Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. econtentplus programme

Transcript

1 Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme

2 2 econteplusproject Organic.Edunet ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΟΥΣ ΕΛΑΙΩΝΕΣ Δρ. Δημήτριος Αντωνόπουλος PhD Γεωπονικών Επιστημών Γ.Π.Α. MSc Ασφάλεια Τροφίμων W.U.R. MSc Φυτοπροστασία Γ.Π.Α. Γεωπόνος-Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γ.Π.Α. 2008

3 3 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΟΥΣ ΕΛΑΙΩΝΕΣ 1. Φυτοπροστασία στη Βιοκαλλιέργεια Ελιάς Η φυτοπροστασία στη βιολογική ελαιοκαλλιέργεια στοχεύει στην αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας, η επίτευξη της οποίας καθιστά τον πληθυσμό των επιζήμιων εντόμων και παθογόνων σε τέτοια επίπεδα, ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα οικονομικής σημασίας από προσβολές. Η οικολογική ισορροπία επιτυγχάνεται με τη σωστή εκτέλεση των απαραίτητων καλλιεργητικών εργασιών (κλάδεμα, λίπανση, άρδευση) και την προστασία των ωφέλιμων οργανισμών. Η φυτοπροστασία στη βιοκαλλιέργεια αποβλέπει στην πρόληψη και αποτροπή των ασθενειών και εχθρών και όχι στην καταπολέμησή τους. Προϋποθέτει την εκτέλεση μόνο των απαραίτητων επεμβάσεων. Μόνο όταν είναι απολύτως αναγκαίο χρησιμοποιούνται βιολογικά σκευάσματα ή εντομοκτόνα φυτικής ή ορυκτής προέλευσης, που επιτρέπονται από τον κανονισμό της Ε.Ε. 2092/91. Αυτά τα μέτρα εφαρμόζονται μόνο όταν υπάρχει μία πραγματική σοβαρή προσβολή. 2. Ασθένειες ελιάς Οι ασθένειες της ελιάς την ελιά μπορούν να διαχωριστούν σε δύο κατηγορίες, στις εδαφογενείς ασθένειες και στις ασθένειες του υπέργειου τμήματος Εδαφογενείς Ασθένειες Οι κυριότερες είναι η Βερτιτσιλλίωση, οι Σηψιρριζίες, η Σήψη λαιμού και η Ζελατίνα. Α) Βερτισιλλίωση Η ασθένεια αυτή οφείλεται στον πολυφάγο μύκητα Verticillium dahliae Hyphomycetes (Αδηλομύκητας). Συμπτώματα της ασθένειας είναι η απότομη ξήρανση κλαδιών (ημιπληγία, αποπληξία) ή χλώρωση φύλλων και βραδεία αποξήρανση των δένδρων στις ευαίσθητες ποικιλίες, ενώ συνήθως δεν προκαλείται ο μεταχρωματισμός των αγγείων. Από τις προφυλακτικές και καλλιεργητικές μεθόδους αντιμετώπισης, σημαντική είναι η απομάκρυνση ζιζανίων (π. χ. Solanum nigrum και Xanthium spp.) που συμβάλλουν στη διαιώνιση του μύκητα. Η χρησιμοποίηση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού είναι απαραίτητη, ενώ το έδαφος του φυτωρίου μπορεί να απαλλαγεί από το παθογόνο με τη βοήθεια της

4 4 ηλιοαπολύμανσης. Επίσης, οι προσβεβλημένοι κλάδοι αφαιρούνται (η τομή εφαρμόζεται 20cm κάτω από το σημείο ξήρανσης των κλάδων) και καταστρέφονται με κάψιμο. Σημαντικό ρόλο έχει και η κάλυψη του εδάφους με αγριόχορτα Tagetes erecta, T. patula και T. minuta, τα οποία φαίνεται ότι μπορούν να ελέγξουν το μύκητα. Επιπλέον, συνίσταται η αποφυγή συγκαλλιέργειας με ευπαθή ετήσια φυτά, η αποφυγή δημιουργίας πληγών στο λαιμό και στις ρίζες με τα καλλιεργητικά μηχανήματα και η άρδευση των δένδρων με αυλάκια (μεταφορά μολυσμάτων). Ακόμα, η ασβέστωση των όξινων ή ουδέτερων εδαφών με την προσθήκη kg ασβέστη στο στρέμμα περιορίζει την ανάπτυξη του μύκητα και βελτιώνει την ποιότητα του παραγόμενου ελαιολάδου (η ελιά είναι ασβεστόφιλη). Αλλά και η κατάργηση της αζωτούχου λίπανσης και η καλλίωση του εδάφους σκληραγωγεί και προστατεύει τα ελαιόδενδρα από το μύκητα. Τέλος, καλό είναι να γίνεται άρδευση με αλατούχα ή μαγνησιούχα ύδατα και η ενσωμάτωση στο έδαφος πριονιδιού σε ποσότητα 1-10 kg/δένδρο. Φυσικά η χρήση ανθεκτικών και ανεκτικών ποικιλιών (π. χ. Κορωνέικη, Λιανολιά Κερκύρας) είναι μία από τις καλύτερες μεθόδους. Από τις βιολογικές μεθόδους γίνεται χρησιμοποίηση ανταγωνιστικών μικροοργανισμών με ικανοποιητικά αποτελέσματα (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Οι σημαντικότεροι ανταγωνιστικοί μικροοργανισμοί (βακτήρια και μύκητες) κατά του μύκητα V. dahliae. Pseudomonas fluorescens, P. putida, Actinomycetes spp Cytophyga johnsonae P. paucimobilis, P. chlororaphis, P. syringae, P. marginalis, P. corrugata Acivovorans avenae Enterobacter cloacae, Serratia odourifera, S. fonticola,s. E. intermedius grimesii, S. plymuticha Aspergillus terreus, A. ochraceus, A. fumigatus, A. alutaceus Erwinia herbivola, E. carotovora Stenotrophomonas maltophila Bacillus spp (κυρίως το B. subtilis) Janthinobac lividum Streptomyces ochraceiscleroticus Burkholderia cepacia kluyvera cryorescens Talaromyces flavus Cellumonas sp Micrococcus kristinae Trichoderma viridae & T. harzianum Chryseobacterium balustinum Paenibacillus alvei Verticillium nigrescens, V. tricorpus Clonostachys rosea Pantoea agglomarans Xanthomonas maltophila Comamonas acidovorans Penicillium griseoflulvum, P. vermicullatum, P. chrysogenum Xenorhadbus nematophilus Coniothyrium spp Proteus vulgaris Zygorrynchus moelleri B) Σηψιρριζίες Προκαλούνται από τους μύκητες Armillaria mellea Agraricaceae Agraricales (Βασιδιομύκητας) και Rosellinia necatrix Sphaeriales (Ασκομύκητας). Το κυριότερο μακροσκοπικό σύμπτωμα είναι η προοδευτική ξήρανση των καχεκτικών ελαιόδεντρων. Η οικολογική αντιμετώπιση αυτής της

5 5 ασθένειας συνίσταται στη λήψη μιας σειράς προφυλακτικών-καλλιεργητικών, φυσικών και βιολογικών μεθόδων. Aν πρόκειται για εγκατάσταση νέων ελαιώνων, καλό είναι είτε εφαρμογή αγρανάπαυσης για δύο ή περισσότερα χρόνια, είτε η καλλιέργεια σιτηρών ή ψυχανθών που δεν προσβάλλονται από τα παθογόνα. Στα χωράφια αυτά επιβάλλεται προσεκτική και επιμελημένη απομάκρυνση των ριζών των προηγούμενων καλλιεργειών και να λαμβάνονται μέτρα για την καλή αποστράγγιση του εδάφους. Ακόμα, πρέπει να γίνεται επιλογή υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού με κατά προτίμηση ζωηρής ανάπτυξης που αποφεύγονται προσβολές από μύκητες. Σε εγκατεστημένες φυτεία και σε περίπτωση τμηματικής προσβολής, πρέπει να γίνεται απομόνωση των ασθενόντων φυτών συμπεριλαμβανομένων και δύο σειρών υγιών δένδρων με χαντάκι βάθους 60cm και πλάτους 30cm ή με την βοήθεια ενσωματωμένου κάθετα στο έδαφος πλαστικού. Όταν η προσβολή είναι έντονη, θεωρείται απαραίτητο το ξερίζωμα των ασθενών και η απομάκρυνση των φυτικών υπολειμμάτων και ριζών από το χωράφι. Στις φυσικές μεθόδους περιλαμβάνεται η θέρμανση του εδάφους με ατμό ή φυσικό ζεστό νερό στους 43 0 C για 2 ώρες. Η θερμοκρασία αυτή θανατώνει τα παθογόνα, δεν προκαλεί ζημιές στις ρίζες και σέβεται την ανταγωνιστική εδαφική μικροχλωρίδα. Επίσης, η ηλιοαπολύμανση προσφέρει ικανοποιητικά αποτελέσματαμ ιδιαίτερα ενάντια του R. necatrix. Τέλος στις βιολογικές μεθόδους πρακτικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρησιμοποίηση ανταγωνιστικών μυκήτων, βακτηρίων και μυκοριζών. Από τους δυνητικούς ανταγωνιστικούς μικροοργανισμούς, δοκιμάζεται η έγχυση του βιολογικού σκευάσματος Trichoject με βάση το μύκητα Trichoderma spp. για την αντιμετώπιση του μύκητα Armillaria mellea. Το βιολογικό σκεύασμα Harzian 20 (Trichoderma harzianum) ελέγχει κατά 90% και τους δύο μύκητες, Armillaria mellea και Rosellinia necatrix. Γ) Σήψη λαιμού Προκαλείται από τα παθογόνα Phytopthora megasperma, Phytopthora spp. και Pythium spp. Το τελικό μακροσκοπικό σύμπτωμα είναι η ημιπληγία ή η αποπληξία, ανάλογα με την επιφάνεια του λαιμού που έχει προσβληθεί. Για την αντιμετώπιση αυτής της ασθένειας συνίστανται η χρησιμοποίηση υγιούς πολλαπλασιαστικού, η ηλιοαπολύμανση στο έδαφος του σπορείου, η αποφυγή των συχνών ποτισμάτων γύρω από το λαιμό των φυτών και η απομάκρυνση των ζιζανίων που φυτρώνουν κοντά στο λαιμό, ώστε να μην αποτελέσουν πηγές μόλυνσης. Τέλος, η φύτευση στις υγρές και

6 6 ανεμόπληκτες περιοχές δεν πρέπει να γίνεται σε μεγαλύτερο βάθος από εκείνο στο πλαστικό σακίδιο. Δ) Ζελατίνα Υπεύθυνο παθογόνο είναι ο βασιδιομύκητας Omphalotus olearius Agraricaceae Agrariales (Βασιδιομύκητας). Τα συμπτώματα θυμίζουν εκείνα των σηψιρριζιών, ήτοι καχεξία, μειωμένη βλάστηση και προϊούσα αποξήρανση των κλάδων, τα οποία συνοδεύονται με τη σήψη ριζών. Η αντιμετώπιση της ασθένειας βασίζεται κυρίως στη χρησιμοποίηση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού, στην εκρίζωση και καταστροφή των δέντρων με πολύ προχωρημένη προσβολή, στην αποκάλυψη στον ήλιο της βάσης του λαιμού και στην επάλειψη του με αλοιφή από βορδιγάλειο πολτό (βλέπε και μέτρα αντιμετώπισης σηψιρριζιών) Ασθένειες του υπέργειου τμήματος Από τις ασθένειες που προσβάλλουν το υπέργειο τμήμα της ελιάς, γεωργικό ενδιαφέρον από περιοχή σε περιοχή παρουσιάζουν η Καπνιά, το Κυκλοκόνιο, η Φώμα, το Ωίδιο, η Ξεροβούλα, το Γλοιοσπόριο, η Φιαλοφόρα, η Κερκοσπορίωση και η Φυματίωση ή Καρκινώματα. Α) Η Καπνιά Προκαλείται από διάφορους σαπρόφυτους μύκητες, όπως οι Fumago vegans, Capnodium elaeophilum, Cladosporium herbarum, Epicoccum purpurescens κ.λ.π., οι οποίοι αναπτύσσονται στα μελιττώδη εκκρίματα κοκκοειδών (κυρίως του λεκανίου). Η αντιμετώπιση της καπνιάς συνίσταται στον περιορισμό του λεκανίου, αποφυγή εγκατάστασης ελαιώνων σε πολύ υγρές περιοχές, ισορροπημένη λίπανση και άρδευση και εφαρμογή σωστού κλαδέματος, ώστε να εξασφαλίζεται επαρκής αερισμός και φωτισμός. Σε περιπτώσεις έντονης προσβολής μπορεί επικουρικά να χρησιμοποιηθεί ο ψεκασμός με βορδιγάλειο πολτό 1% ή γαλακτωματοποιήσιμα ορυκτέλαια (λευκέλαιο, διάλυση πετρελαίου και σαπουνιού για το λεκάνιο). Τα παραφινέλαια μάλιστα μπορούν να ελέγξουν και άλλες ασθένειες στην ελιά. Β) Κυκλοκόνιο Προκαλείται από το μύκητα Spilocaea oleagina Hyphomycetes (Αδηλομύκητας) που αναπτύσσεται στα φύλλα ελιάς (τεφροκάστανες κηλίδες με χλωρωτική άλω) λόγω υψηλής υγρασίας, ανεπαρκούς αερισμού και ευνοϊκής θερμοκρασίας (εικόνα 1). Χαρακτηριστικό

7 7 σύμπτωμα της ασθένειας είναι η έντονη φυλλόπτωση που καταλήγει στην πλήρη ακαρπία των ελαιόδεντρων. Η καταπολέμηση στηρίζεται στον περιορισμό της δραστηριότητας του μύκητα, ήτοι έντονος φωτισμός και ηλιοθέρμανση που επιτυγχάνονται με το κατάλληλο κλάδεμα, ισορροπημένη άρδευση και αζωτούχος λίπανση. Επίσης, συνίσταται η αποφυγή εγκατάστασης ελαιώνων σε ενδημικές για το παθογόνο περιοχές, η χρησιμοποίηση ανθεκτικών ή ανεκτικών στην ασθένεια καλλιεργούμενων ποικιλιών και οι επεμβάσεις με χαλκούχα σκευάσματα. Σε περιπτώσεις έντονης προσβολής, τα ελαιόδενδρα ψεκάζονται επικουρικά με βορδιγάλειο πολτό 1%. Κρίνεται απαραίτητη η εκτίμηση του βαθμού μόλυνσης των φύλλων για να καθοριστεί σωστά ο χρόνος διενέργειας των ψεκασμών. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλο που ο χαλκός επιτρέπεται από τον Κανονισμό 2092/91, δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται αλόγιστα, από τη στιγμή που τα υπολείμματά του επηρεάζουν τα ζώα που βόσκουν σε αγρούς που έχουν ψεκαστεί με χαλκούχα (υπολείμματα χαλκού σε γαλακτοκομικά προϊόντα). Εικόνα 1. Προσβολή φύλλων ελιάς από το μύκητα Spilocaea oleagina Γ) Καρκίνος ή Φυματίωση Παρουσιάζει μεγάλο γεωργικό ενδιαφέρον στις περιοχές που καλλιεργούνται ευαίσθητες στην Εικόνα 2. Όγκος σε κλάδο ελιάς ( internet/ Produits/HYP3/ images/ jpg) ασθένεια ποικιλίες. Οφείλεται στο βακτήριο Pseudomonas syringae subsp. savastanoi. Προσβάλλει κυρίως τους κλάδους, βραχίονες και κορμό, όπου σχηματίζονται τα χαρακτηριστικά καρκινώματα (εικόνα 2). Μπορούν να προσβληθούν επίσης ο λαιμός, οι ρίζες, τα φύλλα και οι καρποί. Ευνοείται από χαμηλές θερμοκρασίες, την παρουσία υγρασίας και τη δημιουργία πληγών. Για την αντιμετώπιση πρέπει να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση μολυσμένου πολλαπλασιαστικού υλικού και η δημιουργία πληγών κατά τη συγκομιδή. Ο καθαρισμός/κλάδεμα των δένδρων πρέπει να γίνεται τους καλοκαιρινούς μήνες (όχι

8 8 καιρός βροχερός και υγρός) και τα εργαλεία να απολυμαίνονται τακτικά (π. χ. φορμόλη σε νερό αναλογίας 5%). Σε ελαφρές προσβολές, αφαιρούνται οι προσβεβλημένοι κλάδοι και καταστρέφονται με κάψιμο. Αν τα καρκινώματα απαντώνται στον κορμό ή μεγάλους βραχίονες, τότε οι όγκοι αφαιρούνται κατά τους θερινούς μήνες με ξηρό καιρό με κοφτερό μαχαίρι και η πληγή αλείφεται με πυκνό βορδιγάλειο πολτό. Για την αποφυγή επέκτασης των μολύνσεων θα πρέπει τα δένδρα να προστατεύονται με χαλκούχες επεμβάσεις (βορδιγάλειος πολτός 1%), στις περιπτώσεις που δημιουργούνται ευνοϊκές για το παθογόνο συνθήκες (παγετός, χαλάζι). Δ) Φόμα Οφείλεται στο μύκητα Phoma incompta Coelomycetes (Αδηλομύκητας) και προκαλεί ξηράνσεις κλαδιών και βραχιόνων χωρίς αποφύλλωση. Οι αδρόκαρπες ποικιλίες είναι πιο ευαίσθητες. Στις περιοχές που ενδημεί η ασθένεια πρέπει να χρησιμοποιούνται ανθεκτικές ή ανεκτικές στο παθογόνο ποικιλίες. Για τον περιορισμό της ασθένειας θα πρέπει οι ξεροί κλάδοι να αφαιρούνται και να καταστρέφονται. Η αντιμετώπιση του κυκλοκόνιου εμποδίζει τη μετάδοση της ασθένειας από τις ουλές των φύλλων. Οι επεμβάσεις, αν χρειαστεί, μπορούν να γίνουν με διάφορα χαλκούχα, που χρησιμοποιούνται στην περίπτωση του κυκλοκόνιου. Ε) Γλοιοσπόριο Προκαλείται από τον μύκητα Colletotrichum gloeosporioides Coelomycetes (Αδηλομύκητας) και προκαλεί κυρίως σάπισμα-μουμιοποίηση και πτώση των καρπών. Με ευνοϊκές συνθήκες μπορούν επίσης να προσβληθούν τα φύλλα και οι κλαδίσκοι. Για την αντιμετώπιση συστήνεται να γίνονται κανονικά οι καλλιεργητικές φροντίδες για να αποφεύγονται η δημιουργία ευνοϊκών για την ασθένεια συνθηκών και ιδιαίτερα η υπερβολική υγρασία. Όταν απαιτείται, μπορεί να γίνουν το πολύ δύο επεμβάσεις με βορδιγάλειο πολτό ή οξυχλωριούχο χαλκό. Στ) Βούλα Οφείλεται στο μύκητα Camarosporium dalmaticum Coelomycetes (Αδηλομύκητας). Ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν, εκδηλώνεται στους καρπούς ως τυπική ξεροβούλα ή ως σαπιοβούλα. Ο μύκητας αναπτύσσεται κατά κανόνα στα νύγματα του δάκου. Η ασθένεια περιορίζεται με τη σωστή αντιμετώπιση του δάκου.

9 9 Ζ) Φιαλοφόρα Οφείλεται στον μύκητα Phialophora parasitica και προκαλεί συστροφή και ξήρανση των φύλλων και των κλαδίσκων. Υποβοηθείται από τους σκολύτες και τον φλοιοτρίβη, στις στοές των οποίων αναπτύσσεται. Για τον περιορισμό της ασθένειας αυτής θα πρέπει να αφαιρούνται και να καταστρέφονται τα ξερά κλαδιά και να αντιμετωπίζονται οι σκολύτες και ο φλοιοτρίβης. Η) Κερκοσπορίωση Προκαλείται από το μύκητα Mycocentrospora cladosporioides Hyphomycetes (Αδηλομύκητας) και προσβάλει φύλλα και καρπούς. Οι επεμβάσεις για το κυκλοκόνιο και γλοιοσπόριο (χαλκούχα) ελέγχουν και την ασθένεια αυτή. Θ) Ωίδιο Προκαλείται από τον μύκητα Leveillula taurica (ατελής μορφή: Oidiopsis sicula) και προσβάλει κυρίως τη νέα βλάστηση. Με την εμφάνιση της ασθένειας πρέπει να γίνονται σκονίσματα ή ψεκασμοί με βάση το θείο.

10 0 3. Ζιζάνια της Ελιάς Η αντιμετώπιση των ζιζανίων στην ελαιοκαλλιέργεια γίνεται με τη μηχανική καλλιέργεια του εδάφους με απώτερο στόχο την οικονομία νερού. Συγκεκριμένα λαμβάνουν χώρα οι συχνές αρόσεις ή φρεζαρίσματα του εδάφους του ελαιώνα, ώστε αυτό να είναι απαλλαγμένο σχεδόν όλο το χρόνο από ζιζάνια. Εναλλακτικό σύστημα ζιζανιοκτονίας είναι η τεχνητή φυτοκάλυψη του εδάφους, σύστημα που δύναται να εφαρμοστεί σε περιοχές με αρκετές βροχοπτώσεις. Αυτό το σύστημα εφαρμόζεται το φθινόπωρο με τη σπορά ενός σιτηρού ή ψυχανθές κατά λωρίδες μεταξύ των γραμμών των δένδρων. Τα φυτά αυτά αφήνονται να αναπτυχθούν μέχρι το χειμώνα και μετά ενσωματώνονται στο έδαφος (χλωρά λίπανση). Σε μερικούς μάλιστα ελαιώνες υπάρχουν φυσικοί χλοοτάπητες (π. χ. οξαλίδα, πολυετής ήρα κ.τ.λ.) μπορούν να αξιοποιηθούν στα πλαίσια αυτού του συστήματος. Αυτά τα φυτικά είδη ακούν ανασταλτική δράση στα ζιζάνια (αλληλοπάθεια).

11 1 Βιβλιογραφία Αββίδου Μ., Φυτοπροστασία: Βιολογική καταπολέμηση εντόμων και ακαρέων. Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα. Άλκιμος Α., Βιοκαλλιέργειες χωρίς χημικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα και ορμόνες. Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα. Αντωνόπουλος Δ. Φ., Συμβολή της διαγονιδιακής τεχνολογίας στη μελέτη του μηχανισμού παθογένεσης του μύκητα Verticillium dahliae, καθώς και στην αλληλεπίδρασή του με τοv ανταγωνιστικό βακτηριακό παράγοντα Κ-165 (Paenibacillus alvei). Διδακτορική Διατριβή, Γ. Π. Α. Ανώνυμος, Αφιέρωμα: Ακάρεα-Ακαρεοκτόνα. Γεωργία-Κτηνοτροφία (Μάιος), 112 σελ. Ανώνυμος, Φυτοπροστασία Κηπευτικών, Ελιάς, Ξινών, Οπωροφόρων, Σιτηρών. Εκδόσεις Ζευς Α.Ε., Αθήνα, Ασημιάδης Σ., Ελαιοκομία: Ασθένειες της ελιάς. Γεωργία και Κτηνοτροφία (Σεπτέμβριος), Γεωργόπουλος Σ. Γ. & Ζιώγας Β. Ν., Αρχές και μέθοδοι καταπολέμησης των ασθενειών των φυτών. Εκδόσεις Ψύχαλος, Αθήνα. Γιαννοπολίτης Κ., 1995.Αφιέρωμα ελαιοκομία. Εκδόσεις Αγρότυπος Α.Ε., 48-62, Αθήνα. Γιαννοπολίτης Κ., Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα Εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα. Γιαννοπολίτης Κ. Ν., Με καλλιέργεια ή ακαλλιέργεια του εδάφους. Αφιέρωμα Ελαιοκομία Γεωργία και Κτηνοτροφία (Μάρτιος), Γιαμβριάς Χ., Εντομολογικοί Εχθροί Εληάς. Εκδόσεις Γ.Π.Α., 79 σελ.. Γκαντίδης Ν., Βιολογική Γεωργία. Τα αγροτικά, 28:22-23, Αθήνα. Ελένα Κ., Μυκητολογικές ασθένειες της ελιάς στην Ελλάδα. Τεχνικό δελτίο ΑΡ. 11. Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, Κηφισιά Αττικής. Ελένα Κ. & Αλιβιζάτος Α., Ασθένειες της ελιάς. Αφιέρωμα Ελαιοκομία Γεωργία και Κτηνοτροφία (Μάρτιος), Ζιώγας Β., Ο δάκος της Ελιάς. Έκδοση Υπουργείου Γεωργίας, Αθήνα, 109 σελ. Ζουριδάκης Α., Αλεξανδράκης Β. & Γιαμβριάς Χ., Μελέτη παραγόντων που επηρεάζουν την δράση του Aspidiotus nerii Bouche (Homoptera, Diaspididae). Πρακτικά ΣΤ Πανελλήνιου Εντομολογικού Συνεδρίου, Εντομολογική Εταιρεία Ελλάδος, Αθήνα, Θαλασσέλης Ε., Βιολογική καλλιέργεια της ελιάς. Πτυχιακή Εργασία. ΤΕΙ Λάρισας, Λάρισα. Καμπουράκης Ε., Βιοκαλλιέργεια ελιάς: Αφιέρωμα «Βιολογική Γεωργία 97». Γεωργική Τεχνολογία, Καμπουράκης Ε., Βιοκαλλιέργεια της ελιάς. Ελαιοκομία Γεωργική Τεχνολογία, Κυπαρισσούδας Δ. & Μπρούμας Θ., Ο πυρηνοτρήτης της ελιάς και η καταπολέμησή του. Γεωργία- Κτηνοτροφία (3), Μιχελάκης Σ., Αλεξανδράκης Β., Παπαδημητράκης Μ., Παρασκάκης Μ., Βουγιούκαλου Ε., Πολυράκης Γ., Καλαϊτζάκη Α., Αγγελάκης Μ., Αντιμετώπιση των ζωικών εχθρών των καλλιεργειών (ελιά, εσπεριδοειδή, κηπευτικά, αμπέλια) στα πλαίσια της Βιολογικής Γεωργίας. Γεωργία και Ανάπτυξη (Μάιος), Μπούρμπος Β. & Σκουντριδάκης Μ., Βιολογική αντιμετώπιση των ασθενειών εδάφους στα καλλιεργούμενα φυτά. Αγροτικές εκδόσεις, Αθήνα. Μπούρμπος Β. & Σκουντριδάκης Μ., Η φυτοπροστασία στην οικολογική γεωργία της Μεσογείου, Προβλήματα, προοπτικές. Διεθνές Συνέδριο IFOAM, Απρίλιος 2000, Μυτιλήνη. Μπούρμπος Β. Α. & Σκουντριδάκης Μ. Θ., Ελαιοκομία: Οικολογική αντιμετώπιση της βερτισιλλίωσης της ελιάς. Γεωργία και Κτηνοτροφία (Σεπτέμβριος), Μπρούμας Θ., Ο δάκος της ελιάς. Γεωργία-Κτηνοτροφία (8), Μπρούμας Θ., Ο δάκος της ελιάς: Βιολογικές και βιοτεχνολογικές μέθοδοι για την καταπολέμησή του. Γεωργία-Κτηνοτροφία (2), Μπρούμας Θ., Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση εχθρών της ελιάς. Γεωργία-Κτηνοτροφία (3), Μπρούμας Θ. & Κατσόγιαννος Π., Εχθροί της ελιάς. Αφιέρωμα Ελαιοκομία Γεωργία και Κτηνοτροφία (Μάρτιος),

12 2 Παναγόπουλος Χ. Γ., Ασθένειες καρποφόρων δένδρων και αμπέλου. Εκδόσεις Σταμούλη, σελ Παπανικολάου Α., Ελαιοκομία: Εχθροί της ελιάς. Γεωργία και Ανάπτυξη (Σεπτέμβριος), Σγούρος Σ., Κυριαζοπούλου Α. & Κακουριώτης Σ., Η Ελληνική βιολογική γεωργία. ΔΗΩ Τεύχος 29:29-34, Αθήνα. Τζάμος Ε. Κ., Η βερτισιλλίωση της ελιάς. Γεωργία-Κτηνοτροφία (3): Σιμώνης Α., Βιολογική καλλιέργεια της ελιάς. Ιδεότυπο, 87-91, Αθήνα. Φαντερμίσσεν Ν., Βιολογική καλλιέργεια της ελιάς. Ιδεότυπο, 25-32, Αθήνα. Φιτσάκης Θ., Βιολογική γεωργία. Γεωργία Κτηνοτροφία, 3: 34-57, Αθήνα. Χανιωτάκης Γ., Βιολογική καλλιέργεια της ελιάς. Ιδεότυπο, , Αθήνα. Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις