ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης.

Transcript

1 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης ί>ηγο^η

2 26 Επιστήμες της Αγωγής 26 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΜΙΧΑΑΗΣ I. ΚΑΣΣΩΤΑΚΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ <κ οζ<\ζ ΑΘΗΝΑ 2005 rrnrorh ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Διευθυντής ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΣΣΩΤΑΚΗΣ

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σύμφωνα με διάφορα δημοσιεύματα, η ενασχόληση των Ελλήνων με το διάβασμα δεν είναι ικανοποιητική. Οι περισσότεροι προτιμούν να καταναλώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους στην παρακολούθηση της τηλεόρασης ή σε άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες που δε σχετίζονται με την ανάγνωση βιβλίων. Στο ερώτημα: σε τι οφείλεται η μειωμένη φιλαναγνωσία των Ελλήνων, μπορούν να δοθούν πολλές και ποικίλες απαντήσεις, υπό μορφή υποθέσεων τουλάχιστον. Ανάμεσα σ' αυτές περιλαμβάνεται και η άποψη ότι τα Ελληνόπουλα δεν εξοικειώνονται από νωρίς με το διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων. Δεν διαπαιδαγωγούνται ούτε στο σπίτι ούτε στο σχολείο έτσι, ώστε να αναπτύξουν θετική στάση απέναντι στο διάβασμα, να αγαπήσουν το βιβλίο και να βρουν απόλαυση στην ανάγνωσή του, στοιχεία που σχετίζονται με το πολιτιστικό επίπεδο του κάθε λαού. Τη στάση αυτή συνεχίζουν να διατηρούν και ως ενήλικοι πολίτες. Αξίζει, λοιπόν, να διερευνήσει κανείς τις στάσεις που έχουν διαμορφώσει τα νεαρά άτομα απέναντι στην ανάγνωση και στο βιβλίο, γενικότερα, και να καταγράψει τις σχετικές προτιμήσεις και τις συνήθειές τους. Η γνώση των στοιχείων αυτών θα βοηθήσει στο να επισημανθούν πιθανές αδυναμίες του συστήματος αγωγής και εκπαίδευσης των νέων σε σχέση με τη χρήση του εξωσχολικού βιβλίου και την αναγνωστική δραστηριότητα και θα συμβάλει στην εξάλειψη πιθανών λανθασμένων αντιλήψεων ως προς το ζήτημα αυτό. Αυτά ακριβώς τα στοιχεία επιχειρεί να προσδιορίσει η παρούσα ερευνητική εργασία του Κωνσταντίνου Μαλαφάντη, Επίκουρου Καθηγητή της Παιδαγωγικής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το βιβλίο βασίζεται σε έρευνα, η οποία πραγματοποιήθηκε πρόσφατα σε αντιπροσωπευτικό δείγμα παιδιών της περιοχής Αθηνών που φοιτούσαν στην Στ' τάξη του Δημοτικού Σχολείου. Στόχος της ήταν η εξέταση των στάσεων, των προτιμήσεων και των συνηθειών τους όσον αφορά στη μελέτη διαφόρων αναγνωσμάτων και η διερεύνηση της σχέσης των παραπάνω μεταβλητών με ορισμένα ατομικά, κοινωνικο-οικονομικά και εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά τους (φύλο, χώρα καταγωγής, τόπος διαμονής, κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, σχολική επίδοση κ.τ.λ.).

4 10 Πρόλογος Από τα πολλά και ενδιαφέροντα ευρήματα της έρευνας σημειώνουμε ενδεικτικά τα ακόλουθα. Οι στάσεις των μαθητών απέναντι στην ανάγνωση βιβλίων προσδιορίζονται, κατά τον συγγραφέα, τόσο από εσωτερικά κίνητρα (προσωπική ωφέλεια, απόλαυση) όσο και από εξωτερικά κίνητρα (απόδοση στο σχολείο, εξωτερική αναγνώριση). Ανάμεσα σ' αυτά υπερτερεί η ομάδα των εσωτερικών κινήτρων. Τα προτιμώμενα από τους μαθητές αναγνώσματα καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων. Υπερτερούν, όμως, στις προτιμήσεις τους τα βιβλία με περιπέτειες, τα παραμύθια και οι φανταστικές ιστορίες (π.χ.χάρν Πότερ, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών κ.τ.λ.), τα βιβλία επιστημονικής φαντασίας, τα βιβλία που σχετίζονται με τις Φυσικές Επιστήμες, τις ανακαλύψεις, το χιούμορ, τα χόμπι και τον αθλητισμό, την τέχνη, την ιστορία, την πολιτική και τις βιογραφίες. Βιβλία με καθαρά λογοτεχνικό περιεχόμενο (π.χ. ποίηση, λογοτεχνικά διηγήματα, κλασικά μυθιστορήματα κ.τ.λ.) βρίσκονται πολύ χαμηλά στις προτιμήσεις τους. Οι επιλογές αυτές είναι πιθανόν αποτέλεσμα της επίδρασης που ασκούν πάνω τους διάφοροι εξωτερικοί παράγοντες και κυρίως η τηλεόραση και η διαφήμιση. Η έρευνα δείχνει, ακόμη, ότι η παρακολούθηση της τηλεόρασης και η ενασχόληση με ηλεκτρονικά παιχνίδια, δραστηριότητες που απορροφούν, συνήθως, μεγάλο μέρος από τον ελεύθερο χρόνο των παιδιών, σχετίζονται αρνητικά με την αναγνωστική δραστηριότητα. Η διαπίστωση αυτή μεγαλώνει την υποχρέωση του σχολείου να εμφυσήσει στους μαθητές την αγάπη για το βιβλίο γενικά και για τα λογοτεχνικά αναγνώσματα ειδικότερα. Είναι ανάγκη να αλλάξει η ωφελιμιστική και χρησιμοθηρική αντίληψη για την ανάγνωση που φαίνεται να κυριαρχεί μεταξύ των παιδιών και να ενισχυθεί η χρήση του βιβλίου ως μέσου αισθητικής απόλαυσης, πολιτιστικής καλλιέργειας, πνευματικής ανάτασης και προσωπικής ανάπτυξης. Η ανάλυση των απαντήσεων των μαθητών που αφορούν στις αναγνωστικές τους συνήθειες δείχνει, επίσης, την ύπαρξη προβλημάτων. Άλλα από αυτά είναι συνέπεια αντικειμενικών δυσκολιών και άλλα είναι αποτέλεσμα ελλιπούς αναγνωστικής αγωγής και ανεπαρκούς εξοικείωσης με την εξωσχολική αναγνωστική δραστηριότητα. Πολλοί μαθητές δήλωσαν ότι δεν έχουν χρόνο για διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων λόγω φόρτου σχολικής εργασίας (στην Στ' Δημοτικού!), διαθέτουν, όμως, αρκετό χρόνο για την τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Άλλοι ανέφεραν ότι δεν έχουν αγαπημένο συγγραφέα ή ότι δεν πηγαίνουν σε βιβλιοθήκη, επειδή δεν υπάρχει στο σχολείο τους ή στον τόπο διαμονής τους κάτι τέτοιο. Αρκετοί σημείωσαν ότι κανείς δεν τους βοηθά στην επιλογή βιβλίων. Αξίζει, μάλιστα, να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με τις απαντήσεις των μαθητών, ο δάσκαλος τους πολύ λίγο τους βοηθά στην επιλογή ανα-

5 Πρόλογος 11 γνωσμάτων, στοιχείο που δείχνει τη γενικότερη αδυναμία του σχολείου να καλλιεργήσει στους μαθητές τη φιλαναγνωσία. Υπέρ της αδυναμίας αυτής συνηγορούν, ακόμη, η μικρή σχέση της σχολικής βαθμολογίας με τις αναγνωστικές στάσεις, τις προτιμήσεις και τις συνήθειες των παιδιών, η δυσκολία των δασκάλων να εντοπίσουν τα παιδιά που έχουν καλή σχέση με την ανάγνωση, η απουσία σχολικών βιβλιοθηκών και άλλα παρόμοια. Ενδιαφέρουσες είναι και οι διαπιστώσεις που προκύπτουν από τις συσχετίσεις των χαρακτηριστικών των μαθητών με τις αναγνωστικές τους συνήθειες, προτιμήσεις και στάσεις, τις οποίες, λόγω της περιορισμένης έκτασης του προλογικού αυτού σημειώματος, δεν μπορούμε να αναφέρουμε λεπτομερώς εδώ. Περιοριζόμαστε μόνο να σημειώσουμε ότι τα κορίτσια φαίνεται να ασχολούνται με το διάβασμα περισσότερο από τα αγόρια, ενώ τα παιδιά που προέρχονται από ευνοημένα πολιτιστικά και κοινωνικο-οικονομικά περιβάλλοντα έχουν ισχυρότερα εσωτερικά κίνητρα για τη μελέτη εξωσχολικών βιβλίων και ασχολούνται με την ανάγνωση περισσότερο από τα παιδιά που προέρχονται από μη προνομιούχα περιβάλλοντα. Αξιολογώντας συνολικά την εργασία αυτή, μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής: Αποτελεί αξιόλογη συμβολή στην έρευνα της αναγνωστικής δραστηριότητας των Ελλήνων μαθητών του Δημοτικού Σχολείου και ιδιαίτερα των συναισθηματικών πλευρών της σχέσης του παιδιού με την ανάγνωση, που δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά στην Ελλάδα. Επισημαίνει εύστοχα ορισμένα προβλήματα και αρκετές αδυναμίες της λειτουργίας του σχολείου στον τομέα αυτό και εντοπίζει ελλείψεις που πρέπει σύντομα να εκλείψουν. Οι θετικές και οι αρνητικές πλευρές της σχέσης του παιδιού, που βρίσκεται στο τέλος της παιδικής και στην αρχή της εφηβικής ηλικίας, με την ανάγνωση ερμηνεύονται μέσα στο πλαίσιο διαφόρων θεωρητικών και ερευνητικών προσεγγίσεων που προέρχονται τόσο από το χώρο της Παιδαγωγικής, όσο και από το χώρο της Ψυχολογίας και της Λογοτεχνίας. Αποτελεί ένα βιβλίο το οποίο είναι προϊόν μόχθου και συστηματικής προσπάθειας. Θεωρώ ότι η εργασία αυτή πρέπει να διαβαστεί από όλους τους εκπαιδευτικούς και, κυρίως, από τους λειτουργούς της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, τους υποψηφίους εκπαιδευτικούς, αλλά και από κάθε άλλο που ενδιαφέρεται για την προώθηση του βιβλίου στη χώρα μας. Αθήνα, Μάιος 2005 Ο Διευθυντής της σειράς ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΣΣΩΤΑΚΗΣ

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο Σελίδα Πρόλογος του Καθηγητή Μιχάλη I. Κασσωτάκη 9 Πρόλογος του συγγραφέα 11 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1 Ορισμός, σπουδαιότητα και συναισθηματικές πλευρές της ανάγνωσης Χαρακτηριστικά του αναγνώστη σχολικής ηλικίας 22 Κεφάλαιο 2: Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας 2.1 Αναγνωστική στάση και αναγνωστικό κίνητρο Αναγνωστικό ενδιαφέρον και αναγνωστική προτίμηση Σχέσεις ανάμεσα στην αναγνωστική στάση και στην αναγνωστική προτίμηση 89 Κεφάλαιο 3: Στόχοι της παρούσας έρευνας 90 Κεφάλαιο 4: Μέθοδος 4.1 Πιλοτική έρευνα Συμμετέχοντες Μέσα συλλογής δεδομένων Διαδικασία συλλογής δεδομένων Μέθοδοι ανάλυσης δεδομένων 98 Κεφάλαιο 5: Ευρήματα 5.1 Περιγραφικά χαρακτηριστικά Ψυχομετρικές ιδιότητες των ερωτηματολογίων Αναγνωστικές στάσεις Αναγνωστικές προτιμήσεις Αναγνωστικές συνήθειες Σχέση ανάμεσα στις αναγνωστικές στάσεις και στις αναγνωστικές προτιμήσεις Σχέση ανάμεσα στις αναγνωστικές στάσεις και στις αναγνωστικές συνήθειες Σχέση ανάμεσα στις αναγνωστικές προτιμήσεις και στις αναγνωστικές συνήθειες 157

7 8 Περιεχόμενα 5.9 Σχέση της χώρας καταγωγής με τις αναγνωστικές στάσεις, τις αναγνωστικές προτιμήσεις και τις αναγνωστικές συνήθειες Σχέση του τόπου διαμονής - κοινωνικοοικονομικού επιπέδου με τις αναγνωστικές στάσεις, τις αναγνωστικές προτιμήσεις και τις αναγνωστικές συνήθειες Σχέση της σχολικής επίδοσης και της επίδοσης στη Γλώσσα με τις αναγνωστικές στάσεις, τις αναγνωστικές προτιμήσεις και τις αναγνωστικές συνήθειες Σχέση της αξιολόγησης της αναγνωστικής στάσης από τους δασκάλους με τις αναφορές των παιδιών 187 Κεφάλαιο 6: Ερμηνεία των ευρημάτων - Συμπεράσματα για την παιδαγωγική πρακτική 6.1 Αξιοπιστία και εγκυρότητα της αξιολόγησης Η αναγνωστική στάση ως εσωτερικό και εξωτερικό κίνητρο για ανάγνωση Προσφιλή θέματα, μορφές, είδη αναγνωσμάτων Κίνητρο για ανάγνωση και αναγνωστικές προτιμήσεις Αναγνωστικές συνήθειες: Μια «γκρίζα» εικόνα; Κίνητρο για ανάγνωση και αναγνωστικές συνήθειες Αναγνωστικές προτιμήσεις και αναγνωστικές συνήθειες Άλλες δραστηριότητες: Εναλλακτικές ή ανταγωνιστικές της ανάγνωσης; Το φύλο: Πόσο καθοριστικός παράγοντας είναι; Η καταγωγή / το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο Η επίδοση Γνωρίζουν οι δάσκαλοι τι συμβαίνει; Ανησυχητικά ευρήματα για τη σχέση του παιδιού με την ανάγνωση 235 Βιβλιογραφία 239 Παράρτημα 275 Περίληψη 291 Αγγλική περίληψη 293