ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ KΡΑΝΩΝ ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΛΛΥΡΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Χ. ΛΑΒ ΙΩΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ,

2 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Μουστάκα Αλίκη Ηµεροµηνία Έγκρισης: «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α. Π. Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τµήµα τις γνώµες του συγγραφέα»

3 - 3 -

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 21 Ι. ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΑ 1. ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ 1.1. Θρακοµακεδονικά Φύλα έρρωνες Ιστορικό πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Ορρεσκιοί Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Θρακοµακεδόνες υνάστες Ιστορικό Πλαίσιο όκιµος Βαστάρης Μόσσης Πόλεις Αποικίες Λητή Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Σκιώνη Iστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Μακεδονικό Βασίλειο Αλέξανδρος Α Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Περδίκκας Β

5 Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Αρχέλαος Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Αµύντας Β Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Παυσανίας Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική µαρτυρία Αλέξανδρος Γ Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Αλέξανδρος Κάσσανδρος Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία ηµήτριος Πολιορκητής Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Interregnum Αντίγονος Γονατάς Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Πύρρος Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία ηµήτριος Β Αιτωλικός Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία

6 Αντίγονος Γ «ο ώσων» Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Φίλιππος Ε Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Αυτόνοµη Νοµισµατοκοπία επί Φιλίππου Ε & Περσέα Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία ΘΡΑΚΗ 2.1. Ορθαγόρ(ε)ια, Ορθαγορία Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Μαρώνεια Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία Μεσάµβρια (Μεσηµβρία) Iστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία ΙΛΛΥΡΙΑ 3.1 Γένθιος Ιστορικό Πλαίσιο Νοµισµατική Μαρτυρία ΙΙ. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΟΠΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΤΥΠΟΥΣ ΤΩΝ ΚΡΑΝΩΝ

7 ΙΙΙ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ IV. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ. 118 V. ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΑΡΤΕΣ

8 AA: Archäologischer Anzeiger A : ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΤΙΟ ΑΕ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΜΘ: ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ AJN: AMERICAN JOURNAL OF NUMISMATICS AJPh: AMERICAN JOURNAL OF PHILOLOGY AM: ATHENISCHE MITTEILUNGEN ANSMN: AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY. MUSEUM NOTES ANSNNM: AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY. NUMISMATIC NOTES AND MONOGRAPHS BMC: A CATALOGUE OF THE GREEK COINS IN THE BRITISH MUSEUM JNG: JAHRBUCH FÜR NUMISMATIK UND GELDGESCHICHTE JHS: JOURNAL OF HELLENIC STUDIES JNFA: JOURNAL OF NUMISMATIC FINE ARTS LIMC: LEXICON ICONOGRAPHICUM MYTHOLOGIAE CLASSICAE NC: NUMISMATIC CHRONICLE Νοµ. Χρον.: ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝumAntClas: Numismatica e anticità classiche OlBer: Bericht über die Ausgrabungen in Olympia ΠΑΕ: ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ PCPhS: Proceedings of the Cambridge Philological Society RN: REVUE NUMISMATIQUE RΒelgNum: REVUE NUMISMATIQUE ET SIGILOGRAPHIQUE BELGE SAN: JOURNAL FOR THE SOCIETY OF ANCIENT NUMISMATICS SNG : SYLLOGE NUMMORUM GRAECORUM ZfN : ZEITSCHRIFT FÜR NUMISMATIK ZPE: ZEITSCHRIFT FÜR PAPYROLOGIE UND EPIGRAPHIK - 8 -

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αdams W. L. Αdams, Cassander, Macedonia, and the Policy of Coalition, B.C., Ann Arbor, Ανδρόνικος Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και άλλες αρχαιότητες, Αθήνα, Anson L. Anson, Numismata Graeca. Greek Coin Types Classified for Immediate Identification, part II, War, London, 1911 Ashton 1998 R. Ashton, The Coins of the Macedonian Kings, Lysimachos and Eupolemos in the Museums of Fethiye and Afyon, στο Andrew Burnett, Ute Wartenberg and Richard Witschonke (ed), Coins of Macedonia and Rome: essays in honor of Charles Hersh, London, 1998, Babelon 1914.E. Babelon, Traité des monnaies grecques et romaines III, Paris, 1914 BMC Macedonia B. V. Head, Catalogue of Greek Coins, Macedonia et., London, Βοκοτοπούλου 1980 Ι. Βοκοτοπούλου, Πίλος Λακωνικός στο «ΣΤΗΛΗ»: Τόµος εις µνήµη Νικολάου Κοντολέοντος, Αθήνα, 1980, Βorza 1989.E. N. Borza, The Philhellenism of Archelaus στο Αρχαία Μακεδονία V, Ανακοινώσεις κατά το Πέµπτο ιεθνές Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη, Οκτωβρίου 1989, Τόµος 1, Θεσσαλονίκη, 1993, Borza Ε. Borza, In the shadow of Olympus: the emergence of Macedon, Princeton, Brett A. B. Brett, Athena ΑΛΚΙ ΗΜΟΣ of Pella, ANSMN 4, 1950, Chambers M. Chambers, The First Regnal Years of Antigonos Gonatas, AJPh, 1954, Chryssanthaki Nagle Chryssanthaki Nagle K., Le monnayage d Orthagoreia, RN, 2004, Γκατζόλης Χ. Γκατζόλης, ύο «ελληνιστικοί» θησαυροί από τη Μακεδονία, στο Το νόµισµα στο µακεδονικό χώρο, Ε Επιστηµονική Συνάντηση, Θεσσαλονίκη, 1998, Οβολός 4, Θεσσαλονίκη, 2000, Dahmen K. Dahmen, The Numismatic Evidence στο J. Roisman I. Worthington (eds), A Companion to Ancient Macedonia, Maiden, 2010, Delev P. Delev, Tribes, poleis and Imperial Aggression in the Lower Strymon Area in the 5th c. BC The Evidence of Herodotus, στο Α. Ιακωβίδου (εκδ.), Η Θράκη στον - 9 -

10 Ελληνορωµαϊκό Κόσµο, Πρακτικά του 10 ου ιεθνούς Συνεδρίου Θρακολογίας, Κοµοτηνή Αλεξανδρούπολη, Οκτωβρίου 2005, Αθήνα, 2007, Dimitrov K. Dimitrov, Circulation de monnaies Macédoniennes et monnaies des Diadoques à Seuthopolis pendant la haute époque hellénistique, στο T. Hackens et R. Weiler (eds), Actes du 9 e Congrès international de numismatique, Berne, Septembre 1979, Louvain-la-Neuve, Luxembourg, 1982, Dimitrov K. Dimitrov, Studies of the Numismatic Material found at Seuthopolis: Problems, Research Methods and Basic Conclusions, ANSMN 32, 1987, Dintsis P. Dintsis, Über die Bezeichnung ΚΩΝΟΣ im Reglement von Amphipolis, στο ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ IV, Ανακοινώσεις κατά το Τέταρτο ιεθνές Συµπόσιο, Θες/νικη, Σεπτεµβρίου 1983, Θεσσαλονίκη, 1986, Dintsis P.Dintsis, Hellenistische Helme, Roma, Ehrhardt C. Ehrhardt, The Coins of Cassander, Journal of Numismatic Fine Arts II, 2, Boston, 1973, Errington R. M. Errington, A history of Macedonia, University of California, Evans A. Evans, Οn some recent discoveries of Illyrian coins, Numismatic Chronicle, 1880, Feytmans Καλλιπολίτης D. Feytmans B. Καλλιπολίτης, Νεκρόπολις κλασσικών χρόνων εν Κοζάνη, ΑΕ , Figueira 2008.T. Figueira, Colonisation in the Classical Period στο G. Tsetskhladze (ed.), An Account of Greek Colonies And other Settlements Overseas, volume two, Leiden-Boston, 2008, Franke P. R. Franke, «Literaturüberblicke der griechischen Numismatik. Epirus. Makedonien», JNG 7, 1956, Franke 1972 P. R. Franke, Η Μακεδονία και τα νοµίσµατά της, Νοµισµατικά Χρονικά 1, 1972, Franke-Hirmer 1964 Franke P. R. - Hirmer M., Die griechische Münze, München, Furtwängler 2004 A. Furtwängler, Beobachtungen zur Chronologie antigonidischer Kupfermünzen im 3. Jh. V. CHR., Οβολός 7, Το νόµισµα στο θεσσαλικό χώρο, 2004, Gaebler H. Gaebler, Zur Münzkunde Makedoniens. Die autonome Münzprägung der Makedonen, Amphraxier und Botteaten, ZfN 30, 1897,

11 Gaebler H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord Griechenlands III. 1, Makedonia und Paionia, Berlin, Gaebler H. Gaebler, Zur Münzkunde Makedoniens: VI. Die Prägung der Stadt Olynthos und des chalkidischen Bundes. Dia Lage von Orthagoria, ΖfN 35, 1925, Gaebler H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord Griechenlands III. 2, Makedonia und Paionia, Berlin, Gaius Plinius Secundus, Naturalis Historia. Gardner P. Gardner, Ares as the Sun God, and solar symbols on the coins of Macedon and Thrace στο ΝC, series II, vol.xx, 1880, Gardner-Casson 1918/ E. A. Gardner- S. Casson, «Macedonia II. Antiquities found in the British Zone », BSA 23, 1918/19, Griffith 1956 G.T. Griffith, ΜΑΚΕ ΟΝΙΚΑ: Notes on the Macedonians of Philip and Alexander, PCPhS 184, n.s.4, 1956, Hammond N. G. L. Hammond, The Lettering and the Iconography of Macedonian Coinage, στο W. G. Moon, (ed.), Ancient Greek Art and Iconography, Madison, 1983, Hammond B. C. Hammond, A history of Macedonia. Volume 2: , Amsterdam, Hammond-Walbank N. G. L. Hammond- F. W. Walbank, A History of Macedonia: Volume III: B.C., Oxford, Hanson V. D. Hanson, Hoplites : the classical Greek battle experience, London, Hatzi G. Hatzi, The Archaeological Museum of Olympia, J. Latsis Public Benefit Foundation, Athens, Hatzopoulos M. Hatzopoulos, Macedonian institutions under the kings, Volume I-II, Athens, Hatzopoulos M. Hatzopoulos, L'organisation de l armée macédonienne sous les Antigonides. Problèmes anciens et documents nouveaux, Athènes, Head 1911.B. Head, Historia Numorum, 2 nd edition, Oxford, Ηeichelheim F. W. Ηeichelheim, Numismatic Evidence of the Battle of Lysimacheia, AJPh 1943, 332 k.;e Hersh C. Hersh, Τρία αδηµοσίευτα βασιλικά µακεδονικά νοµίσµατα της δεκαετίας του 360 π.χ., Νοµισµατικά Χρονικά 15 (1996),

12 Hill G. F. Hill, Sources for Greek history between the Persian and Peloponnesian wars, Oxford, Hind J. Hind, Megarian colonisation in the Western half of the Black Sea, στο G. R. Tsetskhladze (ed), The Greek Colonisation of the Black Sea Area: historical interpretation of archaeology, 1998, Hind J. Hind, Centaurs, Satyrs and Nymphs on the early Silver Coins of Thasos and the Tribes of Mount Pangaion, NC 167, 2001, Hockey-Jonston 1992 M. Hockey A. Jonston S. La Niece A. Middleton J. Swaddling, An Illyrian Helmet in the British Museum, BSA 87, 1992, Hoffman 1975 R. J. Hoffman, Perdikkas and the outbreak of the Peloponnesian War στο Greek, Roman and Byzantine Studies 16 (1975), Isaak B. Issak, The greek settlements in Thrace until the Macedonian Conquest, Leiden, Juhel P. Juhel, The Regulation Helmet of the Phalanx and the Introduction of the Concept of Uniform in the Macedonian Army at the End of the Reign of Alexander the Great, Klio, 91 (2), 2009, Κaradima-Psoma C. Κaradima- S. Psoma, The excavation coins of Maroneia: A preliminary report, στο Α. Ιακωβίδου (εκδ.), Η Θράκη στον Ελληνορωµαϊκό Κόσµο, Πρακτικά του 10 ου ιεθνούς Συνεδρίου Θρακολογίας, Κοµοτηνή Αλεξανδρούπολη, Οκτωβρίου 2005, Αθήνα, 2007, Καραµήτρου-Μεντεσίδου Γ. Καραµήτρου Μεντεσίδη, Η Νεκρόπολη της Αιανής Κοζάνης, ΑΕΜΘ 2, 1988, Karayotov I. Karayotov, The Coinage of Mesambria, Volume I, The Gold and Silver coins of Mesambria, Sozopol, Karayotov I. Karayotov, The Coinage of Mesambria, Volume II, the Bronze Coins of Mesambria, Sozopol, Κατάλογος Σίνδου. Ι. Βοκοτοπούλου, Α. εσποίνη, Β. Μισαηλίδου- εσποτίδου, Μ. Τιβέριος, ΣΙΝ ΟΣ, Αθήνα, Κοροµηλά 2001.Μ. Κοροµηλά, Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την Εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ου αιώνα, Αθήνα, Kraay C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins, London,

13 Κremydi-Sicilianou S. Κremydi-Sicilianou, ΜΑΚΕ ΟΝΩΝ ΠΡΩΤΗΣ ΜΕΡΙ ΟΣ: Evidence for a coinage under the Antigonids, RN 2007, Κroll J. H. Κroll, The Athenian Agora, Volume XXVI, The Greek Coins, Baltimore, Maryland, Kukahn E. Kukahn, Der Griechische Helm, Μarburg, Kunze 1937/38... E. Kunze, Bericht über die Ausgrabungen in Olympia, vol. II, Berlin, Kunze 1961/2.... E. Kunze, Die Ausgrabungen in Olympia. Laufbahn und Nordwall des Stadions, Α 17, 1961/2, Kunze1938/ E. Kunze, Bericht über die Ausgrabungen in Olympia, vol. III, Berlin, Lacroix L. Lacroix, À propos de quelques Héros de la légende Troyenne selon le Témoignage des monnaies Grecques, στο M. Amandry S. Hurter (eds), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider, London, 1999, Λαζαρίδης Λαζαρίδης, Μαρώνεια και Ορθαγορία, Αρχαίες Ελληνικές Πόλεις 16, Αθήνα, Lazarov M. Lazarov, Notizen zur griechischen Kolonisation am westlichen Schwarzen Meer, στο G. R. Tsetskhladze (ed), The greek Colonisation of the Black Sea Area: historical interpretation of archaeology, 1998, Le Rider G. Le Rider, Monnayage d argent et d or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Paris, Le Rider G. Le Rider, Alexandre le Grand : monnaie, finances et politique, Paris, Liampi K. Liampi, Zur Chronologie der sogenannten anonymen makedonischen Münzen des späten 4. Jhs. V. Chr. στο JNG 36, 1986, Liampi Κ. Liampi, Der Makedonische Schild als Propagandisches Mittel in der Hellenistischen Zeit, Μελετήµατα 10, 1990, Λιάµπη Κ. Λιάµπη, Κυκλοφορία των όψιµων αρχαϊκών και πρώιµων κλασικών µακεδονικών και «θρακοµακεδονικών» νοµισµάτων σε «θησαυρούς», στο Αρχαία Μακεδονία V, Ανακοινώσεις κατά το 5 ο ιεθνές Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη, Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη, 1993, Liampi 1996 Κ. Liampi, The circulation of bronze Macedonian royal coins in Thessaly, στο C. Mattusch, Α. Brauer and S. Knudse, From the parts to the whole. Acta of the

14 13th International Bronze Congress, held at Cambridge, Massachusetts, May 28 - June 1, 1996, Liampi 1998α.... Κ. Liampi, A Hoard of Bronze Coins of Alexander the Great, στο R. Ashton & S. Hurter (eds), Studies in Greek Numismatics in Memory of Martin Jessop Price, London, 1998, Liampi 1998β... Κ. Liampi, Der Makedonische Schild, Bonn, Liampi 1998γ.... Κ. Liampi, «The coinage of King Derdas and the History of the Elimiote Dynasty», στο A. Burnett, U. Wartenberg, R. Witschonke (eds), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Heersh, London, 1998, Lorber C. C. Lorber, Weight Standards of Thracian Toreutics and Thraco-Macedonian Coinages, RBN 154, 2008, Λυκιαρδοπούλου Ψωµά M. Λυκιαρδοπούλου Σ. Ψωµά, «Η αργυρή βασιλική νοµισµατοκοπία των Τηµενιδών της Μακεδονίας από τα τέλη της βασιλείας του Περδίκκα Β έως το θάνατο του Περδίκκα Γ ( ). Τεχνολογία κατασκευής, ανάλυση µετάλλου, ιστορική προσέγγιση», Οβολός 4, 2000, Makaronas-Miller C. Makaronas S. Miller, The Tomb of Lyson and Kallikles. A painted hellenistic tomb., Archaeology, vol. 27, n. 4, 1974, Mamroth A. Mamroth, Die Silbermünzen des Königs Philippos V von Makedonien, ZfN 40, 1930, Mamroth A. Mamroth, Die Bronzermünzen des Königs Philippos V von Makedonien, ZfN 42, 1935, Mansel A. M. Mansel, Side nin D oĝu Şehir Kapisinda Buluman Silâh Kabartmalari, Belleten, XXX, 1968, Μarkle M. Μarkle, A Shield monument from Veria and the Chronology of Macedonian Shield, Hesperia 68.2, 1999, Mathisen R. W. Mathisen, The Shield/ Helmet Bronze Coinage of Macedonia. Α Preliminary Analysis, Journal of the Society for Ancient Numismatics, X, 1979, 2-6. Mathisen R. W. Mathisen, Antigonos Gonatas and the Silver Coinages of Macedonia circa B.C., ANSMN, 26, 1981, Μay J.M.F.May, Macedonia and Illyria ( b.c.), JRS 36, 1946,

15 Μέγας Αλέξανδρος Τσαγκάρη (επ.), Μέγας Αλέξανδρος. Από τη Γη της Μακεδονίας έως τα Πέρατα της Οικουµένης (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα, Meiggs - Lewis R. Meiggs D. Lewis (eds), A selection of Greek historical inscriptions to the end of the fifth century B.C., New York, Merker I. L. Merker, The Silver Coinage of Antigonos Gonatas and Antigonos Doson, ANSMN 9, 1960, Miller M. C. J. Miller, The Macedonian Pretender Pausanias and his coinage, ANCW 13 (1986), Miller S. Miller, The tomb of Lyson and Kallikles : a painted Macedonian tomb, Mainz am Rhein, Μισαηλίδου εσποτίδου Β. Μισαηλίδου εσποτίδου, Από το Νεκροταφείο της Νέας Φιλαδέλφειας, ΑΑΑ, 23-28, , Μitten-Doeringer D. G. Mitten S. F. Doeringer, Master Bronzes from the Classical World, Mainz on Rhine, Moore N. J. Moore, The Lifetime and Early Posthumous Coinage of Alexander the Great from Pella, Ann Arbor, Moret J. Moret, L' Ilioupersis dans la céramique italiote: les mythes et leur expression figurée au IVe siècle, Rome, Mørkholm O. Mørkholm, Early Hellenistic coinage: from the accession of Alexander to the Peace of Apamea ( B.C.), Cambridge, Μουστάκα Α. Μουστάκα, «Πελοπόννησος και Μακεδονία. Παρατηρήσεις στα λεγόµενα κράνη ιλλυρικού τύπου», στο ΜΥΡΤΟΣ: Μελέτες στη Μνήµη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη, 2000, Μπέσιος Παππά 1995 M. Μπέσιος Μ. Παππά, Πύδνα,1995. Μπέσιος Μ. Μπέσιος, Πιερίδων Στέφανος. Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της Βόρειας Πιερίας, Κατερίνη, Newell E. T. Newell, The coinages of Demetrius Poliorcetes, London, 1927 Ognenova-Marinova, Stoyanov L. Ognenova-Marinova, T. Stoyanov, The chalkidian helmets and the origin of the North Thracian ceremonial armour στο Stephanos Archaeologicos in honorem professoris Ludmili Getov, Sofia, 2005,

16 Οικονόµος Γ. Π. Οικονόµος, Νοµίσµατα του Βασιλέως Κασσάνδρου, Α 4 (1918), 1921, Panagopoulou E. Panagopoulou, Antigonos Gonatas: coinage, money and the economy, London, Παντερµαλής Παντερµαλής, «Οι ανασκαφές στο ίον το 2004 και τα ευρήµατα της εποχής των Φιλαλέξανδρων Βασιλέων» στο ΑΕΜΘ 18, 2004 (2006), Παπαδοπούλου 1964 Φ. Παπαδοπούλου, Μια άγνωστη νεκρόπολη της Χαλκιδικής, Α 19 (1964), Α Μελέτες, Πασχίδης Π. Πασχίδης, Ποσειδώνες και Αντίγονοι. Παρατηρήσεις στη νοµισµατική µαρτυρία για τη ναυτική δύναµη του Αντίγονου Γονατά και του Αντίγονου ώσωνα, Αρχαιογνωσία 9, (1998), Perlman S. Perlman, The coins of Philip II and the Alexander the Great and their Pan-Hellenic Propaganda, NC 5 (seventh series), 1965, Πέτσας Φ. Μ. Πέτσας, Ο τάφος των Λευκαδίων, Αθήνα, Pflug 1988.Η. Pflug, Antike Helme, Bonn, Picard C. Picard, Les Trésors ioniques. (IV. Monuments figurés : Sculpture), Fouilles de Delphes, 4, 2, Picard Ο. Picard, Ό ρόλος της Μακεδονίας στην εξέλιξη του νοµίσµατος, Επιστηµονική Επετηρίς της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1992, Picard Ο. Picard, To Νόµισµα στο Μακεδονικό Χώρο, Οβολός 4 (2000), 2000, Πούλιος Β. Πούλιος, «Τα νοµίσµατα της Μακεδονίας από τον 6 ο αι. ως το 148 π.χ.» στο Αρχαία Μακεδονία, Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα, 1988, Πούλιος Β. Πούλιος, Συµβολή στη µελέτη της χάλκινης Νοµισµατοκοπίας των Αντιγονιδών από τον Αντίγονο Γονατά έως τους πρώτους χρόνους του Φιλίππου Ε. Η περίπτωση πέντε «θησαυρών» από την Ανατολική Μακεδονία, Α 56, 2001, Price M.J. Price, The Coinage of Philip II, NC 1979, Price 1982 M.J. Price, Alexander s Reform of the Macedonian Regal Coinage, στο NC 142 (1982), Price M.J. Price, The coinage in the name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus: a British Museum catalogue, Zurich,

17 Psoma S. Psoma, Monnaies de poids réduit d Alexander I et de Perdiccas II de Macédoine, ZPE 128, 1999, Psoma S. Psoma, Τα ς παλαια ς πεντεδραχµίας. Un stratagème de Polyen et le monnayage d argent des rois de Macédoine de 413 à 360 av. notre ère, RN 2000, Psoma S. Psoma, The Lete Coinage Reconsidered, in P. van Alfen (ed.), Agoranomia: Studies in Money and Exchange presented to John H. Kroll, New York, 2006, Psoma S. Psoma, Tas sitarchias kai tous misthous ([Arist.], Oec. 1351b). Bronze currencies and cash-allowances in mainland Greece, Thrace and the Kingdom of Macedonia, Revue Belge de Numismatique et de Sigillographie, 155, 2009, Psoma-Karadima-Terzopoulou 2008.S. Psoma, C. Karadima & D.Terzopoulou, The coins from Maroneia and the classical City at Molyvoti. A contribution to the history of Aegean Thrace, Athens, Raymond D. Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413 BC, NNM 126, N.Y., Rey L. Rey, La nécropole de Mikra-Karaburum près de Salonique, Albania 4 (1932), Rhodes-Osborne P. J. Rhodes & R. Osborne (eds), Greek Historical Inscriptions B.C., Robert L. Robert, Une ville de Thrace dans une inscription de Delphes, Hellenica I, 1940, Robinson-Clement, Olynthus IX.. D. M. Robinson P. Clement, The Chalcidic mint and the excavation coins found in , Olynthus IX, Baltimore, Roisman Worthington J. Roisman I. Worthington (eds), A Companion to Ancient Macedonia, Maiden, Ρωµιοπούλου Τουράτσογλου Κ. Ρωµιοπούλου Γ. Τουράτσογλου, ΜΙΕΖΑ. Νεκροταφείο υστεροαρχαϊκών πρώιµων ελληνιστικών χρόνων, Αθήνα, Schönert-Geiss Ε. Schönert-Geiss, Griechisches Münzwerk. Die Münzprägung von Maroneia, vol.2, Berlin, Σισµανίδης Κ. Σισµανίδης, Το αρχαϊκό νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής Θεσσαλονίκης, Πρώτη παρουσίαση και πρώτες εκτιµήσεις, Αµητός, Τιµητικός τόµος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Β, 1987, Six G. Six, Monnaies Grecques, Inédites et Incertaines, NC, 1898,

18 Smith M. N. Smith, The Archaic Coinage of Lete, in B. Kluge and B. Weisser (eds), XII Internationaler Numismatischer Kongress, Berlin, 1997, v.1, Berlin, 2000, SNG Alpha Bank Sylloge Nummorum Graecorum, Grèce : the Alpha Bank collection, v. 1: Macedonia I : Alexander I Perseus, Athens, SNG ANS... SNG, The Collection of the American Numismatic Society, part 7: Macedonia I: Cities, Thraco-Macedonia Tribes, Paeonian kings, New York, SNG Italia.. SNG, Italia, Milano, vol. VI, 1: Macedonia Thracia, Milan, Snodgrass 2003.A.M. Snodgrass, Τα επιθετικά και αµυντικά όπλα των αρχαίων Ελλήνων, επιµ. Π. Φάκλαρης- µτφ. Β. Σταµατοπούλου, Θεσσαλονίκη, Σταϊνχάουερ Γ. Σταινχάουερ, Ο Πόλεµος στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Stoyanov T. Stoyanov, A bronze helmet of chalkidian type from Golyamo Shivachevo, Sliven District. Notes on the chalkidian helmets in Thrace στο Stephanos Archaeologicos in honorem professoris Ludmili Getov, Sofia, 2005, Svoronos J. N. Svoronos, L hellénisme primitif de la Macédoine prouvé par la numismatique et l or du Pangée, Paris Athènes, Τarn W.W. Tarn, Antigonos Gonatas, Oxford, Thompson M. Thompson, The Coinage of Philip II and Alexander III, στο B. Barr-Sharrar E. Borza (eds), Macedonia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, Washington,1982, Tiverios Μ. Tiverios, Greek Colonisation of the Northern Aegean στο G. Tsetskhladze (ed.), An Account Of Greek Colonies And Other Settlements Overseas, volume two, Leiden-Boston, 2008, Τουράτσογλου Ι. Τουράτσογλου, Συµβολή στην οικονοµική ιστορία του βασιλείου της Αρχαίας Μακεδονίας (6 ος - 3 ος π.χ.), Αθήνα, Τριαντάφυλλος Τριαντάφυλλος, Αρχαιότητες και µνηµεία Θράκης, Α 30 (1975), Χρονικά, 1983, Τριαντάφυλλος Τριαντάφυλλος, Η Θράκη του Αιγαίου πριν από τον ελληνικό αποικισµό, Θρακική Επετηρίδα 7, , Troxell H. A. Troxell, Studies in the Macedonian Coinage of Alexander the Great, New York,

19 Τsangari D. Τsangari, Coins of Macedonia in the Alpha Bank Collection, Athens, Tσατσοπούλου Τ. Tσατσοπούλου, H ελληνική παρουσία στο B. Aιγαίο. Oι αποικίες της Σαµοθράκης, Θρακική Eπετηρίδα 7, , Τσιµπίδου Αυλωνίτη Μ. Τσιµπίδου Αυλωνίτη, Μακεδονικοί Τάφοι στον Φοίνικα και στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης, Αθήνα, Valassiadis Valassiadis C., A Contibution to Cassander s Bronze Coinage στο C. Alfaro, C. Marcos and P. Otero (eds), Actas del XIII Congreso International de Numismatica Madrid 2003, vol. I, , Madrid, Vocotopoulou J. Vocotopoulou, Phrygische Helme, AA 93, 1982, Voutiras 1998 E. Voutiras, Athéna dans les cités de Macédoine, Kernos 11, 1998, Wartenberg U. Wartenberg, A Small Group of Tetradrachms of Alexander I of Macedon (CH 9.9), στο A. Meadows, U. Wartenberg (eds), Coin Hoards Volume IX. Greek Hoards, London, 2002, Waurick G. Waurick, Helme der hellenistischen Zeit und ihre Vorläufer στο Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz (ed.), Antike Helme. Sammlung lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums Berlin, Mainz, 1988, Webb P.A. Webb, The Functions of the Sanctuary of Athena and the Pergamon Altar (the Heroon of Telephos) in the Attalid Building Program στο K. Hartswick & M. Sturgeon (eds), ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Studies in Honour of Brunilde Sismondo Ridgway, Philadelphia, 1998, West A. B. West, The Early diplomacy of Philip II of Macedon illustrated by his coins, NC 3, 5 th series, 1923, Westermark U. Westermark, Remarks on Regal Macedonian Coinage c B. C. στο G. Le Rider (ed), Numismatic Studies in Memory of C. M. Kraay and O. Mørkholm, Louvain-La-Neuve, 1989, Westermark U. Westermark, The staters of Archelaus: A die study στο M. J. Price, A. Burnett, R. Bland (eds), Essays in honor of Robert Carson and Kenneth Jenkins, London, 1993, Westermark U. Westermark, Influences from South Italy on Early Macedonian Bronze Coins, στο W. Leschhorn, A.V.B. Miron, A. Miron (eds), Hellas und der griechische Osten. Studien zur Geschichte und Numismatik der griechischen Welt,

20 Festschrift für Peter Robert Franke zum 70. Geburtstag, Saarbrücken, 1996, Wroth W. Wroth, Greek Coins Acquired by the British Museum in 1890, NC 1891, Wroth W. Wroth, Selected Greek Coins in the British Museum, NC 1905, Χρυσοστόµου- Χρυσοστόµου 2001 Π. Χρυσοστόµου Α. Χρυσοστόµου, Ανασκαφή στη υτική Νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2001, ΑΕΜΘ 15, 2001, Χρυσοστόµου-Χρυσοστόµου 2007 Π. Χρυσοστόµου Α. Χρυσοστόµου, «Τάφοι πολεµιστών των αρχαϊκών χρόνων από τη δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας», στο Αρχαία Μακεδονία VII. Η Μακεδονία από την εποχή του Σιδήρου έως το θάνατο του Φιλίππου Β. Ανακοινώσεις κατά το Έβδοµο ιεθνές Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη, Ψωµά Σ. Ψωµά, Σταθµητικοί κανόνες στη Χαλκιδική κατά τον 5 ο και 4 ο αι. π.χ., Οβολός 4, Αθήνα, 2000, Ψωµά Σ. Ψωµά, Το βασίλειο των Μακεδόνων πριν από τον Φίλιππο Β : Νοµισµατική και Ιστορική Προσέγγιση, στο Η Ιστορική ιαδροµή της Νοµισµατικής Μονάδας στην Ελλάδα, 2002, Yourukova Y. Youroukova, Coins of the Ancient Thracians, BAR Suppl. Series 4, Yourukova 1999 Y. Yourukova, Sur le monnayage des tribus Thraces, στο M. Amandry & S. Hurter (eds), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider, London, 1999, Zervos O. Zervos, Debate. The Earliest Coins of Alexander the Great, στο NC 142 (1982),

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι η συγκέντρωση και µελέτη των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών κοπών της Μακεδονίας, της Θράκης και της Ιλλυρίας, που απεικονίζουν κράνος ως κύρια παράσταση σε µια από τις δύο όψεις τους. Στο πλαίσιο µιας µεταπτυχιακής εργασίας είναι αναγκαίο να περιοριστούµε στην απεικόνιση των κρανών µόνο όταν αυτά αποτελούν το κύριο διακοσµητικό θέµα του εµπροσθότυπου ή του οπισθότυπου και όχι όταν τίθενται ως παραπληρωµατικά στοιχεία µιας παράστασης ή έστω και δηλωτικά νοµισµατοκοπείων. Βασικός στόχος της εργασίας είναι η τυπολογική κατάταξη των κρανών των εξεταζόµενων κοπών -που συνήθως δεν αποτελεί αντικείµενο ενδιαφέροντος των νοµισµατικών δηµοσιεύσεων- και η αναζήτηση χρονολογηµένων παραλλήλων τους. Θα αναζητηθεί, επίσης, η σύνδεσή τους µε ιστορικά γεγονότα, όπου αυτό είναι εφικτό, και θα επιχειρηθεί η διερεύνηση της εικονογραφικής επιλογής του κράνους µε βάση το θρησκευτικό, πολιτικό ή άλλο περιεχόµενό της. Η παρουσίαση θα ακολουθήσει γεωγραφική σειρά, ξεκινώντας από τη Μακεδονία, της οποίας οι κοπές θα εξεταστούν σε τέσσερεις ενότητες µε βάση την εκδούσα αρχή: θρακοµακεδονικά φύλα, θρακοµακεδόνες δυνάστες, πόλεις και βασιλική µακεδονική νοµισµατοκοπία. Ακολούθως θα παρουσιαστούν οι κοπές των τριών θρακικών πόλεων και, τέλος, µια µοναδική κοπή της Ιλλυρίας, η παρουσίαση της οποίας σχετίζεται άµεσα µε το τέλος της βασιλικής µακεδονικής νοµισµατοκοπίας. Κάθε κοπή παρουσιάζεται στο πλαίσιο του νοµισµατοκοπείου ή της αρχής που την εξέδωσε, µε σύντοµη περιγραφή του ιστορικού πλαισίου και της σύγχρονής της νοµισµατικής παραγωγής. Μετά την ολοκλήρωση της παρουσίασης των κοπών παρατίθεται ταξινόµησή τους µε βάση τον τύπο του απεικονιζόµενου κράνους. Στα συµπεράσµατα αποδίδονται τα πορίσµατα της παρούσας εργασίας και κυρίως κάποιοι προβληµατισµοί που προκύπτουν σε σχέση µε τη µελέτη της στρατιωτικής εικονογραφίας. Τέλος, παρατίθενται οι πίνακες των νοµισµάτων και των παραλλήλων τους φυσικών αντικειµένων