό αιώνα και πώς οι Έλληνες και κατά πόσο επηρεάζονται από τους μακρινούς κόσμους των μυστηρίων. Η αλλαγή, η οποία παρατηρείται, συντελλείται σταδιακά, όταν Έλληνες συγγραφείς επέλεξαν το αστυνομικό μυθιστορήμα και ακολούθησαν τις ξένες επιρροές, θεωρώντας ότι το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα δεν αποτελεί παρθενογένεση παρά στηρίζεται σε ξενόφερτες γραφές και μεταφράσεις σημαντικών έργων του είδους από το εξωτερικό. Γίνεται αναφορά στα ονόματα και στα έργα των Ελλήνων αστυνομικών συγγραφέων από τα πρωτοεμφανιζόμενα κείμενα ως τη σύγχρονη αστυνομική λογοτεχνία, χρονολογίες σταθμοί της ιστορίας του αστυνομικού (μια απόπειρα καταλογοποίησης). Επιπλέον διερευνάται αν και κατά πόσο υπήρξε εκδοτική στήριξη για μια δημιουργία εθνικής αστυνομικής 6

7 λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Παράλληλα η κατασκευή ηρώων που να είναι πιο κοντά στα ελληνικά πρότυπα, ντετέκτιβς και ερευνητές με ελληνική ταυτότητα και ιδιοσυγκρασία καθώς και η τοποθέτηση των αστυνομικών ιστοριών στο ελληνικό περιβάλλον προαναγγέλλουν μια ρήξη στην πορεία του αστυνομικού μυθιστορήματος. Η επιλογή προβολής του ελληνικού ιστορικού γίγνεσθαι και του ελληνικού κοινωνικού υποβάθρου ως φόντο, τη στιγμή που το ελληνικό αναγνωστικό κοινό είναι έτοιμο να δεχτεί την τοποθέτηση του εγκλήματος στον οικείο του χώρο αναπόδραστα δημιουργεί νέους πρωταγωνιστές, τις μεγαλουπόλεις Αθήνα και Θεσσαλονίκη, που θα αποτελέσουν αγαπημένα πλέον σκηνικά των Ελλήνων συγγραφέων τα οποία και επιλέγουν για να πλαισιώσουν τη μυστηριώδη πλοκή. Η σύγχρονη πόλη προσφέρει καταφύγιο στο έγκλημα, τόσο με τη δομή της όσο και με την ανθρώπινή της σύσταση. Οι προσπάθειες των Ελλήνων συγγραφέων να δημιουργήσουν μια σειρά αστυνομικών ιστοριών που θα αποτελέσουν το βασικό κορμό των κειμένων της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας εξετάζονται στη συνέχεια. Από τον πρωτεργάτη των αστυνομικών, Γιάννη Μαρή, και τον πρόγονο πολλών άλλων κυνηγών του εγκλήματος αστυνόμο Μπέκα, στην Κακούρη και τον εξίσου δραστικό αστυνόμο Γεράκη, που ακολουθούν ίσως το μοντέλο ενός Πουαρώ προσαρμοσμένου στην ελληνική πραγματικότητα της εποχής, ως το σημερινό Χαρίτο του Μάρκαρη, τον αστυνόμο με το μετριοπαθή χαρακτήρα και το ανήσυχο πνεύμα, επισημαίνουμε τη διέυρυνση του λογοτεχνικού είδους και τις νέες διεκδικήσεις του απέναντι στον λογοτεχνικό κανόνα, συνεξετάζοντάς το με άλλα παραδείγματα εθνικών αστυνομικών λογοτεχνιών. 7

8 1ο κεφάλαιο: Το αστυνομικό λογοτεχνικό είδος στον κόσμο Εισαγωγή Το ζήτημα που θα συζητηθεί στο παρόν κεφάλαιο είναι η ένταξη του αστυνομικού μυθιστορήματος στο παγκόσμιο λογοτεχνικό κανόνα, οι πρώτες απόπειρες συγγραφής βιβλίων με αστυνομική πλοκή και περιεχόμενο, η εδραίωση του είδους και η εξέλιξή του. Τα κείμενα που μας αφορούν είναι αυτά που αυτοχαρακτηρίζονται αστυνομικά, που εμπεριέχουν ένα αίνιγμα, ένα μυστήριο προς επίλυση, θύματα, υπόπτους και ενόχους, τα βιβλία που ολόκληρη η πλοκή τους κι όχι ένα μέρος της αφορά ένα έγκλημα. Στη παγκόσμια ιστορία της λογοτεχνίας απαριθμείται ένας μεγάλος αριθμός μυθιστορημάτων, από την αρχαία ελληνική τραγωδία μέχρι το Ντοστογιέφσκι, εντός του περιεχομένου των οποίων ενυπάρχουν στοιχεία των μετέπειτα αστυνομικών βιβλίων, πολύ πριν εδραιωθεί το αστυνομικό ως ξεχωριστό είδος. Στα τέλη του 19ου αιώνα ξεκινά μια συζήτηση από εκπροσώπους των ανώτερων πολιτισμικών στρωμάτων γύρω από τη σύσταση ενός λογοτεχνικού κανόνα, είναι η εποχή που συντελείται μια προσπάθεια δημιουργίας εθνικών λογοτεχνιών. Το αστυνομικό δε συμπεριλαμβάνεται στις μελέτες και στους ογκώδεις τόμους των μεγάλων μελετητών της λογοτεχνίας, ούτε στις ιστορίες λογοτεχνίας που γράφονται τον 20ο αιώνα. Ούτως ή άλλως το αστυνομικό ως ξεχωριστό είδος έπεται χρονικά αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ήδη από τη γέννεσή του θεωρείται υποδεέστερο και αντιμετωπίζεται με τάσεις παραγκωνισμού και απόρριψης. Αναλογιζόμενοι ότι η ύπαρξη των λογοτεχνικών ειδών ξεκινά από τη σύμπραξη των κειμένων με τους αναγνώστες θεωρούμε ότι πρέπει να εξισωθεί η αστυνομική λογοτεχνία με τα υπόλοιπα κειμενικά είδη με ισότιμους όρους. Με τη προϋπόθεση αυτή ανοίγεται μπροστά μας ένας νέος τύπος αναγνώστη, αυτός που δείχνει τη προτίμησή του στο αστυνομικό μυθιστόρημα αλλά και αυτός που αντιμετωπίζει με δυσπιστία, καχυποψία οτιδήποτε ακόμα και μη αστυνομικό, καθώς κι ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος που μπορεί να μελετηθεί εξίσου όπως τα υπόλοιπα. Ένας απ τους χαρακτηρισμούς που κυριαρχούν αναφορικά με το αστυνομικό μυθιστόρημα, και συναντάται ευρέως στον ελληνικό χώρο που άλλωστε μας αφορά, είναι το επίθετο λαϊκός. Η διχοτομία ανάμεσα στη λαϊκή λογοτεχνία και τη σοβαρή, τη λόγια αφορά περισσότερο έναν εξωλογοτεχνικό δυϊσμό. Το αστυνομικό βιβλίο θεωρείται λαϊκό 8

9 βιβλίο, αφορά το λαό χωρίς όμως να προέρχεται από αυτόν, τόσο στη θεωρία όσο και σε ζητήματα αισθητικής. Το είδος της λογοτεχνίας που μας αφορά στηρίζει μια αντίθεση περισσότερο ταξική με τα υπόλοιπα είδη, στην Ελλάδα κι όχι μόνο, το λαϊκό βιβλίο καθορίζεται πάντοτε από το μη λαό, οπότε αναφερόμαστε σε μια κοινωνικοπολιτική διάσταση όταν μιλάμε για κείμενα εντός και κείμενα εκτός λογοτεχνικού κανόνα και ιστορίας της λογοτεχνίας 1. Στον ελληνικό χώρο σημειώνονται δύο είδη λαϊκής λογοτεχνίας, η παλαιά, αγροτικοδημοτική και η νέα, αστικολαϊκή λογοτεχνία, ένα προϊόν του 20ου αιώνα, που συχνά συναντάται και ως παραλογοτεχνία. Το πρώτο είδος είναι πρωτογενές, προέρχεται από το λαό ενώ στο δεύτερο που θα μας απασχολήσει εκτενέστερα παραγωγός και καταναλωτής διαχωρίζουν τους ρόλους τους. Αναλόγως με τις επιταγές και τις προτιμήσεις του αγοραστικού κοινού διαμορφώνεται το περιεχόμενο, η μορφή, η τιμή των λαϊκών βιβλίων, μέρος τους είναι και αυτά με αστυνομική πλοκή, τα έργα της παραλογοτεχνίας και κάτω από αυτές τις συνθήκες δημιουργίας και προώθησής τους συνομιλούν εξαρχής και με ιδιαίτερη ευκολία με όρους bestseller 2. Το αστυνομικό μυθιστόρημα ως λαϊκό είδος συνδέεται με νέους όρους και τρόπους ζωής, με την αστικοποίηση, τη Βιομηχανική Επανάσταση, με τις τεχνολογικές καινοτομίες. Ο ρόλος του είναι διττός, απ τη μία πιστοποιεί και διευρύνει ένα χάος, σε φιλοσοφικό επίπεδο με τις έννοιες του καλού και του κακού, σε κοινωνικό επίπεδο, το έγκλημα και η τιμωρία του, ενώ απ την άλλη συντηρεί και τιμά τις κλασικές λογοτεχνικές αρετές, όπως η ύπαρξη σε αυτό αρχής, μέσης και τέλους. Η αστυνομική λογοτεχνία θεωρείται υποδεέστερη των άλλων αλλά επιτυγχάνει ένα σημαντικό σκοπό, διασώζει την τάξη σε μια εποχή αταξίας 3, κι αυτή αφορά και την τάση της κοινωνίας αλλά και την τάση της λογοτεχνίας προς κάτι το χαοτικό. 1 Γιώργος Βελουδής, Ψηφίδες, για μια θεωρία της λογοτεχνίας, ΓΝΩΣΗ, 1992, σελ ό.π., σελ Χόρχε Λουί Μπόρχες, Το αστυνομικό διήγημα, Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος, Άγρα 1986, σελ

10 1.2. Το αστυνομικό μυθιστόρημα προσπάθεια χάραξης μιας πορείας του σε τόπο και σε χρόνο. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του αστυνομικού είδους αποτελεί η αμεσότητα που δημιουργείται μεταξύ του αναγνώστη και του κειμένου, η μαγεία και το μυστήριο που μετά το πέρας των σελίδων χάνεται αφού ο αναγνώστης γνωρίζει πια ό,τι γνωρίζει και ο συγγραφέας. Το ενδιαφέρον να ξαναδιαβαστεί ένα αστυνομικό βιβλίο, όταν πια το κακό έχει αποκαλυφθεί και τιμωρηθεί, χάνεται. Στη σχέση αστυνομικής λογοτεχνίας και αναγνωστικού κοινού αναπτύσσεται ένας ιδιόμορφος τύπος εθισμού, σαν το αλκοόλ ή το όπιο, είναι μια σχέση αγωνίας και έντασης όπου ο αναγνώστης ζητά ολοένα και περισσότερες ιστορίες για να ικανοποιήσει την περιέργεια του και να ζήσει ξανά το σασπένς. Έτσι εξηγείται και η ταχύτατη και τις περισσότερες φορές προχειροφτιαγμένη παραγωγή αστυνομικών έργων. Οι κύριες έννοιες του αστυνομικού μυθιστορήματος είναι η διαλεκτική της αθωότητας και της ενοχής. Το μυστήριο περιπλέκεται ανάμεσα σε πρόσωπα της ιστορίας που κινούνται γύρω από ένα έγκλημα, είναι οι ύποπτοι γύρω απ τους οποίους υπάρχει ένα πέπλο μυστηρίου, κινήτρων, μυστικών, που τους καθιστά άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο υπαίτιους του κακού. Επίσης κύριο συστατικό είναι η συγκάλυψη της αλήθειας, ο αθώος μοιάζει με ένοχο τη στιγμή που ο ένοχος κρύβεται πίσω από μια πλασματική αθωότητα. Κανόνας της κάθε ιστορίας και χρέος απέναντι στον αναγνώστη είναι η αποκάλυψη του πραγματικού ενόχου και η τελική κάθαρση. Το στήσιμο μιας αστυνομικής ιστορίας παρουσιάζει πολλά κοινά με την αριστοτελική περιγραφή της τραγωδίας, τόσο στις βασικές έννοιες όσο και στη σταθερότητα και την τυπικότητα των χαρακτήρων 4. Μια αστυνομική ιστορία μυστηρίου περιέχει έναν ντετέκτιβ, ο οποίος συγκεντρώνει στο πρόσωπό του ένα αριθμό χαρακτηριστικών που τον καθιστούν αναγνωρίσιμη personna στα λογοτεχνικά κείμενα, ένα άλυτο μυστήριο, που τις περισσότερες φορές ξεκινά με ένα φόνο και φυσικά τη διαδικασία της έρευνας κατά την οποία πρέπει να βρεθεί και η λύση, η απόδοση δικαιοσύνης και η επαναφορά των προηγούμενων, φιλήσυχων και ειρηνικών στιγμών της καθημερινής ζωής των ηρώων. Το αστυνομικό μυθιστόρημα αποτελεί ένα παζλ στοιχείων που ανακαλύπτονται με φειδώ και σταδιακά στον ερευνητή και κατ επέκταση στον αναγνώστη, που ενώνοντάς τα σχηματίζεται το γεγονός και φωτίζονται οι προηγούμενες σκοτεινές στιγμές του 5. 4 W. H. Auden, Το ένοχο πρεσβυτέριο, Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος, Άγρα 1986, σελ Charles J. Rzepka, Detective fiction, Cultural History of Literature, σελ

11 Ξεκινώντας την προσπάθεια αποτύπωσης μιας ιστορίας του αστυνομικού είδους είναι δεδομένη η αναφορά στον πατέρα του αστυνομικού Ε. Α. Πόε. Την αυλαία λοιπόν των αστυνομικών ιστοριών ανοίγει ο Ε. Α. Πόε με τον πρώτο ντετέκτιβ της ιστορίας του αστυνομικού μυθιστορήματος Αύγουστο Ντυπέν, άνθρωπο αριστοκράτη και ευπατρίδη που μοιράζεται τη ζωή και την εστία του με ένα φίλο, ένα μοντέλο που θα χρησιμοποιηθεί αργότερα από τον Ντόιλ. Η θεματική αυτή της συντροφικότητας δεν αποτελεί χαρακτηριστικό μονάχα του αστυνομικού μυθιστορήματος ούτε φυσικά είναι αποκλειστικό προϊόν του 20ου αιώνα. Πηγαίνοντας πιο πίσω στην ιστορία της ευρωπαικής λογοτεχνίας, απ την εποχή του Διαφωτισμού ο Ντιντερό χτίζει ένα διανοητικό παιχνίδι στο οποίο πρωταγωνιστούν δύο πρόσωπα που στόχο έχουν να φτάσουν μέσω της διαλεκτικής σε ένα συγκεκριμένο σημείο, το ίδιο και ο Θερβάντες που ακολουθεί το μοντέλο αυτό των δύο συνομιλητών και συνοδοιπόρων. Οι πραγματικές ρίζες της αστυνομικής ιστορίας εντοπίζονται μετά την Αναγέννηση, στα πεζά κείμενα εκείνης της περιόδου όπου οι κεντρικοί ήρωες τους καλούνται να εξιχνιάσουν υποθέσεις και να αποκαλύψουν τους ενόχους παράνομων πράξεων. Η πεζογραφία της εποχής και όχι μόνο φυσικά, απαιτούσε την αποκάλυψη ενός μυστηρίου, όχι απαραιτήτως με εγκληματικό χαρακτήρα, ως συστατικό μιας ενδιαφέρουσας αφήγησης. Ως παράδειγμα μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιηθούν οι μυστηριώδεις θάνατοι των Γοτθικών Μυθιστορημάτων οι οποίοι εξιχνιάζονταν από περιστασιακούς ερευνητές. Απ τη στιγμή της ανάπτυξης των μεγαλουπόλεων, της συσσώρευσης πληθυσμού, της δημιουργίας αστικού περιβάλλοντος, προκύπτει μεγέθυνση και πολλαπλασιασμός της εγκληματικότητας και των φαινομένων της. Η αύξηση των υποθέσεων, τα πολλαπλά κρούσματα βίας και ο αριθμός θυμάτων ρίχνουν στο δρόμο του εγκλήματος πληθώρα υποστηρικτών του νόμου και κυνηγών του άδικου, του σκοτεινού, του περιθωριακού με σκοπό την απόδοση δικαιοσύνης 6. Είναι αρκετοί οι συγγραφείς που τοποθετούν στις ιστορίες τους, που κατά βάση έχουν άλλους στόχους, στοιχεία αστυνομικής λογοτεχνίας για να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών τους, όπως ο Ντοστογιέφσκι που συχνά διερευνά εγκλήματα με ψυχολογικούς ή φιλοσοφικούς στόχους ή ο Κάφκα με τη Δίκη ή το Πύργο που σχετίζονται με εξιστορήσεις ερευνών αλλά βέβαια δε θα μπορούσαν να θεωρηθούν αστυνομικά κείμενα. Τα πρώτα καθαρά αστυνομικού περιεχομένου και χαρακτήρα κείμενα είναι οι Φόνοι της οδού Μόργκ, το Μυστήριο της Μαρί Ροζέ και το Κλεμμένο γράμμα, των οποίων δημιουργός 6 Γιώργος Μπλανάς, Ποίος ήτο ο φονεύς του φονέως, εισαγωγή στο έργο Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Τρία αστυνομικά προβλήματα για τον Αύγουστο Ντυπέν, Οι φόνοι της οδού Μόργκ, το μυστήριο της Μαρί Ροζέ, το Κλεμμένο γράμμα, Ερατώ, Αθήνα 2005, σελ

12 δεν είναι άλλος απ τον Ε.Α.Πόε. Ο Πόε ζούσε απ το επάγγελμα του δημοσιογράφου, χώρος που του προσέφερε αρκετή τροφή για το συγγραφικό του έργο. Πολλές ιδέες του είναι σαφές ότι πηγάζουν απ την αρθρογραφία της εποχής που είχαν ως περιεχόμενο την αστυνομική επικαιρότητα του καιρού του. Τα διαβάσματα του Πόε επίσης τον επηρέασαν στο έργο του, ο ίδιος υπήρξε μανιώδης αναγνώστης του Ντίκενς που ήταν εξαιρετικά διάσημος στην Αμερική. Ο τελευταίος κατ επιλογή εισήγαγε στο έργο του το έγκλημα και το χρησιμοποίησε ως όπλο του ενάντια στην κοινωνική αδικία 7. Γυρίζοντας ξανά στον ιδρυτή του αστυνομικού μυθιστορήματος Πόε συμπεραίνουμε ότι σκοπός του συγγραφέα ήταν η δημιουργία μιας σειράς κειμένων που δεν είχαν σκοπό να αντικατοπτρίσουν τη πραγματικότητα, δεν αφορούσαν δηλαδή τόσο τη ρεαλιστική γραφή όσο ένα είδος διανοητικής, ακόμα και φανταστικής γραφής η οποία θα εκπορεύεται τόσο από τη φαντασία όσο και απ το σύνολο της διάνοιας. Το αποτέλεσμα που στήνεται στο χαρτί είναι ένα παιχνίδι, ένα τρικ, η λύση ενός μυστηρίου που στοχεύει στην ανάδειξη του πιο κοφτερού μυαλού. Ο άνθρωπος αυτός που θα απασχολήσει το μυαλό του, τα φαιά κύτταρα του εγκεφάλου του, με σκοπό τη διαλεύκανση ενός εγκλήματος, πρέπει να είναι ξεχωριστός, να ζει μια απομονωμένη και ιδιαίτερη ζωή, να μη διακόπτεται η ροή των σκέψεών του από άλλα ασήμαντα πράγματα της καθημερινότητας, να καλλιεργεί τις ιδιοτροπίες και να έχει οπωσδήποτε κάποιον δίπλα του να συντηρεί το συγκεκριμένο αυτό προφίλ του. Η εικόνα του αγγλοσαξονικού ντετέκτιβ, έτσι όπως δημιουργήθηκε απ τον Πόε, συντηρήθηκε και συνεχίστηκε από τους επόμενους, μοιάζει με την εικόνα του απομονωμένου φιλόσοφου ή επιστήμονα, των οποίων η παρουσία μέσα στη πόλη συνδυάζει την αίσθηση του πλήθους και της μοναξιάς και κρατά τη σκέψη τους ξάγρυπνη 8. Τις πρώτες αστυνομικές ιστορίες του Πόε ακολουθεί μια σειρά πολυγραφότατων συγγραφέων από τον αγγλοσαξονικό κυρίως χώρο τηρώντας και συνεχίζοντας το μοντέλο του αστυνομικού που μέχρι και σήμερα αποκαλείται κλασική περίοδος του αστυνομικού μυθιστορήματος ή Α σχολή της αστυνομικής λογοτεχνίας. Κύριο μέλημα αυτής της σχολής αποτελούσε η δημιουργία ενός συστήματος λογικής, ενός ορθολογιστικού τρόπου σκέψης μέσα στο οποίο συγγραφείς και δημιουργοί λογοτεχνικών έργων τακτοποιούσαν το σύνολο κάποιων ενδείξεων. Το συνολικό πλαίσιο είχε ως βάση του την ύπαρξη ενός μυστηρίου και την απαραίτητη παρουσία ενός ντετέκτιβ, όπως είναι οι ιστορίες των Ντυπέν, Πουαρώ, Χολμς, πατήρ Μπράουν, που καλούνταν να απακαταστήσει τη διαταραγμένη 7 Γιώργος Μπλανάς, Ποίος ήτο ο φονεύς του φονέως, εισαγωγή στο έργο Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Τρία αστυνομικά προβλήματα για τον Αύγουστο Ντυπέν, Οι φόνοι της οδού Μόργκ, το μυστήριο της Μαρί Ροζέ, το Κλεμμένο γράμμα, Ερατώ, Αθήνα 2005, σελ Χόρχε Λουί Μπόρχες, Το αστυνομικό διήγημα, Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος, Άγρα 1986, σελ

13 λογική και να επιφέρει τη δικαιοσύνη και την τάξη 9. Οι αστυνομικές ιστορίες της πρώτης περιόδου ή αλλιώς detective stories αποτελούν ένα δίπολο δύο κεντρικών ηρώων, ο πρώτος, κοφτερό μυαλό, λιγομίλητος, κυκλοθυμικός, αποτραβηγμένος συχνά από τη ζωή ή ακριβέστερα από κάθε είδους κοσμικότητες και υπερβολές, συχνά μοναχικός, άνθρωπος με ιδιαιτερότητες και ιδιοτροπίες που επιλέγει πάντοτε να εκφράσει τη τελευταία λέξη που είναι η καταλυτικότερη στη λύση του εκάστοτε μυστηρίου και την υπόδειξη του ενόχου/εγκληματία. Ο ίδιος έχει κάτι από τη ψυχολογία του ηθοποιού και της παράστασης, τη στιγμή που η παρουσία του φαίνεται πολλές φορές αποστασιοποιημένη στο χώρο, καθώς και το φινάλε που ο ίδιος κατασκευάζει είναι συχνά εντυπωσιακό και τον καθιστά κύριο πρωταγωνιστή μιας αυλαίας που κλείνει μετά από μια σειρά καίριων αποκαλύψεων για το έργο 10. Ο δεύτερος σύντροφος αυτής της ιδιότυπης ερευνητικής ομάδας είναι ένας αφελής βοηθός, συχνά σε ρόλο αφηγητή, παρουσία απαραίτητη στην εξέλιξη της πλοκής που μέσω ερωτήσεων, αποριών, γενικά διαλεκτικής μεθόδου με το σύντροφο και ουσιαστικά εκπαιδευτή του, επιτυγχάνεται η τελική διαλεύκανση του όποιου εγκλήματος αλλά και η ώθηση προς την ορθή κατεύθυνση της σκέψης του αναγνώστη 11. Το σχήμα αυτό δε συναντάται στη μετέπειτα λογοτεχνική παραγωγή του αστυνομικού είδους, παρά είναι ένα δημιούργημα των συγγραφέων στο συγκεκριμένο χώρο και χρόνο με σκοπό την ανάδειξη του ορθολογισμού, της λαμπρής σκέψης του ερευνητή, της τάξης τόσο των σκέψεων σε ένα διανοητικό σύστημα όσο και της τάξης, της ασφάλειας, της ισορροπίας στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Οι λογοτεχνικές δημιουργίες που στήριξαν το μοντέλο ερευνητής παντογνώστης, ακέραιος χαρακτήρας, με το κοφτερό μυαλό και τα εκλεπτυσμένα γούστα και βοηθός σύντροφος, πιστός ακόλουθος της ζωής και της λογικής του πρώτου, είναι σαφώς περιορισμένες και λίγες φορές ξεπέρασαν το συγκεκριμένο χωροχρόνο και υιοθετήθηκαν από τους συνεχιστές του είδους. Έτσι το χαρακτηρίζει μια μοναδικότητα και φυσικά μια πρωτοτυπία, το διέπει μια δική του σειρά και λογική συνέχεια, έχει τους δικούς του κανόνες και η όλη σύστασή του συζητιέται και μελετάται παρόλο που δεν υιοθετείται στα μεταγενέστερα κείμενα της λογοτεχνικής παραγωγής. Στον ελληνικό χώρο δεν παρατηρείται ένα αμιγώς τέτοιο μοντέλο τύπου Πουαρώ, Χολμς, Ντυπέν, πατήρ Μπράουν, παρά η αστυνομική λογοτεχνία απ την εμφάνιση της είχε κοινωνικές, πολιτικές ή και ιστορικές προεκτάσεις. 9 Στ. Βαλούκος, Ηρ. Πουρώ, Μέθοδοι και στυλ ενός κυνηγού δολοφόνων, αφιέρωμα Αγκάθα Κρίστι, περιοδικό Διαβάζω, αριθ. 149, , σελ ό.π., σελ ό.π., σελ

14 Θα ήταν λίγο μονόπλευρο να υποστηριχτεί ότι το αστυνομικό μυθιστόρημα αυτής της πρώτης περιόδου, της κλασικής δηλαδή σχολής, είναι πλήρως απαλλαγμένο και αποκομμένο από το κοινωνικό περιβάλλον. Για παράδειγμα θα χρησιμοποιήσουμε τη συγγραφέα Αγκάθα Κρίστι η οποία ήταν μια συστηματική παρατηρήτρια του κοινωνικού της περίγυρου και με αυτόν τον τρόπο έγραφε και τα μυθιστορήματά της. Η ίδια, πολυγραφότατη και εξαιρετικά δημιουργική, τοποθετεί μια πληθώρα μυστηρίων, φόνων και εξιχνιάσεών τους περιγράφοντας τύπους ανθρώπων, χαρακτήρων, με τάσεις ψυχογραφικές, τοποθετημένους σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, τόσο φυσικό όσο και κοινωνικό. Η Κρίστι είναι μια απ τις συγγραφείς που εξασκεί και η ίδια τη διανοητική της ικανότητα, την παρατηρητικότητα και την ετοιμότητά της, ενώ δεν αφήνει ανεκμετάλλευτο ό,τι της προσφέρεται από το χώρο στον οποίο ζει και κινείται. Το βασικό χαρακτήρα των έργων της τον εμπνεύστηκε παρατηρώντας κάποιους Βέλγους πρόσφυγες, την εποχή του Α Παγκοσμίου πολέμου, που είχαν κατασκηνώσει σ ένα μεγάλο οικόπεδο απέναντι από το σπίτι της στο Λονδίνο. Αξίζει στο σημείο αυτό να γίνει μια αναφορά στη Λέσχη Αστυνομικών Συγγραφέων του Λονδίνου, μια λέσχη που αποτελούνταν από όλα σχεδόν τα τρανταχτά ονόματα των συγγραφεών αστυνομικής λογοτεχνίας, όπως ο Τσέστερτον, η Κρίστι, η Σάγιερς και άλλους μεγάλους εκπροσώπους του είδους στη Μεγάλη Βρετανία. Ο σύλλογος αυτός που ήταν απαλλαγμένος από εκδοτικούς οίκους, αφορούσε μόνο τους δημιουργούς της αμιγώς αστυνομικής λογοτεχνίας και η ένταξη σε αυτόν γινόταν μετά από ψηφοφορία, την ένταξη επισφράγιζε ένας όρκος, με σκοπό κυρίως την τέρψη των μελών του 12. Αρκετό ενδιαφέρον έχει ο όρκος των μελών της λέσχης που σηματοδοτεί και αποκαλύπτει κατά κάποιον τρόπο την εικόνα του αστυνομικού συγγραφέα στην Αγγλία, γενέθλια χώρα του είδους, κάτι που επικράτησε εν ολίγοις και στη μετέπειτα αστυνομική λογοτεχνία άλλων χωρών. Ο συγγραφέας λοιπόν στον όρκο του αυτό υπόσχεται να παίξει τίμια το παιχνίδι με το κοινό και με τους συναδέλφους του. Οι ντετέκτιβς πρέπει να φτάνουν στην τελική λύση του μυστηρίου, όχι κατά τύχη, ούτε εξαιτίας διαφόρων συμπτώσεων, σε αντίθετη περίπτωση θα αυτοσατυρίζονταν και δε θα προκαλούσαν εντύπωση, θαυμασμό και τάσεις ταύτισης στους αναγνώστες και οπαδούς του είδους. Αντιθέτως ο ντετέκτιβ ή ο αστυνομικός πρέπει να εξιχνιάζει το έγκλημα βάσει της πνευματικής του διαύγειας, της μεγαλοφυίας του, της διορατικότητάς του και να ξαφνιάζει ευχάριστα τους αναγνώστες αλλά και να εκμηδενίζει τους άλλους ήρωες των μυθιστορημάτων 13. Επιπλέον δεν πρέπει να 12 Dorothy L. Sayers, Εισαγωγή στο έργο Ο πλωτός ναύαρχος, συλλογικό αστυνομικό μυθιστόρημα από τα μέλη της Λέσχης Αστυνομικών Συγγραφέων του Λονδίνου, Άγρα, 1993, σελ ό.π., σελ

15 εφευρίσκει ανύπαρκτα μέσα που επιφέρουν το θάνατο και αγγίζουν τη σφαίρα του φανταστικού, ούτε δηλητήρια ή άλλες ουσίες άγνωστες στους αναγνώστες. Γενικότερα το μυστήριο που τυλίγει τους ήρωες των μυθιστορημάτων, τις δολοφονίες ή τις εξαφανίσεις πρέπει να είναι πλήρως εξηγήσιμο, έτσι ώστε να πείθεται ο αναγνώστης για την ποιότητα των όσων διαβάζει και για την υψηλή διανόηση του δημιουργού του εκάστοτε έργου. Οι συγγραφείς των αστυνομικών μυθιστορημάτων οφείλουν να δημιουργούν και μεταξύ τους μια υγιή σχέση, να μην προδίδουν τις λύσεις των υπό έκδοση μυθιστορημάτων των συναδέλφων τους και να προσφέρουν συμβουλές τεχνικής φύσεως σε όποιον τις χρειάζεται κατά τη συγγραφή της αστυνομικής τους ιστορίας. Επίσης η γλώσσα που χρησιμοποιείται πρέπει να είναι προσεγμένη και κατανοητή για να επιτυγχάνεται ένα καθόλα ορθό και υψηλό αποτέλεσμα. Ένας απ τους σκοπούς της λέσχης αστυνομικών συγγραφέων του Λονδίνου είναι να διατηρήσει το αστυνομικό μυθιστόρημα στο ανώτατο επιτρεπτό από τη φύση του επίπεδο και να το απελευθερώσει από τη βλαβερή κληρονομιά του εύκολου εντυπωσιασμού, της φλυαρίας και της ασυναρτησίας που το μείωσαν κατά το παρελθόν 14. Το αστυνομικό μυθιστόρημα, όσον αφορά τουλάχιστον την ιστορία αίνιγμα, χαρακτηρίζεται από μια δυαδικότητα, από δύο χρονικές ακολουθίες, τις ημέρες της έρευνας που είχαν ως αφετηρία το έγκλημα και τις μέρες του δράματος που οδήγησαν στο να τελεστεί το έγκλημα αυτό. Το δεδομένο σε αυτό το σχήμα είναι το ότι η πρώτη ιστορία που εμπεριέχει τη στιγμή του φόνου, δε μπορεί παρά να είναι αληθινή, η ύπαρξη δηλαδή του εγκλήματος δε μπορεί παρά να υφίσταται για να ξεκινήσει η δεύτερη ιστορία και να ολοκληρωθεί η σύσταση του αστυνομικού έργου. Από τη στιγμή που θα ανακοινωθεί το έργο ο συγγραφέας καλείται να παρουσιάσει τη συνέχειά της, την έρευνα δηλαδή, προς πληροφόρηση του αναγνώστη. Σύμφωνα με το S. Todorov, υπάρχει σε αυτό το σημείο η σύνδεση του αστυνομικού μυθιστορήματος με το ρώσικο φορμαλισμό του 1920, στη σχέση μύθου και πλοκής, όπου ο μύθος συντελείται από αυτό που συνέβη στη ζωή ενώ η πλοκή αφορά τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας παρουσιάζει αυτό το μύθο 15. Κι ενώ η πρώτη ιστορία, αυτή του εγκλήματος είναι ουσιαστικά απούσα, μιας και η αλήθεια της ξετυλίγεται κατά την εξέλιξη του μυθιστορήματος, η δεύτερη ιστορία βρίσκεται μεταξύ της ιστορίας του εγκλήματος και του αναγνώστη. Τα κύρια χαρακτηριστικά της, έτσι όπως παρουσιάζονται από το συγγραφέα είναι η σαφήνεια, η 14 Dorothy L. Sayers, Εισαγωγή στο έργο Ο πλωτός ναύαρχος, συλλογικό αστυνομικό μυθιστόρημα από τα μέλη της Λέσχης Αστυνομικών Συγγραφέων του Λονδίνου, Άγρα, 1993, σελ S. Todorov, Τυπολογία του αστυνομικού μυθιστορήματος, Ανατομία του αστυνομικού μυθιστορήματος, Άγρα, 1986, σελ