ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Θέμα: Πολιτιστική Πολιτική και Πολιτική Ελεύθερου Χρόνου (ΥΠΠΟ ) ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπων: Μποχώτης Θ. Σπουδαστής: Λαγός Ευάγγελος ΑΘΗΝΑ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ & ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ i ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 4 Α) Η Εξέλιξη της Διεθνούς Συζήτησης για τον Ελεύθερο Χρόνο και την Πολιτιστική Πολιτική 4 Β) Η Ελληνική Συζήτηση για τον Ελεύθερο Χρόνο και την Κουλτούρα 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ (ΥΠΠΟ: ) 39 Α) Το Πενταετές Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης Β) Το Πενταετές Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης Γ) Οι Ελληνικές Πολιτικές για το Σχηματισμό Πολιτιστικών Υποδομών Ελεύθερου Χρόνου Κατά τη Δεκαετία του ' Γ1) Το Υποπρόγραμμα "Πολιτισμός" του Ε.Π. "Τουρισμός-Πολιτισμός" του Β ΚΠΣ Δ) Σύντομη Παρουσίαση της Πολιτικής για τις Πολιτιστικές Υποδομές Ελεύθερου Χρόνου στο Νέο Ε.Π. "Πολιτισμός" του Γ ΚΠΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 62 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ (1-5) 65 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 86 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 92

3 i ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το κείμενο αυτό επιχειρεί να διερευνήσει την εξέλιξη της συζήτησης και της δημόσιας πολιτικής για τον ελεύθερο χρόνο και τον πολιτισμό κατά τις δεκαετίες '80 και '90. Στο πλαίσιο αυτό α) παρουσιάζεται κριτικά η εξέλιξη της συζήτησης για τον ελεύθερο χρόνο και την πολιτιστική πολιτική σε διεθνές και εθνικό επίπεδο και με ιδιαίτερη αναφορά στην πολιτική της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, β) επισημαίνονται οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής συζήτησης και γ) εξετάζεται η εξέλιξη της ελληνικής πολιτιστικής πολιτικής μέσα από το παράδειγμα των πολιτικών του ΥΠΠΟ για τη διαμόρφωση πολιτιστικών υποδομών ελεύθερου χρόνου κατά την περίοδο Η ανάλυση διαπιστώνει την αστάθεια των πολιτικών επιλογών και αναδεικνύει τα ζητήματα (κατανομής και αξιοποίησης πόρων, οικονομικής αποδοτικότητας, αποκέντρωσης, συμβολής στην ανάπτυξη κτλ) που προέκυψαν, καθώς ο προβληματισμός γύρω από την κρατική δραστηριοποίηση στο χώρο του πολιτισμού μετατοπιζόταν σε κατευθύνσεις που αμφισβητούσαν το κεϋνσιανό πρότυπο παρέμβασης και διαχείρισης. Η διαπραγμάτευση συμπεραίνει πως η ελληνική πολιτιστική πολιτική περιθωριακά μόνο ενσωματώνει τη διάσταση του ελεύθερου χρόνου. Η παραγνώριση αυτή συναρτάται με την εξέλιξη και τη σημασία της αντιπαράθεσης λαϊκισμούεκσυγχρονισμού στο πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής, καθώς και με τις διαδικασίες ένταξης της χώρας στο νέο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Λέξεις-Κλειδιά (keywords): ελεύθερος χρόνος, πολιτισμός, ΥΠΠΟ, οικονομία, πολιτική, υποδομές, ανάπτυξη, κράτος, κεϋνσιανισμός, νεοφιλελευθερισμός

4 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μορφή και το περιεχόμενο της παρέμβασης του κράτους στον πολιτιστικό τομέα έχει αποτελέσει ήδη από το 19 ο αιώνα τμήμα της ευρύτερης συζήτησης και αντιπαράθεσης αναφορικά με τον ελεύθερο χρόνο και τη μαζική κατανάλωση 1. Η συζήτηση αυτή έχει κατά περιόδους λάβει αξιόλογες διαστάσεις, καθώς κατάφερε να συμπεριλάβει πολλαπλές πτυχές της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των ανεπτυγμένων νεωτερικών κοινωνιών: καθημερινή ζωή, ιδεολογία, κουλτούρα, δημόσιος χώρος, εξουσία, πολιτική, κοινωνικές τάξεις, οικονομία, αγορά, κράτος, ανάπτυξη, δημοκρατία είναι μερικές μόνο από τις κοινωνικές διαστάσεις, οντότητες και κατηγορίες που ενεργοποιήθηκαν στα πλαίσια αυτής της συζήτησης. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης (που επανέρχεται περιοδικά έως τις μέρες μας), ο πολιτισμός και η κουλτούρα έχουν συνδεθεί με αξίες και σκοπούς που εκτείνονται από την πατερναλιστική εξύψωση του επιπέδου του λαού και τη διαμόρφωση του νέου πολιτισμού του ελεύθερου χρόνου που φαίνεται να αναδύεται μέσα από τη μαζική παραγωγή και τη συνακόλουθη, και συχνά απαιτούμενη, μείωση του εργάσιμου χρόνου έως την ενσωμάτωση της κουλτούρας στις στρατηγικές αύξησης της επιρροής διαφορετικών πολιτικών δυνάμεων και την ένταξη του πολιτισμού στο οικονομικό κύκλωμα και την αναπτυξιακή διαδικασία 2. Η δημιουργία πολιτιστικών υποδομών αποτελεί έναν από τους βασικούς τομείς παρέμβασης του κράτους στο χώρο του πολιτισμού. Οι υποδομές αυτές μπορεί να είναι είτε λειτουργικές (π.χ. θέατρα, ωδεία, βιβλιοθήκες, αίθουσες συναυλιών, εκθέσεων και συνεδρίων, πολιτιστικά κέντρα κτλ) είτε θεσμικές (κανονιστικό πλαίσιο, υπηρεσίες, φορείς κτλ) 3. Στο παρόν κείμενο θα επιχειρηθεί κατ' αρχήν (Κεφάλαιο 1) η ανασυγκρότηση της εξέλιξης της συζήτησης για τον ελεύθερο χρόνο και την πολιτιστική πολιτική με σκοπό να αναδειχθούν οι βασικοί άξονες, τα κεντρικά ερωτήματα και οι βασικές στοχεύσεις των αντιπαρατιθέμενων πολιτικών με αναφορά στο δυτικοευρωπαϊκό πολιτικοοικονομικό χώρο. Στο κεφάλαιο αυτό επισημαίνεται ότι η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και τον πολιτισμό διατρέχεται από τη δυσπιστία και την επιφυλακτικότητα προς τις συνέπειες της γενίκευσης της καταναλωτικής δυνατότητας των μαζών καθώς και του αιτήματος για διεύρυνση του απαλλαγμένου από την επιβιωτική εργασιακή δραστηριότητα χρόνου. Η δυσπιστία αυτή εκφράζεται σ' όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα μέσα από την κριτική των διανοουμένων προς την καταναλωτική κουλτούρα των λαϊκών στρωμάτων και διευθετείται μέσα από την

5 2 πολιτιστική πολιτική του μεταπολεμικού κεϋνσιανού κράτους, ενώ η αμφισβήτηση της μεταπολεμικής συναίνεσης θα ενισχύσει τις δυνάμεις της αγοράς στο χώρο του πολιτισμού και του ελεύθερου χρόνου και θα ενδυναμώσει την κουλτούρα της ιδιωτικής κατανάλωσης. Στο κεφάλαιο αυτό θα επιχειρηθεί επίσης μια συστηματική και κριτική παρουσίαση της ελληνικής συζήτησης για τον ελεύθερο χρόνο και τον πολιτισμό που στοχεύει στην ανάδειξη των βασικών θεμάτων, αρχών, ιεραρχήσεων και προτεραιοτήτων που συνθέτουν τη διανοητική ατμόσφαιρα εντός της οποίας η δημόσια πολιτιστική πολιτική διαμορφώνεται ενσωματώνοντας και θεσμοποιώντας σημαντικά στοιχεία της. Εδώ θα επισημανθεί η κεντρικότητα των εννοιών της παράδοσης, της ελληνικότητας και της λαϊκότητας καθώς και η σημασία της αντιπαράθεσης λαϊκισμούεκσυγχρονισμού. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο θα εξεταστεί η πολιτιστική πολιτική της ΕΕ με στόχο να αναδειχθούν τα στοιχεία εκείνα που συγκροτούν τον προσανατολισμό της και τα οποία ενσωματώνονται στην εξέλιξη της ελληνικής πολιτιστικής πολιτικής. Εδώ, επισημαίνεται ο οικονομικός προσανατολισμός της πολιτιστικής πολιτικής της ΕΕ, η οποία ενισχύει την επιχειρηματική-καταναλωτική διάσταση του πολιτισμού και του ελεύθερου χρόνου. Ο προσανατολισμός αυτός θα επικρατήσει στην ελληνική πολιτιστική πολιτική περί τα μέσα της δεκαετίας του '90 και θα σηματοδοτήσει την πολιτικοοικονομική ένταξη της Ελλάδας στον ευρωπαϊκό θεσμικό και οικονομικό χώρο. Στο Τρίτο Κεφάλαιο θα επιχειρηθεί η μελέτη της ελληνικής πολιτιστικής πολιτικής στο ζήτημα των πολιτιστικών υποδομών ελεύθερου χρόνου κατά τις δεκαετίες '80 και '90. Στόχος εδώ είναι να μελετηθούν οι στοχεύσεις και οι απαντήσεις των ελληνικών πολιτιστικών πολιτικών στο πρόβλημα του σχηματισμού υποδομών ελεύθερου χρόνου καθώς και να επισημανθούν οι μετατοπίσεις και οι μετασχηματισμοί του σχεδιασμού και της εφαρμογής της πολιτικής. Η ελληνική πολιτιστική πολιτική για τη διαμόρφωση υποδομών ελεύθερου χρόνου θα χρησιμοποιηθεί εδώ ως μελέτη περίπτωσης (case study) που επιχειρεί να συνδέσει την εξέλιξη της πολιτικής αυτής με ευρύτερες συζητήσεις και διαμάχες σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Σ' αυτή την κατεύθυνση θα υποστηριχθεί ότι η δημόσια πολιτική για τον ελεύθερο χρόνο επιχειρήθηκε να αναπτυχθεί μόνο περιθωριακά στη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου και μόνο υπό το πρίσμα της κεντρικά καθοδηγούμενης και σχεδιαζόμενης δημόσιας χρονικότητας κατά την οποία συντελείται η οικειοποίηση και η συμμετοχή στο πολιτισμικά κοινό, στην παράδοση και στην εθνική ταυτότητα, καθώς και η κοινωνικοποίηση των νέων. Η κρίση του μοντέλου αυτού εντάσσεται στα πλαίσια της αμφισβήτησης της μεταπολιτευτικής κοινωνικής συναίνεσης και της αντιπαράθεσης

6 3 μεταξύ λαϊκισμού και εκσυχρονισμού, ενώ επίσης παρακολουθεί στενά και τροφοδοτείται από την αμφισβήτηση της μεταπολεμικής κεϋνσιανής συναίνεσης Η διευθέτηση της κρίσης θα επιτευχθεί στα μέσα της δεκαετίας του '90, όταν το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα θα ταυτιστεί με την πολιτιστική πολιτική της ΕΕ ενισχύοντας την αγοραία διάσταση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και υποτάσσοντας την πολιτική για τον ελεύθερο χρόνο στις αναγκαιότητες της ανάπτυξης των πολιτιστικών βιομηχανιών και της οικονομίας του ελεύθερου χρόνου. Τέλος, στα Συμπεράσματα θα επιχειρηθεί η συνθετική θεώρηση της εξέλιξης των πολιτικών κατά τις δύο αυτές δεκαετίες, δίνοντας έμφαση στο μετασχηματιζόμενο ρόλο του κράτους στον πολιτιστικό τομέα.

7 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ελεύθερος Χρόνος και Πολιτιστική Πολιτική Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί σήμερα μια ευρέως αναγνωριζόμενη ιδιαίτερη κοινωνική χρονικότητα (social temporality), η οποία, αν και δεν αποτελεί άμεσα και ρητά ιδιαίτερο πεδίο άσκησης δημόσιας πολιτικής 4, εντούτοις, ενσωματώνεται στην πολιτική που αναπτύσσεται για την κουλτούρα και την πολιτιστική κληρονομιά, καθώς πολλές από τις επιμέρους δραστηριότητες που μπορούν να ομαδοποιηθούν κάτω από τις ευρείες αυτές εννοιολογήσεις ταυτίζονται ή, σε κάθε περίπτωση, χαρακτηρίζονται από πολλαπλές και συστηματικές συνδέσεις. Η σύνδεση ελεύθερου χρόνου και πολιτιστικής πολιτικής Α) Η Εξέλιξη της Διεθνούς Συζήτησης για τον Ελεύθερο Χρόνο και την Πολιτιστική Πολιτική Η έννοιες της σχόλης και του ελεύθερου χρόνου έχουν μια σημαντική, αν και όχι συστηματική, ιστορία και παρουσία στη γεωγραφία των επιστημονικών αντικειμένων των κοινωνικών επιστημών. Αντίθετα, οι έννοιες της κουλτούρας, του πολιτισμού και των τεχνών βρίσκονται συστηματικά και εντατικά στον κύριο κορμό των προβληματικών και των προσεγγίσεων που αναπτύσσονται για την ανάλυση και κατανόηση του κοινωνικού κόσμου. Παρά τη σημαντική άνθιση που γνώρισαν οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου κατά τους δύο τελευταίους αιώνες και ιδιαίτερα μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, τόσο η επιστημονική κοινότητα όσο και η πολιτική εξουσία επέδειξαν επιφυλακτικότητα και δυσπιστία προς τη συστηματική και ευρεία ενασχόληση με αυτές. Παρά τη δυσπιστία αυτή, η κοινωνική χρονικότητα του ελεύθερου χρόνου απέκτησε σημαντικές διαστάσεις για την ιδιωτική αλλά και τη δημόσια ζωή των νεωτερικών κοινωνιών και εμφανίσθηκε συχνά τόσο ως διακριτό επιστημονικό αντικείμενο όσο και ως πεδίο πολιτικής ενεργοποίησης και δημόσιας ρύθμισης. Αυτή η ανάπτυξη της προβληματικής και της πολιτικής του ελεύθερου χρόνου συνδέεται στενά με εξελίξεις στο επίπεδο των κοινωνικών ανταγωνισμών, καθώς η εμφάνιση και δόμηση της σφαίρας του ελεύθερου χρόνου συνδέεται άμεσα με τη διάσπαση της παραδοσιακής ενότητας και αλληλοδιεισδυτικότητας της εργασίας και της σχόλης που προκάλεσε η ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής κατά το 17 ο και 18 ο αιώνα 5. Στην κατάληξη αυτής της διαδικασίας πειθάρχησης και αναδιάταξης του βιωνόμενου χρόνου γενικότερα, αλλά και του εργάσιμου χρόνου ειδικότερα, στο πλαίσιο του καπιταλιστικού τρόπου απόσπασης του κοινωνικού υπερπροϊόντος, ο ελεύθερος χρόνος

8 5 αναδύεται τόσο σαν μια ιδιαίτερη σφαίρα κοινωνικών δραστηριοτήτων όσο και σαν αίτημα των εργαζομένων στρωμάτων. Η ανάδυση του ελεύθερου χρόνου ως κοινωνικού αιτήματος αποτελεί, όπως παρατηρεί ο Τόμσον, αποτέλεσμα της προσπάθειας των εργαζομένων τάξεων να περιορίσουν τις διαδικασίες εκμετάλλευσης της εργασίας τους επιβάλλοντας χρονικά όρια στην εργασιακή δραστηριότητα 6. Τα όρια αυτά απορρίπτονται σταθερά από την εργοδοσία, με αποτέλεσμα η διεκδίκησή τους να ενταχθεί στο γενικότερο διεκδικητικό πλαίσιο του οργανωμένου εργατικού κινήματος. Οι Διαφωτιστές εισάγουν στην επιστημονική κοινότητα τον ελεύθερο χρόνο ως αντικείμενο διερεύνησης και μελέτης μέσα από την προβληματική της δυνατότητας της καπιταλιστικής κοινωνίας να παράγει αφθονία με όλο και λιγότερη εργασία. Η δυνατότητα αυτή παράγει (εκτός από αφθονία) και σημαντικά προβλήματα που αφορούν στη μαζικοποίηση και διεύρυνση της καταναλωτικής δυνατότητας και τα οποία μπορούν να συνοψιστούν σε δύο ομάδες: α) στους κινδύνους που απορρέουν από τον απειθάρχητο από την εργασία ελεύθερο χρόνο και την ηθική κατάπτωση που αυτό μπορεί να προκαλέσει κυρίως στις αμόρφωτες εργαζόμενες τάξεις, και β) στις διαταρακτικές για την κοινωνική ευταξία καταναλωτικές απαιτήσεις των κατώτερων τάξεων. Οι καταναλωτικές αυτές απαιτήσεις θεωρείται ότι στηρίζονται σε "ψευδείς ανάγκες" που παράγει η αγορά και απελευθερώνουν τον πληθυσμό από τα ηθικά και κοινωνικά δεσμά της κοινωνικής τάξης και της θρησκευτικής ηθικής διαταράσσοντας την κοινωνική ιεραρχία. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την κεντρική προβληματική υπό την οποία τίθεται ο ελεύθερος χρόνος ως "ο φόβος της μαζικής κατανάλωσης" 7. Η πολιτικοποίηση του ελεύθερου χρόνου είναι μια διαδικασία που ξεκινά κατά το 19 ο αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου το οργανωμένο εργατικό κίνημα υιοθετεί το αίτημα του ελεύθερου χρόνου ως τμήμα της στρατηγικής του για τον περιορισμό των διαδικασιών εκμετάλλευσης της εργασίας, αλλά και ως σημαντικό τμήμα της αναδιοργάνωσης της κοινωνικής ζωής που οι πολιτικές του εκφράσεις αξιώνουν να θεσμοποιήσουν. Την ίδια περίοδο ο ελεύθερος χρόνος γίνεται αντικείμενο της επιστημονικής κοινότητας και δημοσιεύονται κλασσικά για αυτή την επιστημονική περιοχή έργα. Στα μέσα του 19 ου αιώνα εμφανίζεται μια καινούργια δυνατότητα. Τα αιτήματα του ελεύθερου χρόνου και της αυξημένης κατανάλωσης τοποθετούνται στο πλαίσιο μιας "δημοκρατικής κουλτούρας του ελεύθερου χρόνου" 8. Οι κλασσικοί (φιλελεύθεροι) οικονομολόγοι αντιδρούν σε μια τέτοια προοπτική μείωσης του εργάσιμου χρόνου επισείοντας τον κίνδυνο της μείωσης του ποσοστού του κέρδους 9. Σε αντίθεση με αυτούς ο J.S. Mill αισιοδοξούσε ότι η προσπάθεια για οικονομική ανάπτυξη και η συνεχής εξαντλητική εργασία θα μπορούσαν να εξαφανιστούν χάρη στην επίτευξη της οριστικής αφθονίας μέσα από τον έλεγχο της αύξησης του

9 6 πληθυσμού και τη συμμετοχή του στην καπιταλιστική παραγωγή που επαναστατικοποιεί συνεχώς τα μέσα παραγωγής χάρη στην τεχνολογία. Για τον Mill η νέα αυτή κοινωνία της αφθονίας θα χρειαζόταν μια τάξη εκπαιδευτών οι οποίοι θα αναλάμβαναν την εκπαίδευση του πληθυσμού σε θέματα ορθής χρήσης του ελεύθερου χρόνου. Ο ελεύθερος χρόνος έτσι, θα αφιερωνόταν στη συμμετοχή στην κουλτούρα και την πολιτική και στην εδραίωση της κοινωνικής αλληλεγγύη: η αφθονία μπορεί να οδηγήσει σε μια παγκόσμια δημοκρατία του ελεύθερου χρόνου 10. Στην ίδια γενική κατεύθυνση κινούνται και συγγραφείς σαν τους Marx, Bellamy, Lafargue, Ruskin, οι οποίοι αποτολμούν να σκιαγραφήσουν τη δυνατότητα γενίκευσης της αφθονίας και εκδημοκρατισμού της κοινωνικής ζωής. Η όξυνση των κοινωνικών ανταγωνισμών και η ισχυροποίηση και διεύρυνση της δράσης του εργατικού κινήματος αυτή την περίοδο επαναφέρουν στο προσκήνιο φοβίες γύρω από τη μαζική κατανάλωση μέσα από συγγραφείς του τελευταίου τετάρτου του 19 ου αιώνα, όπως οι Leroy-Beaulieu, Louis Weber, Durkheim, Booth and Rowntree 11. Ταυτόχρονα, αυτή την περίοδο, και έχοντας ξεκινήσει από τα μέσα του 19 ου αιώνα, κάποιες νέες προσεγγίσεις του προβλήματος άρχισαν να διαφαίνονται. Ορισμένοι οικονομολόγοι (Gunton, Brentano, οι μαρτζιναλιστές οικονομολόγοι), άρχισαν να αναπτύσσουν οικονομικές θεωρίες της ζήτησης και της κατανάλωσης, οι οποίες θεωρούσαν ότι η οικονομική ανάπτυξη έπρεπε να βασιστεί όχι στο επιχειρηματικό κέρδος, αλλά στους υψηλούς μισθούς και τη μαζική κατανάλωση των εργαζόμενων στρωμάτων 12. Απέναντι στον φόβο της κατανάλωσης οι μαρτζιναλιστές οικονομολόγοι αναπτύσσουν μια θεωρία των αναγκών σύμφωνα με την οποία οι ανάγκες μπορούν να ιεραρχηθούν ηθικά από τις κατώτερες (φυσικές) στις ανώτερες (πνευματικές). Οι άνθρωποι, έχοντας καλύψει τις κατώτερες φυσικές τους ανάγκες, χάρη στη μαζική παραγωγή και κατανάλωση, θα στραφούν, εξαιτίας του κοινωνικού μηχανισμού της μίμησης, προς την υιοθέτηση της υψηλής κουλτούρας των κυρίαρχων τάξεων και θα επιχειρήσουν να ικανοποιήσουν υψηλότερες πνευματικές ανάγκες που στην παρούσα φάση είναι εξαιρετικά υπανάπτυκτες 13. Οι μαρτζιναλιστές επιχειρούν να συμφιλιώσουν τη μαζική κατανάλωση με την κοινωνική ευταξία μέσω της εξύψωσης της κουλτούρας των εργαζομένων τάξεων. Η προσέγγισή τους είναι πατερναλιστική, μηχανιστική και ψυχολογιστική, αλλά οι αιρετικές τους απόψεις και η ώθηση που έδωσαν στις θεωρίες ζήτησης τους οδήγησαν να υποδείξουν μια εφικτή διέξοδο από τις κλασσικές διακρίσεις μεταξύ πραγματικών αναγκών-ψευδών επιθυμιών και ηδονής-καθήκοντος που συντηρούσαν τις φοβίες γύρω από τη μαζική κατανάλωση και την αύξηση του ελεύθερου χρόνου των εργαζομένων. Η διέξοδος αυτή περιλαμβάνει τη δυνατότητα εξόδου από το βασίλειο της σπάνης και του

10 7 εργασιακού καταναγκασμού για τις μεγάλες μάζες των εργαζομένων και ταυτόχρονα τον "εκπολιτισμό" τους μέσω της μίμησης της κουλτούρας των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Η οικονομική ανάπτυξη συνδέεται έτσι με την πολιτισμική καλλιέργεια μέσω του ελεύθερου χρόνου, ο οποίος δεν αποτελεί πλέον απειλή, αλλά συνθήκη για τη συνολική εξύψωση του πολιτισμού και της ποιότητας ζωής ολόκληρης της κοινωνίας. Την αισιοδοξία του σχεδίου των μαρτζιναλιστών συμμερίζονται και άλλοι συγγραφείς κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου εξακολουθεί να εξετάζεται σε σχέση με το ζήτημα της μαζικής κατανάλωσης, αλλά πλέον περισσότεροι συγγραφείς (Patten, Gide, Tarde, Hobson, Marshall) 14 εμφανίζονται πιο αισιόδοξοι: οι παθολογίες της μαζικής κατανάλωσης είναι δυνατό να ξεπεραστούν μόλις η κοινωνία προσαρμοστεί στην αυξανόμενη αφθονία και δημιουργήσει τους κατάλληλους θεσμούς κοινωνικής πρόνοιας που θα εκδημοκρατίσουν την κατανάλωση και θα τη στρέψουν προς τη μόρφωση, την πνευματική καλλιέργεια και την πολιτική συμμετοχή. Έτσι, θα μπορέσει να δημιουργηθεί ένας δημοκρατικός πολιτισμός του ελεύθερου χρόνου θεμελιωμένος όχι πλέον στην κυριαρχία της εργασίας και της επιβιωτικής ανάγκης, αλλά στην κυριαρχία της κοινωνικότητας, του ορθού λόγου, της πνευματικής καλλιέργειας και της δημοκρατικής συμμετοχής στη δημόσια ζωή 15 (20-22). Οι κίνδυνοι από τη μαζική κατανάλωση, υποστηρίζουν, μπορούν να αντιμετωπιστούν μέσω της παιδείας και της δημοκρατικής συμμετοχής των μαζών στη δημόσια ζωή. Εδώ η μηχανιστική αισιοδοξία των μαρτζιναλιστών έχει μετασχηματιστεί σε σχέδιο οργάνωσης της μετεξέλιξης του κοινωνικού στην κατεύθυνση της γενίκευσης της μαζικοδημοκρατικής κοινωνίας. Δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου και κουλτούρα θεωρούνται βασικά στοιχεία της νέας δημοκρατικής υπηκοότητας που αυτή την εποχή αρχίζει να σκιαγραφείται. Ο φόβος της κατανάλωσης έχει δώσει τη θέση του στην αισιοδοξία της καλλιέργειας και της συμμετοχής σ' ένα πατερναλιστικό πλαίσιο εκπαίδευσης και διαφώτισης των μαζών. Η καλλιέργεια και η εκπαίδευση των μαζών στη δημοκρατική συμμετοχή στον κοινωνικό πλούτο και τη δημόσια ζωή θεωρείται εφικτή και επιθυμητή, καθώς γίνεται αντιληπτή ως ο στόχος (αλλά και η αναπόφευκτη ιστορική κατάληξη) της αναπτυξιακής διαδικασίας και ταυτόχρονα ως έναυσμα για σημαντικά αναπτυξιακά άλματα μέσα από την απελευθέρωση νέων κοινωνικών δυναμικών που θα προσφέρουν νέες διαστάσεις και προοπτικές ανάπτυξης. Τα αισιόδοξα αυτά σχέδια των αρχών του 20 ου αιώνα δε χαρακτηρίζουν το σύνολο της διανοητικής παραγωγής για τον ελεύθερο χρόνο. Ο φόβος της μαζικής κατανάλωσης και των κοινωνικά επικίνδυνων ηθών των αμόρφωτων εργατικών στρωμάτων συνεχίζει να κυριαρχεί στη σκέψη αρκετών σημαντικών διανοουμένων, οι

11 8 οποίοι, εγκλωβισμένοι στην ηθική της εργασίας, αρνούνται τη δυνατότητα χαλάρωσης των δεσμών της επιβιωτικής ανάγκης επισείοντας τον κίνδυνο της ηθικής αποδιάρθρωσης των βιομηχανικών κοινωνιών. Έτσι, διανοούμενοι όπως οι Veblen, Pruette, Frederick 16 εξαπολύουν επίθεση εναντίον της κατανάλωσης συνολικά: ο Veblen επιτίθεται στην επιδεικτική κατανάλωση των κυρίαρχων στρωμάτων και τελικά τάσσεται υπέρ της ηθικής της εργασίας, η Pruette και η Frederick ζητούν περισσότερη δουλειά για τις γυναίκες με σκοπό να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες και να μειωθεί ο ελεύθερος χρόνος τους, τον οποίο υπάρχει κίνδυνος να ξοδέψουν σε ματαιόδοξες ναρκισσιστικές και ηδονιστικές ενασχολήσεις 17. Αξίζει εδώ να σημειωθεί πως η αμερικανίδα φεμινίστρια Gilman και ο Lafargue επετίθεντο κι αυτοί στην επιδεικτική κατανάλωση της αστικής τάξης και της μοναρχίας, αλλά από τη σκοπιά της μαζικής δημοκρατικής συμμετοχής στην κουλτούρα και την πολιτική. Μέχρι τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο το διανοητικό κλίμα εντός του οποίου διεξάγεται η αντιπαράθεση για τον ελεύθερο χρόνο κυριαρχείται από την προβληματική των κινδύνων της μαζικής κατανάλωσης και της απελευθέρωσης του χρόνου των εργαζομένων από την πειθάρχηση της ηθικής της εργασίας. Η μαζικοποίηση των απολαύσεων και η αμφισβήτηση της εργασίας συνεχίζουν να προκαλούν ανησυχία στις μορφωμένες ελίτ της δεξιάς και της αριστεράς, οι οποίες, χρησιμοποιώντας την κλασική φιλοσοφική διάκριση μεταξύ πραγματικών και ψευδών αναγκών καθώς και την ιεράρχηση των αναγκών και των απολαύσεων στον άξονα "φυσικοσωματικόπνευματικό", στέκονται είτε απέναντι στη μαζική κατανάλωση και τη διεύρυνση του ελεύθερου χρόνου είτε υιοθετούν πατερναλιστικές στρατηγικές για την εξύψωση του πολιτιστικού επιπέδου και της κουλτούρας των εργαζομένων τάξεων. Τα λαϊκά εργαζόμενα στρώματα απ' την άλλη είχαν βρει στις αγοραίες διαστάσεις του ελεύθερου χρόνου τη δυνατότητα επεξεργασίας νέων ταυτοτήτων καθώς και πειραματισμών με τις δυνατότητες ανάπτυξης της ατομικότητας: για πρώτη φορά στην ιστορία οι κυριαρχούμενες τάξεις είχαν (μέσω της μαζικής παραγωγής/κατανάλωσης) τη δυνατότητα συμμετοχής σε διευρυμένες αγορές ταυτοτήτων που επαγγέλονταν το συνεχή εκδημοκρατισμό της καθημερινής ζωής μέσα από τη συνεχή διεύρυνση του κοινωνικού προϊόντος 18. Αυτή η αντιπαράθεση σηματοδοτεί τις σημαντικές δυσχέρειες των διανοουμένων και του οργανωμένου εργατικού κινήματος της εποχής να σχεδιάσουν ένα μέλλον το οποίο να περιλαμβάνει τη μαζική κατανάλωση και τη διεύρυνση του ελεύθερου χρόνου απελευθερωμένου από τις ανισότητες, τις προσταγές και τους καταναγκασμούς της αγοράς. Οι δυσχέρειες αυτές στην επικοινωνία και συνεργασία των διανοουμένων και των λαϊκών στρωμάτων θα αποτελέσουν σημαντικό παράγοντα επηρεασμού της εξέλιξης του επιστημονικού προβληματισμού, αλλά και της

12 9 δημόσιας πολιτικής, καθώς επέτρεψαν την κυριάρχηση της αγοράς στη σφαίρα του ελεύθερου χρόνου και την καθήλωση της δημόσιας πολιτικής σ' έναν υποστηρικτικό της ανάπτυξης (μέσω της διεύρυνσης και διαφοροποίησης της αγοράς) ρόλο 19. Η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και σ' όλη τη διάρκεια της περιόδου του μεσοπολέμου, καθώς οι εργατικές διεκδικήσεις, η εξάπλωση της μαζικής παραγωγής, η άνοδος των μισθών και της κατανάλωσης, η μείωση του εργάσιμου χρόνου και η ανάπτυξη της καταναλωτικής κουλτούρας και των πολιτιστικών βιομηχανιών θέτουν με ρεαλιστικό και μαζικό τρόπο, για πρώτη φορά στην ιστορία, το ερώτημα της ζωής πέρα από την εργασιακή πειθάρχηση και την επιβιωτική ανάγκη 20. Τα εργατικά συνδικάτα απαιτούν έντονα τη συμμετοχή των εργαζομένων στη νέα διαγραφόμενη κοινωνία της αφθονίας και του ελεύθερου χρόνου, ενώ ο Τεϊλορισμός γίνεται ευρύτερα αποδεκτός από το εργατικό κίνημα, καθώς φαίνεται να υπόσχεται μεγαλύτερη παραγωγικότητα, υψηλότερους μισθούς και μείωση του εργάσιμου χρόνου. Συγκροτούνται, έτσι, πρόσκαιρες συμμαχίες μεταξύ μηχανικών και διευθυντών παραγωγής από τη μια μεριά και εργατικών συνδικάτων από την άλλη. Οι συμμαχίες αυτές θεμελιώνονται στη συγκυριακή συμπληρωματικότητα των διεκδικήσεων των πρώτων και των δεύτερων 21. Τα εργατικά συνδικάτα σε Αμερική και Ευρώπη θέτουν συστηματικά το ζήτημα του περιορισμού του εργασιακού χρόνου παράλληλα με την αύξηση της παραγωγικότητας και των μισθών 22, ενώ οι μηχανικοί και οι διευθυντές παραγωγής εξασφαλίζουν την πειθάρχηση των εργαζομένων στα νέα μοντέλα οργάνωσης της μαζικής παραγωγής που εφαρμόζουν και χάρη στα οποία διευρύνουν την ισχύ τους μέσα στην επιχείρηση. Οι εργοδότες αντιδρούν στις προσπάθειες μείωσης του εργάσιμου χρόνου και αύξησης των μισθών επισείοντας τον κίνδυνο αύξησης του κόστους και διόγκωσης της ανεργίας. Οι προσπάθειες του Ford προς αυτή την κατεύθυνση αγνοούνται συστηματικά από τους εργοδότες σε Αμερική και Ευρώπη. Η οικονομική κρίση του 1929 οξύνει τη συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο καθώς οι εργοδότες απαιτούν μείωση μισθών και αύξηση ωρών εργασίας, ενώ τα εργατικά συνδικάτα κάνουν λόγο για κρίση υπερπαραγωγής και απαιτούν διεύρυνση των εργατικών εισοδημάτων και του ελεύθερου χρόνου ως μέσα για την αύξηση της κατανάλωσης και την αντιμετώπιση της ύφεσης. Παρόλ' αυτά η διόγκωση της ανεργίας και η οικονομική ύφεση επιδρούν διαλυτικά στη συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο καθώς τα εργατικά συνδικάτα επικεντρώνουν τελικά τις διεκδικήσεις τους σε ζητήματα εργασιακών σχέσεων, κοινωνικής ασφάλισης και αύξησης της απασχόλησης και των μισθών. Η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο υπονομεύεται καθώς η ύφεση επιβάλλει

13 10 το πρόβλημα της ανεργίας εις βάρος του ελεύθερου χρόνου. Ζητούμενο τώρα για το εργατικό κίνημα είναι η διασφάλιση και διεύρυνση της πλήρους απασχόλησης και των δικαιωμάτων που απορρέουν απ' αυτή καθώς και η αντιμετώπιση των εξαθλιωτικών συνεπειών της ανεργίας, παρά η διεύρυνση και ο εκδημοκρατισμός του ελεύθερου χρόνου και των δραστηριοτήτων που τον συγκροτούν. Ο ελεύθερος χρόνος των εξαρτημένων μαζών απειλείται αυτή την εποχή από τον κίνδυνο της ανεργίας, δηλαδή από τον κίνδυνο της εξαναγκαστικής μείωσης του εργάσιμου χρόνου για μεγάλα τμήματα των εργαζομένων στρωμάτων και τη συνακόλουθη αποστέρηση από το υποκείμενο της δυνατότητας της κοινωνικής ένταξης και συμμετοχής. Η υπονόμευση της διεκδίκησης του αιτήματος για τη διεύρυνση και τον εκδημοκρατισμό του ελεύθερου χρόνου από την απειλή της ανεργίας συνέβαλε, μαζί με τη σταθερή δυσκολία επικοινωνίας μεταξύ των διανοουμένων και των εργαζομένων στρωμάτων στην τελική επικράτηση του μοντέλου οργάνωσης του ελεύθερου χρόνου που ορίζεται από τις διαδικασίες και τις αναγκαιότητες της μαζικής κατανάλωσης στο πλαίσιο μιας ανταγωνιστικής αγοράς υποστηριζόμενης από το Κράτος. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των διανοουμένων και των εργαζομένων στρωμάτων, τα οποία ανακαλύπτουν στη μαζική κατανάλωση νέους χώρους ελευθερίας και δικαιωμάτων, θα προσθέσει σ' αυτό το μοντέλο την πατερναλιστική επιδίωξη εξύψωσης της λαϊκής κουλτούρας και βελτίωσης του πολιτιστικού επιπέδου των εργαζομένων μέσα από την κρατική πολιτιστική πολιτική. Παρόλ' αυτά, κατά τη διάρκεια της μεσοπολεμικής περιόδου αναπτύσσονται στην Ευρώπη και την Αμερική σημαντικά κοινωνικά κινήματα που επιχειρούν να συγκροτήσουν μακρόπνοες πολιτικές για την οργάνωση του ελεύθερου χρόνου σε μαζική κλίμακα. Οι πολιτικές αυτές επαναπροσδιορίζουν παλιότερες διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος κι εξερευνούν τις νέες δυνατότητες που αναδύονται μέσα από τις καινούργιες, εκείνη την εποχή, πρακτικές οικονομικής δραστηριοποίησης του κράτους. Ο ίδιος ο Keynes, επηρεασμένος από τους μαρτζιναλιστές δέχεται την ηθική ιεράρχηση σε κατώτερες κι υψηλότερες ανάγκες και υποστηρίζει, ήδη από το 1931, ότι η αύξηση του ελεύθερου χρόνου και η μαζική παραγωγή και κατανάλωση θα απαλλάξουν επιτέλους τον άνθρωπο από τις οικονομικές ανάγκες και θα του δώσουν την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει αυτή τη νέα ελευθερία για να δημιουργήσει μια "τέχνη του ζην" ή με άλλα λόγια για να μετατρέψει τη ζωή σε τέχνη (life as art). Προς αυτή την κατεύθυνση σημαντική θα είναι η συμβολή της δραστικής μείωσης της εργάσιμης εβδομάδας (ο Keynes προσέβλεπε στην εργάσιμη εβδομάδα των 15 ωρών) καθώς και ενός πεφωτισμένου πατερναλιστικού θεσμικού και οικονομικού πλαισίου (του κράτους) που θα κατευθύνει ηθικά την ατομική επιδίωξη της ικανοποίησης μέσα από τη μαζική

14 11 κατανάλωση. Το κράτος εδώ λειτουργεί επικουρικά για να διορθώνει τις ατέλειες της αγοράς θέτοντας θεσμικά ρυθμιστικά πλαίσια και ενισχύοντας τη ζήτηση υψηλής ποιότητας πολιτισμικών δραστηριοτήτων και αγαθών, παρέχοντας τις αναγκαίες υποδομές και δραστηριοποιούμενο στην παραγωγή τους 23. Οι πολιτικές αυτών των κινημάτων για τον ελεύθερο χρόνο και τον πολιτισμό θεσμοποιούνται και αναπτύσσονται με ιδιαίτερη ένταση από το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου και τη Γενική Συνομοσπονδία της Εργασίας (C.G.T.) στη μεσοπολεμική Γαλλία, το Ψυχαγωγικό Κίνημα στα πλαίσια του New Deal στην Αμερική και την κυβερνητική πολιτική του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος πριν και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή την περίοδο (1936) ιδρύεται από τη Γαλλική κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου και ο θεσμικός πρόγονος των σημερινών ευρωπαϊκών Υπουργείων Πολιτισμού, το "Υπουργείο Ελεύθερου Χρόνου και Σωματικής Εκπαίδευσης" 24. Οι πολιτικές αυτές επιχείρησαν να συγκροτήσουν μια εναλλακτική, προς την αγορά και την κατανάλωση (αλλά και προς το αυταρχικό και ολοκληρωτικό μοντέλο κρατικής οργάνωσης και ελέγχου του ελεύθερου χρόνου που προωθούσαν τα φασιστικά κόμματα αυτήν την εποχή) κουλτούρα του ελεύθερου χρόνου. Η κουλτούρα αυτή περιελάμβανε την ενίσχυση των λαϊκών πολιτισμικών στοιχείων, τον εθελοντισμό, τη συλλογική συμμετοχή στην οργάνωση των δραστηριοτήτων, την καλλιέργεια και ενεργοποίηση των ατόμων στη συμμετοχή στην κουλτούρα, την παροχή από το κράτος κοινωνικού εξοπλισμού για τη συμμετοχή στον πολιτισμό του ελεύθερου χρόνου, τη χρηματοδότηση προγραμμάτων πολιτισμού, αθλητισμού και διακοπών κτλ. Τα ερωτήματα που αυτές οι πολιτικές θέτουν και επιχειρούν να απαντήσουν αφορούν κυρίως σε ζητήματα α) οργάνωσης του ελεύθερου χρόνου και ταυτόχρονα εγγύησης της ελευθερίας του, β) μόρφωσης και καλλιέργειας των λαϊκών στρωμάτων, χωρίς τον πειρασμό του ελιτισμού, γ) παροχής ευκαιριών για ψυχαγωγία και απόλαυση, χωρίς τον κίνδυνο της χειραγώγησης από την αγορά και δ) δημιουργίας κουλτούρας συντροφικότητας και ενότητας χωρίς την άσκηση ολοκληρωτικού ελέγχου από το κράτος 25. Η διεθνής οικονομική ύφεση, η αύξηση της ανεργίας, η δύσκολη σχέση μεταξύ διανοουμένων και λαϊκών στρωμάτων, η επιθετική ανάπτυξη της καταναλωτικής κουλτούρας και της πολιτιστικής βιομηχανίας, οι στερήσεις και οι κακουχίες που προκάλεσε ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος καθώς και η μεταπολεμική κοινωνική συναίνεση στα πλαίσια του Φορντισμού και του Κεϋνσιανισμού στρέφουν τη συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα προς διαφορετικές κατευθύνσεις.

15 12 Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο η πολιτική για τον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα συγκροτείται στη βάση α) της ρύθμισης της αγοράς από το κράτος, β) της αντιμετώπισής τους ως σημαντικής αγοράς στα πλαίσια της εθνικής οικονομικής ανάπτυξης και ως πηγής νέων θέσεων εργασίας με στόχο την πλήρη απασχόληση, γ) της δημιουργίας της νέας δημοκρατικής υπηκοότητας στο πλαίσιο της πολιτικής συναίνεσης γύρω από τα αιτήματα της "πλήρους απασχόλησης" και της "απεριόριστης κατανάλωσης" και δ) της ενίσχυσης των πολιτισμικών στοιχείων της κοινωνικής αλληλεγγύης 26. Ο ελεύθερος χρόνος και ο πολιτισμός, πλέον, τίθενται ως πρόβλημα κυρίως από τη σκοπιά του Αμερικανικού παραδείγματος, από την πλευρά δηλαδή της αύξησης του παραγόμενου πλούτου και όχι της αναδιανομής του 27. Ο Κεϋνσιανός συμβιβασμός (πλήρης απασχόληση, συνεχής ανάπτυξη, συνεχής διεύρυνση της μαζικής κατανάλωσης ανάλογα με την αύξηση της παραγωγικότητας, αγορά, κρατική πολιτιστική πολιτική) θα αποτελέσει το ευρύτερο προγραμματικό πλαίσιο της μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο πολιτιστικής πολιτικής μέσα από τα Υπουργεία Πολιτισμού. Η πολιτική αυτή αποτελεί το συμβιβασμό μεταξύ α) της μαζικής καταναλωτικής αγοράς των δραστηριοτήτων και των υπηρεσιών του ελεύθερου χρόνου, β) των εργατικών αιτημάτων για σταθεροποίηση της πλήρους απασχόλησης και των δικαιωμάτων που απορρέουν απ' αυτή στην προοπτική της συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης καθώς και για θέσμιση του δικαιώματος του ελεύθερου χρόνου για όλους τους εργαζόμενους στα πλαίσια της διαπραγμάτευσης του εργασιακού χρόνου και του "κοινωνικού μισθού" και γ) των αιτημάτων των διανοουμένων και των νεοσύστατων μορφωμένων μισθωτών μεσαίων στρωμάτων για εκδημοκρατισμό της κουλτούρας και για διάχυση των ευεργετημάτων και των ωφελειών της πολιτιστικής καλλιέργειας σ ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό. Οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου τώρα μοιράζονται ανάμεσα στην αγορά και το κράτος. Η αγορά δραστηριοποιείται κυρίαρχα σε ψυχαγωγικές και τουριστικές δραστηριότητες, ενώ το κράτος θεωρείται υπεύθυνο για την ενίσχυση, ανάπτυξη και διάδοση δραστηριοτήτων που χαρακτηρίζονται από μαζικότητα, υψηλό εκπαιδευτικό και συμβολικό κεφάλαιο, και τονισμό των στοιχείων της υψηλής κουλτούρας και του εθνικού πολιτισμού. Η επονομαζόμενη "χρυσή τριακονταετία" 28 ( ) διαμορφώνει ένα νέο πλαίσιο για την πολιτική του ελεύθερου χρόνου. Τώρα, οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου εντάσσονται στο πλαίσιο της πολιτιστικής ανάπτυξης που θέτει ως στόχο της τη συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη τόσο άμεσα όσο και μέσω της διεύρυνσης και αξιοποίησης των εξωτερικών οικονομιών που παράγουν οι πολιτιστικές δραστηριότητες. Μ' άλλα λόγια, οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου γίνονται αντικείμενο της δημόσιας πολιτικής υπό το πρίσμα της

16 13 συμβολής τους στην αναπτυξιακή διαδικασία και υπό το ένδυμα των ημιδημόσιων πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών. Η παλιά ανησυχία για τον κίνδυνο αποδιάρθρωσης της κοινωνίας εξαιτίας των διαλυτικών για τα ήθη πρακτικών των λαϊκών στρωμάτων αποκρούεται στο κευνσιανό πλαίσιο χάρη στην "πεφωτισμένη" παρέμβαση του κράτους, το οποίο αναλαμβάνει να "εξισορροπήσει" και να "εκπολιτίσει" την κοινωνία μέσα από την πολιτιστική του πολιτική με στόχο να πραγματώσει τη νέα μαζικοδημοκρατική υπηκοότητα. Η εξ' αρχής δύσκολη σχέση (και η κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου αποτυχία της συμφιλίωσης) των διανοουμένων με τα λαϊκά στρώματα διευθετείται στο κεϋνσιανό πλαίσιο μέσα από τη θεσμοποίηση της παρέμβάσής τους στη διαμόρφωση της μαζικής κουλτούρας μέσα από τις κρατικές πολιτιστικές πολιτικές και αποτελεί σημαντική αιτία της αδυναμίας του κεϋνσιανού κράτους να δράσει με τρόπο άλλο από συμπληρωματικό της αγοράς και να περιορίσει τελικά την κυριαρχία της στη σφαίρα του ελεύθερου χρόνου. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '30 οι διανοούμενοι της Αριστεράς υιοθετούν μια επικριτική και απαισιόδοξη στάση απέναντι στη λαϊκή κουλτούρα και τη σχέση που αυτή ανέπτυξε με τον καταναλωτισμό και τη βιομηχανία της διασκέδασης και του ελεύθερου χρόνου, ενώ οι φιλελεύθεροι αντίπαλοί τους προωθούν τις ιδέες της φυγής, της ελεύθερης επιλογής και της ατομικής αυτοπραγμάτωσης μέσα από τη συμμετοχή στην αγορά των αντικειμένων και των υπηρεσιών του ελεύθερου χρόνου ( ). Τα διλήμματα αυτά διευθετούνται μέσα στην πολιτιστική πολιτική, η οποία αναλαμβάνει να αποτελέσει το αντίβαρο και το καταπραϋντικό στις "ατέλειες της αγοράς", επιτελώντας ταυτόχρονα και έναν ενισχυτικό της αγοράς ρόλο μέσα από την ενίσχυση της ζήτησης πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών. Στο πλαίσιο αυτό, τα Υπουργεία Πολιτισμού στην Ευρώπη αναλαμβάνουν να εκπονήσουν πολιτικές που συγκεντρώνονται τόσο στην ενίσχυση και ρύθμιση της πολιτιστικής αγοράς όσο και στην παροχή πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών σε μαζική κλίμακα. Η πολιτική για τον ελεύθερο χρόνο γίνεται, έτσι, μέσο για τη ρύθμιση και την ενίσχυση της αγοράς του πολιτισμού με στόχο την ανάπτυξη και την υλοποίηση της νέας δημοκρατικής ταυτότητας μέσα από τη μαζική κατανάλωση. Αποτέλεσμα αυτών των πολιτικών υπήρξε η αναγνώριση του ελεύθερου χρόνου ως κοινωνικού δικαιώματος, η διάχυση πολιτισμικών προτύπων και πρακτικών της υψηλής κουλτούρας σ' όλο τον κοινωνικό ιστό παράλληλα με την αναγνώριση και διάδοση σημαντικών στοιχείων της λαϊκής κουλτούρας, η ενδυνάμωση των πολιτιστικών βιομηχανιών, η ανάπτυξη της ιδιαίτερης κουλτούρας των μεσαίων μορφωμένων και μισθωτών στην πλειοψηφία τους στρωμάτων, ενώ η κοινωνική έρευνα διαπίστωνε, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '50, έναν σημαντικό μετασχηματισμό:

17 14 κυρίως τα διευθυντικά στελέχη συνέχιζαν να αφιερώνουν πολύ χρόνο στην εργασία, ενώ ένα μεγάλο τμήμα των εκτελεστικά εργαζομένων απολάμβανε δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου που παλιότερα αποτελούσαν προνόμιο των ελίτ 29 Η συζήτηση για το ρόλο του κράτους στο πεδίο του ελεύθερου χρόνου και της κουλτούρας περιστρέφεται αυτή την εποχή γύρω από την οργάνωση και υλοποίηση των παρεμβατικών δυνατοτήτων του κράτους, καθώς και αναφορικά με τους άξονες της πολιτιστικής πολιτικής. Έμφαση δίνεται στην ανάπτυξη των τεχνών, την αποκέντρωση και την περιφερειακή ανάπτυξη, την ενίσχυση της δημιουργικότητας και τη διάδοση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων μέσα από τη δράση δημόσιων φορέων. Το κράτος ενισχύει συστηματικά τη ζήτηση πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών με βασικό στόχο την ανάπτυξη της αγοράς του ελεύθερου χρόνου και την αύξηση της κατανάλωσης. Στο πλαίσιο αυτό εμπλέκεται στην παραγωγή των αγαθών και των υπηρεσιών, στη διανομή τους, καθώς επίσης δημιουργεί υποδομές και κοινωνικό εξοπλισμό 30. Κεντρικές έννοιες εδώ είναι η ανάπτυξη, η τιθάσευση των ανισοτήτων μέσα από τη συνεχή οικονομική μεγέθυνση, η διασφάλιση της ποιότητας των αγαθών και των υπηρεσιών και η κοινωνική ευθύνη για τη διάχυση των ωφελειών που προκύπτουν από τις πολιτιστικές δραστηριότητες στον κοινωνικό ιστό 31. Αυτή την εποχή εξάλλου η επιστημονική κοινότητα επανακαλύπτει το αντικείμενο του ελεύθερου χρόνου και των πολιτισμικών πρακτικών που τον συγκροτούν και αναζωογονείται η συζήτηση για τη δυνατότητα ενός πολιτισμού του ελεύθερου χρόνου. Συγγραφείς όπως ο Dumazedier, o Friedmann, o Bourdieu, o Baudrillard θεμελιώνουν την εγκυρότητα του ελεύθερου χρόνου ως επιστημονικού αντικειμένου αν και οι αμφισβητήσεις (κυρίως από την πλευρά του μαρξισμού) δεν έλειψαν 32. Η κοινωνική έκρηξη του τέλους της δεκαετίας του '60 (που συνέπεσε με μια εξίσου εντυπωσιακή έκρηξη της αγοράς πολιτιστικών αγαθών και δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου) όξυνε τη συζήτηση επαναφέροντας το αίτημα για γενικευμένη μείωση του εργάσιμου χρόνου και εκδημοκρατισμό της κουλτούρας. Η αλματώδης ανάπτυξη και διαφοροποίηση της κουλτούρας των νέων μισθωτών και μορφωμένων μεσαίων στρωμάτων αμφισβήτησε κεντρικά στοιχεία της ηθικής της εργασίας και επέβαλε νέα πρότυπα κατανάλωσης πολιτιστικών αγαθών, ενώ νέα μορφώματα λαϊκής κουλτούρας αναπτύχθηκαν και καθιερώθηκαν. Αυτή την περίοδο διαμορφώνονται και διαχέονται αντιφατικά και συχνά αντιτιθέμενα αιτήματα για την οργάνωση του ελεύθερου χρόνου. Η διαμάχη μεταξύ υψηλής και λαϊκής κουλτούρας που χαρακτήριζε και επικαθόριζε τη συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο οξύνεται καθώς η αγορά μαζικοποιεί την υψηλή κουλτούρα την ίδια στιγμή που βιομηχανοποιεί τις λαϊκές πολιτισμικές πρακτικές. Η κριτική της κατανάλωσης επανέρχεται καθώς το

18 15 οργανωμένο εργατικό κίνημα συνεχίζει να στηρίζει την κεϋνσιανή συναίνεση της πλήρους απασχόλησης και της διευρυνόμενης κατανάλωσης στο πλαίσιο της αύξησης της παραγωγικότητας: η "ηθική της εργασίας-κατανάλωσης" αποτελεί αυτή την εποχή την επίσημη κουλτούρα του οργανωμένου εργατικού κινήματος, ενώ αιτήματα για τον εκδημοκρατισμό του ελεύθερου χρόνου και της κουλτούρας απευθύνονται κυρίως προς τις κρατικές πολιτιστικές πολιτικές. Από την άλλη, η αγορά πολλαπλασιάζει και διαφοροποιεί δραστηριότητες, αγαθά και ταυτότητες στο πλαίσιο του ηδονισμού, της φυγής και της προσωπικής αυτοπραγμάτωσης 33 Από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του '70 σημειώνεται μια ευδιάκριτη αλλαγή στη θεματολογία της συζήτησης για τη δημόσια πολιτιστική πολιτική.. Ο ρόλος του κράτους τίθεται αυτή την εποχή σε αμφισβήτηση με κεντρικά επιχειρήματα την "απελευθέρωση" της κουλτούρας από την περιοριστική, για την αποδοτικότητα και την ποιότητα, διοίκηση του κράτους, την αντιμετώπιση των χρηματοδοτικών προβλημάτων του χώρου του πολιτισμού και του βάρους που αυτά αντιπροσωπεύουν για τον κρατικό προϋπολογισμό και την ανάπτυξη του πολιτισμού μέσω των ανανεωτικών και προσοδοφόρων δυνάμεων της αγοράς 34. Η συζήτηση αυτή παρακολουθεί από κοντά την εξέλιξη της νεοφιλελεύθερης αμφισβήτησης προς την κεϋνσιανή συναίνεση και τη σταδιακή ανάσχεση της πολιτικής του κρατικού παρεμβατισμού 35. Η αυξανόμενη υποκατάσταση της εργασίας από το κεφάλαιο μέσω της αλματώδους ανάπτυξης της τεχνολογίας 36 και οι παγκοσμιοποιητικές αναδιαρθρώσεις των αγορών επαναφέρουν στην επικαιρότητα το ερώτημα του ελεύθερου χρόνου καθώς, μέσω και πάλι της τεχνολογίας, διαγιγνώσκονται νέες δυνατότητες διεύρυνσης του ελεύθερου από την εργασία χρόνου, κάτι που αναδεικνύει για μια ακόμη φορά τα ζητήματα που προκύπτουν από την διαφαινόμενη δυνατότητα απεξάρτησης του ατομικού βίου από την εργασία ως κεντρικής σημασιολογικής συνιστώσας της υποκειμενικότητας. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσονται θεωρήσεις που επιχειρούν να επεξεργαστούν μια τέτοια προοπτική 37 αναδιάταξης της κοινωνικής οργάνωσης σε νέες σημασιολογικές και θεσμικές μήτρες. Ταυτόχρονα αυτή την περίοδο και σ' όλη τη δεκαετία του "80 η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα κινείται σε νέες κατευθύνσεις που διευρύνουν το παλιό διεκδικητικό πλαίσιο του οργανωμένου εργατικού κινήματος. Αναπτύσσεται τώρα ένας αστερισμός κινημάτων που συνδέει, υβριδικά, ένα αρκετά ευρύ και ετερόκλητο συχνά φάσμα αιτημάτων, αντιφάσεων και συγκρούσεων και ταυτόχρονα συσπειρώνει ποικίλλες "μικρο"-συλλογικότητες, και συνδέεται με τα νέα μεσαία στρώματα. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των κινημάτων είναι ο "μετα-υλιστικός τους χαρακτήρας" 38 και η έμφαση που δίνουν σε ζητήματα κουλτούρας, πολιτισμού και

19 16 ελεύθερου χρόνου 39. Τα κινήματα αυτά (κινήματα πολιτών για την ποιότητα ζωής στο αστικό περιβάλλον, οικολογικά, νεοφεμινιστικά κινήματα, νεολαιίστικες υποκουλτούρες, κινήματα καταλήψεων για στεγαστικές και πολιτιστικές χρήσεις) ενεργοποιούνται σε διαφορετικές περιοχές του κοινωνικού, δίνουν έμφαση στην τοπικότητα και τη διασύνδεση της δράσης τους και αναδεικνύουν εκ νέου το αίτημα της δημοκρατικής οργάνωσης του ελεύθερου χρόνου αμφισβητώντας τόσο την αναπτυξιακή στόχευση όσο και το κοινωνικό συμβόλαιο (πλήρης απασχόληση-θεσμικά ελεγχόμενος χρόνος εργασίας-συνεχής διεύρυνση της κατανάλωσης) του κεϋνσιανισμού. Σε αντίθεση με τη νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία, τα κινήματα αυτά διεκδικούν την υποχώρηση της κυριαρχίας της αγοράς από περιοχές της καθημερινότητας αλλά και τη συνολική συγκράτηση των αναπτυξιακών διαδικασιών που εμπορευματοποιούν και εκμεταλλεύονται όλο και ευρύτερες περιοχές του κοινωνικού θέτοντας σε κίνδυνο τόσο την κοινωνική συνοχή όσο και την ίδια τη βιωσιμότητα μεγάλων τμημάτων του πλανήτη 40. Τα κινήματα αυτά αμφισβητούν την κεντρικότητα της εργασίας ως κεντρικής σημασιολογικής μήτρας των σύγχρονων κοινωνιών και διεκδικούν την καθημερινότητα ως πεδίο αυτοπραγμάτωσης και κοινωνικής ενεργοποίησης των υποκειμένων. Η αντίθεσή τους προς την αγορά, αλλά και προς το κράτος, συγκεκριμενοποιείται στην επιλογή του εθελοντισμού ως της θεμελιώδους μορφής του συμπράττειν σε τοπικό επίπεδο. Έτσι, επιχειρούν να αναδιατάξουν και να διαφοροποιήσουν τη διεκδικητική πλατφόρμα του, εγκλωβισμένου στα αδιέξοδα του στασιμοπληθωρισμού, κεϋνσιανισμού του οργανωμένου εργατικού κινήματος. Ταυτόχρονα, ενσωματώνουν παραδοσιακές πρακτικές του εργατικού κινήματος καθώς και ευρείες περιοχές της ιδιαίτερης κουλτούρας του, ασκώντας παράλληλα κριτική στο γενικευμένο καταναλωτισμό της εργατικής τάξης και των μεσαίων στρωμάτων και αναδεικνύοντας μειονοτικές κουλτούρες. Η ακμή των νέων αυτών κοινωνικών κινημάτων συμπίπτει με την αλματώδη επέκταση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και την υποχώρηση της εργατικής αριστεράς κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '80. Στη δεκαετία του '80, η νεοφιλελεύθερη αμφισβήτηση θέτει σαν στόχο της την απελευθέρωση του πεδίου του πολιτισμού από την κρατική παρέμβαση και το άνοιγμά του στην ιδιωτική πρωτοβουλία, μέσα από μια ποικιλία στρατηγικών που περιελάμβαναν την απορρύθμιση του πολιτιστικού τομέα, την ιδιωτικοποίηση ή την εισαγωγή ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων λειτουργία και απόδοσης των δημόσιων πολιτιστικών ιδρυμάτων και φορέων, την εξεύρεση ιδιωτικών πηγών χρηματοδότησης, την αυτονόμηση δημόσιων φορέων από τον έλεγχο του κράτους, την ενίσχυση των πολιτιστικών βιομηχανιών και την ανάπτυξη της αγοραίας διάστασης του πεδίου του

20 17 πολιτισμού 41. Κεντρικές έννοιες τώρα είναι η αποδοτικότητα, η οικονομική ανάπτυξη, η καινοτομία, η μείωση του κράτους και των δαπανών του και η αύξηση της ποιότητας των αγαθών και των υπηρεσιών 42. Η μετατόπιση αυτή της πολιτιστικής πολιτικής γίνεται εμφανής και στη δραστηριότητα των Διεθνών Οργανισμών (UNESCO, Συμβούλιο της Ευρώπης, Ευρωπαϊκή Κοινότητα). Ιδιαίτερα η δράση των δύο πρώτων παρουσιάζει ανάγλυφα τη μετατόπιση από τη λογική του κρατικού παρεμβατισμού στο χώρο του πολιτισμού προς νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις και πρακτικές 43, ενώ η ΕΚ ενεργοποιείται στο πεδίο του πολιτισμού εξαρχής στο πλαίσιο της οικονομικής αποδοτικότητας και της αγοράς. Η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα υπονομεύεται (στη διάρκεια της δεκαετίας του '90) από τις συνέπειες των πλανητικών πολιτικοκοινωνικών αναδιαρθρώσεων: απ' τη μια μεριά, η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου και της κουλτούρας γνωρίζει αλματώδη ανάπτυξη και επέκταση χάρη στη συμβολή της τεχνολογικής επανάστασης της ψηφιακής τεχνολογίας και απ' την άλλη οι δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης διασυνδέουν εντατικά τις διαφορετικές γεωγραφικές τοπικότητες. Οι πλανητικές αυτές διαδικασίες, στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτικοκοινωνικής αστάθειας, του οξυμένου διεθνούς οικονομικού ανταγωνισμού και της ενδημικότητας και διόγκωσης της ανεργίας στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες, υποβαθμίζουν (περίπου στα μέσα της δεκαετίας του '90) το εύρος και το βάθος της συζήτησης για τον ελεύθερο χρόνο. Αναδεικνύονται τώρα άλλα ζητήματα ως πιεστικότερα: η πολιτισμική ταυτότητα, οι παγκοσμιοποιητικές διαδικασίες, ο πολιτισμικός ιμπεριαλισμός, η τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη, η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και η τύχη του κράτους πρόνοιας στο πλαίσιο της παγοσμιοποιημένης αγοράς κάνουν μεγάλο μέρος της έρευνας για τον ελεύθερο χρόνο να επικεντρωθεί στη βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου και στις πολιτιστικές βιομηχανίες. Η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο στρέφεται τώρα προς δύο κατευθύνσεις: α) προς την οικονομική αξιοποίηση των δραστηριοτήτων του (όπως και γενικότερα των πολιτισμικών δραστηριοτήτων) στην επίτευξη της συνεχούς αναπτυξιακής διαδικασίας και β) προς την εστίαση της συζήτησης για την κουλτούρα και τον πολιτισμό στο πλαίσιο της αναδιάρθρωσης των εθνικών ορίων και προσδιορισμών. Η κυριαρχία αυτού του σκληρού οικονομισμού συγκεκριμενοποιείται στις δημόσιες πολιτικές για την πολιτιστική ανάπτυξη, οι οποίες τώρα δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη των πολιτιστικών βιομηχανιών και της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου στο πλαίσιο του εντατικοποιημένου διεθνούς οικονομικού ανταγωνισμού.

21 18 Β) Η Ελληνική Συζήτηση για τον Ελεύθερο Χρόνο και την Κουλτούρα Η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από αποσπασματικότητα στην έρευνα και έλλειψη θεωρητικής επεξεργασίας. Παρότι το αίτημα της "σχόλης" εμφανίζεται ήδη από το 19 ο αιώνα στο διεκδικητικό πλαίσιο του νεοσύστατου ακόμη οργανωμένου ελληνικού εργατικού κινήματος 44, εντούτοις, η συγκρότηση του ελεύθερου χρόνου σε επιστημονικό αντικείμενο καθώς και η επιστημονική του διερεύνηση και εννοιολόγηση θα απασχολήσουν την ελληνική επιστημονική κοινότητα μόνο σποραδικά και περιθωριακά. Οι αιτίες αυτής της παραγνώρισης αφορούν σίγουρα στις ιδιομορφίες του ελληνικού πεδίου των κοινωνικών επιστημών καθώς και στη διασύνδεσή του με τη δημόσια πολιτική: είναι γεγονός ότι οι κοινωνικές επιστήμες στην Ελλάδα δε συμπεριέλαβαν στα ερευνητικά τους προγράμματα τη διάσταση του ελεύθερου χρόνου παρά στη δεκαετία του '70 και κυρίως σ' αυτήν του '80, ενώ το ίδιο ισχύει και για τις δημόσιες πολιτικές. Είναι επίσης γεγονός πως ο ελεύθερος χρόνος αντιμετωπίστηκε κυρίως μέσα από μια προσέγγιση έντονα θεσμική και ρυθμιστική προς δύο κατευθύνσεις: α) προς τους νέους και β) προς το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν οι βασικές προσεγγίσεις και προβληματικές που συγκροτούν την ελληνική συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και την κουλτούρα και θα αποτυπωθεί το προφίλ της συζήτησης. Οι μελέτες που έχουν χρησιμοποιηθεί παραδειγματικά και ενδεικτικά στην κατασκευή αυτού του προφίλ συγκεντρώνονται χρονικά στην τελευταία τριακονταετία και ταξινομούνται στις διαφορετικές προσεγγίσεις και προβληματικές στη βάση των δεδηλωμένων θεωρητικών παραδοχών, στοχεύσεων και χρήσεών τους. Σκοπός αυτής της ταξινόμησης είναι να συμβάλλει στην κριτική ανάγνωση της ελληνικής συζήτησης μέσα από την αξιοποίηση των όρων διεξαγωγής της. Η μεθοδολογική αυτή επιλογή στοχεύει όχι τόσο στην επισήμανση των αδυναμιών και στην ανασκευή των υπαρχόντων προσεγγίσεων και προβληματικών όσο στην ανάδειξη του πεδίου ενεργοποίησης και δραστικότητάς τους μέσα από την κριτική ανάγνωση των όρων που δομούν αυτό το πεδίο. Επιπλέον στοχεύει στην ανασυγκρότηση και συνόψιση του γενικότερου θεωρητικού "κλίματος" εντός του οποίου σχεδιάζονται, οργανώνονται και υλοποιούνται οι δημόσιες πολιτικές για τον ελεύθερο χρόνο. Το γενικό προφίλ της συζήτησης για τον ελεύθερο χρόνο περιλαμβάνει προσεγγίσεις και προβληματικές που μπορούν να τοποθετηθούν σ' ένα θεωρητικό συνεχές με δύο ακραία σημεία τις εργασιοκεντρικές και τις σχοληκεντρικές

22 19 προσεγγίσεις αντίστοιχα. Ο ενδιάμεσος χώρος καλύπτεται από προσεγγίσεις που μπορούν να υπαχθούν στις παρακάτω κατηγορίες: Η Θεσμική Προσέγγιση Η Προσέγγιση των Πολιτισμικών Πρακτικών Διάγραμμα: Η Ελληνική Συζήτηση για τον Ελεύθερο Χρόνο Η ΕΛ Λ ΗΝΙ Κ Η Σ Υ Ζ ΗΤ ΗΣ Η ΓΙ Α Τ Ο Ν ΕΛ ΕΥ Θ ΕΡΟ Χ ΡΟ ΝΟ Η ΕΡΓΑΣΙΟΚΕΝΤ ΡΙΚ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ΘΕΣΜΙΚ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Τ ΩΝ ΠΟΛΙΤ ΙΣΜΙΚΩΝ ΠΡΑΚΤ ΙΚΩΝ Η ΣΧ ΟΛ ΗΚ ΕΝΤ ΡΙΚ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: Ο ΕΛ ΕΥ ΘΕΡΟΣ Χ ΡΟΝΟ Σ ΩΣ ΕΠΙΣΤ ΗΜΟΝΙΚΟ ΑΝΤ ΙΚΕΙΜΕΝΟ Η Μαρξιστική Προβλημ ατική Η Προβλημ ατική του Μεθοδολογικού Ατομ ισ μ ού Η Παιδαγω γική - Δ εοντολογική Προβλημ ατική: Οι Νέοι 1 Κοινω νιολογία και Θεσ μ ική Ρύθμ ισ η: Ο ι Νέοι 2 Η Προβλημ ατική της Οικονομ ίας Η Προβλημ ατική του Νεω τερικού Μετασχημ ατισμ ού της Ελληνικής Κοινω νίας: Η Θεσ μ ική - Λ ειτουργισ τική Προβλημ ατική 1. Η Κ ΟΥ Λ Τ ΟΥ ΡΑ 2. Η Τ ΑΥ Τ ΟΤ ΗΤ Α Η Μαρξιστική - Λ ενινισ τική Εκδοχή Ελεύθερος Χ ρόνις και Ατομ ικότητα Η Νεομ αρξιστική Εκδοχή Ελεύθερος Χ ρόνος κα ι Ποιότητα Ζω ής Α) Η Εργασιοκεντρική Προσέγγιση 45 Χαρακτηρίζεται από περιορισμένη εμπειρική διερεύνηση και κυρίως θεωρητική διαπραγμάτευση του αντικειμένου. Εκδηλώνει έντονη δυσπιστία απέναντι στον ελεύθερο χρόνο ως ιδιαίτερο επιστημονικό αντικείμενο, καθώς αποτελεί διαθλασμένη προσέγγιση από τη θέση της εργασίας που αντιλαμβάνεται τον ελεύθερο χρόνο ως συμπλήρωμα και έκφραση της εργασιακής δραστηριότητας. Κύρια λειτουργία του ελεύθερου χρόνου, σύμφωνα μ' αυτή την προσέγγιση, είναι η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Η εργασιοκεντρική προσέγγιση περιλαμβάνει δύο κυρίως προβληματικές: α) τη Μαρξιστική Προβληματική και β) την Προβληματική του Μεθοδολογικού Ατομικισμού

23 i) Η Μαρξιστική Προβληματική Χαρακτηρίζεται από έλλειψη εμπειρικών διερευνήσεων και οικονομιστική (παραγωγιστική ή καταναλωτική) εμμονή. Καθώς η εργασία αποτελεί την κεντρική αναλυτική κατηγορία αυτής της προσέγγισης, η μαρξιστική προβληματική διατηρεί μια αμφιθυμική σχέση με τον ελεύθερο χρόνο: απ' τη μια είναι επιφυλακτική στο να αναγνωρίσει τη σχετική αυτονομία του από την εργασία, ενώ απ' την άλλη τον εντάσσει στο σκληρό πυρήνα του κοινωνικού σχεδίου που διαμορφώνει. Παράλληλα αναγνωρίζει την ανάγκη υπεράσπισης της ιδιαίτερης κουλτούρας της εργατικής τάξης επεκτείνοντας, έτσι, την ταξική πάλη και σ' αυτό το στοιχείο του κοινωνικού εποικοδομήματος. Στη Μαρξιστική-λενινιστική της εκδοχή, η προβληματική αυτή εκκινείται από την πεποίθηση πως ο σφετερισμός του κοινωνικού χρόνου που συντελείται κατά τη διαδικασία παραγωγής και ιδιοποίησης της υπεραξίας αφορά τελικά στον ίδιο τον πολιτισμό, καθώς ανάγεται σε ιδιοποίηση της πνευματικής και φυσικής ζωής του εργάτη. Η μείωση του εργάσιμου χρόνου (και η συνεπαγόμενη αύξηση του ελεύθερου) μπορεί, έτσι, να αποτελέσει αίτημα στην κατεύθυνση χειραφέτησης της εργατικής τάξης. Το περιεχόμενο του ελεύθερου χρόνου αποτελεί πεδίο ταξικής πάλης στο βαθμό που εκτός εργασίας ολοκληρώνονται όλες οι συνιστώσες του τρόπου ζωής των ανταγωνιστικών τάξεων. Στο βαθμό που ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί πεδίο ταξικής πάλης είναι και μια "επικίνδυνη χρονικότητα", καθώς χρησιμοποιείται από την αστική τάξη σαν μέσο εκβιασμού, χειραγώγησης και τελικά αλλοτρίωσης και ένταξης της εργατικής τάξης στο αστικό κοινωνικό σύστημα. Γι' αυτό η οργανωμένη πρωτοπορία έχει υποχρέωση να υπερασπίζεται τα εργατικά πολιτισμικά στοιχεία και να διαφωτίζει την εργατική τάξη για την ιδεολογική επίθεση που της εξαπολύεται κατά τον ελεύθερο χρόνο. Στη Νεομαρξιστική της εκδοχή καταγγέλλει ως ιδεολογική τη διάκριση εργασίαςελεύθερου χρόνου και υποστηρίζεται ότι ο ελεύθερος χρόνος κυριαρχείται από την κατανάλωση και τη μαζική κουλτούρα. Στην κατεύθυνση αυτή επιχειρείται η εκτίμηση της επίδρασης της μαζικής καταναλωτικής κουλτούρας στην αναπαραγωγή των ανισωτικών κοινωνικών δομών και συνεχίζεται η συζήτηση για την αλλοτρίωση με στόχο τη διερεύνηση των ιδεολογικών μηχανισμών και της συμβολικής κυριαρχίας. Δίνει έμφαση σ' αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ομογενοποιητική αποτελεσματικότητα της μαζικής καταναλωτικής κοινωνίας και συνήθως συμπεραίνει την άμβλυνση των ταξικών διαχωριστικών γραμμών μέσα στη διαφοροποίηση των αγοραίων ταυτοτήτων. Καθώς η απαίτηση για συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση, (δηλ. για συμμόρφωση στις κυμαινόμενες καταναλωτικές αξίες) και όχι η επιβίωση, γίνεται η 20

24 21 σύγχρονη κοινωνική μέθοδος εκβίασης της εργασίας, η κοινωνική ταυτότητα δομείται στη βάση των καταναλωτικών πρακτικών που συνιστούν μια απειρία μικροδιαφοροποιημένων επιπέδων που ενοποιούν το κοινωνικό εξαφανίζοντας τις τομές και αντιφάσεις του και ομογενοποιώντας τα υποκείμενα υπό την κατηγορία του καταναλωτή. Ο ελεύθερος χρόνος (υπό την κυριαρχία του μαζικού καταναλωτικού μοντέλου) συνιστά όρο της ενσωμάτωσης της εργατικής τάξης στο αστικό σύστημα εκμετάλλευσης. ii) Η Προβληματική του Μεθοδολογικού Ατομισμού Χαρακτηρίζεται κι αυτή από έλλειψη συστηματικών επεξεργασιών και εμπειρικών διερευνήσεων. Είναι μια αξιολογική-δεοντολογική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία η εργασία είναι ο κύριος τομέας πράξης και αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου, το κατεξοχήν πεδίο καταξίωσης της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο ελεύθερος χρόνος συνακόλουθα αποτελεί συνάρτηση της φύσης και του χαρακτήρα της απασχόλησης που καλύπτει τον δεσμευμένο (εργασιακό) χρόνο. Η διχοτόμηση εργασίας ελεύθερου χρόνου αντιστοιχεί σε μια ψυχολογική διχοτόμηση του υποκειμένου ανάμεσα στην εργασία που εισπράττεται απαξιωτικά και στον ελεύθερο χρόνο που λειτουργεί σαν πεδίο ψυχοπνευματικής εκτόνωσης. Η συζήτηση για τη σχόλη πρέπει να ξεκινά από τη διερεύνηση της εργασιακής διαδικασίας, εντός ενός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής, στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Στις κοινωνικές συνθήκες του ύστερου καπιταλισμού η αργία (η σχόλη γενικότερα) ορίζεται στη βάση της εργασίας, παρόλ' αυτά, έχει και μια υποκειμενική (υπαρξιακή) διάσταση, που αφορά στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και την αυτοπραγμάτωση. Η προβληματική αυτή διαφοροποιείται σε δύο βασικές εκδοχές: 1) Η πρώτη εκδοχή επικεντρώνεται στην ανάδειξη των πιέσεων που ασκούνται από τη λογική της καπιταλιστικής παραγωγής και την ανισομερή κατανομή του πλούτου στον ελεύθερο χρόνο με αποτέλεσμα να τον περιορίζουν τόσο αναφορικά με τη διαθέσιμη ποσότητά του όσο και σε συνάρτηση με τις διαθέσιμες δραστηριότητες.. Ο περιορισμός του ελεύθερου χρόνου αντιστοιχεί σε μια υποχώρηση των ιδεωδών της ατομικής ελευθερίας καθώς και συνολικά του διαφωτιστικού προγράμματος της ατομικότητας. Στο πλαίσιο αυτό διατυπώνεται αίτημα για αύξηση του ελεύθερου χρόνου και για "εξανθρωπισμό" της εργασίας. 2) Στη δεύτερη εκδοχή της η προβληματική αυτή συνδέει τον ελεύθερο χρόνο και την ποιότητα ζωής αναγνωρίζοντάς τον ως ένα από τις ουσιαστικές της διαστάσεις. Διαπιστώνει ότι η κυριαρχούσα κουλτούρα του καταναλωτισμού ασκεί σημαντικές πιέσεις στον ελεύθερο χρόνο εξαρτώντας την ποιότητα ζωής από αγοραίες σχέσεις και

25 22 αναγκαιότητες και υποβαθμίζοντας τις δημιουργικές, αναστοχαστικές και συμμετοχικές δυνατότητες και ευκαιρίες που περιλαμβάνονται στο φάσμα των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου. Εξαφανίζεται, έτσι, κάθε περιοχή γνήσιας ανάπτυξης και έκφρασης της ανθρώπινης δημιουργικότητας, ενώ τα αξιακά συστήματα συγχέοντα μέσα στον πληθωρισμό των καταναλωτικών αξιών. Η κυριαρχία της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου μετατρέπει τον άνθρωπο σε παθητικό δέκτη απολαύσεων, ενώ ο ελεύθερος χρόνος υποβαθμίζεται σε πεδίο ψυχοπνευματικής εκτόνωσης. Απάντηση στις αλλοτριωτικές συνέπειες της εμπορευματοποίησης του ελεύθερου χρόνου μπορεί να προσφέρει μόνο η παιδεία, η οποία αναμένεται να εκπαιδεύσει τους ανθρώπους στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου με ποιοτικές επιλογές ανώτερης τάξης. Β) Η Θεσμική Προσέγγιση 46 Η θεσμική προσέγγιση χαρακτηρίζεται από ερευνητική τεκμηρίωση, κανονιστικό λόγο και έλλειψη θεωρητικής επεξεργασίας. Ο ελεύθερος χρόνος αντιμετωπίζεται μέσα από την οπτική της δημόσιας ρύθμισης των πρακτικών και των δραστηριοτήτων που τον συγκροτούν, καθώς αποτελεί πιθανή πηγή κινδύνων για την κοινωνικοποίηση και ενσωμάτωση των νέων. Η παιδαγωγική-δεοντολογική προβληματική κυριαρχεί εδώ και συνυπάρχει με μια, εφαρμοσμένη στην κρατική πολιτική, κοινωνιολογία. Βασικός στόχος είναι η προστασία των νέων και η ορθή προετοιμασία τους για την ένταξη στην πλήρη κοινωνική ζωή. Ο ελεύθερος χρόνος προσεγγίζεται κυρίαρχα μέσα από τη λογική της επωφελούς αξιοποίησής του. Σ' αυτή την κατεύθυνση ενεργοποιείται η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου σύμφωνα με την οποία ο ελεύθερος χρόνος των νέων αποτελεί σπουδαίο και πολύτιμο κεφάλαιο, το οποίο πρέπει να αξιοποιείται αποδοτικά και ωφέλιμα μέσω της μελέτης, της πνευματικής εργασίας και του παραγωγικού έργου. Αναπτύσσονται προβληματισμοί για την υποβάθμιση της εργασίας ως αξίας των νέων καθώς και για τα νέα πρότυπα και τις νέες αξίες που εισάγονται στην ελληνική κοινωνία και τα οποία διαχέονται μέσω των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου. Ιδιαίτερος προβληματισμός αφορά στις επιδράσεις των ΜΜΕ στην κουλτούρα και την εθνική ταυτότητα κυρίως των νέων. Η κεντρική λογική που διέπει τη διαπραγμάτευση του ελεύθερου χρόνου από αυτή την προσέγγιση συγκροτείται από τις έννοιες: προστασία, έλεγχος, καθοδήγηση, ανάπτυξη, ενσωμάτωση. i) Παιδαγωγική-Δεοντολογική Προβληματική: Οι Νέοι 1 Η προβληματική αυτή επεξεργάζεται μιαν ανησυχία, αυτή για τις επιπτώσεις της μαζικής, καταναλωτικής και άνισης κοινωνίας στον ψυχισμό και τη συμπεριφορά των νέων. Αναπτύσσεται προβληματισμός για τη σημασία της αξιακής μεταστροφής των νέων από τις εργασιακές δραστηριότητες σ' αυτές του ελεύθερου χρόνου και ασκείται

26 23 κριτική στην καταναλωτική υλιστική κοινωνία ως άνιση, σε ηθική κρίση και παραγωγό περιττών (ψευδών) αναγκών. Η πολιτεία έχει υποχρέωση να λάβει αποτελεσματικά μέτρα για την επωφελή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των νέων: α) αναμόρφωση των ΜΜΕ, β) οργάνωση Ιδρυμάτων Ελεύθερου Χρόνου, όπου ο νέος θα μελετά, θα ακούει μουσική, θα αξιοποιεί δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο του, θα αθλείται, θα ψυχαγωγείται και θα επιτυγχάνει την ψυχική του τελείωση. ii) Κοινωνιολογία και Θεσμική Ρύθμιση: Οι Νέοι 2 Η προβληματική αυτή αντιμετωπίζει τον ελεύθερο χρόνο των νέων ως πρόβλημα που χρήζει θεσμικής παρέμβασης και ρύθμισης. Παράγει εμπειρικές διερευνήσεις που στοχεύουν στην ανάδειξη των πρακτικών των νέων, ώστε να εκτιμηθεί η αναγκαιότητα, το είδος και το περιεχόμενο της θεσμικής παρέμβασης. Παρότι δε διαθέτει θεωρητικές επεξεργασίες για τον ελεύθερο χρόνο και τις δραστηριότητες και πρακτικές που τον συγκροτούν ενεργοποιεί προϋπάρχουσες άρρητες κατηγοριοποιήσεις των δραστηριοτήτων αυτών σε ωφέλιμες και επιβλαβείς, ανώτερες και κατώτερες, υγιείς και παθολογικές. Η εμπειρική διερεύνηση, έτσι, επιδιώκει να τεκμηριώσει και να υποστηρίξει τη θεσμική δράση. Η κυρίαρχα λειτουργιστική και κοινωνικοποιητική της οπτική συνδέεται με την ενεργοποίηση της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου και της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Εφιστάται η προσοχή στους κινδύνους που περιβάλλουν τη διασκέδαση των νέων και επισημαίνονται οι κίνδυνοι που περικλείει η μαζική καταναλωτική κοινωνία. Διαπιστώνεται, τέλος, ανάγκη χάραξης ολοκληρωμένης και προγραμματισμένης πολιτικής για να βελτιωθεί το περιβάλλον στο οποίο ζουν οι νέοι καθώς και η παροχή των κατάλληλων κινήτρων στους νέους για να αξιοποιήσουν ωφέλιμα τον ελεύθερο χρόνο τους με στόχο να αποκομίσουν τα κατάλληλα εφόδια για να συμβάλλουν στην ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό της χώρας. iii) Η Προβληματική της Οικονομίας Εδώ οι πολιτιστικές, ψυχαγωγικές και τουριστικές δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου (κυρίως: αναψυχή, τουρισμός, αθλητισμός, τέχνες, πολιτιστική κληρονομιά) αντιμετωπίζονται ως πεδία οικονομικής δραστηριοποίησης του κράτους και των ιδιωτών. Έμφαση δίνεται στις νέες αγορές των υπηρεσιών, τις ιδιαιτερότητές τους και τη σύνδεσή τους με την οικονομική ανάπτυξη, ενώ αξιολογούνται και αποτιμώνται οι κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες της λειτουργίας τέτοιων αγορών και της τριτογενοποίησης της ελληνικής οικονομίας. Ο ελεύθερος χρόνος και οι δραστηριότητές του αντιμετωπίζονται κυρίαρχα υπό το πρίσμα των τουριστικών και πολιτιστικών βιομηχανιών και της συμβολής τους στην οικονομική μεγέθυνση και τη

27 24 δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Διερευνώνται επίσης οι συνιστώσες της δημόσιας πολιτικής που αφορά στην οικονομική διάσταση της κουλτούρας, της πολιτιστικής κληρονομιάς και του ελεύθερου χρόνου και δίνεται έμφαση στην αναγκαιότητα και τους όρους της κρατικής οικονομικής δραστηριοποίησης και θεσμικής ρύθμισης του τομέα αυτού. Από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και εξής αυξάνονται οι τοποθετήσεις που διεκδικούν τη φιλελευθεροποίηση των αγορών του ελεύθερου χρόνου και της κουλτούρας και τον περιορισμό της κρατικής δραστηριότητας σ' αυτόν. Οι τοποθετήσεις αυτές συνδέουν τη φιλελευθεροποίηση αυτών των αγορών με την οικονομική μεγέθυνση, την κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη και τη βελτίωση της ποιότητας των παρεχομένων προϊόντων και υπηρεσιών και συμπεραίνουν την αναγκαιότητα της υποχώρησης του κράτους από την παροχή προϊόντων και υπηρεσιών και την επικέντρωσή του στη δημιουργία υποδομών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη συμβολή του θεσμού της ιδιωτικής χορηγίας, ως εναλλακτικής, προς την κρατική, χρηματοδότησης πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Γ) Η Προσέγγιση των Πολιτισμικών Πρακτικών 47 Επικεντρώνεται στη διερεύνηση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου μέσα από 2 κυρίως προβληματικές: α) την προβληματική του νεωτερικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας και β) τη θεσμική-λειτουργιστική προβληματική. i) Η Προβληματική του Νεωτερικού Μετασχηματισμού της Ελληνικής Κοινωνίας: 1. Η Κουλτούρα Οι μετασχηματισμοί των δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου καθώς και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων χρησιμοποιούνται ως δείκτες της μετάβασης από παραδοσιακές μορφές οργάνωσης και από παραδοσιακά αντιληπτικά και ερμηνευτικά του κόσμου σχήματα σε νεωτερικά πρότυπα. Δίδεται έμφαση στις επιδράσεις της πολιτισμικής βιομηχανίας, στις διαδικασίες εμπορευματοποίησης της καθημερινότητας, στις επιδράσεις των ΜΜΕ στην ελληνική κουλτούρα και τίθεται το ερώτημα του μετασχηματισμού των ταυτοτήτων. Διενεργούνται ποσοτικές και ποιοτικές έρευνες στάσεων και πρακτικών και διαπιστώνεται τάση ομογενοποίησης των αντιληπτικών σχημάτων και των πρακτικών σ' όλο το φάσμα του κοινωνικού. Οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου αντιμετωπίζονται ως περιοχές παραγωγής και ενεργοποίησης κοινωνικών στρατηγικών και νοήματος.

28 25 2. Η Ταυτότητα Η εμπειρική διερεύνηση των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου ως πολιτισμικών πρακτικών στοχεύει στην επεξεργασία ερωτημάτων που αφορούν στις ταυτότητες (κυρίως την ηλικιακή και την έμφυλη ταυτότητα). Τα ερωτήματα που τίθενται επιχειρούν να συνδέσουν τα ζητήματα των πρακτικών της καθημερινής ζωής με αυτά των αξιακών μετασχηματισμών της ελληνικής κοινωνίας. Οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου αντιμετωπίζονται έτσι ως "εκφραστικές πρακτικές" που συγκεκριμενοποιούν τη δραστικότητα αξιακών συστημάτων και αναδεικνύουν ευρύτερους μετασχηματισμούς και μετατοπίσεις, αλλά και εμμένειες στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα. ii) Η Θεσμική-Λειτουργιστική Προβληματική Η κοινωνική επιστήμη εδώ επιχειρεί να λειτουργήσει ως καθοδηγητικός μίτος της κρατικής παρέμβασης στο επίπεδο της κουλτούρας με στόχο την ενίσχυση των κοινωνικών και εθνικών δεσμών, τη διάχυση της υψηλής κουλτούρας, τη διαφύλαξη της παράδοσης, και την περιφερειακή ανάπτυξη. Η έμφαση στη θεσμική διάσταση των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου οδηγεί στο να τίθενται κυρίως ζητήματα ανάπτυξης και ελέγχου. Επίσης έμφαση δίνεται και στις κοινωνικοποιητικές, αφομοιωτικές και ενοποιητικές δραστικότητες ορισμένων δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου. Η κρατική ενίσχυση τέτοιων δραστηριοτήτων αντιμετωπίζεται ως συμβολή στην αντιμετώπιση των αποδιαρθρωτικών συνεπειών της εισβολής νέων πολιτισμικών προτύπων στην ελληνική κοινωνία, ενώ ως στόχος τίθεται η ενίσχυση και διάδοση των παραδοσιακών ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων και πρακτικών και η ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου του λαού. Δ) Ο Ελεύθερος Χρόνος ως Επιστημονικό Αντικείμενο (Η Κοινωνιολογία του Ελεύθερου Χρόνου) 48 Η προσέγγιση αυτή έχει αναδυθεί μόλις τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια και παραμένει υποεκπροσωπούμενη, παρόλ' αυτά έχει θέσει ρητά το αίτημα νομιμοποίησης του ελεύθερου χρόνου ως επιστημονικού αντικειμένου. Ο ελεύθερος χρόνος αντιμετωπίζεται ως σχετικά αυτόνομη σφαίρα πολιτισμικών πρακτικών διασυνδεόμενη με τις οικονομικές και πολιτικές πρακτικές στο πλαίσιο ενός κοινωνικού σχηματισμού. Τα ερωτήματα που τίθενται αφορούν στην εξέλιξη των εξατομικευτικών διαδικασιών στην ελληνική κοινωνία, αλλά και στους μετασχηματισμούς των αξιακών συστημάτων,

29 26 των ταυτοτήτων και των συλλογικοτήτων στο φως των αναδιαρθρώσεων της όψιμης νεωτερικότητας (late modernity). Ο ελεύθερος χρόνος και η κουλτούρα αποτελούν εδώ αλληλοδιαπλεκόμενες περιοχές της πολιτισμικής σφαίρας στο πλαίσιο των οποίων τα υποκείμενα εξοικειώνονται, επαναδιαπραγματεύονται, ιδιοποιούνται, επερμηνεύουν, μετασχηματίζουν και αναπαράγουν τόσο τους μικρόκοσμους της καθημερινότητας όσο και ευρέα συλλογικά αξιακά συστήματα και τρόπους δράσης. Η ελληνική συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο κατέχει μια περιφερειακή θέση στη γνωστική γεωγραφία των κοινωνικών επιστημών στην Ελλάδα. Κυριαρχείται από προσεγγίσεις και προβληματικές που αντιμετωπίζουν διαθλασμένα το αντικείμενο αυτό είτε από τη σκοπιά της εργασίας είτε από τη σκοπιά της θεσμικής ρύθμισης. Οι θεωρητικές επεξεργασίες είναι περιορισμένες ενώ οι υπάρχουσες εμπειρικές διερευνήσεις στην πλειοψηφία τους μένουν σ' ένα συνοπτικό περιγραφικό επίπεδο και ενεργοποιούν άρρητα και ανεπεξέργαστα σχήματα σκέψης, ιεραρχήσεις και αξιολογήσεις. Η θεσμική προσέγγιση επιβάλλει στη συζήτηση μια ισχυρή τάση να προσεγγίζεται ο ελεύθερος χρόνος μέσα από τη λογική της επικινδυνότητας αναφορικά με την κοινωνικοποίηση των νέων, την ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα και τα αξιακά συστήματα της ελληνικής κοινωνίας, ενώ ρητοί της στόχοι είναι α) να ενισχύσει τη λειτουργικότητα των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου στις κατευθύνσεις που προδιαγράφονται από την προσέγγιση της οικονομίας με απώτερο σκοπό να συμβάλλει στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας και β) να υπερασπίσει την ελληνική πολιτισμική ιδιαιτερότητα απέναντι στις ξένες επιδράσεις και τον καταναλωτισμό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση των πολιτισμικών πρακτικών, η οποία κινείται ανάμεσα στους πόλους Ταυτότητα-Κουλτούρα επιδιώκοντας να διαγνώσει μετασχηματισμούς της ελληνικής ταυτότητας στον άξονα Παραδοσιακότητα- Εκσυγχρονισμός της ελληνικής κοινωνίας. Η μελέτη των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου παρέχει σ' αυτή την προσέγγιση ένα εμπειρικό αντικείμενο στο οποίο μπορούν να δοκιμαστούν υποθέσεις που αφορούν στο μετασχηματισμό πρακτικών αλλά και σχημάτων σκέψης και αντίληψης. Παρόλη όμως τη σύνδεση ελεύθερου χρόνου, ταυτότητας και κουλτούρας που, σ' ένα βαθμό μόνο, σχηματοποιήθηκε, το κέντρο βάρους της συζήτησης για την κουλτούρα συγκεντρώθηκε, κατά την τελευταία 20ετία, μέσα σε μια έντονα πολιτική διαμάχη στην οποία ενεργοποιήθηκαν θεωρίες για την ελληνικότητα, τη λαϊκότητα, την παράδοση και τον εκσυγχρονισμό.

30 27 Η διαμάχη για το λαϊκισμό διατηρεί συνδέσεις αλληλοτροφοδότησης με την προσέγγιση των πολιτισμικών πρακτικών και ιδιαίτερα με την προβληματική του νεωτερικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας, ενώ παράλληλα αντανακλάται στη θεσμική προσέγγιση μέσα από την ανησυχία για την εισβολή ξένων πολιτισμικών προτύπων και την επέκταση του καταναλωτισμού, αλλά και στην ίδια την Οικονομική Προβληματική που εισάγει ως κριτήριο για την παρέμβαση του κράτους στο χώρο του πολιτισμού και των τεχνών τη συστηματική υπαγωγή του πολιτισμού στους σχεδιασμούς για την οικονομική μεγέθυνση και ανάπτυξη. Η διαμάχη αυτή, παρόλες τις διασυνδέσεις της με τη συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο, δεν ενσωματώθηκε ποτέ ρητά σ' αυτή. Εντούτοις, είχε σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση του διανοητικού κλίματος εντός του οποίου εξελίχθηκε η πολιτιστική πολιτική, ενώ παράλληλα σηματοδοτεί μια σημαντική καμπή για τη συζήτηση πάνω στη σχέση κουλτούρας και πολιτικής. Στη συζήτηση για το λαϊκισμό η κουλτούρα και οι πολιτισμικές πρακτικές συναρτώνται με πολιτικούς ανταγωνισμούς και στρατηγικές στον άξονα Αριστερά-Δεξιά και αφορούν στην επιβολή και νομιμοποίηση ιεραρχήσεων και αξιολογήσεων στο πλαίσιο της συγκρότησης του πυρήνα μια επίσημης πολιτικής και κρατικής κουλτούρας, καθώς και μιας σχέσης με την κουλτούρα και την πολιτική συνολικότερα. Η διαμάχη γύρω από το λαϊκισμό εντοπίζεται στη δεκαετία του 80, αν και η έννοια του λαϊκισμού είναι σήμερα παγιωμένη και διασταλτικά χρησιμοποιούμενη από το δημόσιο λόγο. Ο λαϊκισμός, κατά τους μελετητές του, αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο εντοπισμένο κυρίαρχα στο επίπεδο της πολιτικής πρακτικής: είναι είτε α) πολιτική ιδεολογία εξουσίας που μυστικοποιεί την έννοια του λαού ταυτίζοντάς την με μιαν επιλεκτική, αποσπασματική και αυθαίρετη επανερμήνευση και ανακατασκευή της ιστορικής του εξέλιξης, όπως και με την επιβολή μιας υπεριστορικής (και τελικά υπερκοινωνικής) "ουσίας του λαού" με στόχο να επιβάλλει μια ορισμένη πολιτική πλατφόρμα που ενσωματώνει λαϊκά αιτήματα και διεκδικήσεις διαθλασμένα από το φακό του μικροαστισμού 49, είτε β) "ειδική μορφή πολιτικού λόγου και πολιτικής πρακτικής που προκύπτει σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους μέσα από την προσπάθεια συγκεκριμένων κάθε φορά δυνάμεων να αρθρώσουν έναν ηγεμονικό λόγο και να αντιπαρατεθούν στο συγκρότημα εξουσίας" 50. Αποτελεί, μ' άλλα λόγια μια ιδιότυπη γέφυρα μεταξύ του πολιτικού πεδίου και της κοινωνίας, μια σύνδεση μ' άλλα λόγια ανάμεσα στη μικροαστική πολιτική στόχευση και στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα 51, είτε γ) ένας νέος τρόπος ένταξης των λαϊκών στρωμάτων στις πολιτικές διαδικασίες που αναδεικνύει νέες πολιτικές ελίτ, οι οποίες στον ανταγωνισμό τους προς τον κοινοβουλευτικό ολιγαρχισμό ενσωματώνουν λαϊκά αιτήματα και πολιτικές με

31 28 στόχο να υποχρεώσουν το πολιτικό πεδίο σε διεύρυνση και συμπερίληψη των επιλογών και των συμφερόντων τους. Στο πλαίσιο αυτό ο λαϊκισμός αποτελεί μια εναλλακτική, προς τα παραδοσιακά και ολιγαρχικά δίκτυα πατρωνείας-πελατείας, στρατηγική ενσωμάτωσης και πολιτικής ένταξης των κατώτερων τάξεων 52 σε κοινωνικούς σχηματισμούς από τους οποίους απουσιάζει "η δυτικού τύπου κυριαρχία, αυτόνομων οργανώσεων με ισχυρό θεσμικό υπόβαθρο και ικανότητες οριζόντιας ενσωμάτωσης" 53, είτε δ) ως σχέση ενσωμάτωσης στην κρατική πολιτική επιμέρους κοινωνικών συμφερόντων και διεκδικήσεων, τα οποία, καθώς δεν εκφράζουν παρά τη σχετική ανταγωνιστική θέση τμημάτων των μεσαίων στρωμάτων μέσα σε μια θολή ταξικά κοινωνική δομή, υποκαθιστούν την ταξική αντιπαράθεση και σύγκρουση με την ανταγωνιστική συσσώρευση κεκτημένων και την αδιαμεσολάβητη σχέση των επαγγελματιών της πολιτικής με το λαό 54. Σ' αυτό το πλαίσιο "ο λαϊκισμός μεταθέτει το πρόβλημα [των ταξικών ανισοτήτων και αντιπαραθέσεων] από το ιδεολογικό σ' ένα επίπεδο όπου κανείς δε διεκδικεί τη μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων. Απλώς όλοι διεκδικούν στο ατομικό και στο κλαδικό επίπεδο άμεση κρατική αρωγή και προστασία." 55, είτε τέλος ε) ως η "κύρια μορφή ιδεολογίας της αστικής τάξης και γλώσσα που αυτή επικοινωνεί με τις λαϊκές μάζες" 56. Καθώς η αστική τάξη στην Ελλάδα δεν κατάφερε να αναπτύξει μια εθνική πολιτιστική ταυτότητα, η οποία θα της επέτρεπε να ηγεμονεύσει ιδεολογικά στις λαϊκές μάζες, ανέπτυξε αντ' αυτής έναν πολιτικό λόγο που υποστασιοποιεί την επιλεκτική επανερμήνευση των λαϊκών διεκδικήσεων και συμφερόντων στην κατεύθυνση της ενσωμάτωσής τους στον κυρίαρχο σχηματισμό εξουσίας 57. Αν και η συζήτηση για το λαϊκισμό ξεκινά από τους κόλπους της Αριστεράς και εκφράστηκε αρχικά ως κριτική στην επιλεκτικότητα, τη στατικότητα και το δογματισμό με τα οποία η Αριστερά επανερμήνευσε τις κατηγορίες της λαϊκότητας και της ελληνικότητας 58, εντούτοις γρήγορα προσέλαβε διαστάσεις ερμηνευτικού μοντέλου των μετασχηματισμών του πολιτικού πεδίου και των πολιτικών πρακτικών και λόγων, ενώ η χρήση της έννοιας γενικεύτηκε σε όλους τους πολιτικούς χώρους και διευρύνθηκε ώστε να (ξανα)συμπεριλάβει πολιτισμικές και αισθητικές αναφορές. Στην πολιτική της διάσταση η έννοια του λαϊκισμού μπορεί να συνοψισθεί ως μεταπολιτευτική μετεξέλιξη του ερμηνευτικού σχήματος της πολιτικής πελατείαςπατρωνίας αναφορικά με τη δόμηση των πολιτικών δεσμών και σχέσεων 59 και μάλιστα επάνω στον άξονα Παράδοση-Εκσυγχρονισμός. Όπως παρατηρεί ο Γεωργούλας, τόσο η έννοια της πατρωνίας-πελατείας όσο και αυτή του λαϊκισμού ενεργοποιούνται για να περιγράψουν αποκλείσεις, από το δυτικοευρωπαϊκό μοντέλο, στη δόμηση της σχέσης κοινωνίας-πολιτικού συστήματος. Οι αποκλείσεις αυτές προσλαμβάνονται είτε ως

32 29 "παραδοσιακές επιβιώσεις" στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, είτε ως έλλειμμα του κοινωνικού συστήματος προερχόμενο από την ασυμβατότητα μιας συγκεντρωτικής και αυταρχικής κεντρικής εξουσίας και μιας αδύναμης κοινωνίας των πολιτών 60. Σε κάθε περίπτωση πάντως αντιπαρατίθενται προς το δεοντολογικά ενεργοποιούμενο δυτικό μοντέλο καθώς και προς τις διαδικασίες μεταφύτευσής του στον ελληνικό κοινωνικό μετασχηματισμό. Έτσι, ο λαϊκισμός αποτελεί τον αντίποδα αλλά και τον αντίπαλο του εκσυγχρονισμού, καθώς ταυτίζεται με την αδιαμεσολάβητη σχέση του πολιτικού ηγέτη με τα λαϊκά στρώματα, τον κρατικό παρεμβατισμό και τις σχέσεις ευνοιοκρατίας στην πρόσβαση στα ελεγχόμενα και διανεμόμενα από το κράτος προνόμια 61. Η αδυναμία, απ' τη μια μεριά, να παρασταθεί το κράτος στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό στη βάση των νεωτερικών θεωριών είτε της γραφειοκρατικής αξιοκρατίας και ουδετερότητας είτε των ταξικών ανταγωνισμών, αλλά και η ευρύτερη σύγκρουση γύρω από την πολιτική ηγεμονία στο μετεμφυλιακό ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, εξέθρεψαν και επέβαλαν την έννοια του λαϊκισμού ως πολιτικής κατηγορίας που συμπυκνώνει και ερμηνεύει τη μορφή και το περιεχόμενο της ενσωμάτωσης των κυριαρχούμενων στρωμάτων (και των αποκλεισμένων από το μετεμφυλιακό κράτος πολιτικών τους εκπροσώπων) στο μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα και την αναπτυξιακή διαδικασία 62. Η πολιτική κατηγορία του λαϊκισμού, κατά τα μέσα της δεκαετίας του '80, διευρύνθηκε και ερμηνεύθηκε με τον πιο διασταλτικό τρόπο, ενώ ταυτόχρονα υπέστη όσμωση με τις (επεκτεινόμενες εκείνη την εποχή) νεοφιλελεύθερες ιδέες 63, με αποτέλεσμα απ' τη μια να παγιωθεί στην ελληνική κοινωνία η αντίθεση λαϊκισμούεκσυγχρονισμού ως κεντρικού προσανατολιστικού ερωτήματος και αιτήματος και από την άλλη να ανανεωθεί ιδεολογικά το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα μέσα από την αντιπαράθεση με την πολιτισμική διάσταση του λαϊκισμού που αξιοποιείται αυτή την εποχή από νεοφιλελεύθερους διανοούμενους. Ο λαϊκισμός τώρα δέχεται συνολική επίθεση και από τις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος, σε πολλαπλά επίπεδα και με τάση γενίκευσης και στο εσωτερικό των πολιτικών κομμάτων, καθώς η σύγκρουση λαϊκισμού-εκσυγχρονισμού αναδεικνύεται σε κεντρικό ιδεολογικό διακύβευμα, η έκβαση του οποίου θα είχε σημαντικές επιδράσεις τόσο στο πολιτικό πεδίο όσο και συνολικότερα στην κοινωνία 64. Στο πλαίσιο αυτό η πολιτισμική διάσταση του λαϊκισμού εγκαλείται για γραφειοκρατισμό, αυταρχισμό, παρελθοντολογική και ξεπερασμένη πολιτισμική φυσιογνωμία, στατικότητα, μονομέρεια, ολοκληρωτικές τάσεις, εκχυδαϊσμό και υποβάθμιση της τέχνης μέσω της κομματικοποίησης και της εξάρτησής της από τον κρατικό παρεμβατισμό, ενώ ταυτόχρονα εισάγονται νέες αξιολογήσεις και πολιτισμικές ιεραρχήσεις μέσα από την εξύμνηση της ατομικότητας και της ατομικής

33 30 δημιουργικότητας, την επιτυχία, τον προσανατολισμό προς το μέλλον και την πρόοδο, την ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη διεύρυνση της ελευθερίας επιλογής, την καινοτομία και τον αισθητικό πλουραλισμό 65. Σ' αυτή την επίθεση δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στα πρότυπα ελληνικότητας και λαϊκότητας που ο "πολιτισμικός λαϊκισμός" 66 εξέθρεψε και επέβαλε. Απέναντι σ' αυτά τα πρότυπα είχαν εναντιωθεί ήδη ορισμένοι διανοούμενοι της αριστεράς 67, όταν απέδωσαν το λαϊκιστικό φαινόμενο καταρχήν στη στατική και εξωτερική αναπαραγωγή παραδοσιακών πολιτισμικών μορφωμάτων 68. Ο λαϊκισμός, σαν πρόβλημα αισθητικής της αριστεράς 69, αφορά στη δυνατότητα και την εγρήγορση της αριστεράς να αναζωογονήσει την παράδοσή της και να την εντάξει σ' ένα πρόγραμμα για το μέλλον: η στατικότητα των παραδοσιακών μορφών που η λαϊκιστική, κατά τον Μοσκώφ, πολιτισμική ταυτότητα της αριστεράς αναπαράγει, σηματοδοτεί την εξάντληση των δυναμικών και την απώλεια της επαναστατικής προοπτικής της αριστεράς 70. Η κουλτούρα της αριστεράς (μαζί με την πολιτική της) βρίσκεται σε παρακμή, σ' αυτό φαίνεται να συγκλίνουν οι εκτιμήσεις από όλες τις πλευρές του πολιτικού φάσματος. Εξάλλου στο σημείο αυτό (στο επίπεδο, δηλαδή, της πολιτισμικής κριτικής στο λαϊκισμό) έγινε καταρχήν εφικτή και η σύνδεση της αριστερής και της νεοφιλελεύθερης κριτικής στο λαϊκισμό. Η σύνδεση αυτή αναδιάταξε τους ιδεολογικούς σχηματισμούς και ανασυγκρότησε τις διαχωριστικές γραμμές του πολιτικού πεδίου επάνω στον άξονα λαϊκισμός-εκσυγχρονισμός, ενώ ταυτόχρονα σηματοδότησε και τη γενίκευση της πολιτισμικής κρίσης της ελληνικής κοινωνίας αυτή την περίοδο. Στα τέλη της δεκαετίας του '80 και στις αρχές αυτής του '90 η αντιπαράθεση μεταξύ λαϊκισμού και εκσυγχρονισμού έχει λάβει τη μορφή γενικευμένης πολιτισμικής κρίσης που χαρακτηρίζεται από την επέκταση των πολιτιστικών βιομηχανιών και της καταναλωτικής κουλτούρας, τη διεύρυνση της πολιτιστικής αγοράς, την προσπάθεια στενής σύνδεσης του πολιτισμού με την οικονομική μεγέθυνση, την υπονόμευση των παραδοσιακών κωδίκων και ταυτοτήτων, την υποχώρηση της κρατικής παρέμβασης στο πεδίο του πολιτισμού και τη δυσκολία σχεδιασμού, χρηματοδότησης και υλοποίησης δημόσιας πολιτιστικής πολιτικής από τους κρατικούς φορείς. Η πολιτιστική πολιτική αντιμετωπίζει τώρα σημαντικά προβλήματα διαμόρφωσης προτεραιοτήτων και αρχών και προσδιορισμού και προγραμματισμού των αναγκαίων δράσεων και μέτρων. Επιχειρεί, έτσι, να εξερευνήσει νέες στρατηγικές (σύνδεση με πολιτιστική πολιτική ΕΕ, εξεύρεση νέων, πέραν του κρατικού προϋπολογισμού, πηγών χρηματοδότησης του πολιτισμού, έμφαση στο πολιτιστικό μάρκετινγκ) για την ενίσχυση του πολιτισμού, διερευνά τις δυνατότητες για συστηματικότερη και

34 31 εντατικότερη δραστηριοποίηση και αξιοποίηση των πολιτιστικών αγορών και θέτει ως στόχο την ενίσχυση και τον εκσυγχρονισμό των θεσμικών υποδομών του πεδίου του πολιτισμού. Η σύγκρουση λαϊκισμού-εκσυγχρονισμού και η κυριάρχηση του εκσυγχρονιστικού προγράμματος στο μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού φάσματος κατά τα μέσα της δεκαετίας του '90 σηματοδοτεί την κρίση της πολιτιστικής πολιτικής και τη διευθέτησή της σε πολιτικό επίπεδο με τη συστηματική υπαγωγή του πολιτισμού στη λειτουργικότητα και τις αναγκαιότητες της οικονομίας καθώς και με την εισαγωγή σημαντικών στοιχείων της αγοράς στο θεσμικό εξοπλισμό της πολιτισμικής σφαίρας 71. Στην κατεύθυνση αυτή η δημόσια πολιτιστική πολιτική αναδιατάσσεται στις κατευθύνσεις των πολιτισμικών βιομηχανιών και αυτών του ελεύθερου χρόνου, εντάσσοντας τόσο τον ελεύθερο χρόνο όσο και τον πολιτισμό στις αναγκαιότητες της οικονομικής πολιτικής. Η συζήτηση για τον πολιτισμό, τον ελεύθερο χρόνο και τη δημόσια πολιτική θα κυριαρχηθεί από εδώ και πέρα από ερωτήματα και αιτήματα που επικεντρώνονται στην οικονομική μεγέθυνση, την αύξηση και αξιοποίηση του πολιτιστικού προϊόντος, τις δυνατότητες διεύρυνσης των πολιτισμικών αγορών, τη διακριτότητα και ελκυστικότητα του ελληνικού πολιτιστικού προϊόντος στις παγκοσμιοποιημένες αγορές και τη συμβολή του πολιτιστικού τομέα της οικονομίας στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.

35 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η Πολιτιστική Πολιτική στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα δραστηριοποιείται αρχικά αδύναμα στο χώρο του πολιτισμού, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του '70 αναζητεί σταθερά την πολιτιστική αγορά 72. Η αυξανόμενη σημασία του πολιτισμού στην πολιτική της ΕΕ συνδέεται με πρόσφατες εξελίξεις στις τάσεις οικονομικής ανάπτυξης. Η επέκταση του τομέα του πολιτισμού συνδέεται καταρχάς με τη μετατόπιση των ευρωπαϊκών κοινωνιών από το βιομηχανικό πλαίσιο κοινωνικής οργάνωσης προς την τριτογενοποίηση των οικονομιών. Επίσης μετασχηματισμοί στους τρόπους ζωής και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου, αυξάνουν τη ζήτηση για δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, συμπεριλαμβανομένων των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Οι δύο αυτές βασικές τάσεις ενισχύουν τις οικονομικές αξιοποιήσιμες διαστάσεις του πολιτισμού, με αποτέλεσμα ο πολιτιστικός τομέας (της οικονομίας) να χαρακτηρίζεται από όλο και πιο στενές και ποικίλες σχέσεις μεταξύ πολιτιστικής ζωής και πολιτιστικής οικονομίας (τέχνες, πολιτιστική βιομηχανία, ελεύθερος χρόνος, τουρισμός, πολιτιστική κληρονομιά). Σ' αυτό το πλαίσιο ο πολιτισμός μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην απασχόληση. Τα πολιτιστικά προϊόντα και οι πολιτιστικές βιομηχανίες προσφέρουν ευκαιρίες για δημιουργία θέσεων εργασίας. Ο πολιτισμός, έτσι, δεν είναι μόνο άλλη μια δημόσια αρμοδιότητα που δημιουργεί επιπλέον έξοδα μέσα από την απαίτηση για δημόσιες επενδύσεις, αλλά επίσης μια όλο και σημαντικότερη διάσταση της ιδιωτικής οικονομίας που χαρακτηρίζεται από σημαντικές αναπτυξιακές δυνατότητες και παράγει καινοτόμα αποτελέσματα στο πλαίσιο των περιφερειακών και τοπικών κυβερνήσεων (π.χ. ο πολιτισμός συμμετέχει στην ανάπτυξη νέων περιεχομένων και εφαρμογών στο πλαίσιο της ΚτΠ). Επιπλέον, καθώς οι πολιτιστικές δραστηριότητες αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό των ευρωπαϊκών πόλεων είναι αναγκαίο να ενσωματωθούν στην κοινοτική αστεακή και χωροταξική πολιτική. Στα 1982 η Ευρωπαϊκή Κοινότητα ορίζει το πεδίο του πολιτισμού ως "το κοινωνικο-οικονομικό σύνολο που συνθέτουν τα άτομα και οι επιχειρήσεις που απασχολούνται με την παραγωγή και τη διανομή των πολιτιστικών αγαθών και παροχών" 73. Η δραστηριοποίηση της Ε.Κ. στο χώρο του Πολιτισμού εστιάζεται, μέσα στη δεκαετία του '80, σε τρεις κυρίως άξονες: α) τη διαφύλαξη και ανάπτυξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των κρατών-μελών, β) τη δημιουργία και ενίσχυση της κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης και γ) τη συμβολή του πολιτισμού στη συνολική οικονομική ανάπτυξη, στην κατεύθυνση της αναπροσαρμογής και ανάπτυξης του

36 33 πολιτιστικού τομέα σε μια αγορά δίχως σύνορα 74. Αυτή την εποχή εξάλλου, η σύνοδος των Υπουργών Πολιτισμού των χωρών-μελών της ΕΟΚ (Νοέμβριος 1985) δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο θεσμό της ιδιωτικής χορηγίας ως πηγής χρηματοδότησης του πολιτισμού, εντασσόμενη στο γενικότερο πλαίσιο των σοβαρών περικοπών στους κρατικούς προϋπολογισμούς για τον πολιτισμό που εγκαινίασαν οι κυβερνήσεις Θάτσερ και Σιράκ σε Βρετανία και Γαλλία αντίστοιχα 75. Η δραστηριοποίηση της Ε.Κ. παρακολουθεί τον προβληματισμό που αναπτύχθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά την περίοδο και κινείται στα πλαίσια του οικονομικού ορθολογισμού και της ελεύθερης αγοράς. Ο προβληματισμός αυτός αποτυπώνεται τόσο στη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Συνθήκη Maastricht, αρ. 3 & 128) όσο και στην Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή με τίτλο "Νέες Προοπτικές για την Κοινοτική Δράση στον Πολιτιστικό Τομέα" 76. Στην ανακοίνωση αυτή διαπιστώνεται ότι "η ζήτηση για υπηρεσίες πολιτιστικού χαρακτήρα αυξάνεται συνεχώς, λόγω της προόδου της εκπαίδευσης, της αύξησης του ελεύθερου χρόνου και του εκδημοκρατισμού του ίδιου του πολιτιστικού τομέα" 77, ενώ παράλληλα η Επιτροπή δεσμεύεται να συγκροτήσει, σε συνεργασία με το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο, ένα νέο πλαίσιο αναφοράς για τη δράση της Κοινότητας στον πολιτιστικό τομέα 78. Το νέο αυτό πλαίσιο αναφοράς αναγνωρίζει και προωθεί την οικονομική σημασία του πολιτισμού κυρίως ως μοχλού ενίσχυσης άλλων τομέων και προτεραιοτήτων της κοινοτικής δράσης 79, επιλέγει να αναπτύξει κατά προτεραιότητα ορισμένους πολιτιστικούς τομείς με αυξημένο οικονομικό ενδιαφέρον 80 και επιδιώκει την ενσωμάτωση της πολιτιστικής διάστασης στις πολιτικές της Κοινότητας με σκοπό να διευκολυνθεί ο σχηματισμός κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης και να ενισχυθεί η ενδοευρωπαϊκή επικοινωνία και συνεργασία. Μετά τη θέση σε ισχύ της συνθήκης του Μάαστριχτ η Ευρωπαϊκή Ένωση διεξάγει συστηματικά πολιτιστικές ενέργειες. Στόχος της είναι να συμβάλλει στην «ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών μελών» ( άρθρο 3 της Συνθήκης περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας). Δύο ακόμη άρθρα της Συνθήκης αναφέρονται στον πολιτισμό. Το ένα αποτελεί τη νομική βάση στην οποία στηρίζονται οι διάφορες πολιτιστικές ενέργειες και το άλλο λαμβάνει υπόψη την πολιτιστική ιδιαιτερότητα μέσα στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών οικονομικών συναλλαγών. Έτσι, το άρθρο 151 της Συνθήκης εξουσιοδοτεί την Ευρωπαϊκή Ένωση να χρησιμοποιεί για την υποστήριξη των πολιτιστικών

37 34 πρωτοβουλιών μέσα όπως το πρόγραμμα "Πολιτισμός 2000", η δράση "Πολιτιστική Πρωτεύουσα Της Ευρώπης" και ο Ευρωπαϊκός Πολιτιστικός Μήνας. Ο στόχος της είναι διττός. Δεν συνεισφέρει μόνο στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών μελών με σεβασμό στην εθνική και περιφερειακή πολυμορφία, αλλά ταυτόχρονα προβάλλει την κοινή πολιτιστική κληρονομιά. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί τις ενέργειες συνεργασίας μεταξύ των πολιτιστικών φορέων των διαφόρων κρατών μελών ή συμπληρώνει τις πρωτοβουλίες τους, χωρίς να επιβάλλει όμως στα μέλη της να εναρμονίσουν την πολιτική τους για τον πολιτισμό. Η δράση της Κοινότητας καλύπτει τέσσερις τομείς: βελτίωση της γνώσης και της διάδοσης του πολιτισμού και της ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών, σημασίας, διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ευρωπαϊκής μη εμπορικές πολιτιστικές ανταλλαγές, καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία, συμπεριλαμβανομένου του οπτικοακουστικού τομέα. Ενθαρρύνεται η συνεργασία με τρίτες χώρες και διεθνείς οργανισμούς και ειδικότερα με το Συμβούλιο της Ευρώπης, καθώς επίσης και τα διακρατικά σχέδια στα οποία συμμετέχουν φορείς (επιχειρήσεις, ενώσεις, δημόσιες αρχές, τοπικές αυτοδιοικήσεις, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα...) από διάφορα κράτη μέλη και τρίτες χώρες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις πολιτιστικές πτυχές σε όλες τις δραστηριότητές της. Τα ευρωπαϊκά όργανα μπορούν επίσης να χρησιμοποιήσουν τους κανονισμούς για την ενθάρρυνση πολιτιστικών ενεργειών και έτσι οι πολιτικές που αποσκοπούν στην εξασφάλιση της καλής λειτουργίας της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς διευκολύνοντας τις οικονομικές συναλλαγές μεταξύ των κρατών μελών εφαρμόζονται εξίσου και στους ευρωπαϊκούς πολιτιστικούς φορείς. Καθώς ο πολιτισμός, εκφράζει την περιφερειακή ή τοπική ταυτότητα και τις ενδογενείς δυνατότητες μιας ανθρωπογεωγραφικής ενότητας, μπορεί να ενισχυθεί από την Κοινότητα. στο βαθμό που μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία και διατήρηση θέσεων εργασίας ή στο βαθμό που εντάσσεται στην τοπική/περιφερειακή αναπτυξιακή στρατηγική (4). Η κοινοτική δράση στο χώρο του πολιτισμού όπως προβλέπεται από το άρ. 128 της ΣυνθΕΕ συνίστατυαι κυρίως σε συντονισμό και συμπλήρωση των επιμέρους

38 35 πολιτικών των κρατών μελών στους τομείς διάδοσης του πολιτισμού και της ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών, συντήρησης και διαφύλαξης της σημαντικής για την Ευρώπη πολιτιστικής κληρονομιάς και της πολιτιστικής δημιουργίας (3). Καθώς ο πολιτισμός, εκφράζει την περιφερειακή ή τοπική ταυτότητα και τις ενδογενείς δυνατότητες μιας ανθρωπογεωγραφικής ενότητας, μπορεί να ενισχυθεί από την Κοινότητα. στο βαθμό που μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία και διατήρηση θέσεων εργασίας ή στο βαθμό που εντάσσεται στην τοπική/περιφερειακή αναπτυξιακή στρατηγική (4). Η ΕΕπ αναγνωρίζει στον πολιτισμό τη δυνατότητα να συμβάλλει με τέσσερις τρόπους στην περιφερειακή και τοπική αναπτυξιακή προσπάθεια: 1) Ως σημαντική πηγή θέσεων εργασίας Οι δραστηριότητες που συνδέονται με την πολιτιστική κληρονομιά και τις πολιτιστικές βιομηχανίες δημιουργούν θέσεις εργασίας άμεσα και έμμεσα Ειδικότερα, ο πολιτισμός συμβάλλει στη δημιουργία θέσεων εργασίας μέσω της διεύρυνσης και της ενίσχυσης της τουριστικής βιομηχανίας και του τουριστικού προϊόντος (5). Ο πολιτισμός και ο τουρισμός μπορούν να ωφελήσουν ο ένας τον άλλο, αν δοθεί ιδιαίτερη προσοχή και επαρκείς επενδύσεις στο συνδυασμένο μάρκετινγκ του τουριστικού και του πολιτιστικού προϊόντος καθώς και στη βελτίωση του πρώτου μέσω του δεύτερου (5). Ιδιαίτερη σημασία αποκτούν εδώ η έρευνα και ανάλυση των αγορών του τουριστικού και πολιτιστικού προϊόντος μιας γεωγραφικής ενότητας, η καταγραφή των πολιτιστικών πόρων της ενότητας αυτής και η ενίσχυση των επενδύσεων σε τουριστικές υποδομές. Η αξιοποίηση του πολιτιστικού προϊόντος προβλέπεται να οδηγήσει στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων, ενώ η διεύρυνση των δεξιοτήτων και επαγγελματικών ικανοτήτων του ντόπιου πληθυσμού καθώς και η ζήτηση για νέες ειδικεύσεις (η οποία θα προκληθεί από τη συνολική αναπτυξιακή διαδικασία) θα προσφέρουν νέες ευκαιρίες απασχόλησης για τον πληθυσμό αυτόν (5). 2) Ως παράγοντα προσέλκυσης νέων επενδύσεων Εδώ η συμβολή της προστασίας, ανάδειξης και αξιοποίησης της πολιτισμικής κληρονομιάς μιας γεωγραφικής ενότητας είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς βελτιώνει και ενισχύει την τουριστική εικόνα και ελκυστικότητα μιας περιοχής αυξάνοντας τη ζήτηση του τουριστικού προϊόντος της. Επιπλέον οι επενδύσεις στις πολιτιστικές βιομηχανίες βελτιώνουν την ποιότητα ζωής της περιοχής και αποτελούν επίσης πόλο έλξης τουρισμού αλλά και άλλων επιχειρήσεων καθώς, η βελτίωση του επιπέδου ζωής και η αναπτυξιακή διαδικασία είναι σε θέση να προκαλέσουν τη δημιουργία αστερισμών επιχειρήσεων γύρω από τις πολιτιστικές δραστηριότητες. (7).

39 36 3) Ως παράγοντα που συμβάλλει θετικά στην κοινωνική ενσωμάτωση και συνεπώς στην κοινωνική συνοχή. Πέραν της αύξησης των θέσεων εργασίας που συμβάλλει θετικά στην κοινωνική ένταξη του εργαζόμενου πληθυσμού, ο πολιτισμός συμβάλλει άμεσα και έμμεσα στην ενσωμάτωση ομάδων απειλούμενων από αποκλεισμό, οι πολιτιστικές επενδύσεις, υπηρεσίες και δραστηριότητες είναι σε θέση να αξιοποιήσουν το ενδογενές δυναμικό μιας περιοχής, ενώ παράλληλα βελτιώνοντας της συνθήκες διαβίωσης ενισχύει τους δεσμούς του πληθυσμού με τη γεωγραφική ενότητα στην οποία διαμένει και διευκολύνει την ενσωμάτωση και την κοινωνική ευταξία (8-9). 4) Ως παράγοντα που ενισχύει τη στρατηγική της βιώσιμης ανάπτυξης Ο πολιτισμός ενισχύει την ποιότητα ζωής σε μια περιοχή προκαλώντας επενδύσεις που είναι σε θέση να βελτιώσουν το περιβάλλον και τους όρους διαβίωσης προστατεύοντας και συντηρώντας τους φυσικούς πόρους της περιοχής και δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες διαβίωσης και εργασίας σε μια ελεγχόμενη, τοπική, αναπτυξιακή διαδικασία. Ιδιαίτερα σημαντική σ' αυτό το πλαίσιο είναι η συμβολή του πολιτισμού στις πολιτικές αναζωογόνησης υποβαθμισμένων και εγκαταλειμμένων αγροτικών και αστεακών περιοχών (7-8). Η ενσωμάτωση της αξιοποίησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη του πολιτιστικού προϊόντος, προσφέρει νέες δυνατότητες για την αντιμετώπιση της ερήμωσης του αγροτικού χώρου και την προσέλκυση συμπληρωματικών οικονομικών δραστηριοτήτων. Επιπλέον, η ενσωμάτωση του πολιτισμού στην αγροτική ανάπτυξη είναι σημαντική για να επιτευχθεί η αξιοποίηση των παραδοσιακών δραστηριοτήτων στο πλαίσιο της τοπικής τουριστικής ανάπτυξης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτιστικής πολιτικής που διαμορφώνεται μέσα από αυτό το πλαίσιο αρχών και προτεραιοτήτων αποτελεί η πολιτική για την αναζωογόνηση των ευρωπαϊκών πόλεων. Η πολιτική αυτή αφορά σε δράσεις και προγράμματα που στοχεύουν στην ανάπτυξη υποβαθμισμένων τμημάτων ή και συνόλων ευρωπαϊκών πόλεων μέσα από την αύξηση της ελκυστικότητάς τους για επενδύσεις, τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και την προώθηση διαδικασιών οικονομικής μεγέθυνσης και δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας με κύριο άξονα τις πολιτιστικές δραστηριότητες και τα πολιτιστικά προϊόντα 81. Η παρέμβαση της ΕΕ συγκεκριμενοποιείται στα προγράμματα των Διαρθρωτικών Ταμείων, τα οποία αποτελούν ενισχύσεις και άμεσες επενδύσεις σε πολιτιστικό εξοπλισμό, συχνά με εμπορικό, ψυχαγωγικό και επιμορφωτικό προσανατολισμό. Η παρέμβαση της ΕΕ θεμελιώνεται στην πεποίθηση ότι οι επενδύσεις στον πολιτισμό ενισχύουν την οικονομική διαφοροποίηση και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας, ενώ παράλληλα

40 37 αποτελούν σημαντικά εργαλεία στο πλαίσιο του ανταγωνισμού των πόλεων για την προσέλκυση επενδύσεων. Τα προγράμματα αύξησης της ελκυστικότητας και του κύρους των πόλεων μέσα από παρεμβάσεις στον πολιτισμό θεωρείται ότι συμβάλλουν στη μείωση του εγκλήματος και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ο στόχος της αναζωογόνησης των πόλεων μέσω του πολιτισμού είναι η δημιουργία ενός βιώσιμου οικονομικού κύκλου στον οποίο η βελτιωμένη εικόνα μιας ευρωπαϊκής πόλης προκαλεί αύξηση του τουρισμού, η οποία ωθεί προς νέες επενδύσεις 82. Η στρατηγική αυτή υπέστη κριτική ως τυχοδιωκτική 83 καθώς επικεντρώθηκε στην προώθηση επενδύσεων κλίμακος για να προκαλέσει αυξημένα αποτελέσματα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αποτέλεσμα αυτής της επιλογής είναι μια αρκετά αποσπασματική και μονομερής ενίσχυση έργων υψηλού κύρους, συμβολικού κεφαλαίου και κόστους. Το Δουβλίνο και η Γλασκώβη αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα ενός τέτοιου σχεδιασμού, ο οποίος παρήγαγε μια σειρά θετικών επιδράσεων στις δύο πόλεις, αλλά, καθώς δεν ενσωματώθηκε σ' ένα ευρύτερο πρόγραμμα μακροχρόνιας, συνολικής και βιώσιμης ανάπτυξης, δεν κατάφερε να διαχύσει τις ευεργετικές του επιδράσεις σ' όλα τα στρώματα του πληθυσμού, με αποτέλεσμα τα λιγότερο ευνοημένα στρώματα να ωφεληθούν σημαντικά λιγότερο από την πολιτιστική αναβάθμιση των πόλεων αυτών. Σε αντίθεση με αυτές τις δύο πόλεις, το Ρότερνταμ εφάρμοσε έναν πιο ισορροπημένο και βιώσιμο σχεδιασμό, θεμελιωμένο σε μια πιο ευρεία αντίληψη της πολιτιστικής πολιτικής καθώς και στη σύνδεση της κεντρικής διοίκησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης 84. Έδωσε επίσης έμφαση στην ένταξη της πολιτιστικής αναζωογόνησης των πόλεων σε συνολικότερους αναπτυξιακούς σχεδιασμούς καθώς και στη διάχυση των θετικών επιδράσεων στον κοινωνικό ιστό. Η ΕΕπ υιοθετεί μια ανοδική (bottom-up) προσέγγιση στο ζήτημα της ενίσχυσης του πολιτισμού θεωρώντας ότι πρέπει να αξιοποιηθούν οι υπάρχοντες τοπικά πόροι και τα ενδογενή δυναμικά 85. Η αυξανόμενη σημασία του πολιτισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη πρέπει να ειδωθεί στο πλαίσιο της αναδιάρθρωσης της οικονομίας αλλά και του μετασχηματισμού των όρων και των συνθηκών ζωής. Σ' αυτή την κατεύθυνση ο πολιτιστικός τομέας πρέπει να αξιοποιηθεί για να ενισχύσει και να διαφοροποιήσει το τοπικό και περιφερειακό αναπτυξιακό δυναμικό τόσο των υποβαθμισμένων περιοχών όσο και αυτών που αντιμετωπίζουν προβλήματα λόγω των αναδιαρθρώσεων. Επιπλέον η ενίσχυση των πολιτιστικών βιομηχανιών και προϊόντων μπορεί να προσφέρει εναλλακτικές αναπτυξιακές λύσεις. Ως ένας γρήγορα αναπτυσσόμενος και διευρυνόμενος τομέας της ιδιωτικής οικονομίας οι πολιτιστικές βιομηχανίες προσφέρουν τη δυνατότητα για ενίσχυση του αναπτυξιακού δυναμικού.

41 38 Στο πλαίσιο αυτό οι πολιτιστικές πολιτικές ανασυγκροτούνται στην κατεύθυνση του ανοίγματος του πεδίου του πολιτισμού στην ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα και της υιοθέτησης πρακτικών της πολιτιστικής βιομηχανίας. Οι πολιτιστικές δραστηριότητες εντάσσονται πλέον στο πεδίο της ραγδαία αναπτυσσόμενης αγοράς του ελεύθερου χρόνου επικεντρώνοντας τη δράση τους στην αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης στο πλαίσιο αυτής της αγοράς.

42 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Ένα Παράδειγμα: Οι Ελληνικές Πολιτικές για το Σχηματισμό Πολιτιστικών Υποδομών Ελεύθερου Χρόνου (ΥΠΠΟ: ) Η ίδρυση του Υπουργείου Πολιτισμού (ΥΠΠΟ) το 1971 αποτελεί την πρώτη προσπάθεια στην Ελλάδα για άσκηση συγκροτημένης πολιτιστικής πολιτικής και οργανωμένη παρέμβαση του κράτους στο χώρο του πολιτισμού και αποτελεί η ίδια σημαντική θεσμική υποδομή για το χώρο του πολιτισμού. Ήδη από το η κεντρική διοίκηση έχει διαγνώσει την αναγκαιότητα ανάπτυξης δημόσιας πολιτικής στο χώρο του πολιτισμού και του ελεύθερου χρόνου, στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινωνικής πολιτικής του κράτους 86. Ο ελεύθερος χρόνος (κυρίως στη διάσταση της αναψυχής) και ο πολιτισμός (στη διάσταση περισσότερο της υψηλής κουλτούρας και της εθνικής παράδοσης) προβλέπεται να αποκτήσουν μεγαλύτερη σημασία στην ελληνική κοινωνία καθώς: α) θα διευρύνονται οι διαδικασίες αστικοποίησης, οι οποίες συντελούν στην αντίληψη του χρόνου ως αγαθού, β) θα αποδιαρθρώνεται ο αγροτικός-παραδοσιακός καταμερισμός εργασίας και ισχύος, με αποτέλεσμα η γυναίκα να ενταχθεί στην αγορά εργασίας και να αυτονομηθεί σε σχέση με τον άνδρα και την οικογένεια, γ) θα υποβαθμίζονται οι συνθήκες ζωής στις μεγάλες πόλεις, δ) θα αυξηθεί το διαθέσιμο εισόδημα εξαιτίας της αναπτυξιακής διαδικασίας στην οποία θα συμβάλλει και το κράτος ασκώντας ενεργητικές κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές, ε) θα αυξηθεί ο ελεύθερος από την εργασία χρόνος, εξαιτίας της διάδοσης του αυτοματισμού, στ) τα ΜΜΕ θα ισχυροποιηθούν ως πολιτισμικοί δίαυλοι και θα διαδοθεί σημαντικά η τηλεόραση και ζ) η Ελλάδα θα γίνει περισσότερο δεκτική στους μετασχηματισμούς που θα υφίστανται άλλες κοινωνίες, καθώς θα ενσωματώνεται όλο και περισσότερο στη διεθνή κοινότητα αλλά και σε περιφερειακά πολιτικοοικονομικά μορφώματα 87. Η διάγνωση αυτή εμπεριέχει ένα φάσμα κινδύνων τους οποίους πρέπει να αντιμετωπίσει η δημόσια πολιτική: α) η ενίσχυση των διαδικασιών εξατομίκευσης και η ομογενοποίηση του πολιτισμού που προκαλείται από τη διάδοση των ΜΜΕ και την ενσωμάτωση της χώρας στη διεθνή κοινότητα απειλεί να εξασθενίσει τα πολιτισμικά εκείνα στοιχεία που συγκροτούν την εθνική ταυτότητα, β) ο υπερτονισμός των παραδοσιακών πολιτισμικών στοιχείων μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας, να την καθηλώσει σε ανεπιθύμητες κοινωνικές μορφές και να παρεμποδίσει την πρόοδο 88, γ) η οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη φαίνεται να αυτονομούνται από την υπόλοιπη κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη παράγοντας το φαινόμενο της υστέρησης στην πολιτισμική προσαρμογή

43 40 (cultural lag) 89, ενώ σε συνδυασμό με την ενίσχυση των εξατομικευτικών διαδικασιών διαμορφώνουν έναν αστεακό πολιτισμό που κυριαρχείται από τον ατομισμό, τον ανταγωνισμό, τη φυγή, την απόσυρση και την απομόνωση με αποτέλεσμα την αύξηση της κοινωνικής παθογένειας (εγκληματικότητα, κατανάλωση τοξικών ουσιών, ψυχικά νοσήματα κλπ) 90. Οι προτάσεις της Επιτροπής Τρόπων Ζωής για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων αφορούν σε τρεις κυρίως δέσμες μέτρων: α) στα μέτρα εκείνα που έχουν στόχο να ρυθμίσουν και να αναβαθμίσουν το αστεακό περιβάλλον β) σ' εκείνα που αφορούν στην αναπτυξιακή κοινωνική πολιτική και γ) σ εκείνα που αφορούν στην παιδεία 91. Είναι χαρακτηριστικό πως οι προτάσεις πολιτιστικής πολιτικής και πολιτικής ελεύθερου που διατυπώνονται σ' αυτή την Έκθεση ενσωματώνονται κυρίως στην παράγραφο της Παιδείας και δευτερευόντως σ' εκείνη του Περιβάλλοντος και αφορούν αναγκαστικά σε θέματα εκπαιδευτικής-επιμορφωτικής πολιτικής καθώς και σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς 92. Παρότι ο ελεύθερος χρόνος και ο πολιτισμός αναγνωρίζονται ως τομείς της δημόσιας πολιτικής, εντούτοις δεν αναγνωρίζεται η ανάγκη ανάπτυξης ιδιαίτερης πολιτικής, αλλά εντάσσονται στα πλαίσια παραδοσιακότερων κρατικών πολιτικών, οι οποίες χρωματίζουν έντονα την ακολουθητέα πολιτική και της προσδίδουν έναν πατερναλιστικό, ελεγκτικό και αμυντικό χαρακτήρα. Το ερώτημα της πολιτικής για τον ελεύθερο χρόνο και τον πολιτισμό τίθεται σε συνάρτηση με έναν εξισορροπητικό και θεραπευτικό για την κοινωνία ρόλο που το κράτος φαίνεται να προδιαγράφει για τον εαυτό του. Καθώς οι τάσεις εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας αναδεικνύουν νέα ζητήματα που προκαλούνται από την αναπτυξιακή διαδικασία καθώς και από την ενσωμάτωση της ελληνικής κοινωνίας σε ευρύτερα διεθνή περιβάλλοντα, το κράτος ενεργοποιείται για να διατηρήσει ισορροπίες και να ενισχύσει την αναπτυξιακή διαδικασία, η οποία κινδυνεύει να υπονομευθεί από τις ίδιες της τις κοινωνικές επιπτώσεις που διογκώνουν και διευρύνουν τις κοινωνικές παθολογίες. Επιπλέον το κράτος είναι επιφορτισμένο με την προστασία της εθνικής ταυτότητας και της εθνικής πολιτισμικής παράδοσης, οι οποίες απειλούνται από την ίδια την αναπτυξιακή διαδικασία που υπονομεύει τις παραδοσιακές κοινωνικοοικονομικές σχέσεις, συλλογικότητες, συνομαδώσεις και θεσμικές ρυθμίσεις. Εδώ ο ρόλος του κράτους είναι η ισχυροποίηση της εθνικής ταυτότητας μέσω της εκπαιδευτικής-πολιτιστικής πολιτικής και της ρύθμισης του ελεύθερου χρόνου σε επιμορφωτικά και εκπαιδευτικά πλαίσια. Οι δύο αυτές προοπτικές με τις οποίες η ελληνική κεντρική διοίκηση αντιμετωπίζει αυτή την εποχή την πολιτική για τον ελεύθερο χρόνο και τον πολιτισμό θα συνεχίσουν να ενεργοποιούνται σ' όλη την επόμενη εικοσαετία (εμπλουτισμένες με την επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης και

44 41 της διάχυσης των ωφελειών του πολιτισμού και του ελεύθερου χρόνου σ' ολόκληρη την κοινωνία), ενώ θα υποστούν σημαντική μετάλλαξη μόνο περί τα μέσα της δεκαετίας του '90, όταν ο τυπικός κεϋνσιανός ρόλος του κράτους αμφισβητηθεί από το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα. Η πρώτη μεταδικτατορική προσπάθεια σχεδιασμού πολιτιστικής πολιτικής (το Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης ) έμεινε στα προκαταρκτικά σχέδια, τα οποία, αν και εγκρίθηκαν, ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν 93. Η δεκαετία του '70 θα τελειώσει με μια δεύτερη προσπάθεια εφαρμογής μιας πολιτικής για τον πολιτισμό μέσα από το Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης που ενσωματώθηκε στο πενταετές Πρόγραμμα Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης , η οποία όμως και αυτή έμεινε ανολοκλήρωτη 94. Η επόμενη σημαντική προσπάθεια εκπόνησης και εφαρμογής πολιτιστικής πολιτικής σημειώνεται με το Πενταετές Πρόγραμμα Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης , το οποίο περιλαμβάνει ιδιαίτερο τμήμα για την Πολιτιστική Ανάπτυξη. Α) Το Πενταετές Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης Στο Πρόγραμμα αυτό α) γίνεται προσπάθεια εκτίμησης των "προβλημάτων ανάπτυξης και των ανεπαρκειών της ελληνικής πολιτιστικής πραγματικότητας" 95, β) διαγιγνώσκεται πολιτιστική κρίση, η οποία προσδιορίζεται ως "βαθιά κρίση της εθνικής πολιτιστικής μας ταυτότητας", γ) εντοπίζεται πρόβλημα "αλλοτρίωσης της πολιτιστικής μας φυσιογνωμίας με την εισβολή ξένων καταναλωτικών και πολιτιστικών προτύπων", δ) αναγνωρίζεται η ύπαρξη χάσματος μεταξύ μιας μορφωμένης μειοψηφίας, η οποία έχει πρόσβαση σε υψηλά πολιτιστικά αγαθά και μιας παθητικής πλειοψηφίας καταναλίσκουσας πολιτιστικά υποπροϊόντα 96, ε) αναγνωρίζεται το χάσμα μεταξύ Κέντρου και Περιφέρειας και η γενικότερη ανισοκατανομή των πολιτιστικών υποδομών και δραστηριοτήτων από κοινωνική και γεωγραφική άποψη, καθώς και η ανάγκη να συμβαδίσει η πολιτιστική και κοινωνική ανάπτυξη με την οικονομική ανάπτυξη 97. Ταυτόχρονα η παρέμβαση του κράτους στον πολιτισμό θα προωθούσε τη συμβολή του πολιτισμού στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης με στόχο την αντιμετώπιση του στασιμοπληθωρισμού και την αύξηση της συμμετοχής του πολιτισμού στο ΑΕΠ. Υποστηρίζεται ακόμη ότι ο τομέας του πολιτισμού, καθώς είναι προνομιακός για την άσκηση συνεπούς πολιτικής αποκέντρωσης, θα συμβάλλει στην περιφερειακή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη προωθώντας το δημοκρατικό προγραμματισμό και το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας 98.

45 42 Το Πρόγραμμα στόχευε στην ευρύτερη δυνατή διάδοση των πολιτιστικών αγαθών πέρα από τους φραγμούς που δημιουργεί η κοινωνική και γεωγραφική ανισότητα και έθετε ως σύμμαχό του ένα αυτοδύναμο και αποκεντρωμένο πολιτιστικό κίνημα, το οποίο καλούνταν να συμβάλλει στην πολιτιστική αναγέννηση 99. Ο ρόλος του κράτους συνίσταται στην οργανωτική, θεσμική και οικονομική ενίσχυση του κινήματος αυτού εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την αυτονομία του, καθώς και στη δημιουργία υποδομών που το κίνημα αυτό μπορεί να αξιοποιήσει 100. Σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική ανάπτυξη αναλαμβάνει να διαδραματίσει το κράτος μέσα από τη δημιουργία πολιτιστικών υποδομών ελεύθερου χρόνου, καθώς ο ελεύθερος χρόνος αναγνωρίζεται ως "η μόνη δημόσια υποστασίωση των πολιτιστικών φαινομένων" 101 και μία από τις βασικές διαστάσεις της ποιότητας ζωής και του νέου ορθολογικού καταναλωτικού προτύπου που το κράτος αναλαμβάνει να συγκροτήσει και να διαδώσει 102. Ιδιαίτερη έμφαση στην κατεύθυνση αυτή δίνεται στη δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των νέων και στην "αξιοποίηση της πλούσιας πολιτιστικής μας παράδοσης" για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής αλλά και για την αντίσταση στα ξένα πολιτιστικά και καταναλωτικά πρότυπα 103. Επίσης προγραμματίζεται η δημιουργία Πολιτιστικών και Πνευματικών Κέντρων στην περιφέρεια και το εξωτερικό, με στόχο τη διάχυση των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών και την ενεργοποίηση και συμμετοχή των πολιτών 104. Ο ευρύτερος στόχος είναι απ' τη μια να αναπλαστούν συνολικά οι πολιτιστικοί φορείς, ώστε να αποτελέσουν εκτεταμένα δίκτυα τα οποία διαχειρίζονται το πολιτιστικό πεδίο, καλύπτουν τις πολιτιστικές ανάγκες που τα ίδια δημιουργούν, παράγουν κοινωνικό εξοπλισμό, ασκούν πολιτιστική πολιτική ενάντια στις στρατηγικές της πολιτιστικής βιομηχανίας και εξοπλίζουν την κοινωνία με εργαλεία παραγωγής πολιτισμού 105 και απ' την άλλη να συνδεθεί η πολιτιστική πράξη με την καθημερινή ζωή καθώς και να ενισχύσει την ενεργό και υπεύθυνη συμμετοχή του πολίτη 106. Στην κατεύθυνση αυτή το κράτος στοχεύει στην πλατιά διάδοση και αύξηση των ευκαιριών απόλαυσης των πολιτιστικών αγαθών και στην ανάπτυξη και άσκηση των ατομικών δημιουργικών ικανοτήτων στον πολιτιστικό τομέα, μέσα από την ενεργοποίηση των πολιτών στην πολιτιστική διαδικασία 107 Στα πλαίσια του Προγράμματος αυτού το κράτος προγραμματίζει και χρηματοδοτεί μια σειρά έργων υποδομής και οικονομικών ενισχύσεων στους τομείς των γραμμάτων και του βιβλίου, της μουσικής και του χορού, του θεάτρου, του κινηματογράφου, των εικαστικών τεχνών, των βιβλιοθηκών, του λαϊκού πολιτισμού και της νεολαίας. Σημαντικό μέρος αυτών των ενισχύσεων αφορούν στην εξασφάλιση

46 43 θεσμικής, οργανωτικής, κτιριακής υποδομής και εξοπλισμού και στην εκπαίδευση του αναγκαίου προσωπικού για τη συντήρηση και λειτουργία της. Αυτό το πρόγραμμα υποδομών εστίαζε κυρίως στην ενεργοποίηση των πολιτών στην πολιτιστική διαδικασία και τη διάχυση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο σύνολο της χώρας και περιελάμβανε έργα και χρηματοδοτήσεις που επιχειρούσαν να καλύψουν ένα σημαντικό τμήμα του φάσματος των δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου (μορφωσιογόνες, αναψυχής, έκφραστικές και συμμετοχικές δραστηριότητες) 108. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε υποδομές που αφορούν α) σε δραστηριότητες υψηλού συμβολικού και εκπαιδευτικού κεφαλαίου (εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές δραστηριότητες), β) ενίσχυσης της εθνικής πολιτισμικής ταυτότητας (λαϊκός πολιτισμός), γ) αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου (ιδίως των νέων) και δ) ενίσχυσης της περιφερειακής πολιτιστικής δραστηριότητας (ΔΗΠΕΘΕ, Πολιτιστικά και Πνευματικά Κέντρα).. Κατά την εκτέλεση του Προγράμματος αυτού παρουσιάστηκαν σημαντικά προβλήματα στην υλοποίησή του. Οι υπάρχοντες απολογισμοί 109 κάνουν λόγο για α) έλλειψη συνέχειας και συνέπειας στην πολιτιστική πολιτική, β) για επιτεύγματα που λειτουργούν ασυντόνιστα και απομονωμένα, γ) για οργανωτικές αδυναμίες, δ) για θεσμικές ατέλειες, ε) για ελλείψεις σε εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και γ) για σταθερά ανεπαρκή χρηματοδότηση. Η Κόνσολα διαπιστώνει ότι παρότι προγραμματίστηκαν σημαντικά μέτρα, παρεμβάσεις και έργα αυτά εμφανίστηκαν τελικά ως απόρροια περιστασιακών πιέσεων και επιρροών χωρίς να θεμελιωθούν (εκτός ορισμένων εξαιρέσεων) σε νέους συμμετοχικούς θεσμούς, με αποτέλεσμα να κινητοποιηθεί μεν το κοινό και να αυξηθεί το ενδιαφέρον για τις πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά να μην αποτελέσουν επαρκές υπόβαθρο μιας μακρόπνοης πολιτιστικής πολιτικής 110. Επιπλέον, ο συγκεντρωτισμός των υπηρεσιών του ΥΠΠΟ περιόρισε την έκφραση και αποτύπωση των αναγκών των τοπικών κοινωνιών, ενώ οι πληθυσμοί της περιφέρειας σπάνια είχαν τη δυνατότητα να παρέμβουν στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων, οι οποίες προέκυπταν συνήθως έπειτα από εισηγήσεις των διοικητικών υπηρεσιών του κέντρου, της Νομαρχίας ή επιτροπών διορισμένων σε επίπεδο Υπουργού ή Νομάρχη 111. Η συγκροτημένη πολιτιστική πολιτική υπονομεύεται επίσης σ' αυτό το Πρόγραμμα εξαιτίας της συνεχιζόμενης σ' όλη τη διάρκεια του Προγράμματος ανισότητας στην κατανομή των πόρων μεταξύ κέντρου και περιφέρειας καθώς και από τη διασπορά των, περιορισμένων ούτως ή άλλως, πιστώσεων σε μεγάλο αριθμό φορέων και έργων με αποτέλεσμα η πραγματική χρηματοδότηση των συγκεκριμένων κάθε φορά έργων να παραμένει από ελλιπής έως αμελητέα και πάντως σίγουρα ανεπαρκής

47 44 για τη στήριξη αξιόλογου και μακροχρόνιου προγράμματος δράσης 112. Η δια- και ενδο- περιφερειακή ανισότητα στην κατανομή των πόρων και των έργων παραμένει κεντρικό χαρακτηριστικό της υλοποίησης του Προγράμματος και στον τομέα των υποδομών με αποτέλεσμα άλλοι νομοί να πριμοδοτούνται (σε σταθερή ή περιστασιακή βάση) και άλλοι να παρουσιάζουν σοβαρές και διαρκείς ελλείψεις ακόμη και σε βασικές εγκαταστάσεις 113. Η κατάσταση επιδεινώνεται τέλος από την ανοργάνωτη, ευκαιριακή και ανορθόλογη ενίσχυση των πολιτιστικών φορέων της περιφέρειας, η οποία τους υποχρεώνει σε οργανωτική, λειτουργική και σχεδιαστική αρρυθμία, ελαχιστοποιώντας, έτσι, τη συμμετοχή του κοινού και συντηρώντας ένα "αντιδημιουργικό περιβάλλον" στην περιφέρεια 114. Ταυτόχρονα, η δραστηριοποίηση του κράτους για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων δυσχεραίνεται από τις οργανωτικές, θεσμικές και σχεδιαστικές αδυναμίες των κεντρικών υπηρεσιών του ΥΠΠΟ, οι οποίες με δυσκολία προσπαθούν να ανταποκριθούν στις υψηλές απαιτήσεις του φιλόδοξου αυτού Προγράμματος 115. Ανάλογες διαπιστώσεις γίνονται και από την αξιολόγηση του Προγράμματος από το ΚΕΠΕ, το οποίο χαρακτηρίζει τη χρηματοδότηση ως απαράδεκτα χαμηλή 116, ενώ επισημαίνονται και εδώ σοβαρές θεσμικές και οργανωτικές ελλείψεις και καθυστερήσεις παράλληλα με σημαντικά ελλείμματα στην παρακολούθηση του προγράμματος και των έργων, τη γνώση του τομέα του πολιτισμού και συνεπώς και των πραγματικών αναγκών του, τις σοβαρές και διαρκείς ελλείψεις σε ειδικευμένο στο αντικείμενο προσωπικό των δημόσιων υπηρεσιών 117. (Για την εξέλιξη του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ (Τακτικού και ΠΔΕ) κατά τα έτη σε τρέχουσες και σταθερές τιμές 1983 καθώς και την εξέλιξη της ποσοστιαίας συμμετοχής του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ στο Γενικό Κρατικό Προϋπολογισμό για την ίδια περίοδο, βλ. Παράρτημα 1, Γραφήματα 1 και 2) Συνοπτικά, μπορεί να υποστηριχτεί ότι αυτή την περίοδο ενισχύθηκαν κυρίως οι υποδομές του θεάτρου (μέσα από τη δημιουργία των ΔΗΠΕΘΕ), των Πνευματικών και Πολιτιστικών Κέντρων, των Κέντρων Νεολαίας και του Λαϊκού Πολιτισμού, ενώ μικρή έως πρακτικά ασήμαντη ήταν η ενίσχυση στους τομείς της μουσικής, του χορού, των πινακοθηκών και των ειδικών μουσείων, εικαστικών τεχνών και του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και του κινηματογράφου. (Για την εξέλιξη των χρηματοδοτήσεων του ΥΠΠΟ κατά την περίοδο στους τομείς του θεάτρου, της μουσικής, του χορού, των λαογραφικών μουσείων, των δημόσιων βιβλιοθηκών των συγκροτημάτων παραδοσιακών χορών, των πολιτιστικών κέντρων και των δημοτικών ωδείων, βλ. Παράρτημα 1, Γραφήματα 3 έως 14).

48 45 Η κατανομή αυτή του δημοσίου ενδιαφέροντος στο χώρο του πολιτισμού χαρακτηρίζεται από την έμφαση που δίνει στην ανάπτυξη της συμμετοχής στις πολιτιστικές δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, στα παραδοσιακά πολιτισμικά μορφώματα και πρακτικές, στην οργάνωση και αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου της νεολαίας και στη διάχυση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στον κοινωνικό ιστό. Ο ελεύθερος χρόνος τείνει να προσλάβει το χαρακτήρα κοινωνικού χρόνου εστιασμένου στη συμμετοχή στη δημόσια κουλτούρα την οποία ενισχύει και διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό η κεντρική διοίκηση του κράτους, η οποία ρητά έχει θέσει ως στόχο της την αύξηση της συμμετοχής στις πολιτιστικές δραστηριότητες και τη διάχυσή τους στον κοινωνικό ιστό. Πρόκειται για την πολιτική που στα μέσα της δεκαετίας του '80 θα κατηγορηθεί για λαϊκισμό, κρατικό αυταρχισμό και γραφειοκρατική αντίληψη από τη νεοφιλελεύθερη αμφισβήτηση αλλά και από ένα τμήμα της αριστεράς. Η πολιτική αυτή φαίνεται να αποτέλεσε όντως απόρροια της ενσωμάτωσης στο πολιτικό πεδίο των σχημάτων σκέψης και αντίληψης μερίδων των αποκλεισμένων του μετεμφυλιακού κράτους στην οποία αναφέρεται ο Γεωργούλας 118, καθώς δίνει έμφαση στην παράδοση, στη διασύνδεση ελληνικότητας και λαϊκότητας, στην πατερναλιστική εξύψωση του πολιτιστικού επιπέδου του λαού και στην αντιμετώπιση των ανισοτήτων στην πρόσβαση και οικειοποίηση του πολιτισμού. Η διάσταση του ελεύθερου χρόνου ενσωματώνεται σ' αυτή την πολιτική ως η δημόσια χρονικότητα στην οποία γενικεύεται και ταυτόχρονα εξειδικεύεται η συμμετοχή σε μια κεντρικά σχεδιαζόμενη και καθοδηγούμενη δημόσια κουλτούρα ως μοχλός της κοινωνικής συνοχής και της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Η κριτική στην πολιτική αυτή συμπεριέλαβε επικρίσεις για διακριτική διαχείριση των οικονομικών ενισχύσεων, επιβολή μιας ορισμένης πολιτικής κουλτούρας στο δημόσιο χώρο, την αισθητική στασιμότητα και απλοίκότητα, την παρελθοντολογική και πεσιμιστική της αντίληψη, την αποστασιοποίηση από τα σύγχρονα ζητήματα και προβλήματα, την άρνηση εξέλιξης και μετασχηματισμού, την αντιαναπτυξιακή της λειτουργία και τη φίμωση της σύγχρονης πολιτισμικής δημιουργικότητας και έκφρασης 119. Η κριτική αυτή, προερχόμενη και από τις δύο πλευρές του πολιτικού πεδίου, σε συνδυασμό με τη συνολικότερη μεταστροφή της κρατικής πολιτικής που θα ολοκληρωθεί περίπου στα μέσα της δεκαετίας του '90 θα σηματοδοτήσουν την εκδήλωση και την εξέλιξη της κρίσης της πολιτιστικής πολιτικής που το πενταετές σχεδίασε και υλοποίησε.

49 46 Β) Το Πενταετές Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης Οι δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετώπισε το πενταετές , η αναδίπλωση της κυβερνητικής πολιτικής σε περιορισμό των δημοσίων δαπανών και προϋπολογισμούς λιτότητας ήδη από τη διετία καθώς και η διεθνής αλλά και εγχώρια ισχυροποίηση νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων για το ρόλο του κράτους στην οικονομία αφήνουν έντονα τα σημάδια τους στο πενταετές Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης Έτσι, το Πρόγραμμα αυτό χαρακτηρίζεται από ατολμία στην πολιτιστική πολιτική, εσωστρέφεια, περιορισμό των πόρων, υποχώρηση ως προς τις αναπτυξιακές, περιφερειακές και συλλογικές διαστάσεις του και προσπάθεια εξεύρεσης πηγών χρηματοδότησης πέραν των δημοσίων δαπανών. Η έμφαση τώρα δίνεται στον εκσυγχρονισμό των δημόσιων πολιτιστικών οργανισμών (κυρίως δε του ΥΠΠΟ), τον εξορθολογισμό και εμπλουτισμό του θεσμικού πλαισίου, τη συνέχιση βασικών έργων που έμειναν ανολοκλήρωτα ή δεν ξεκίνησαν καθόλου κατά το προηγούμενο πενταετές και τη συνεργασία των φορέων που ασκούν πολιτιστική πολιτική 121. Ενδιαφέροντα καινούργια στοιχεία του προγράμματος αυτού είναι η απάλειψη κάθε αναφοράς στην έννοια της πολιτιστικής κρίσης και του ανταγωνισμού με τα ξένα καταναλωτικά πρότυπα και τις πολιτιστικές βιομηχανίες, καθώς και η εκπεφρασμένη πρόθεση προώθησης του θεσμού της ιδιωτικής χορηγίας ως πηγής χρηματοδότησης του πολιτισμού 122. Στο Πρόγραμμα αυτό η κρίση του πολιτιστικού τομέα εσωτερικεύεται, αλλά δεν προσδιορίζεται ούτε και τίθεται, ρητά τουλάχιστον, στις στοχεύσεις του, με αποτέλεσμα να διαχέεται παντού και να λειτουργεί ως το άρρητο υπόβαθρο της αποσπασματικότητας, του αναπτυξιακού ελλείμματος, της οικονομικής υποβάθμισης και της θολής, ακόμα, στρατηγικής που επιχειρείται να χαραχτεί για τον πολιτισμό. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της υλοποίησης αυτού του προγράμματος αποτελούν οι σοβαρές ετήσιες διακυμάνσεις τόσο των συνολικών κρατικών δαπανών για τον πολιτισμό όσο και του συνολικού προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ 123. Πρέπει επίσης να σημειωθεί η συρρίκνωση της διάστασης του ελεύθερου χρόνου σ' αυτό το Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης, καθώς η πολιτιστική πολιτική φαίνεται απ' τη μια να κυριαρχείται από μέτρα και δράσεις θεσμικού, οργανωτικού και επικοινωνιακού κυρίως χαρακτήρα, και απ' την άλλη προγραμματίζει εκπαιδευτικές και μορφωσιογόνες κατά κύριο λόγο δραστηριότητες που συνδέονται με την κατοχή σημαντικού εκπαιδευτικού κεφαλαίου 124. Ενδεικτική της υποβάθμισης της διάστασης του ελεύθερου χρόνου είναι η σχεδόν παντελής έλλειψη αναφοράς στην ίδια την έννοια 125.

50 47 Επίσης, μπορεί να παρατηρηθεί ήδη μια στροφή της πολιτικής προς τον τονισμό των επικοινωνιακών δραστηριοτήτων, καθώς ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην προβολή του ελληνικού πολιτισμού στο εσωτερικό και το εξωτερικό και τη συνεργασία με τα όργανα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας 126. Η έμφαση αυτή φαίνεται να συμβαδίζει με την ατολμία που χαρακτηρίζει το Πρόγραμμα και ταυτόχρονα αναδεικνύει μια νέα κατεύθυνση και έναν νέο πόλο στο σχεδιασμό της πολιτιστικής πολιτικής και στον προσδιορισμό των μακροπρόθεσμων στόχων της. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα αλλά και άλλοι Διεθνείς Οργανισμοί μνημονεύονται αρκετά συχνά σ' αυτό το Πρόγραμμα, ενώ επιζητείται η ανταλλαγή ιδεών και πολιτιστικών εμπειριών με το εξωτερικό, η προετοιμασία για τη διεκδίκηση των Ολυμπιακών του 1996, η συμμετοχή στα αρμόδια όργανα της Κοινότητας, η συμμετοχή σε διεθνείς πολιτιστικές εκδηλώσεις, η ενίσχυση των πολιτιστικών σχέσεων με τους φορείς των αποδήμων κτλ 127. Η έντονη αυτή τάση για εξωστρέφεια του Προγράμματος μπορεί, ενδεχομένως, να ερμηνευθεί στο φως της έλλειψης οράματος για τον πολιτισμό και της αναζήτησής του σε χώρους πέραν των ορίων και δυνατοτήτων της εγχώριας κουλτούρας και πολιτικής. Όσον αφορά στη χρηματοδότηση του πολιτισμού επανατίθεται ο στόχος της αύξησης των κρατικών δαπανών τουλάχιστον στο 1% του συνόλου των κρατικών δαπανών, καθώς το προηγούμενο Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης δεν είχε επιτύχει αυτό το στόχο. (Για την εξέλιξη του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ κατά την περίοδο σε τρέχουσες και σταθερές τιμές 2983, καθώς και για την εξέλιξη της ποσοστιαίας συμμετοχής του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ στο Γενικό Κρατικό Προϋπολογισμό, βλ. Παράρτημα 1, Γραφήματα 15 και 16). Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι οι πολιτιστικές υποδομές ελεύθερου χρόνου καταλαμβάνουν περιθωριακή θέση στο Πρόγραμμα, καθώς οι παρεμβάσεις και οι χρηματοδοτήσεις που τις αφορούν αναφέρονται κυρίως είτε στην αντιμετώπιση των ελλείψεων και των προβλημάτων που κληρονομούνται από το προηγούμενο Πενταετές, είτε αφορούν λίγα μεγάλα έργα συνδεδεμένα κι αυτά με την κατοχή υψηλού εκπαιδευτικού κεφαλαίου 128, είτε, τέλος, αποτελούν γενικόλογες εξαγγελίες 129. (Τα σημαντικότερα έργα και δράσεις που αφορούν σε πολιτιστικές υποδομές ελεύθερου χρόνου παρατίθενται στο Παράρτημα 3). Τα σοβαρά χρηματοδοτικά, θεσμικά, οργανωτικά και σχεδιαστικά προβλήματα της πολιτιστικής πολιτικής του κράτους κατά την περίοδο καθώς και οι γενικότερες εξελίξεις που συνδέονταν με τη συμμετοχή της Ελλάδας στην ΕΕ προκάλεσαν έντονο προβληματισμό γύρω από τις κατευθύνσεις και τις προτεραιότητες της πολιτιστικής πολιτικής. Ήδη το πενταετές είχε συμπεριλάβει τέτοιους

51 48 προβληματισμούς μέσα από τη στόχευσή του για εξεύρεση άλλων πηγών χρηματοδότησης του πολιτισμού, πέραν των δημόσιων, και την έμφαση που έδινε στην προβολή του ελληνικού πολιτισμού στο εσωτερικό και διεθνώς. Έτσι, από το 1991 προστίθεται στις χρηματοδοτήσεις του πολιτισμού μέρος από τα έσοδα του Αριθμολαχείου ΛΟΤΤΟ (αρχικά 15%, αργότερα 12%) 130, ενώ από το 1992 ως το 1996 η ιδιωτική χορηγία συνεισφέρει συνολικά 23 δις. Δραχμές 131. Το Πενταετές Πρόγραμμα Πολιτιστικής Ανάπτυξης είναι ένα πρόγραμμα κρίσης: κρίσης της πολιτιστικής πολιτικής αλλά και της πολιτισμικής φυσιογνωμίας της ελληνικής κοινωνίας. Η αντιπαράθεση λαϊκισμού-εκσυγχρονισμού έχει ενσωματωθεί στο πρόγραμμα αυτό και αναδιατάσσει τις προτεραιότητες και τις επιδιώξεις του. Βασικός στόχος τώρα γίνεται το "νοικοκύρεμα" της παρέμβασης του κράτους στον πολιτισμό και ο εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών του. Ταυτόχρονα, στοχεύεται η διάνοιξη διαύλων επικοινωνίας μεταξύ πολιτισμού και αγοράς, ενώ η διάσταση του ελεύθερου χρόνου διασώζεται πλέον μόνο στο χώρο της νεολαίας και της καθοδήγησης των δραστηριοτήτων της. Γ) Οι Ελληνικές Πολιτικές για το Σχηματισμό Πολιτιστικών Υποδομών Ελεύθερου Χρόνου Κατά τη Δεκαετία του '90. Η δεκαετία του '90 ξεκινά με σημαντική υποβάθμιση του τομέα του πολιτισμού από την άποψη τόσο των πολιτικών επιλογών όσο και των κρατικών χρηματοδοτήσεων. (Για την εξέλιξη του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ κατά τα πρώτα έτη της δεκαετίας του '90 σε τρέχουσες και σταθερές τιμές 1983 και την εξέλιξη της ποσοστιαίας συμμετοχής του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ στο Γενικό Κρατικό Προϋπολογισμό, βλ. Παράρτημα 1, Γραφήματα 17 και 18). Αυτή την περίοδο αναπτύσσεται έντονη συζήτηση για το πλαίσιο στο οποίο είναι δυνατόν να ασκηθεί και να χρηματοδοτηθεί ρεαλιστική πολιτιστική πολιτική 132. Η απάντηση που υιοθετείται καταρχήν δίνει έμφαση στον οικονομικό ρόλο του πολιτισμού ως αγοράς με σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης στο πλαίσιο της συνολικότερης οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Η απάντηση αυτή κινείται στην κατεύθυνση που χαράζεται εκείνη την εποχή από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που διατυπώνουν τη στρατηγική της χρησιμοποίησης του πολιτιστικού τομέα ως μοχλού ανάπτυξης του τουρισμού. Καρπός αυτής της στρατηγικής υπήρξε ο σχεδιασμός από την Ευρωπαϊκή Ένωση του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Τουρισμός - Πολιτισμός" που στόχευε στην άσκηση πολιτιστικής πολιτικής στο πλαίσιο της αναπτυξιακής αξιοποίησης των

52 49 πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων και πλεονεκτημάτων των κρατών-μελών για την τουριστική βιομηχανία. Η Ελληνική πολιτιστική πολιτική κατά τη δεκαετία του '90 ανασυντάχθηκε στο πλαίσιο αυτό και επέλεξε ως μορφή της όχι πλέον τα πενταετή Προγράμματα Πολιτιστικής Ανάπτυξης, αλλά την ένταξη του πολιτιστικού τομέα στο Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης που υποβλήθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Δεκέμβριο του 1993, στη βάση του οποίου η Επιτροπή ενέκρινε το Β ΚΠΣ για την περίοδο Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η εθνική πολιτιστική πολιτική μπαίνει στην τροχιά της σύγκλισης της χώρας με τα κριτήρια της ΟΝΕ, αποκτά ξεκάθαρο οικονομικό προσανατολισμό και τίθεται στην υπηρεσία της αναπτυξιακής προσπάθειας μέσω της αντιμετώπισης του πολιτισμού ως συγκριτικού πλεονεκτήματος στο διεθνή ανταγωνισμό γύρω από την τουριστική βιομηχανία 133. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Τουρισμός-Πολιτισμός", αν και δεν καλύπτει το σύνολο της στρατηγικής του ΥΠΠΟ 134, εντούτοις αποτέλεσε τη γενική μήτρα πολιτιστικής πολιτικής σε εθνικό επίπεδο για την περίοδο , αφού και οι παρεμβάσεις που εντάχθηκαν στα ΠΕΠ λειτούργησαν συμπληρωματικά προς αυτό, ενώ επίσης περιέλαβε και ένα ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της πολιτικής που αφορούσε σε πολιτιστικές υποδομές. Γ1) Το Υποπρόγραμμα "Πολιτισμός" του Ε.Π. "Τουρισμός-Πολιτισμός" του Β ΚΠΣ Όπως σημειώνεται στη Σύνοψη της Απολογιστικής Έκθεσης Αξιολόγησης, "στρατηγικός στόχος του Επιχειρησιακού Προγράμματος ήταν η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τουριστικού προϊόντος [...] δια της σύνδεσής του με το πολιτιστικό προϊόν" 135. Για την εξυπηρέτηση αυτού του στόχου το Υποπρόγραμμα "Πολιτισμός" (ΥΠ 2) έθετε δύο βασικές προτεραιότητες: α) την προβολή του πολιτιστικού προϊόντος τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών, ώστε να οργανωθεί σ' αυτές πολιτιστικός τουρισμός, μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών πλεονεκτημάτων τους και β) την προβολή του πολιτιστικού προϊόντος σε μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, οι οποίες μπορούν να αναπτυχθούν επίσης μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων τους 136. Γίνεται έτσι φανερό απ' τη μια πως ο πολιτισμός αποτελεί σ' αυτό το Ε.Π. παρακολούθημα του τουρισμού 137, μ' άλλα λόγια, πως χρηματοδοτείται στο βαθμό που συνεισφέρει στην τουριστική ανάπτυξη και απ' την άλλη ότι η πολιτιστική πολιτική εντάσσεται στο πλαίσιο της οικονομίας του ελεύθερου χρόνου, αφού ο τουρισμός αποτελεί τη μεγαλύτερη διεθνή βιομηχανία ελεύθερου χρόνου.

53 50 Στο πλαίσιο αυτό η χρηματοδότηση της πολιτιστικής πολιτικής αναθερμαίνεται από το 1994, καθώς η Κοινοτική συμμετοχή μέσω του Ε.Π. "Τουρισμός-Πολιτισμός", των ΠΕΠ και του Ταμείου Συνοχής, αλλά και η εθνική συμμετοχή μέσω του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ, του ΛΟΤΤΟ και των αποδόσεων σε πολιτιστικούς οργανισμούς και φορείς των εισόδων που εισπράχθηκαν μέσω της έμμεσης φορολογίας συνέβαλλαν στη βελτίωση της κατάστασης, αν και το όριο του 1% του Προϋπολογισμού του ΥΠΠΟ ως προς το Γενικό Προϋπολογισμό του Κράτους δεν επετεύχθη από το 1991 ως σήμερα. Οι ανάγκες που το ΥΠ 2, κλήθηκε να ικανοποιήσει είχαν προσδιοριστεί ως εξής: 1) Επίτευξη ισορροπίας μεταξύ πολιτιστικού πλεονάσματος και προϊόντος 2) Ανάδειξη τόσο του κλασικού όσο και άλλων περιόδων του ελληνικού πολιτισμού 3) Ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού 4) Δημιουργία και συμπλήρωση εξειδικευμένων πολιτιστικών υποδομών και προσφερόμενων υπηρεσιών 138. Το ΥΠ 2 συγκροτήθηκε αρχικά από οκτώ Μέτρα, τα οποία κατά τη διάρκεια της περιόδου εκτέλεσης του Ε.Π μειώθηκαν σε 6 καθώς απεντάχθηκαν από το Ε.Π. το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης (Μ 2.3) και το Κτηματολόγιο και Αρχείο Μνημείων (Μ 2.6), καθώς κρίθηκε ότι ήταν αδύνατο να ολοκληρωθούν στα χρονικά πλαίσια του Ε.Π. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα Μέτρα του ΥΠ 2, οι Ομάδες Έργων και ο αριθμός των έργων που αντιστοιχούν σε κάθε Μέτρο καθώς και οι γενικές και εξειδικευμένες αναμενόμενες επιπτώσεις του κάθε Μέτρου. Από τα στοιχεία του πίνακα αυτού συνάγεται η συνολική και ειδική στρατηγική του Ε.Π., η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ως τουριστικοκεντρική και προσανατολισμένη προς την παραγωγή και κατανάλωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων υψηλού συμβολικού κεφαλαίου, ενώ ο σχεδιασμός, όπως σημειώνεται στην Απολογιστική Έκθεση του Ε.Π., προκύπτει "εκ των άνω, στο πλαίσιο της γενικότερης σύλληψης της αναπτυξιακής στρατηγικής για τη χώρα", χωρίς δηλαδή να προτάσσονται οι συγκεκριμένες ανάγκες της περιφέρειας 139. Ο τουριστικός προσανατολισμός του ΥΠ 2 προκύπτει εξάλλου και από το είδος των έργων που εντάχθηκαν στο πρόγραμμα. Πρόκειται για έργα και υποδομές που αφορούν κυρίως στον άμεσα τουριστικά αξιοποιήσιμο τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς και δευτερευόντως μόνο στον τομέα του σύγχρονου πολιτισμού. Επιπλέον, ακόμη και τα έργα εκείνα που αφορούν σε υποδομές σύγχρονου πολιτισμού, έχουν σαφή τουριστικό προσανατολισμό καθώς εντάσσονται στη στρατηγική της

54 51 ανάπτυξης του υψηλού επιπέδου πολιτιστικού τουρισμού. Τέλος, η εικόνα της τουριστικοκεντρικής στρατηγικής για τον πολιτισμό επιτείνεται και από τα υπόλοιπα έργα υποδομών που εντάχθηκαν στα ΠΕΠ, τις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες και το Ταμείο Συνοχής.

55 ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Μέτρα, Ομάδες, Αριθμός Έργων και Αναμενόμενες Γενικές και Εξειδικευμένες Επιπτώσεις των Μέτρων του ΥΠ 2 Στρατηγικός Στόχος: Βελτίωση της Ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού Τουριστικού Προϊόντος μέσω της Σύνδεσής του με τον Πολιτισμό Προτεραιότητες: α) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών, ώστε να οργανωθεί σ' αυτές πολιτιστικός τουρισμός, μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών πλεονεκτημάτων τους και β) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος σε μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, οι οποίες μπορούν να αναπτυχθούν επίσης μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων τους 140. Επιχειρησιακοί Στόχοι: 1) Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων και των καλλιτεχνικών επιτευγμάτων του Αρχαίου, Βυζαντινού και Νεώτερου Ελληνικού Πολιτισμού. 2) Ενίσχυση και αναβάθμιση της πολιτιστικής υποδομής, ώστε να υποστηριχθεί η δυναμική σύγχρονη Ελληνική και Διεθνής πολιτιστική δημιουργία. ΜΕΤΡΑ (ΚΩΔΙΚΟΣ) ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΜΕΤΡΟΥ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ ΕΠΔΠ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΩΝ ΑΡ. ΕΡΓΩΝ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Αρχαιολογικοί 6 χώροι Ανάδειξη της Αθήνας σε πόλο έλξης Αύξηση της απασχόλησης Δημιουργία μόνιμων θέσεων Κτίρια-Μουσεία 8 απασχόλησης Νέα Συνεδριακά Κέντρα 1 Νέα Πολιτιστικά Κέντρα 1 Βελτίωση Πολιτιστικών Κέντρων 2 Βελτίωση τουριστικού προϊόντος της περιφέρειας Διατήρηση, αξιοποίηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Βελτίωση ποιότητας ζωής Αύξηση διανυκτερεύσεων Μείωση εποχικότητας Ανάδειξη εκπαιδευτικού και πολιτιστικού τουρισμού Χωροταξική και αισθητική βελτίωση των όμορων περιοχών Αναβάθμιση όμορων περιοχών μέσω της αύξησης της υπεραξίας γης Αύξηση του τουριστικού προϊόντος υψηλού επιπέδου Αύξηση διανυκτερεύσεων Βελτίωση ποιότητας ζωής Αύξηση τουριστικής κίνησης Βελτίωση τοπικών οικονομιών Ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών διάφορων περιοχών Αύξηση απασχόλησης 52

56 Μέτρα, Ομάδες, Αριθμός Έργων και Αναμενόμενες Γενικές και Εξειδικευμένες Επιπτώσεις των Μέτρων του ΥΠ 2 (Συνέχεια 1) Στρατηγικός Στόχος: Βελτίωση της Ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού Τουριστικού Προϊόντος μέσω της Σύνδεσής του με τον Πολιτισμό Προτεραιότητες: α) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών, ώστε να οργανωθεί σ' αυτές πολιτιστικός τουρισμός, μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών πλεονεκτημάτων τους και β) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος σε μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, οι οποίες μπορούν να αναπτυχθούν επίσης μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων τους 141. Επιχειρησιακοί Στόχοι: 1) Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων και των καλλιτεχνικών επιτευγμάτων του Αρχαίου, Βυζαντινού και Νεώτερου Ελληνικού Πολιτισμού. 2) Ενίσχυση και αναβάθμιση της πολιτιστικής υποδομής, ώστε να υποστηριχθεί η δυναμική σύγχρονη Ελληνική και Διεθνής πολιτιστική δημιουργία. ΜΕΤΡΑ (ΚΩΔΙΚΟΣ) ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΜΕΤΡΟΥ ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΜΟΥΣΕΙΑ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΩΝ Επεκτάσεις 4 Βελτιώσεις 3 Μελέτες 3 Ανάπλαση και Ανάδειξη Αρχ. Χώρων Αποκαταστάσεις Μνημείων ΑΡ. ΕΡΓΩΝ 9 14 ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Ενίσχυση τουριστικής και πολιτιστικής υποδομής Βελτίωση τουριστικής εικόνας και του τουριστικού προϊόντος της χώρας Βελτίωση τουριστικής και πολιτιστικής υποδομής περιοχών υψηλής τουριστικής συγκέντρωσης Τουριστική ανάπτυξη περιοχών που μειονεκτούν σε τουριστική συγκέντρωση Βελτίωση παρεχόμενων υπηρεσιών ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Ανάδειξη και σωστή φύλαξη των εκθεμάτων Βελτίωση παρεχόμενων υπηρεσιών Προσφορά υπηρεσιών εκπαίδευσης και τεκμηρίωσης Δημιουργία ειδικών χώρων για παράλληλες δραστηριότητες Αύξηση μέσου αριθμού ημερών παραμονής των τουριστών-επισκεπτών Αύξηση αριθμού επισκεπτών Προσέλκυση επισκεπτών με ειδικά ενδιαφέροντα Αύξηση απασχόλησης Τόνωση του εσωτερικού εκπαιδευτικού τουρισμού Αύξηση απασχόλησης Βελτίωση παρεχόμενων υπηρεσιών στους επισκέπτες των Μουσείων Ανάδειξη και σωστή φύλαξη εκθεμάτων Προσφορά υπηρεσιών εκπαίδευσης και επιμόρφωσης Αύξηση ημερών παραμονής των τουριστών Αύξηση αριθμού τουριστών Αύξηση τοπικού εισοδήματος Μείωση εποχικότητας Αύξηση εσωτερικού τουριστικού ρεύματος Αύξηση αριθμού τουριστών Προσέλκυση τουρισμού υψηλότερου επιπέδου Αύξηση μέσου αριθμού ημερών παραμονής Επέκταση τουριστικής περιόδου Αύξηση απασχόλησης Αύξηση εκπαιδευτικού τουρισμού Τόνωση προσκυνηματικού τουρισμού Βελτίωση πολιτιστικού επιπέδου τοπικού πληθυσμού 53

57 Μέτρα, Ομάδες, Αριθμός Έργων και Αναμενόμενες Γενικές και Εξειδικευμένες Επιπτώσεις των Μέτρων του ΥΠ 2 (Συνέχεια 2) Στρατηγικός Στόχος: Βελτίωση της Ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού Τουριστικού Προϊόντος μέσω της Σύνδεσής του με τον Πολιτισμό Προτεραιότητες: α) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών, ώστε να οργανωθεί σ' αυτές πολιτιστικός τουρισμός, μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών πλεονεκτημάτων τους και β) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος σε μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, οι οποίες μπορούν να αναπτυχθούν επίσης μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων τους 142. Επιχειρησιακοί Στόχοι: 1) Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων και των καλλιτεχνικών επιτευγμάτων του Αρχαίου, Βυζαντινού και Νεώτερου Ελληνικού Πολιτισμού. 2) Ενίσχυση και αναβάθμιση της πολιτιστικής υποδομής, ώστε να υποστηριχθεί η δυναμική σύγχρονη Ελληνική και Διεθνής πολιτιστική δημιουργία. ΜΕΤΡΑ (ΚΩΔΙΚΟΣ) ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΜΕΤΡΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΩΝ Μέγαρο Μουσικής Αθηνών ΑΡ. ΕΡΓΩΝ 1 ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Ενίσχυση τουριστική και πολιτιστικής υποδομής της Αθήνας. Ανάδειξη της Αθήνας σε μείζονα τουριστικό και πολιτιστικό πόλο έλξης για το διεθνή και εσωτερικό τουρισμό ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Αύξηση απασχόλησης Αναβάθμιση της ποιότητας του σχεδιασμού Ορθολογική ανάπτυξη αστικού και εξωαστικού χώρου Αξιοποίηση σύγχρονης τεχνολογίας και επιστήμης Παροχή πληροφοριών σε ειδικούς ενδιαφερόμενους Διατήρηση και αξιοποίηση πολιτιστικής παράδοσης Αύξηση αριθμού τουριστών και προσέλκυση κοινού με πολιτιστικά ενδιαφέροντα Βελτίωση ανταγωνιστικότητας τουριστικού προϊόντος με προσφορά υπηρεσιών και αναψυχής υψηλού επιπέδου Επέκταση μέσου αριθμού παραμονής τουριστών Δημιουργία ειδικού τουριστικού ρεύματος υψηλότατου επιπέδου Μείωση εποχικότητας του τουρισμού Αύξηση εκπαιδευτικού τουρισμού Βελτίωση πολιτιστικού επιπέδου της Ελληνικής Κοινωνίας Αύξηση απασχόλησης 54

58 55 Μέτρα, Ομάδες, Αριθμός Έργων και Αναμενόμενες Γενικές και Εξειδικευμένες Επιπτώσεις των Μέτρων του ΥΠ 2 (Συνέχεια 3 - Τέλος) Στρατηγικός Στόχος: Βελτίωση της Ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού Τουριστικού Προϊόντος μέσω της Σύνδεσής του με τον Πολιτισμό Προτεραιότητες: α) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών, ώστε να οργανωθεί σ' αυτές πολιτιστικός τουρισμός, μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών πλεονεκτημάτων τους και β) Η προβολή του πολιτιστικού προϊόντος σε μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, οι οποίες μπορούν να αναπτυχθούν επίσης μέσω της προβολής και αξιοποίησης των πολιτιστικών στοιχείων τους 143. Επιχειρησιακοί Στόχοι: 1) Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων και των καλλιτεχνικών επιτευγμάτων του Αρχαίου, Βυζαντινού και Νεώτερου Ελληνικού Πολιτισμού. 2) Ενίσχυση και αναβάθμιση της πολιτιστικής υποδομής, ώστε να υποστηριχθεί η δυναμική σύγχρονη Ελληνική και Διεθνής πολιτιστική δημιουργία. ΜΕΤΡΑ (ΚΩΔΙΚΟΣ) 2.8. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΜΕΤΡΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΩΝ Μέγαρο Μουσικής Θεσ/νικης ΑΡ. ΕΡΓΩΝ 1 ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Ενίσχυση τουριστική και πολιτιστικής υποδομής της Θεσ/νικης Ανάδειξη της Θεσ/νικης σε μείζονα τουριστικό και πολιτιστικό πόλο έλξης για το διεθνή και εσωτερικό τουρισμό για τη Β. Ελλάδα ΠΗΓΗ: ΑΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Ε.Π. "ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ", ιδία επεξεργασία. ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΕΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Αύξηση συνεδριακού τουρισμού Αύξηση αριθμού τουριστών και προσέλκυση κοινού με πολιτιστικά ενδιαφέροντα Βελτίωση ανταγωνιστικότητας τουριστικού προϊόντος με προσφορά υπηρεσιών και αναψυχής υψηλού επιπέδου Επέκταση μέσου αριθμού παραμονής τουριστών Δημιουργία ειδικού τουριστικού ρεύματος υψηλότατου επιπέδου Μείωση εποχικότητας του τουρισμού Αύξηση εκπαιδευτικού τουρισμού Βελτίωση πολιτιστικού επιπέδου της Ελληνικής Κοινωνίας Αύξηση απασχόλησης

59 56 Σύμφωνα με την Απολογιστική Έκθεση Αξιολόγησης του Ε.Π. η χρηματοδότηση αυτών των έργων, η πορεία υλοποίησής τους και η απορρόφηση των χρηματοδοτήσεων είχε διαμορφωθεί ως εξής μέχρι τον Ιούλιο του 1999: ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ΜΕΤΡΑ (ΚΩΔΙΚΟ Σ) 2.1 ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΜΕΤΡΟΥ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΩΝ Αρχαιολογικοί χώροι ΑΡ. ΕΡΓ ΩΝ ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙ ΣΜΟΣ ΕΡΓΩΝ (ΔΡΑΧΜΕΣ) ΟΛΟΚΛΗ- ΡΩΜΕΝΑ ΕΡΓΑ Κτίρια-Μουσεία ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΜΕΧΡΙ 7/ ,6% 2.2 Νέα Συνεδριακά Κέντρα ΕΠΔΠ Νέα Πολιτιστικά Κέντρα ,9% 2.3 ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ 2.4 Βελτίωση Πολιτιστικών Κέντρων ΑΠΕΝΤΑΧΘΗΚΕ Επεκτάσεις ΜΟΥΣΕΙΑ Βελτιώσεις ,2% Μελέτες ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ Ανάπλαση και Ανάδειξη Αρχ. Χώρων Αποκαταστάσ εις Μνημείων ,9% 2.6 ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ 2.7 ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩΝ 2.8. ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ Μέγαρο Μουσικής Αθηνών Μέγαρο Μουσικής Θεσ/νικης ΑΠΕΝΤΑΧΘΗΚΕ ,3% ,9% ΣΥΝΟΛΟ ,7% ΠΗΓΗ: ΑΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Ε.Π. "ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ιδία επεξεργασία.

60 57 Το Ε.Π. χαρακτηρίστηκε από σημαντική ανισοκατανομή του προϋπολογισμού, των δαπανών και των έργων μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, ενώ παράλληλα παρουσίασε και σημαντικές διαπεριφερειακές ανισότητες, καθώς η μονοδιάστατη συσχέτιση με το τουριστικό προϊόν είχε σαν αποτέλεσμα να ενταχθούν σ' αυτό κυρίως έργα στις περιοχές που αποτελούν τους κύριους τουριστικούς προορισμούς της χώρας 144. Είναι χαρακτηριστικό πως η Αττική, η Κεντρική Μακεδονία, το Νότιο Αιγαίο και η Κρήτη συγκεντρώνουν το 79% του συνόλου των έργων (εξάλλου 3 από τα 6 Μέτρα του ΥΠ 2 εντοπίζονται γεωγραφικά, εξολοκλήρου στις περιφέρειες Αττικής και Κεντρικής Μακεδονίας) και το 87,8% των δαπανών του ΥΠ 2, ενώ δύο περιφέρειες, (Δυτικής Μακεδονίας και Βορείου Αιγαίου), εμφανίζουν μηδενικά ποσοστά. Η υψηλή αυτή διαπεριφερειακή ανισότητα αποδίδεται από την Απολογιστική Έκθεση κατ' αρχήν στη χαρακτηριστική γι' αυτό το πρόγραμμα αντίληψη ότι ο Πολιτισμός έπρεπε να θεωρείται ως αποκλειστική συνιστώσα του Τουρισμού 145. Η ίδια αντίληψη πρυτάνευσε και στις εντάξεις έργων και στα υπόλοιπα μέτρα του Προγράμματος και γι' αυτό παρατηρείται σημαντική διαπεριφερειακή ανισοκατανομή έργων και πόρων, ακόμα και αν η προσοχή μας στραφεί στις υπόλοιπες περιφέρειες εκτός Αττικής και Κεντρικής Μακεδονίας. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η ακύρωση των αποκεντρωτικών φιλοδοξιών του ΥΠ και η προώθηση μιας πολιτικής εντάσεως κεφαλαίου σε ήδη ανεπτυγμένες περιοχές της χώρας. με σκοπό να παραχθούν σε σύντομο χρόνο οι μεγαλύτερες δυνατές αναπτυξιακές επιδράσεις, δεδομένων μάλιστα και των σημαντικών ελλειμμάτων της Διοίκησης στην αναγκαία εμπειρία, τεχνογνωσία και οργανωτική ικανότητα 147. Πρέπει πάντως να σημειωθεί πως το ΥΠΠΟ διέθετε συγκροτημένο πρόγραμμα δράσης που του επέτρεψε σύντομα να διαμορφώσει ένα τμήμα του σε πρόγραμμα άμεσης υλοποίησης, συχνά εντόπισε και αντιμετώπισε έγκαιρα προβλήματα και ατέλειες του σχεδιασμού και της υλοποίησης, ενώ επίσης διέθετε σύγχρονες και έγκυρες μελέτες για διάφορα έργα, ορισμένων εκ των οποίων είχε αρχίσει ήδη η υλοποίηση 148. Η σημαντική περιφερειακή ανισοκατανομή πόρων και έργων αμβλύνθηκε σ' ένα βαθμό στον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, χάρη στα περίπου 130 έργα που εντάχθηκαν στις παρεμβάσεις των ΠΕΠ και των Κοινοτικών Πρωτοβουλιών και στα προγράμματα του Ταμείου Συνοχής συνολικού ύψους 57 δις δραχμών 149. Η διαπεριφερειακή ανισότητα πόρων και έργων διατηρείται παρ' όλ' αυτά στον τομέα του Σύγχρονου Πολιτισμού, καθώς απ' τη μια τα ΠΕΠ επικεντρώθηκαν στον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και απ' την άλλη το Μέτρο του Εθνικού Πολιτιστικού Δικτύου Πόλεων (ΕΠΔΠ) περιορίστηκε τελικά σ' ένα πολύ μικρό μέγεθος, σε σχέση τόσο με τις αρχικές εκτιμήσεις όσο και με τις διαπιστωμένες ανάγκες 150. Η

61 58 Απολογιστική Έκθεση αποδίδει αυτή την εξέλιξη στην εκτίμηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι τα έργα υποδομής Σύγχρονου Πολιτισμού δεν αποτελούν αναπτυξιακά έργα υποδομής 151. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πως το ΕΠΔΠ αποτελούσε σημαντικό μοχλό ανάπτυξης υποδομών ελεύθερου χρόνου στην περιφέρεια, καθώς επιχείρησε να συνδέσει την περιφέρεια με το κέντρο μέσω του θεσμού των Προγραμματικών Συμβάσεων μεταξύ Δήμων και Νομαρχιών με το ΥΠΠΟ, ενώ οι άξονες που συγκροτούσαν το πρόγραμμα αυτό περιλάμβαναν τόσο τη δημιουργία θεσμών και μηχανισμών ανάπτυξης και χρηματοδότησης δραστηριοτήτων σύγχρονου πολιτισμού όσο και τη δημιουργία υποδομών μέσα από τον εκσυγχρονισμό-ανακατασκευή υπαρχόντων χώρων, την απόδοση νέων χρήσεων σε παλαιά κτίρια, τον εξοπλισμό χώρων και κτιρίων και την κατασκευή νέων κτιρίων στις πόλεις της περιφέρειας. Το ΕΠΔΠ βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε διαδικασία εκκαθάρισης, καθώς ενσωματώνεται στο νεότευκτο πρόγραμμα της Επικράτειας Πολιτισμού. Η εθνική πολιτιστική πολιτική ευθυγραμμίζεται αυτή την περίοδο με την πολιτιστική πολιτική της ΕΕ στο πλαίσιο της επικράτησης του εκσυγχρονιστικού προγράμματος. Ο πολιτισμός υπάγεται πλήρως στις οικονομικές αναγκαιότητες, ενώ εγκαταλείπονται κάθε σχεδιασμός για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων στην πρόσβαση και την οικειοποίηση των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών. Η παράδοση και η λαϊκότητα εντάσσονται πλήρως στη λογική της τουριστικής αξιοποίησης μέσα από την οποία στοχεύεται η οικονομική μεγέθυνση και η άμβλυνση των περιφερειακών οικονομικών ανισοτήτων. Οι δημόσιες επενδύσεις (ενισχυμένες από τα ευρωπαϊκά κονδύλια) στοχεύουν στη μεγέθυνση της πολιτιστικής αγοράς στην κατεύθυνση της άμεσης αξιοποίησης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της για την Ελλάδα (πολιτιστική κληρονομιά) και της δημιουργίας μεγάλων υποδομών σύγχρονου πολιτισμού, μέσα από έργα "ναυαρχίδες" (high profile flagship projects), που συγκεντρώνονται στα μεγάλα πολεοδομικά συγκροτήματα της χώρας και δευτερευόντως σε ορισμένες μεγάλες πόλεις με σκοπό να αξιοποιήσουν το συσσωρευμένο πολιτιστικό κεφάλαιο και να αυξήσουν την προστιθέμενη αξία των πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών. Το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα αντιμετωπίζει τον πολιτισμό ως "ελαφρά βιομηχανία", συμπληρωματική της τουριστικής βιομηχανίας, στην προσπάθεια βελτίωσης της θέσης της χώρας στην παγκόσμια αναδιάρθρωση των αγορών. Η πολιτική σχηματισμού πολιτιστικών υποδομών ελεύθερου χρόνου στα πλαίσια του Ε.Π. "Τουρισμός-Πολιτισμός" συμπιέστηκε στις συμπληγάδες της τουριστικής ανάπτυξης και της περιφερειακής ανισότητας παραγνωρίζοντας τοπικές ανάγκες και δυνατότητες. Υποτάχθηκε έτσι απ' τη μια στην προνομιακή μεταχείριση της τουριστικά

62 59 άμεσα αξιοποιήσιμης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και απ' την άλλη στην πολιτική επιλογή της χρηματοδότησης εθνικής εμβέλειας μητροπολιτικών υποδομών που παρείχαν άμεσα αναπτυξιακά οφέλη. Η διάσταση του ελεύθερου χρόνου δεν κατάφερε να εισχωρήσει στο σχεδιασμό και την εφαρμογή της πολιτικής παρά μόνο υπό την κάλυψη της ενίσχυσης της τουριστικής βιομηχανίας της χώρας στην προοπτική μιας ορισμένης οικονομικής μεγέθυνσης. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζονται τα όρια των πολιτικών σχεδιασμών και των χρηματοδοτήσεων κατά την περίοδο Δ) Σύντομη Παρουσίαση της Πολιτικής για τις Πολιτιστικές Υποδομές Ελεύθερου Χρόνου στο Νέο Ε.Π. "Πολιτισμός" του Γ ΚΠΣ Η Απολογιστική Έκθεση Αξιολόγησης του Ε.Π. "Τουρισμός-Πολιτισμός" αλλά και η μελέτη του ΚΕΠΕ "Ο Πολιτισμός ως Κλάδος Οικονομικής Δραστηριότητας" επεσήμαναν τα προβλήματα και τις συνέπειες της μονοδιάστατης εξάρτησης του πολιτισμού από την τουριστική ανάπτυξη. Είχαν μάλιστα υποστηρίξει την ιδέα ότι τόσο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή όσο και οι Ελληνικές Κυβερνήσεις θα έπρεπε να διευρύνουν την αντίληψή τους για τις δυνατότητες συμβολής του πολιτισμού στην εθνική οικονομία στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης 152. Πρότειναν μάλιστα μια αντίληψη που αναγνώριζε τη δυνατότητα του πολιτισμού να συμβάλλει σε πολλά και διαφορετικά πεδία (αύξηση της συνολικής ενεργού ζήτησης, της προστιθέμενης αξίας και των εισοδημάτων, δημιουργία θέσεων απασχόλησης, καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού, περιφερειακή ανάπτυξη) μέσα από το μετασχηματισμό της πολιτιστικής κληρονομιάς και της σύγχρονης πολιτιστικής δημιουργίας σε διαστάσεις της σύγχρονης πολιτιστικής βιομηχανίας 153, η οποία ενεργοποιείται στο πλαίσιο της ραγδαία αναπτυσσόμενης οικονομίας του ελεύθερου χρόνου 154. Οι υποδείξεις αυτές υιοθετήθηκαν πλήρως στα προγραμματικά κείμενα του Ε.Π. "Πολιτισμός" στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ , ενώ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει πλέον σαφώς μετακινηθεί προς την κατεύθυνση της αξιοποίησης του πολιτισμού ως βιομηχανίας στο πλαίσιο της οικονομίας και αγοράς του ελεύθερου χρόνου. Τα κείμενα αυτά 155 σχεδιάζουν μια διευρυμένη πολιτική για τον τομέα του Σύγχρονου Πολιτισμού στο πλαίσιο της οποίας το κράτος δραστηριοποιείται μέσω της δημιουργίας "βασικής υποδομής και μεγάλων θεσμών, ενώ έχει επικουρικό ρόλο σ' ό,τι αφορά στη σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία και στις σχετικές ιδιωτικές πρωτοβουλίες" 156, ενώ επίσης προτίθεται να ενθαρρύνει την "κινητοποίηση ιδιωτικών χρηματοδοτήσεων στον τομέα του Σύγχρονου Πολιτισμού" 157. Η ενίσχυση του Σύγχρονου Πολιτισμού σε θεσμούς και υποδομές εντάσσεται στην πολιτική της ανάπτυξης της πολιτιστικής αγοράς στα πλαίσια της οικονομίας του

63 60 ελεύθερου χρόνου, της τουριστικής ανάπτυξης, της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, της τόνωσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας, της περιφερειακής ανάπτυξης, της βελτίωσης της ποιότητας ζωής, της ανάπτυξης του Σύγχρονου Ελληνικού Πολιτισμού και της διευκόλυνσης της πρόσβασης σε πολιτιστικά αγαθά και υπηρεσίες. Σ' αυτή την κατεύθυνση το Ε.Π. "Πολιτισμός" εντάσσει τον τομέα του Σύγχρονου Πολιτισμού στη δεύτερη βασική Προτεραιότητα του Ε.Π. "Ανάπτυξη Σύγχρονου Πολιτισμού", την οποία συγκροτούν δύο Μέτρα: το Μέτρο 2.1 "Ενίσχυση Υποδομών και Μεγάλων επικοινωνιακών Γεγονότων Σύγχρονου Πολιτισμού" και το Μέτρο 2.2 "Ολοκλήρωση Μητροπολιτικών Συνεδριακών και Πολιτιστικών Κέντρων" Αθήνας και Θεσ/νίκης 158. Οι στοχεύσεις και τα συνολικά προϋπολογιζόμενα χρηματοοικονομικά στοιχεία της του Ε.Π., της Προτεραιότητας 2 και των Μέτρων που περιλαμβάνει παρατίθενται στο Παράρτημα 5. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πως στο παρόν Ε.Π. επιχειρείται να αντιμετωπιστούν οι ατυχείς χειρισμοί στον τομέα του Σύγχρονου Πολιτισμού κατά το προηγούμενο Ε.Π. (π.χ. στο Μέτρο που αφορούσε στο ΕΠΔΠ). Έτσι στο Μέτρο 2.1 προβλέπεται να ενταχθούν έργα και παρεμβάσεις υποδομών Σύγχρονου Πολιτισμού που δεν είχε γίνει κατορθωτό κατά το προηγούμενο Ε.Π. Τα έργα αυτά αποτελούν τμήμα του προγράμματος που πρόκειται να αντικαταστήσει το ΕΠΔΠ, το οποίο ενσωματώνεται στο Πρόγραμμα "Επικράτεια Πολιτισμού". Στην «Επικράτεια Πολιτισμού», μετέχουν όλες οι υπηρεσίες και όλοι οι φορείς του Υπουργείου Πολιτισμού, όλοι οι εποπτευόμενοι, επιχορηγούμενοι ή προγραμματικά συμβεβλημένοι με το ΥΠΠΟ οργανισμοί, η Τοπική Αυτοδιοίκηση Α και Β βαθμού με τους δικούς της πολιτιστικούς φορείς, οι Έλληνες δημιουργοί, οι ιδιωτικοί πολιτιστικοί φορείς, τα πολιτιστικά ιδρύματα και όλοι οι φορείς του πολιτιστικού εθελοντισμού, της ερασιτεχνικής δημιουργίας και του λαϊκού πολιτισμού. Το πρόγραμμα της Επικράτειας Πολιτισμού στοχεύει, μέσα από την αναδιοργάνωση των ενισχύσεων του κράτους προς τους πολιτιστικούς φορείς και οργανισμούς, τη διασύνδεσή και το συντονισμό τους, καθώς και, μέσω του προγράμματος υποδομών που εντάσσεται στο Ε.Π. "Πολιτισμός", στην ενίσχυση της σύγχρονης πολιτιστικής παραγωγής και στο άνοιγμα των πολιτιστικών χώρων και των πολιτιστικών εκδηλώσεων στο ευρύ κοινό όλων των ηλικιών 159. Το Πρόγραμμα "Πολιτισμός" επιχειρεί ρητά να μετασχηματίσει τον πολιτιστικό τομέα σε αναπτυγμένη αγορά αγαθών και υπηρεσιών ελεύθερου χρόνου. Ο ρόλος του κράτους συγκεκριμενοποιείται στη δημιουργία υποδομών και θεσμών και υποχωρεί στον τομέα της παροχής αγαθών και υπηρεσιών καθώς αυτή περιορίζεται σε μεγάλα επικοινωνιακά γεγονότα διεθνούς, κυρίως, εμβέλειας. Η στροφή αυτή της πολιτιστικής

64 61 πολιτικής παρακολουθεί τους μετασχηματισμούς και τις αναζητήσεις της συνολικής οικονομικής πολιτικής στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και σε πλανητικό επίπεδο μέσα από τον ΟΗΕ και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου 160. Η νέα διαγραφόμενη πολιτική χαλαρώνει ακόμη περισσότερο τις κεϋνσιανές δεσμεύσεις στη δραστηριοποίηση του κράτους στον τομέα του πολιτισμού δίνοντας έμφαση στον ενεργητικό υποστηρικτικό ρόλο του κράτους προς την αγορά των προϊόντων και των υπηρεσιών, μέσω της δραστηριοποίησής του στο σχηματισμό υποδομών αναγκαίων για την ίδια τη λειτουργία της αγοράς αλλά και για την αύξηση της ενεργού ζήτησης. Ο πολιτισμός συνεχίζει να αντιμετωπίζεται στο πλαίσιο της οικονομικής μεγέθυνσης, αλλά τώρα επιχειρείται η ανάπτυξή του ως ιδιαίτερης και σχετικά αυτόνομης αγοράς που ενεργοποιείται στο πλαίσιο της οικονομίας του ελεύθερου χρόνου. Πολιτισμός και ελεύθερος χρόνος από κοινού συγκροτούν τώρα νέες υποσχόμενες αγορές που υποκαθιστούν τη θεσμικά οργανωμένη και σχεδιασμένη συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια κουλτούρα, καθώς και τη συλλογική οικειοποίηση των δεσμών και των συμβόλων της στην καθημερινή ζωή, με την παραγωγή εμπορευμάτων και τη γενίκευση της ατομικής καταναλωτικής κουλτούρας.

65 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι πολιτιστικές πολιτικές καθώς και αυτές για τον ελεύθερο χρόνο, κατά την περίοδο που καλύπτουν οι δεκαετίες '80 και '90, διαγράφουν μια σαφή τροχιά απομάκρυνσης από τα πρότυπα της κεϋνσιανής θεραπευτικής. Ταυτόχρονα σηματοδοτούν την εξάντληση των δυναμικών της μεταπολεμικής κοινωνικής συναίνεσης, καθώς και την εξέλιξη του παρεμβατικού κράτους στην Ελλάδα μεταπολιτευτικά. Η δεκαετία του '80 ξεκίνησε με ιδιαίτερα αισιόδοξες προοπτικές για τις δυνατότητες της κρατικής παρέμβασης, με το κράτος να εμφανίζεται δυναμικά στον τομέα του πολιτισμού και στην παροχή υποδομών ελεύθερου χρόνου σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει υπάρχουσες ανισότητες, να διαχύσει στην κοινωνία νέες δυνατότητες συμμετοχής και δραστηριοποίησης και να δημιουργήσει νέους αναπτυξιακούς πόλους. Το μοντέλο της κρατικής παρέμβασης (τουλάχιστον σε επίπεδο διακηρύξεων) κινείται στα πλαίσια της κεϋνσιανής θεραπευτικής, ενώ επιδιώκεται η ενεργοποίηση κοινωνικών δυναμικών με σκοπό την τόνωση των δραστηριοτήτων και την αντιμετώπιση των ελλείψεων. Η πολιτιστική πολιτική υιοθετεί το γαλλικό μοντέλο της εποχής και διακηρύσσει τον αναδιανεμητικό και δημοκρατικό της χαρακτήρα. Οι ελπίδες που δημιουργήθηκαν σύντομα υποχρεώθηκαν σε αναδίπλωση εξαιτίας της διαιώνισης του καθεστώτος υποχρηματοδότησης του πολιτισμού, της υποκατάστασης του σχεδιασμού από συγκυριακές πιέσεις, καθώς και εξαιτίας των οργανωτικών, συντονιστικών και σχεδιαστικών προβλημάτων της Διοίκησης και των συνολικότερων οικονομικών προβλημάτων της περιόδου. Η πολιτιστική πολιτική αυτή την εποχή αγωνίζεται να ισορροπήσει ανάμεσα στα αιτήματα που απευθύνονται προς την κρατική δραστηριότητα, τη μόνιμη οικονομική δυσπραγία και την αδυναμία συνολικού σχεδιασμού και εφαρμογής μιας πολιτικής με πολλαπλές στοχεύσεις. Η αντιπαράθεση λαϊκισμού-εκσυγχρονισμού στη δεκαετία του '80 θα εσωτερικευθεί από την πολιτιστική πολιτική, η οποία τελικά θα απολέσει κάθε δυναμισμό και προοπτική. Ταυτόχρονα, η διάσταση του ελεύθερου χρόνου θα συρρικνωθεί σημαντικά, καθώς η έμφαση δίνεται όλο και περισσότερο στις δυνάμεις της αγοράς και στις αξιοποιήσιμες, στις διεθνείς πολιτιστικές και τουριστικές αγορές, εθνική ταυτότητα και πολιτισμική κληρονομιά. Ο προβληματισμός για τον ελεύθερο χρόνο διατηρείται μόνο στο επίπεδο της θεσμικής καθοδήγησης και αξιοποίησής του από τους νέους, ενώ οι υποδομές ελεύθερου χρόνου που προγραμματίζονται αποτελούν κυρίως μεταφορές ανολοκλήρωτων έργων του προηγούμενου προγράμματος πολιτιστικής ανάπτυξης. 62

66 63 Το τέλος της δεκαετίας του '80 και οι αρχές αυτής του '90 σηματοδοτούν την ανοιχτή εκδήλωση της κρίσης της κρατικής παρέμβασης στο πεδίο του πολιτισμού και την αναζήτηση διεξόδων πέραν της δημόσιας δράσης. Η απάντηση στο ερώτημα της πολιτιστικής πολιτικής και χρηματοδότησης που σχηματοποιείται αυτή την εποχή στρέφεται προς την ισχυροποίηση του κριτηρίου της άμεσης οικονομικής αποδοτικότητας των επενδύσεων στον πολιτισμό και επιχειρεί να εξορθολογίσει τη δημόσια παρέμβαση στον τομέα, προς την κατεύθυνση του εκσυγχρονισμού της διαχείρισης. Η διαγραφόμενη αυτή την εποχή πολιτιστική πολιτική της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ωθεί προς την εξάρτηση του πολιτισμού από την τουριστική βιομηχανία και υποτιμά τον τομέα του Σύγχρονου Πολιτισμού. Το πολιτιστικό πεδίο δεν αναγνωρίζεται ακόμη ως ιδιαίτερη αγορά και επιδιώκεται η συμπληρωματική λειτουργία του προς την ήδη ανεπτυγμένη τουριστική αγορά. Το Β ΚΠΣ κινείται πλήρως μέσα σ' αυτή τη λογική, καθώς υποτάσσει τον πολιτισμό στην τουριστική ανάπτυξη, προωθεί οικονομίες κλίμακος και δίνει έμφαση στην οργανωτική αναδιάρθρωση της Διοίκησης. Οι υποδομές ελεύθερου χρόνου αυτή την περίοδο εντάσσονται στη λογική της τουριστικής βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου με αποτέλεσμα απ' τη μια να υποτιμόνται στη χρηματοδότηση, καθώς ο τόνος αυτή την εποχή δίνεται από τον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς που αντιμετωπίζεται ως το συγκριτικό βιομηχανικό πλεονέκτημα της χώρας, και απ' την άλλη να μην απαντούν στις διευρυμένες ανάγκες του τομέα. Το Γ ΚΠΣ επιχειρεί να ανασυντάξει την πολιτιστική πολιτική προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης μιας ιδιαίτερης πολιτιστικής αγοράς στο πλαίσιο της αναπτυσσόμενης οικονομίας του ελεύθερου χρόνου, με στόχο να αποδοθεί στον τομέα του πολιτισμού ένας σημαντικότερος ρόλος στην οικονομική ανάπτυξη αλλά και να προσανατολιστεί η πολιτιστική πολιτική. Ο νέος αυτός στρατηγικός σχεδιασμός στον χώρο του πολιτισμού έχει ως στόχο του να αναδείξει τον πολιτισμό και τον ελεύθερο χρόνο σε ιδιαίτερο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας ενισχύοντας τον εμπορευματικό χαρακτήρα των πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών και χαράσσοντας νέες ισορροπίες στον παρόλ' αυτά αναγνωριζόμενο, ακόμα, δημόσιο (ή ημιδημόσιο) χαρακτήρα τους 161. Έτσι, πέραν της θεσμικής παρέμβασης και ελέγχου, αναγνωρίζεται η αναγκαιότητα της κρατικής οικονομικής δραστηριότητας στον κλάδο αυτόν (υποδομές), ενώ ταυτόχρονα αυτή προσανατολίζεται καθαρά προς την ενίσχυση των βιομηχανιών ελεύθερου χρόνου (αναψυχή, πολιτιστικός τουρισμός, πολιτιστικές βιομηχανίες).

67 64 Ο Νεοκεϋνσιανισμός αυτός συνεχίζει να αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της κρατικής δραστηριοποίησης, 162 αλλά τώρα θέτει στενότερα όρια στην εκδήλωσή της, καθώς επιζητεί να λειτουργήσει ενισχυτικά προς τις αγοραίες δυνάμεις στο πεδίο του πολιτισμού, ελπίζοντας ότι αυτές μπορούν να απαντήσουν στα ερωτήματα της πολιτιστικής ανάπτυξης και πολιτικής μέσα από την υπόσχεση της συνεχούς μεγέθυνσης του παραγόμενου και καταναλισκόμενου πολιτιστικού προϊόντος και την κυκλοφορία του σε μια διευρυμένη πολιτιστική αγορά.

68 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 65

69 66 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Γραφήματα Γράφημα 1 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΥΠΠΟ ( ) ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΕΤΗ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ 1983 ΠΗΓΗ: ΚΕΠΕ, Εκθέσεις 36, Κόνσολα Ντ. "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα 2 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΥΠΠΟ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΚΡΑΤΙΚΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟ ( ) 0,64% 0,63% 0,62% 0,61% 0,60% 0,59% 0,58% 0,57% 0,56% 0,55% 0,54% 0,63% 0,62% 0,59% 0,57% 0,58% ΕΤΗ ΠΗΓΗ: 1) ΚΕΠΕ, Εκθέσεις 26, 2) Κόνσολα Ντ. "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία

70 ΑΤΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤ. ΜΑΚ & ΘΡΑΚΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ 67 Γράφημα ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΘΕΑΤΡΩΝ ( ) ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΟΣΑ ΣΕ ΧΙΛ. ΔΡΧ ΕΤΗ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ 1983 ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα 4 ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΘΕΑΤΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΥΠΠΟ ( ) ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία

71 68 Γράφημα 5 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΥΠΠΟ ΣΕ ΜΟΥΣΙΚΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ ( ) ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΟΣΑ ΣΕ ΧΙΛ.ΔΡΧ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα 6 ΕΞΕΛΙΞΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ ΑΠΟ ΥΠΠΟ ( ) ΚΑΙ ΥΠΕΠΘ ( ) ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΟΣΑ ΣΕ ΧΙΛ. ΔΡΧ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία

72 % ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ 69 Γράφημα 7 ΕΞΕΛΙΞΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΧΟΡΩΝ ΑΠΟ ΥΠΠΟ ΣΕ ΤΡ. ΚΑΙ ΣΤΑΘ. ΤΙΜΕΣ ΠΟΣΑ ΣΕ ΧΙΛ. ΔΡΧ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ 1983 ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα ΑΤΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΛΟΙΠΗ ΧΩΡΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΥΠΠΟ ΣΤΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΧΟΡΩΝ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗ 74,8 24,84 11,98 63,18 42,9 53,2 57,4 38,6 3,8 4 2,4 22, /1/1900 2/1/1900 3/1/1900 4/1/1900 ΕΤΗ ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία

73 70 Γράφημα ΕΞΕΛΙΞΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΥΠΠΟ ΣΕ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ( ) ΣΕ ΤΡ. ΚΑΙ ΣΤΑΘ. ΤΙΜΕΣ ΠΟΣΑ ΣΕ ΧΙΛ. ΔΡΧ ΤΡ. ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘ. ΤΙΜΕΣ 1983 ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα ,8 ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕΩΝ ΥΠΠΟ ΣΕ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ( ) 12 36,2 42,9 3,8 53,2 57,4 38,6 71,7 4 2,7 25, ΑΤΤΙΚΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΛΟΙΠΗ ΧΩΡΑ ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία

74 71 Γράφημα 11 ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΠΙΧΟΡΗΓΗΣΕΩΝ ΥΠΠΟ ΣΕ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ( ) ΣΕ ΤΡ. ΚΑΙ ΣΤΑΘ. ΤΙΜΕΣ ΤΡ. ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘ. ΤΙΜΕΣ ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα 12 ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία

75 72 Γράφημα 13 ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΠΙΧΟΡΗΓΗΣΕΩΝ ΥΠΠΟ ΣΕ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥΣ ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΟΣΑ ΣΕ ΧΙΛ. ΔΡΧ ΤΡ. ΤΙΜΕΣ ΣΤΑΘ. ΤΙΜΕΣ ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία Γράφημα 14 ΠΗΓΗ: Κόνσολα, "Πολιτιστική Δραστηριότητα...", ιδία επεξεργασία