Για την. Ομοφυλοφιλική και Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδας. Από τον. Θέμη Κατσαγιάννη

Transcript

1 Ζητήματα Δικαιοδοσίας του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την Νομοθετική, Δικαστική και Κοινωνική Προστασία και Ισότητα των Λεσβιών, των Gay και των Αμφισεξουαλικών Για την Ομοφυλοφιλική και Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδας Από τον Θέμη Κατσαγιάννη Νοέμβριος

2 Ομοφυλοφιλική Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδας Μη κερδοσκοπικό σωματείο Αρ. Απ. Πρωτοδ: 4126/2004 Χαλκοκονδύλη 25, Αθήνα, 7 ος όροφος τηλ: info@olke.org ΟΛΚΕ, Νοέμβριος 2010, Αθήνα Επιτρέπεται αναπαραγωγή του παρόντος μόνο με την αρμόζουσα βιβλιογραφική παραπομπή στην αρχική πηγή 2

3 Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην ILGA-Europe για τις πολύ χρήσιμες εκδόσεις της, χωρίς τις οποίες η παρούσα ανάλυση θα ήταν ελλιπής: Different Fmailies, Same Rights? Freedom and Justice in the EU: Implications of tha Hague Programme for Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender Families and their Children Different Families, Same Rights? Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender Families under International Human Rights Law Lesbian, Gay, Biaexual and Transgender Families and the Free Movement Directive Implementation Guidelines Handbook on Monitoring and Reporting Homophobic and Transphobic Incidents EU Directive on Free Movement and Same-Sex Families: Guidelines on the Implementation Process The Rights of Children Raised in Lesbian, Gay, Bisexual or Transgender Families: A European Perspective. Επίσης να σημειωθεί ότι χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω συγγράματα, αναλύσεις, βιβλία, ή έρευνες: Γάμοι Ομοφύλων: Αναζητώντας την ανυπόστατη απαγόρευση, Βασίλης Σωτηρόπουλος, Δικηγόρος υπ.δ.ν. Αθήνας Γάμος ομοφύλων; Μια απόπειρα νομικής και δικαιοπολιτικής αξιολόγησης, Λίνα Παπαδοπούλου (Λέκτορας Συνταγματικού Δικαίου στο Τμήμα Νομικής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) Οι Κίναιδοι, Κωνσταντίνου Πλεύρη, Εκδόσεις Ήλεκτρον, Αθήναι 2005 Ο Γιατρός σας Απντά, Έρωτας και Σεξ, Δρ. Θεόδωρος Ντόλατζας, Λίγκας εκδοτική, 2006 Πολιτικός Γάμος σε ζευγάρια του ίδιου φύλου στην Ευρώπη, Νομική Τεκμηρίωση-Διακρίσεις, Ευαγγελία Βλάμη, 2005 American Psychological Association. (2008). Answers to your questions: For a better understanding of sexual orientation and homosexuality. Washington, DC: Author. [Retrieved from Copyright 2008 American Psychological Association Σε υποσημειώσεις παρέχονται παραπομπές, ενώ με αστερίσκο υποδηλώνονται κείμενα τα οποία μπορεί κανείς να βρει σε συγκεκριμένες σελίδες του παραρτήματος. 3

4 «Ο νόμος πρέπει να μεταχειρίζεται κάθε πρόσωπο με τον ίδιο σεβασμό σύμφωνα με την μοναδικότητά του, χωρίς την ανάγκη να την κατανοεί ή να την ρυθμίζει» Gabriela Seijas 4

5 Περιεχόμενα Πρόλογος...9 I. Κατοχύρωση Οικογενειακών και Αναπαραγωγικών Δικαιωμάτων των Ομοερωτικών Ζευγαριών 10 Εισαγωγή...11 Α. Οικογένειες ομοερωτικών ζευγαριών στο εξωτερικό...13 Αναγνώριση ομοερωτικών ζευγαριών...13 Υιοθεσίες και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή...15 Β. Η κατάσταση στην Ελλάδα...16 Ελληνικό Σύνταγμα και νομοθεσία...16 Ιστορικό του ισχύοντος συμφώνου συμβίωσης...18 Κομματικές θέσεις και κοινοβουλευτικές τοποθετήσεις...23 Αντιδράσεις κοινωνικών και άλλων φορέων...52 Οι γάμοι της Τήλου...59 Παρούσα κατάσταση ομοερωτικών ζευγαριών...61 Γ. Επιχειρήματα για τον αποκλεισμό ομοερωτικών ζευγαριών από τα οικογενειακά και αναπαραγωγικά δικαιώματα...64 Η φυσική τάξη...64 Θρησκευτικός ορισμός της οικογένειας...66 Σκοπός της οικογένειας...67 Το συμφέρον του παιδιού...67 Δ. Υποχρεώσεις της Ελλάδας βάσει διεθνούς δικαίου...73 Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948)...73 Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (1966)...73 Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων...74 Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα (1966)...74 Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989)...75 Ε. Υποχρεώσεις της Ελλάδας βάσει ευρωπαϊκών θεσμών...77 Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (1950) και Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης...77 Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου...78 Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000)...80 Συνθήκη της Λισαβόνας (2009)...80 Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως χώρος Ελευθερίας και Δικαιοσύνης...81 Ευρωπαϊκή οδηγία 38/

6 ΣΤ. Προτάσεις της ΟΛΚΕ...90 II. Προστασία από την Ρητορική και τα Εγκλήματα Μίσους 95 Α. Εισαγωγή και Ορισμοί...96 Β. Κατάσταση στο Εξωτερικό και στην Ελλάδα...99 Τι ισχύει στο εξωτερικό...99 Σύνταγμα της Ελλάδας και ελληνική νομοθεσία...99 Θέσεις των πολιτικών κομμάτων Γ. Γιατί χρειάζεται νομοθεσία κατά του μίσους Εκκλησία Κώστας Πλεύρης και πολιτική ακροδεξιά Θεόδωρος Ντόλατζας και ψευδοεπιστήμη Δ. Διεθνείς Υποχρεώσεις της Ελλάδας Ε. Προτάσεις της ΟΛΚΕ III. Εξίσωση των Ορίων Ηλικίας Συναίνεσης στη Σεξουαλική Επαφή 124 Ισχύουσα κατάσταση Πρόταση της ΟΛΚΕ IV. Παράρτημα 127 Σύνταγμα της Ελλάδας Νόμος 1250/1982 για την καθιέρωση του πολιτικού γάμου Αστικός Κώδικας Απόφαση 981/2006 του Αρείου Πάγου Ερώτηση του Προέδρου του Συνασπισμού κ. Αλαβάνου προς τον Υπουργό Δικαιοσύνης στην Βουλή Επιστολή υπουργού Δικαιοσύνης Σωτήρη Χατζηγάκη προς τον Μητροπολίτη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιο Άρθρο του Παντελή Καλαϊτζίδη, Συντονιστής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Ι. Μητροπόλεως Δημητριάδος και πάρεδρος ε. θ. του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

7 Επιστολή υπουργού Δικαιοσύνης Σωτήρη Χατζηγάκη προς τον πρόεδρο της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κ. Κωστή Παπαϊωάννου Ενημερωτικό Σημείωμα του υπουργού Δικαιοσύνης για το σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης προς του βουλευτές και ευρωβουλευτές όλων των κομμάτων Αιτιολογική Έκθεση για το νόμο 3719/ Νόμος 3719/2008 Μεταρρυθμίσεις για την οικογένεια, το παιδί, την κοινωνία και άλλες διατάξεις Εγκύκλιος αρ. 68 της 20 ης Οκτωβρίου 2009 από τη Γενική Διεύθυνση Ασφαλιστικών Υπηρεσιών του ΙΚΑ Γνωμοδότηση 393/2009 του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους Γνωμοδότηση 258/2010 του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους Εγκύκλιος αρ. 56 της 5 ης Αυγούστου 2010 από την Γενική Διεύθυνση Ασφαλιστικών Υπηρεσιών του ΙΚΑ Αιτιολογική έκθεση πρότασης νόμου του ΠΑΣΟΚ για το σύμφωνο συμβίωσης Πρόταση νόμου του ΠΑΣΟΚ για το σύμφωνο συμβίωσης Επιστολή της ΟΛΚΕ στην κα. Εύα Καϊλή σχετικά με τη δυνατότητα των ομοερωτικών ζευγαριών να ιδρύσουν οικογένεια Συζήτηση πρωθυπουργού Γιώργου Α. Παπανδρέου με τους νέους στο διαδίκτυο Καταγγελία Φιλελεύθερης Συμμαχίας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το νόμο 3719/ Αίτημα της ΟΛΚΕ στην Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου Απόφαση γνωμάτευση της ολομέλειας της ΕΕΔΑ για ζητήματα σχετικά με τις διακρίσεις σε βάρος σεξουαλικών μειονοτήτων στην Ελλάδα (μετά από αίτημα της ΔΑ) και την επέκταση του πολιτικού γάμου σε ζευγάρια του ίδιου φύλου (μετά από αίτημα της ΟΛΚΕ) Παρατηρήσεις της ΕΕΔΑ επί του Σχεδίου Νόμου «Μεταρρυθμίσεις για την Οικογένεια, το Παιδί και την Κοινωνία» Επιστολή 27 ης Σεπτεμβρίου 2010, του προέδρου της ΕΕΔΑ προς τον υπουργό Δικαιοσύνης κ. Καστανίδη για το σύμφωνο συμβίωσης Απάντηση του ΣτΠ σε επιστολή πολίτη για την συμβατότητα του συμφώνου συμβίωσης με το ευρωπαϊκό δίκαιο

8 Άρθρο του προέδρου του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας για το δικαίωμα των ομοερωτικών ζευγαριών στον πολιτικό γάμο Αγωγή του εισαγγελέα πρωτοδικών Ρόδου Γεωργίου Οικονόμου Απόφαση πολυμελούς πρωτοδικείου Ρόδου για τους γάμους της Τήλου Σωφρονιστικός Κώδικας Οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948) Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (1966) Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα (1966) Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989) Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (1950) Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000) Συνθήκη της Λισαβόνας (2009) Συνθήκη του Άμστερνταμ (1996) Προεδρικό Διάταγμα 106/ Αρχές της Yogyakarta Νόμος 927/ Νόμος1419/ Προεδρικό διάταγμα 77/ Ερώτηση Μιχάλη Τρεμόπουλου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Απάντηση Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην ερώτηση του Μιχάλη Τρεμόπουλου Απάντηση-Δήλωση Κωνσταντίνου Πλεύρη ύστερα από κλητήριο θέσπισμα να εμφανιστεί στο Β Τριμελές Εφετείο Αθηνών την 1 η Οκτωβρίου 2008 ως εναγόμενος Ποινικός Κώδικας Υπόμνημα Κώστα Πλεύρη στο Πειθαρχικό Συμβούλιο του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών

9 Πρόλογος Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται μεγάλη προσπάθεια κατοχύρωσης των δικαιωμάτων των οοερωτικών ζευγαριών τόσο στην Ευρώπη και την Αμερική όσο και σε άλλα μέρη του κόσμου. Με κάποια καθυστέρηση αυτό γίνεται και στην Ελλάδα. Η ΟΛΚΕ είναι η βασική με οργάνωση, η οποία από την ίδρυσή της το 2004 προωθεί ανά υπουργείο με τα μέσα που έχει και με όποιον τρόπο που μπορεί τα δικαιώματα των λεσβιακών, γκέυ, αμφισεξουαλικων και ως ένα βαθμό των διεμφυλικών (λοαδ). Σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια αυτή παίζει το υπ. Δικαιοσύνης, καθώς στην δικαιοδοσία του εμπίπτουν τρία θέματα που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινη ζωή των λοαδ ατόμων. Αναπόφευκτα η συμμετοχή της Ελλάδας σε διεθνείς και ευρωπαϊκούς οργανισμούς επιβάλει και καθιστά πολύ χρήσιμη την κατά περίπτωση μελέτη και σύγκριση με άλλα κράτη δυτικού τύπου. Αρχικά, ας τονίσουμε ότι πολλά κράτη στη βάση του διεθνούς, ευρωπαϊκού και εσωτερικού δικαίου αναγνωρίζουν το σύμφωνο συμβίωσης, τον πολιτικό γάμο και τις υιοθεσίες σε ομοερωτικά ζευγάρια. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, έχουμε ένα σύμφωνο συμβίωσης το οποίο μάλλον δημιουργεί προβλήματα παρά ταλύνει, ενώ αμήχανα κόμματα δεν τολμούν να υπερασπιστούν βασικά δικαιώματα, παρά την στήριξη πολλών κοινωνικών φορέων και οργάνων και παρά το ηχηρό μήνυμα των γάμων της Τήλου. Αποτέλεσμα, η παρούσα κατάσταση ομοερωτικών ζευγαριών, δηλαδή χωρίς θεσμική αναγνώριση και έκθετα σε πολλούς κινδύνους. Δυστυχώς, η άγνοια και η αδιαφορία συμβάλλουν, ώστε πολλά απαρχαιωμένα επιχειρήματα που έχουν ξεπεραστεί στην υπόλοιπη Ευρώπη ναγίνονται δεκτά και να βρίσκουν απήχηση. Έπειτα,, η ρητορική και τα εγκλήματα μίσους, αν και δεν είναι νέες έννοιες, τώρα γίνονται ευρύτερα γνωστές, χωρίς, όμως, να διευρύνεται και η βαθύτερη γνώση σχετικά με αυτές. Γι αυτό πρώτα απ όλα επιχειρούμε, εδώ, να δώσουμε έναν ορισμό και να παράσχουμε βαθύτερη κατανόηση των βασικών πτυχών τω εννοιών αυτών. Παράλληλα, προσπαθούμε να δούμε την διεθνή πρακτική γύρω από το θέμα και να την αντιπαραβάλουμε με την κατάσταση στην Ελλάδα. Σημαντικό επίσης, στοιχείο της ανάλυσης αποτελεί και η επιχειρηματολογία ενάντια στο μίσος μέσα από παραδείγματα καθημερινής πρακτικής, όπως αυτά προκύπτουν στην Εκκλησία στην πολιτική και την επιστήμη. Φυσικά, δεν ξεχνάμε τις διεθνείς υποχρεώσεις της Ελλάδας. Τελευταίο ζήτημα που εξετάζουμε είναι η εξίσωση των ορίων ηλικίας συναίνεσης στην σεξουαλική επαφή. Η Ελλάδα είναι η τελευταία χώρα σε ολόκληρη την Ευρώπη που διατηρεί αυτήν την διάκριση, παρά το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο, τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και παρά την κατακραυγή από διεθνείς και ευρωπαϊκούς θεσμούς, όπως η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης και το Ευρωπαϊκο Κοινοβούλιο. Ευελπιστούμε τα όσα παρατίθενται εδώ να είναι χρήσιμα για κάθε λοαδ άτομο που επιθυμεί να γνωρίζει την παγκόσμια και ελληνική πραγματικότητα γύρω από τα δικαιώματά του. Επίσης, ελπίζουμε να αποτελέσει την βάση για εκείνους κι εκείνες που θέλουν να διεκδικήσουν την ισότητα μέσα από οργανωμένη δράση μέσα στην κοινότητα και δεν ήξεραν από ποια άκρη να ξεκινήσουν για να ξετυλίξουν το νήμα. Τέλος, ελίζουμε η ανάλυση αυτή να αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο άσκησης πίεσης προς την κυβέρνηση, το κοινοβούλιο και άλλους πολιτικούς παράγοντες προς την επίτευξη της ιστότιμης μεταχείρισης όλων ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας κοινωνικού φύλου. 9

10 10 Κατοχύρωση Οικογενειακών και Αναπαραγωγικών Δικαιωμάτων Ομοερωτικών Ζευγαριών

11 Εισαγωγή Τόσο το περιεχόμενο, όσο και ο ορισμός του θεσμού της οικογένειας έχουν αλλάξει πολλές φορές ανά τους αιώνες. Ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες έχουν κάνει την εμφάνισή τους στις δυτικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, διάφορες μορφές συντροφικών και οικογενειακών σχέσεων που δεν ανταποκρίνονται στον παραδοσιακό ορισμό, δηλαδή το παντρεμένο με θρησκευτικό γάμο ετερόφυλο ζευγάρι και τα βιολογικά παιδιά του. Αν και ο παραδοσιακός ορισμός έχει κυρίαρχη θέση στην ελληνική νομοθεσία έχουν γίνει βήματα, για να προστατευθούν και να διευκολυνθούν νέες μορφές σχέσεων και οικογένειας που αριθμητικά κερδίζουν ολοένα και περισσότερο έδαφος. Αυτές οι νέες μορφές οικογένειας περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τις μονογονεϊκές οικογένειες, τις οικογένειες διαζευγμένων γονέων, τις οικογένειες στις οποίες το ζευγάρι μεγαλώνει παιδιά, αλλά δεν έχει επισημοποιήσει τη σχέση του, ζευγάρια που έχουν επισημοποιήσει τη σχέση τους με γάμο ή σύμφωνο συμβίωσης χωρίς παιδιά, ζευγάρια που συζούν για μεγάλο διάστημα χωρίς να έχουν αναγνωρίσει τη σχέση τους, οικογένειες με υιοθετημένα παιδιά, οικογένειες που αντιμετωπίζουν αναπαραγωγικά προβλήματα και καταφεύγουν στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή κ.ά. Σε αυτές τις νέες μορφές οικογενειακών σχέσεων έχουν προστεθεί και οι οικογένειες των ομοερωτικών ζευγαριών, είτε μεγαλώνουν παιδιά, είτε όχι. Πρόκειται για δύο γυναίκες (λεσβίες ή αμφισεξουαλικές), ή δύο άντρες (gay ή αμφισεξουαλικούς) που επιλέγουν να συζήσουν. Πολλές φορές η μία από τις δύο, ή ο ένας από τους δύο είναι και γονέας ενός ή περισσότερων παιδιών. Τα παιδιά αυτά μπορεί να είναι βιολογικά τέκνα ή υιοθετημένα, καθώς η υιοθεσία από μεμονωμένα άτομα επιτρέπεται στην Ελλάδα. Στην περίπτωση των λεσβιών μπορεί να είναι και αποτέλεσμα εξωσωματικής γονιμοποίησης με το σπέρμα ανώνυμου δότη, δεδομένου ότι υπάρχει η δυνατότητα κυοφορίας. Οι λεσβίες και οι gay που έχουν παιδιά συχνά επιλέγουν να συζήσουν με μία ή έναν σύντροφο αντίστοιχα, που θα αναλάβει το ρόλο δεύτερου γονέα. Η ελληνική νομοθεσία δεν προβλέπει την αναγνώριση της συντροφικής σχέσης αυτών των ζευγαριών, αλλά ούτε και την γονεϊκή ιδιότητα του μη βιολογικού-κοινωνικού γονέα. Το αποτέλεσμα είναι οι οικογένειες αυτές να αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες και εμπόδια στην καθημερινή ζωή τους. Από τη μία, η έλλειψη αναγνώρισης της σχέσης δύο gay αντρών, για παράδειγμα, που έχουν επιλέξει ελεύθερα να συζούν, θέτει εμπόδια σε πολλά πρακτικά ζητήματα. Αυτά αφορούν την ασφάλιση, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, την συνταξιοδότηση, την κοινή περιουσία, τα κληρονομικά δικαιώματα, την φορολογία, την απασχόληση, την κοινωνική πρόνοια και πολλά άλλα που απορρέουν από την έννομη σχέση δύο ενηλίκων, όπως αυτή αναγνωρίζεται από τον πολιτικό γάμο. Πέρα από τα δικαιώματα και τα προνόμια, όμως, υπάρχουν υποχρεώσεις και ευθύνες που τα ομοερωτικά ζευγάρια χρειάζεται να αναλαμβάνουν ώστε να σταθεροποιείται και να διασφαλίζεται ακόμα περισσότερο η σχέση τους. Από την άλλη, το γεγονός ότι μόνο η μία από τις δύο μητέρες ενός παιδιού αναγνωρίζονται νομικά δημιουργεί πολλά προβλήματα τόσο σε καθημερινά πρακτικά ζητήματα όσο και σε ουσιαστικά. Τέτοια προβλήματα είναι η εκπαίδευση, η κηδεμονία, η ασφάλιση και η περίθαλψη του παιδιού, καθώς και ζητήματα, όπως το επώνυμο του παιδιού, τα κληρονομικά του δικαιώματα, οι γονικές παροχές κ.τ.λ. Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων δεν αρκεί μόνο η αναγνώριση της σχέσης 11

12 του ζευγαριού, αλλά και η ισότιμη αναγνώριση των οικογενειακών και αναπαραγωγικών δικαιωμάτων των ομοερωτικών ζευγαριών. Όλες οι παραπάνω εξελίξεις δείχνουν ότι ο θεσμός της οικογένειας είναι ένας ευέλικτος και προσαρμόσιμος θεσμός που σε κοινωνικό επίπεδο αλλάζει σύμφωνα με τις ανάγκες των ανθρώπων, τις εποχές και τις κοινωνίες. Κι αυτός είναι ένας από τους λόγους που διεθνείς συμβάσεις, οι οποίες ασχολούνται με αυτά τα θέματα δεν δίνουν ορισμό της οικογένειας. Η διαφορά, όμως, ανάμεσα στην κοινωνική και νομική πραγματικότητα δεν ωφελεί ούτε τις νέες οικογένειες που εμφανίζονται συνεχώς, ούτε και το κράτος στην αντιμετώπιση θεμάτων όπως η υπογεννητικότητα και η βία κατά των παιδιών. Η αναγνώριση των νέων μορφών οικογένειας και συντροφικών σχέσεων αποτελεί ανάγκη και υποχρέωση του κράτους, ώστε να ανταποκριθεί στις ανάγκες των πολιτών με ισότητα και να διευκολύνει όλους τους γονείς να ανταποκριθούν καλύτερα στις υποχρεώσεις τους. 12

13 Α. Οικογένειες ομοερωτικών ζευγαριών στο εξωτερικό Η πρώτη χώρα που θέσπισε πρώτη νομικό πλαίσιο για την αναγνώριση των ομοερωτικών ζευγαριών ήταν η Δανία το Η τότε κυβέρνηση της Δανίας συνειδητοποίησε δύο πράγματα. Το πρώτο ήταν ότι ένα σοβαρό, δημοκρατικό κράτος δεν μπορεί να αγνοεί τα δίκαια και ειρηνικά αιτήματα μιας μεγάλης μερίδας των πολιτών του, που ζητούσαν αναγνώριση και νομική προστασία των συντροφικών σχέσεών τους. Από την άλλη δεν υπήρχε η πολιτική βούληση για επέκταση του πολιτικού γάμου, ώστε να περιλαμβάνει τα ομοερωτικά ζευγάρια. Έτσι, προέκυψε ο θεσμός του συμφώνου συμβίωσης. Έκτοτε, δεκάδες κράτη στην Ευρώπη και τον κόσμο έχουν θεσμοθετήσει το απαραίτητο νομικό πλαίσιο για τα ομοερωτικά ζευγάρια με γάμο, με σύμφωνα συμβίωσης και με παραχώρηση δικαιωμάτων σε de facto ζευγάρια που συγκατοικούν. Αντίστοιχα πολλά κράτη και ομοσπονδιακά κρατίδια αναγνωρίζουν το δικαίωμα των ομοερωτικών ζευγαριών να υιοθετούν και να έχουν ισότιμη πρόσβαση σε επιστημονικές μεθόδους και τεχνολογίες που αφορούν την αναπαραγωγή. Αναγνώριση ομοερωτικών ζευγαριών Στην Ευρώπη ο πολιτικός γάμος αναγνωρίζεται σε επτά κράτη. Αυτά είναι η Ολλανδία (2001), το Βέλγιο (2003), η Ισπανία (2005), η Νορβηγία (2008), η Σουηδία (2009), η Πορτογαλία (2010) και η Ισλανδία (2010). Όπως προαναφέρθηκε, η Δανία ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε τα ομοερωτικά ζευγάρια με σύμφωνο συμβίωσης το Άλλες 18 χώρες ή περιοχές έχουν αναγνωρίσει σύμφωνα συμβίωσης για ομοερωτικά ζευγάρια. Αυτές είναι η Νορβηγία (1993), η Σουηδία (1995), η Ισλανδία (1996), η Γροιλανδία (1996), η Ολλανδία (1998), το Βέλγιο (1999), η Γαλλία (1999), η Γερμανία (2001), η Φινλανδία (2002), το Ηνωμένο Βασίλειο (2004), το Λουξεμβούργο (2004), η Ελβετία (2005), η Ανδόρρα (2005), η Σλοβενία (2005), η Τσεχία (2006), η Ουγγαρία (2009), η Αυστρία (2009) και η Ιρλανδία (2010). Η Νορβηγία και η Σουηδία κατήργησαν τα σύμφωνα συμβίωσης μόλις νομιμοποίησαν τον πολιτικό γάμο. Δικαιώματα σε de facto ζευγάρια που συγκατοικούν, χωρίς να έχουν προβεί σε επίσημη αναγνώριση της σχέσης, παρέχουν η Ουγγαρία (1996), το Βέλγιο (1998), η Πορτογαλία (2001), η Κροατία (2003), η Αυστρία (2003), η Τσεχία, η Δανία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ολλανδία, η Νορβηγία, η Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο 2. Την αναγνώριση πολιτικού γάμου για ομοερωτικά ζευγάρια έχουν ανακοινώσει ή συζητούν το Λουξεμβούργο, η Ανδόρα και η Σλοβενία 3. Παράλληλα, άλλες χώρες, όπως η Εσθονία και το Λιχτενστάιν προχωρούν προς την αναγνώριση ομοερωτικών ζευγαριών με σύμφωνο συμβίωσης. Το μόνο κράτος από τα 15 παλαιά 1 id=mci7c7jgtdmc&pg=pa215&lpg=pa215&dq=denmark+registered+partnership+1999&sou rce=web&ots=4qs6mrpjns&sig=wza9ta24dwy3i3wmsxpnlcltdxi&hl=en#v=onepage&q=de nmark%20registered%20partnership%201999&f=false 2 _index_may_ yyyy=2006&mm=07&dd=25&nav_category=123&nav_id=35807 και 13

14 μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχει ρητά αποκλείσει την αναγνώριση ομοερωτικών ζευγαριών είναι η Ιταλία. Εκτός Ευρώπης, ο πολιτικός γάμος αναγνωρίζεται στον Καναδά (2005), τη Νότιο Αφρική (2006) και από το 2010 στην Αργεντινή. Η Νότιος Αφρική είναι το μόνο κράτος στο οποίο ο πολιτικός γάμος για τα ομοερωτικά ζευγάρια θεσπίστηκε από την δικαστική εξουσία και όχι την νομοθετική 4. Στις Η.Π.Α. ο πολιτικός γάμος για ομοερωτικά ζευγάρια αναγνωρίζεται σε πέντε πολιτείες, τη Μασαχουσέτη (2004), το Κονέτικατ (2008), την Άιοβα (2009), το Νιού Χάμσαϊρ (2009) και το Βερμόντ (2009) και στην περιφέρεια της πρωτεύουσας Ουάσινγκτον (2009). Η πολιτεία της Καλιφόρνια νομιμοποίησε το γάμο το 2008, αλλά τον ίδιο χρόνο, ύστερα από δημοψήφισμα, τροποποιήθηκε το σύνταγμά της, ώστε να απαγορευτεί. Το ίδιο έγινε και στην πολιτεία του Μέην το Το ομοσπονδιακό κρατίδιο που περιλαμβάνει την πρωτεύουσα του Μεξικό νομιμοποίησε τον πολιτικό γάμο για ομοερωτικά ζευγάρια τον Δεκέμβριο του Το ανώτατο δικαστήριο του Νεπάλ αποφάσισε το 2008 ότι καμία διάκριση δεν θα έπρεπε να ισχύει για τα ομοερωτικά ζευγάρια, συμπεριλαμβανομένου και του πολιτικού γάμου. Η κυβέρνηση του Νεπάλ αναμένεται να νομιμοποιήσει τον γάμο εντός του Το Ισραήλ και η πολιτεία της Νέας Υόρκης αναγνωρίζουν τους γάμους που έχουν συναφθεί σε άλλα κράτη. Όπως και στην Ευρώπη έτσι και στον υπόλοιπο κόσμο τα σύμφωνα συμβίωσης είναι πιο διαδεδομένα. Στις Ηνωμένες πολιτείες σύμφωνα συμβίωσης ισότιμα του γάμου αναγνωρίζονται στην Καλιφόρνια (1999), την περιφέρεια της πρωτεύουσας (2002), το Νιού Τζέρζυ (2007), τη Ουάσινγκτον (2007), το Όρεγκον (2008) και τη Νεβάδα (2009). Με λιγότερα δικαιώματα αναγνωρίζονται τα ομοερωτικά ζευγάρια στη Χαβάη (1997), το Μέην (2004), το Ουισκόνσιν (2009) και το Κολοράντο(2009) 8. Η Αυστραλία αναγνωρίζει σχεδόν ισότιμα με τα παντρεμένα όλα τα de facto ζευγάρια που συγκατοικούν συμπεριλαμβανομένων των ομοερωτικών. Η Νέα Ζηλανδία αναγνωρίζει σύμφωνα συμβίωσης ισότιμα με το γάμο από το Ορισμένα κράτη της Λατινικής Αμερικής έχουν κάνει επίσης βήματα για την αναγνώριση των ομοερωτικών ζευγαριών. Στην Κολομβία, βάσει Συντάγματος τα de facto ζευγάρια αναγνωρίζονται ισότιμα με τα παντρεμένα (2007), στην Ουρουγουάη αναγνωρίζονται με σύμφωνο συμβίωσης όλα τα δικαιώματα του γάμου συμπεριλαμβανομένης της υιοθεσίας (2008), στον Ισημερινό έχουν θεσπιστεί σύμφωνα συμβίωσης ισότιμα με το γάμο, ως προς την σχέση του ζευγαριού (2009), στην Αργεντινή αναγνωρίζονται τα de facto ζευγάρια (2008), ενώ τέσσερεις περιοχές έχουν θεσπίσει σύμφωνα συμβίωσης (2002, 2003, 2007, 2009), στο Μεξικό πέρα από την πρωτεύουσα που αναγνωρίζει το γάμο, μία πολιτεία αναγνωρίζει σύμφωνα συμβίωσης (2006) και στη Βενεζουέλα μία πολιτεία έχει κάνει το ίδιο. Στη Βραζιλία μέσω δικαστικών αποφάσεων έχουν παραχωρηθεί στα ομοερωτικά ζευγάρια πολλά από τα δικαιώματα του γάμου. Άλλες χώρες της λατινικής Αμερικής που 4 και και 5 http :// _Recognition_Laws_Map.pdf και 14

15 επεξεργάζονται τη θέσπιση νομοθετικού πλαισίου για τη νομιμοποίηση των ομοερωτικών ζευγαριών είναι η Χιλή, η Κόστα Ρίκα και η Κούβα 10. Υιοθεσίες και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή Στην Ευρώπη, η από κοινού υιοθεσία ανηλίκου από ένα ομοερωτικό ζευγάρι επιτρέπεται σε εννέα χώρες. Αυτές είναι η Ολλανδία (2001), το Βέλγιο (2005), η Ανδόρα (2005), η Δανία (2009), η Ισλανδία (2006), η Νορβηγία (2008), η Ισπανία (2005), η Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο (2004). Η υιοθεσία από το μη βιολογικό γονέα του παιδιού του ή της συντρόφου του επιτρέπεται σε όλες αυτές τις χώρες καθώς και την Φινλανδία, την Γερμανία και τη Γροιλανδία. Πρόσβαση σε τεχνικές μεθόδους γονιμοποίησης και αναπαραγωγής έχουν τα ομοερωτικά ζευγάρια στο Βέλγιο, τη Δανία, τη Φινλανδία, την Ισλανδία, την Ολλανδία, τη Νορβηγία, τη Ρουμανία, την Ισπανία, την Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο 11. Εκτός Ευρώπης, οι υιοθεσίες επιτρέπονται στο μεγαλύτερο μέρος του Καναδά, στη Νότιο Αφρική, την Ουρουγουάη, στην Αργεντινή στο ομοσπονδιακό κρατίδιο της πρωτεύουσας του Μεξικό, στην περιοχή της πρωτεύουσας της Αυστραλίας, καθώς και στην πολιτεία της Δυτικής Αυστραλίας, ενώ στην Τασμανία επιτρέπεται η υιοθεσία του βιολογικού παιδιού του ή της συντρόφου. Στις Η.Π.Α. η από κοινού υιοθεσία επιτρέπεται στα ομοερωτικά ζευγάρια σε συνολικά δέκα πολιτείες, την Καλιφόρνια, το Όρεγκον, το Ιλινόις, την Ιντιάνα, το Νιού Τζέρζυ, τη Νέα Υόρκη, τη Μασαχουσέτη, το Κονέτικατ, το Βερμόντ και το Μέην. Η υιοθεσία ενός παιδιού από τον ή την σύντροφο του βιολογικού γονέα επιτρέπεται στην Καλιφόρνια, την Πενσυλβάνια, το Ιλινόις το Κολοράντο, το Νιού Τζέρζυ, τη Νέα Υόρκη, τη Μασαχουσέτη, το Κονέτικατ και το Βερμόντ. Τα παραπάνω δικαιώματα έχουν παραχωρηθεί σε ομοερωτικά ζευγάρια από δικαστήρια και σε άλλες πολιτείες, όπως η Νεβάδα, το Νιού Χάμσαϊρ, το Ρόουντ Άιλαντ, το Ντέλαγουερ, το Μέρυλαντ, η Μινεσότα, η Άιοβα, η Αλαμπάμα, η Λουιζιάνα, το Τέξας, το Νέο Μεξικό, η Ουάσινγκτον, η Αλάσκα και η Χαβάη και και και may_2010 και

16 Β. Η κατάσταση στην Ελλάδα Η κατάσταση στην Ελλάδα σχετικά με την αναγνώριση των ομοερωτικών ζευγαριών και των οικογενειών τους είναι απογοητευτική. Η Ελλάδα έχει καθυστερήσει πάρα πολύ όχι μόνο σε σχέση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 15, αλλά και σε σχέση με χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ (Τσεχία, Ουγγαρία), της πρώην Γιουκοσλαβίας (Σλοβενία, Κροατία) και του αναπτυσσόμενου κόσμου (λατινική Αμερική και νότιος Αφρική). Μάλιστα, η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα παγκοσμίως που θέσπισε σύμφωνο συμβίωσης μόνο για ετερόφυλα ζευγάρια. Αυτή η παγκόσμια αρνητική πρωτοτυπία διατηρείται μέχρι και σήμερα. Ελληνικό Σύνταγμα και νομοθεσία Στο Σύνταγμα της Ελλάδας προβλέπονται δικαιώματα για τους πολίτες και υποχρεώσεις του κράτους που δεν συνάδουν με την τρέχουσα απουσία νομικού πλαισίου για την αναγνώριση των ομοερωτικών ζευγαριών και των οικογενειών τους (*126). Με το δεύτερο άρθρο του Συντάγματος το κράτος υποχρεούται να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου και να επιδιώκει την δικαιοσύνη, όπως αυτή ορίζεται στους κανόνες του διεθνούς δικαίου. Αυτή η διάταξη είναι ιδιαίτερα σημαντική σε συνδυασμό με τις διεθνείς υποχρεώσεις που έχει αναλάβει η Ελλάδα, καθώς επίσης και για το γεγονός ότι βρίσκεται στο πρώτο μέρος του Συντάγματος για τη μορφή του πολιτεύματος και όχι για τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Στο δεύτερο μέρος για τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα ανήκει το άρθρο 4 που λέει ότι «οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου» και ότι «οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». Στο πέμπτο άρθρο διασφαλίζεται το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, στην συμμετοχή στην κοινωνική ζωή της χώρας και στην προστασία από τις διακρίσεις. Αυτά τα άρθρα συνδέονται έμμεσα με το δικαίωμα των λεσβιών, των gay και των αμφισεξουαλικών να απολαμβάνουν το απαραίτητο νομικό πλαίσιο προστασίας της σχέσης τους και της οικογένειάς τους. Πιο άμεση προστασία παρέχουν το άρθρο 9 για το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και το άρθρο 21 που λέει ότι «η οικογένεια ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους». Σε αυτό το άρθρο δεν δίνεται ορισμός των όρων που παρατίθενται, αλλά περιγράφεται η απόλυτη υποχρέωση του κράτους να προστατεύει όλες τις οικογένειες, χωρίς να παρέχεται κανένα περιθώριο διάκρισης. Τέλος, στο άρθρο 25 το κράτος εγγυάται τα δικαιώματα όλων των πολιτών, καθώς και την «ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους». Μάλιστα, το συγκεκριμένο άρθρο θεωρεί ότι «κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο» και ότι «η αναγνώριση και η προστασία των θεμελιωδών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη». Αυτές οι δεσμευτικές διατάξεις του Συντάγματος σε συνδυασμό με αντίστοιχες διεθνείς διατάξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν μεγάλο βάρος και αξία και δεν μπορούν να αγνοηθούν από το ελληνικό κράτος, ειδικά όταν πρόκειται για τα δικαιώματα των ομοερωτικών ζευγαριών. Στην Ελλάδα ο πολιτικός γάμος θεσμοθετήθηκε το 1982 με το νόμο 1250/1982 (*128). Ήταν σαφώς επηρεασμένος από το κοινωνικά φιλελεύθερο και 16

17 προοδευτικό κλίμα που υπήρχε την αρχή της δεκαετίας του 80. Στόχος του νόμου, όπως και των σημαντικών αλλαγών που συντελούνταν την ίδια περίοδο στο οικογενειακό δίκαιο, ήταν να προστατευθούν οι γυναίκες από διακρίσεις και να καθιερωθεί η πλήρης ισότητα των φύλων. Αυτό επετεύχθη, στο μέτρο του δυνατού, με την εξάλειψη συγκεκριμένων αναφορών στα δύο φύλα. Ως αποτέλεσμα, μέχρι σήμερα το οικογενειακό δίκαιο της Ελλάδας θεωρείται από τα πιο θετικά όσον αφορά τη θέση της γυναίκας. Έτσι, ο νόμος για τον πολιτικό γάμο δεν κάνει συγκεκριμένη αναφορά στα δύο φύλα, ούτε προϋποθέτει την διαφορά φύλου, αλλά αναφέρει σχετικά μόνο τις λέξεις «πρόσωπα», «μελλόνυμφοι» και «σύζυγοι». Ως εκ τούτου, ο πολιτικός γάμος επιτρέπεται και για τα ομοερωτικά ζευγάρια, δεδομένου ότι και οι τρεις αυτοί όροι τα περιλαμβάνουν. Ακόμα, οι συνθήκες χάρη στις οποίες ένας γάμος μπορεί να κηρυχθεί άκυρος ή ανυπόστατος είναι ξεκάθαρες και δεν περιλαμβάνουν την ομοιότητα φύλου. Αυτές οι συνθήκες περιγράφονται στον Αστικό Κώδικα (*132) στα άρθρα , 1354, και1360 για τον άκυρο και στο άρθρο1367 για τον ανυπόστατο γάμο. Τα πρώτα τρία άρθρα ( ) απαιτούν να έχει συμπληρωθεί το 18 ο έτος των προσώπων, να μην είναι ανίκανα για δικαιοπραξία, να είναι ικανά να δηλώσουν τη βούλησή τους, να μην τελούν υπό επικουρική δικαστική συμπαράσταση, πλήρη ή μερική και να μην βρίσκονται υπό μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση. Στα επόμενα άρθρα (1354, , 1360) ορίζεται ότι απαγορεύεται να παντρευτεί κανείς αν δεν λυθεί προηγούμενος γάμος, αν πρόκειται να παντρευτεί συγγενή εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, ή αν πρόκειται για γάμο μεταξύ υιοθετημένου με το πρόσωπο που τον/την υιοθέτησε. Τέλος, το άρθρο 1367 ορίζει ότι ένας γάμος κηρύσσεται ανυπόστατος αν δεν υπάρξει σύγχρονη δήλωση συμφωνίας από τα πρόσωπα που θα παντρευτούν και αν η δήλωση δεν γίνει δημοσίως κατά πανηγυρικό τρόπο ενώπιον δύο μαρτύρων, προς το δήμαρχο ή τον πρόεδρο της κοινότητας του τόπου όπου τελείται ο γάμος ή προς το νόμιμο αναπληρωτή τους, που είναι υποχρεωμένοι να συντάξουν αμέσως σχετική πράξη. Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι ούτε ο νόμος για τη θέσπιση του πολιτικού γάμου, ούτε και ο Αστικός Κώδικας απαγορεύουν την τέλεση πολιτικού γάμου μεταξύ δύο προσώπων του ίδιου φύλου. Συνεπώς, οι λεγόμενοι γάμοι της Τήλου που πληρούν όλες τις παραπάνω προϋποθέσεις είναι απολύτως νόμιμοι, δεδομένου ότι δεν τελέστηκαν λόγω πλάνης ή απειλής. Δεν υπάρχει, λοιπόν, καμία διάταξη ούτε στο δεύτερο κεφάλαιο του Οικογενειακού Δικαίου περί Γάμου ούτε στο τρίτο περί Άκυρου και Ακυρώσιμου Γάμου που να παραπέμπει σε ανομία. Αυτό φαίνεται κι από τη σύγχυση που διαπνέει τα κείμενα τόσο της αγωγής εναντίον των γάμων, όσο και της πρωτόδικης δικαστικής απόφασης με την οποία κηρύσσονται ανυπόστατοι. Όσον αφορά τις υιοθεσίες, ο Αστικός Κώδικας επιτρέπει την υιοθεσία από μεμονωμένα άτομα, χωρίς να θέτει περιορισμούς λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού (άρθρο 1543). Έτσι, μία λεσβία ή ένας gay άντρας μπορεί να υιοθετήσει είτε πριν, είτε κατά τη διάρκεια μιας σχέσης με άλλο άτομο του ίδιου φύλου. Το υιοθετημένο παιδί ή τα υιοθετημένα παιδιά, λοιπόν, θα μεγαλώσουν με δύο μαμάδες ή δύο μπαμπάδες. Η κοινωνική πραγματικότητα αυτή, όμως δεν αναγνωρίζεται από το νόμο, με αποτέλεσμα ο μη βιολογικός-κοινωνικός γονέας να είναι νομικά ένας ξένος για το παιδί του. Η δυνατότητα υιοθεσίας από τον μη βιολογικό γονέα υπάρχει μόνο για συζύγους, άρα και με ενδεχόμενη επέκταση του συμφώνου συμβίωσης σε ομοερωτικά ζευγάρια, το ζήτημα δεν λύνεται. Αυτό το νομικό κενό δημιουργεί προβλήματα στις οικογένειες των ομοερωτικών ζευγαριών και δεν συνάδει με το άρθρο 1542 του Αστικού Κώδικα που λέει ότι «η υιοθεσία 17

18 πρέπει να αποβλέπει στο συμφέρον του υιοθετημένου». Επίσης, από κοινού υιοθεσία μπορεί να υπάρξει μόνο από συζύγους (άρθρο 1545 ΑΚ). Ιστορικό του ισχύοντος συμφώνου ελεύθερης συμβίωσης Το ελληνικό σύμφωνο συμβίωσης έχει την δική του ιστορία που ξεκινάει τη δεκαετία του Τότε, ο Άρειος Πάγος αποφάσισε υπέρ της μεταβίβασης περιουσιακών στοιχείων σε εξώγαμη σύντροφο, μέσω διαθήκης, αναγνωρίζοντας έτσι κατά κάποιον τρόπο την συμβίωση 13. Από τότε υπήρξαν κι άλλες αποφάσεις εφετείων και πρωτοδικείων, αλλά τις περισσότερες φορές οι αποφάσεις έδειχναν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Το 1983 το άρθρο 1444 του Αστικού Κώδικα τροποποιήθηκε με αποτέλεσμα να χάνεται το δικαίωμα διατροφής όχι μόνο για διαζευγμένους συζύγους που ξαναπαντρεύονται, αλλά και για εκείνους που πλέον συζούν υπό καθεστώς ελεύθερης ένωσης. Διατάξεις που παραχωρούν δικαιώματα σε ετερόφυλα ζευγάρια σε ελεύθερες ενώσεις υπάρχουν και στα άρθρα 1456 και 1457 για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Ίσως η πιο σημαντική εξέλιξη ήταν εκείνη που έγινε το 2003 από το Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο αποφάσισε ότι η χήρα συνταξιούχου του ΙΚΑ δικαιούται σύνταξη, καθώς είχε προηγηθεί «μακροχρόνια αδιάλυτη συμβίωση» 14. Οι εξελίξεις για τα ομοερωτικά ζευγάρια δεν είναι εξίσου θετικές. Ο Άρειος Πάγος με την απόφαση 981/2006 (*135) απέρριψε την διαθήκη gay άντρα ο οποίος είχε ορίσει ως δικαιούχους στην διαθήκη του τους εραστές του. Χρησιμοποιώντας προσβλητικές εκφράσεις, όπως «διαταραχή», «πάθος» και «εξελικτική επί τα χείρω παθολογία», ο Άρειος Πάγος αποφασίζει ότι ένας «από μικρή ηλικία παθητικός ομοφυλόφιλος», όταν επιλέγει ελεύθερα να κληροδοτήσει την περιουσία του στους εραστές του παραβιάζει τα χρηστά ήθη. Η απόφαση αυτή δείχνει πόσο επιτακτική είναι η ανάγκη νομικής κατοχύρωσης των ομοερωτικών ζευγαριών και των δικαιωμάτων τους, περιλαμβανομένων και των κληρονομικών. Τον Οκτώβριο του 2004 η ΟΛΚΕ κατέθεσε φάκελο αιτημάτων στον υπουργό Δικαιοσύνης, ενώ τον Δεκέμβριο κατέθεσε τον ίδιο φάκελο στην Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου μαζί με το ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Αμνησίας περιγράφοντας όλα τα ζητήματα διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και εκθέτοντας το αίτημα αναγνώρισης του πολιτικού γάμου στα ομοερωτικά ζευγάρια. Ενώ η ΕΕΔΑ ανταποκρίθηκε με απόφαση-γνωμάτευση, από το υπουργείο Δικαιοσύνης δεν υπήρξε απάντηση. Η πολιτική συζήτηση για το θέμα, όμως, ξεκίνησε στις 16 Δεκεμβρίου 2005, όταν ο Αλέκος Αλαβάνος κατέθεσε επίκαιρη ερώτηση σχετικά με την αναγνώριση των σχέσεων ομοερωτικών ζευγαριών (*139), η οποία τον έφερε σε αντιπαράθεση με τον μητροπολίτη Άνθιμο 15. Ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Αναστάσης Παπαληγούρας έκανε πρώτα μια περιγραφή της ευρωπαϊκής πραγματικότητας στο θέμα αντιπαραβάλλοντάς την με την ελληνική. Έπειτα, είπε ότι «κάθε νομοθετική πρωτοβουλία δεν μπορεί να ξεπερνά τις ανοχές, το αίσθημα του κοινώς αποδεκτού της κοινωνίας. Δεν μπορεί να παραγνωρίζει ή να περιφρονεί την κυρίαρχη κοινωνική βούληση. Κάθε ρύθμιση ωριμάζει πρώτα στην κοινωνία προτού θεσμοθετηθεί ως Νόμος». Κι όλα αυτά τόσο για ετερόφυλα, όσο και ομοερωτικά ζευγάρια. Πρόσθεσε, μάλιστα, ότι μια τέτοια ρύθμιση θα απαιτούσε πολλές αλλαγές στο Οικογενειακό, Κληρονομικό και Ποινικό Δίκαιο και στον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας και ότι

19 «δεν πρόκειται για προοδευτική καινοτομία, αλλά για βεβιασμένη πρόταση που δεν αποτυπώνει τη βούληση της ελληνικής κοινωνίας». Στη δευτερολογία του ο υπουργός είπε για την κυβέρνηση, προφανώς αποκομμένος από την κοινωνική πραγματικότητα, ότι «δεν μας διακατέχει κανενός είδους κοινωνικός ρατσισμός. Οι ομοφυλόφιλοι είναι ισότιμα μέλη της κοινωνίας, απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα και έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις.». Για να στηρίξει αυτήν την θέση, μάλιστα, ανέφερε τον νόμο για την ίση μεταχείριση στην εργασία (3304/2005) που περιλαμβάνει και τις διακρίσεις με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Αυτό που δεν ανέφερε είναι ότι η κυβέρνηση δεν μπορούσε να μην θεσπίσει τον συγκεκριμένο νόμο, γιατί ήταν αποτέλεσμα ευρωπαϊκών οδηγιών. Παρόλα αυτά, ενημέρωσε για την ειδική Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή που είχε συσταθεί ώστε να εισηγηθεί νομοθετικές αλλαγές για «θέματα τα οποία απορρέουν από την ελεύθερη συμβίωση ετερόφυλων προσώπων». Το θέμα ουσιαστικά ξεχάστηκε από την πολιτική ηγεσία μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου - αρχές Μαρτίου Τότε εμφανίστηκαν δημοσιεύματα σε εφημερίδες (ΒΗΜΑ 24/02/2008 και ΤΑ ΝΕΑ 01/03/2008) 16, προφανώς ύστερα από σχετική πληροφόρηση, που μιλούσαν για σύμφωνο συμβίωσης που θα αφορά μόνο ετερόφυλα ζευγάρια. Η Εκκλησία τήρησε χαμηλούς τόνους με μοναδική παραφωνία τον μητροπολίτη Άνθιμο ο οποίος είπε χαρακτηριστικά ότι το σύμφωνο συμβίωσης «είναι επισημοποίηση της πορνείας και της ανηθικότητας» 17. Αμέσως, η κοινότητα αντέδρασε στο ενδεχόμενο αποκλεισμού των ομοερωτικών ζευγαριών, όπως φαίνεται και από δηλώσεις που φιλοξενήθηκαν στα ΝΕΑ (05/03/2008) 18 από εκπροσώπους της Ελληνικής Ομοφυλοφιλικής Κοινότητας, του Athens Pride και της ΟΛΚΕ και από δελτία τύπου που δημοσίευσαν οι τρεις οργανώσεις και η Σύμπραξη κατά της Ομοφυλοφοβίας. Ήδη, από τις 6 Μαρτίου με σχετικό δημοσίευμα στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ φαινόταν ότι το Συμβούλιο της Ευρώπης δεν θα δεχόταν αποκλεισμό των ομοερωτικών ζευγαριών 19. Στις 8 Μαρτίου ο νέος υπουργός δικαιοσύνης κ. Σωτήρης Χατζηγάκης δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο να συμπεριληφθούν τα ομοερωτικά ζευγάρια και είπε: «Ακούμε όλες τις φωνές. Θα προχωρήσουμε με προσοχή και σύνεση, εναρμονίζοντας τη σύγχρονη πραγματικότητα με τις παραδόσεις και τις ανάγκες της κοινωνίας. Εγώ είμαι χριστιανός ορθόδοξος και άνθρωπος της Εκκλησίας. Και η Εκκλησία μας δεν είναι υπέρ των αποκλεισμών. Είναι υπέρ των αδυνάτων, της κατανόησης και της αλληλεγγύης» 20. Μία μέρα μετά έκανε στροφή 180 μοιρών δηλώνοντας στο ΒΗΜΑ 21 ότι «το σύμφωνο δεν περιλαμβάνει ρυθμίσεις για τα ομόφυλα ζευγάρια. Το όλο θέμα το εξετάζουμε με προσοχή και σύνεση, εναρμονίζοντας τη σύγχρονη πραγματικότητα με τις παραδόσεις και τις ανάγκες της κοινωνίας μας». Δεν παρέλειψε να επαναλάβει την αγάπη του προς την Εκκλησία, δείχνοντας εμμέσως τον δάκτυλο πίσω από αυτήν την μεταστροφή. Ο υπουργός προσπαθώντας να κατευνάσει την Εκκλησία και να προκαταβάλει την αντίδρασή της, είπε ότι «δεν υπάρχει καμία πρόθεση σύγκρουσης με την Εκκλησία, την οποία άλλωστε, προσωπικά, αγαπάω και υποστηρίζω πάγια και απαρέγκλιτα. Επιπλέον, θεωρώ τιμή μου ότι έχω βραβευθεί με το Βραβείο 16 και %EF&a=&pb=1&dt1=&dt2=&r=0&p=240&id= pid=2&ct=75&artid=187246&dt=09/03/

20 Μελετήματος από την Ελληνική Εταιρεία Χριστιανικών Γραμμάτων για το βιβλίο μου "Η ελληνική ταυτότητα στη Νέα Τάξη". Η Εκκλησία είναι ο χώρος της κατανόησης, της κοινωνικής ευαισθησίας και της αλληλεγγύης. Δεν θεωρώ ότι θα υπάρξουν έντονες αντιδράσεις από τον χώρο της Εκκλησίας, καθώς το μέτρο αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση ούτε με τα ήθη μας ούτε με τον ιερό θεσμό του γάμου» 22. Στις 12 Μαρτίου ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος συνέστησε «σύνεση και ψυχραιμία», ενώ εκπρόσωποι της ΟΛΚΕ συναντήθηκαν με τον υπουργό Δικαιοσύνης, ώστε να παρουσιάσουν τα αιτήματα της οργάνωσης που αφορούν το υπουργείο και ιδιαίτερα για το θέμα του συμφώνου συμβίωσης. Ο υπουργός κατέστησε σαφές ότι ο νόμος θα προωθηθεί με τον αποκλεισμό των ομοερωτικών ζευγαριών «για πρακτικούς λόγους» 23. Η ΟΛΚΕ ανακοίνωσε ότι θα προχωρούσε σε διαδικασίες τέλεσης πολιτικών γάμων ομοερωτικών ζευγαριών. Την επόμενη μέρα ο υπουργός συναντήθηκε με τον αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο και συζήτησε μαζί του κυρίως για το θέμα του συμφώνου συμβίωσης 24. Τελικά, ο υπουργός δεν μπόρεσε να αποφύγει τις επίσημες αντιδράσεις της Εκκλησίας, οι οποίες ήταν και οι μόνες που φαίνεται να ενδιέφεραν την κυβέρνηση. Παρά τις παραινέσεις του αρχιεπισκόπου, η Διαρκής Ιερά Σύνοδος στις 17 Μαρτίου 2008 καταδίκασε το σύμφωνο συμβίωσης για τα ετερόφυλα ζευγάρια αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι «η εφαρμογή του συμφώνου υποθάλπει και νομιμοποιεί βαρύτατα ηθικά αμαρτήματα, ενώ σε περίπτωση εφαρμογής θα αποτελέσει καταστροφική βόμβα στα θεμέλια της χριστιανικής οικογένειας και όλης της ελληνικής κοινωνίας» 25. Ο υπουργός, απαντώντας αυθημερόν στην Διαρκή Ιερά Σύνοδο, είπε ότι η θεσμοθέτηση του συμφώνου συμβίωσης μπορεί να λύσει το κοινωνικό ζήτημα των παιδιών εκτός γάμου (5% του συνόλου) 26. Είναι χρήσιμο να τονίσουμε εδώ την προφανή διαφωνία με τον προκάτοχό του, κ. Παπαληγούρα, ο οποίος μόλις τρία χρόνια πριν δεν έβλεπε καμία ανάγκη ενός τέτοιου νομοθετήματος. Στα τέλη του μήνα (20/03/2008) ο υπουργός απάντησε και στις ανησυχίες του μητροπολίτη Λενή (Αμβρόσιος) 27 σχετικά με το σύμφωνο (*144). Λέει, λοιπόν, ότι οι νόμοι του κράτους πρέπει να συμβαδίζουν με τους κανόνες της Εκκλησίας και ότι θεωρεί καλύτερη λύση τον θρησκευτικό από τον πολιτικό γάμο. Σημειώνουμε ότι ο πολιτικός γάμος είναι θεσμός του κράτους και ο κ. Χατζηγάκης ήταν κρατικός λειτουργός. Συνεχίζει υπερασπιζόμενος το σύμφωνο, γιατί, λέει, προστατεύει τις γυναίκες από προσωπικά δράματα και διευθετεί ζητήματα μονογονεϊκών οικογενειών και των παιδιών που προκύπτουν από αυτές. Σε δήλωσή του στη ΝΕΤ την επόμενη μέρα ευχαρίστησε τους ιεράρχες για την συναίσθηση κοινωνικής ευαισθησίας που τους διακατέχει 28. Συνήθως, ένας κρατικός λειτουργός δεν ασχολείται τόσο πολύ με τις απόψεις της Εκκλησίας και ιεραρχών για ένα ζήτημα εντελώς άσχετο με τη δικαιοδοσία τους. Παράλληλα, ο κ. Παυλόπουλος σε δήλωσή του για την παγκόσμια ημέρα κατά του Ρατσισμού υπονόησε ότι μπορεί να υπάρξει δικαστική νομιμοποίηση pid=2&ct=75&artid=187246&dt=09/03/ %EF&a=&pb=1&dt1=&dt2=&r=0&p=240&id= γεσίας/tabid/282/itemid/1074/amid/645/.aspx γεσίας/tabid/282/ itemid/1075/ amid/645/.aspx γεσίας/tabid/282/ itemid/1076/ amid/645/.aspx 20