Καφέ-εστιατόρια και πωλητήρια των μουσείων: προτάσεις για το μελλοντικό Μουσείο Κ. Ξενάκη

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Διαπανεπιστημιακό Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Μουσειολογία Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνική Σχολή Ακαδημαϊκός κύκλος σπουδών Διπλωματική εργασία Καφέ-εστιατόρια και πωλητήρια των μουσείων: προτάσεις για το μελλοντικό Μουσείο Κ. Ξενάκη Ελένη Ιγνατάκη Συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης Θεσσαλονίκη, 2012

2 Επιβλέπουσα Λ. Γυιόκα, επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης Α.Π.Θ. Τριμελής εξεταστική επιτροπή Λ. Γυιόκα, επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης Α.Π.Θ. Π. Νίτσιου, Αρχαιολόγος, Δρ. Μουσειολογίας, ΔΠΜΣ Μουσειολογία, Α.Π.Θ. Π. Τζώνος, ομ. καθηγητής Αρχιτεκτονικής Α.Π.Θ. Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία συγγραφέων και επιβλεπόντων. Η έγγραφη συναίνεσή της είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε χρήση της εργασίας από τρίτους. Συγγραφείς και επιβλέποντες μπορούν να δημοσιοποιήσουν την εργασία για επιστημονικούς λόγους, υπό την προϋπόθεση της αναφοράς όλων των συντελεστών της.

3 Στην Όλγα-Μαρία, που της άρεσαν τα μουσεία και τα καφέ τους

4 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω την υπεύθυνη καθηγήτριά μου κ. Χαρίκλεια Γυιόκα για το ενδιαφέρον και το χρόνο που μου διέθεσε, την υποστήριξη και την υπομονή της. Επίσης, τον κ. Αριστοτέλη Νανιόπουλο για την αρχική ιδέα και την υποστήριξή του, καθώς και την κ. Ελένη Παπανικολάου που με βοήθησε σε ότι χρειάστηκα. Ευχαριστώ την κ. Σοφία Μερτζανίδου, τον κ. Γιώργο Παπαδόπουλο και τον κ. Δημήτρη Μπαχτσιαβάνη για τις πληροφορίες που μου έδωσαν, η συμβολή τους ήταν καθοριστική. Άφησα τους δικούς μου ανθρώπους για το τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Χρήστο Ιγνατάκη, την Φωτεινή Καλαθά, τον Χρήστο Σταμπουλή και την Αθηνά Βασιλάκη για τη βοήθεια, το χαμόγελο και την αγκαλιά τους. Ελένη Ιγνατάκη, Θεσσαλονίκη 2012

5 Περίληψη Το θέμα της διπλωματικής είναι ο ρόλος των πωλητήριων και των καφέεστιατορίων στα μουσεία, σε συνδυασμό με μια μελέτη περίπτωσης. Στόχος είναι η ανίχνευση και η περιγραφή αυτού του ρόλου και οι αλληλεπιδράσεις του με την κοινωνία. Η μελέτη περίπτωσης έχει σαν στόχο να συγκεκριμενοποιήσει τα όσα αποκομίσθηκαν και να τα μετατρέψει σε προτάσεις. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη, με το πρώτο να έχει να κάνει με τη θεωρητική προσέγγιση του θέματος και το δεύτερο με την κατάθεση προτάσεων για το πωλητήριο και το καφέ-εστιατόριο αντίστοιχα του μελλοντικού Μουσείου Κωνσταντίνου Ξενάκη στις Σέρρες. Ως προς το θεωρητικό κομμάτι, πραγματοποιείται μια ιστορική αναδρομή, σχετικά με το πότε εμφανίζονται τα πωλητήρια και τα καφέ-εστιατόρια στους χώρους των μουσείων, στο εξωτερικό και στην Ελλάδα, τι μορφή είχαν, τι υπηρεσίες προσέφεραν και πώς είναι σήμερα (με αναφορά σε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις κρατικών και ιδιωτικών μουσείων εντός και εκτός συνόρων). Παρατηρείται το φαινόμενο της επίσκεψης στο καφέ-εστιατόριο και στο πωλητήριο χωρίς αντίστοιχη επίσκεψη στο μουσείο που το φιλοξενεί, καθώς και το ότι κάποια μουσεία ενθαρρύνουν αυτό το φαινόμενο επιτρέποντας στα καφέ-εστιατόρια και στα πωλητήριά τους να έχουν ανεξάρτητο ωράριο. Επίσης σκιαγραφείται ένα γενικό προφίλ των πελατών των πωλητηρίων και των καφέ-εστιατορίων των μουσείων. Ως προς τη μελέτη περίπτωσης για το μελλοντικό Μουσείο Ξενάκη, κατατίθενται δύο προτάσεις, σχετικά με τον χώρο του πωλητηρίου και τον χώρο του καφέ-εστιατορίου, με βάση τα αρχιτεκτονικά σχέδια που παραχωρήθηκαν από την υπεύθυνη για το σχεδιασμό αρχιτέκτονα και σύμφωνα με ορισμένους κανόνες της Gestalt. Για την καλύτερη τεκμηρίωση των προτάσεων, αναλύονται οι περιπτώσεις δύο μουσείων (National Gallery of London και Tate Gallery). Επίσης, υποβάλλονται προτάσεις τόσο για τα αντικείμενα που θα πωλούνται, όσο και για το μενού και το προφίλ του καφέ-εστιατορίου, με στόχο μια εναλλακτική άποψη για το κοινό του μουσείου. Με αφορμή τη δημιουργία του Μουσείου στις Σέρρες, γίνονται αναφορές σχετικά με την περιφερειακή ανάπτυξη, την πολιτιστική πολιτική, τους τρόπους χρηματοδότησης, τον πολιτιστικό τουρισμό και τη σύνδεσή του με την αστική ανάπλαση και τα μουσεία.

6 Abstract The aim of this thesis is twofold. First, through a literature review it aims to investigate and critically assess the role that the museum gift-shops and café-restaurants play in the life of the museum. Second, through a case study analysis it aims to apply theory to practice and investigate the role of the museum gift-shops and café-restaurants and their interaction with society. The case study aims in making the results clear and turn them into suggestions. The thesis is divided in two parts; the first is the literature review and the second part the suggestions about the gift-shop and the café-restaurant of the future Constantin Xenakis Museum in Serres. The literature review aims to provide a historical trace back about the whereabouts of the museum gift-shops and café-restaurants both abroad and in Greece, what was their initial form, what services they offered and what is their form today (with reference in some characteristic cases both state and private museums, in Greece or abroad). The results of the literature review reveal the phenomenon of visiting the gift-shop or the café-restaurant and not visiting the museum itself and also that some museums are encouraging of this phenomenon, by allowing the independency of the working hours. Through the literature review the general profile of the museum gift-shop and café-restaurant clientele is delineated. The second part of the thesis, the case study, is concerned with the future Constantin Xenakis Museum. The case study resulted in two suggestions to be submitted regarding the museum gift-shop and café-restaurant, based upon the architectural plans and some Gestalt rules. Two well-known museum cases are analyzed (National Gallery of London and Tate Gallery) to be able to draw inferences for the best validation of the suggestions. The case study also proposes suggestions about the items sold in the gift-shop, the caférestaurant menu aiming in an alternative suggestion for the museum target audience. Since the Museum will be based in the city of Serres, references are made concerning peripheral development, cultural policy, ways of funding, cultural tourism and its connection with urban gentrification and museums.

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.σελ.1 Α. Μέρος: Τα καφέ-εστιατόρια στα μουσεία 3 Α.1. Ιστορική αναδρομή..3 Α.1.1. Τα καφέ ως χώροι ελευθερίας.4 Α.1.2 Καφέ στο μουσείο: Πώς ξεκίνησαν όλα..5 Α Η «Μεγάλη Έκθεση» 5 Α Η ίδρυση του Μουσείου..8 Α Τα Refreshment Rooms 8 A α. Morris Room.9 A β. Gamble Room 10 A γ. Poynter Room 11 A.1.3. Τα καφέ-εστιατόρια του V&A σήμερα 14 Α.2. Τα καφέ εστιατόρια στα μουσεία 16 Α.2.1. Μουσείο Μπενάκη 18 Α.2.2. Νέο Μουσείο Ακρόπολης.19 Α.2.3. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.20 Α.2.4. Νομισματικό Μουσείο 21 Α.2.5. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού 22 Α.2.6. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης..24 Α.3. Τα πωλητήρια στα μουσεία.26 Α.3.1. Μουσείο Μπενάκη 27 Α.3.2. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης..29 Α.3.3. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού 30 Α.3.4. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 31

8 Α.4. Συμπεράσματα.32 Β. Μέρος: Η περίπτωση του Μουσείου Ξενάκη στις Σέρρες 33 Β.1. Το προφίλ του Κωνσταντίνου Ξενάκη..33 Β.2. Η ανάπτυξη στην περιφέρεια και η πολιτιστική πολιτική.37 Β.3. Χρηματοδότηση..40 Β.4 Χορηγία..45 Β.5 Ο ρόλος του τουρισμού 48 Β.6 Πολιτιστικός τουρισμός 50 Β.7. Προβολή και προώθηση 51 Β.8 Πολιτιστικός τουρισμός: Η σύνδεση με την αστική ανάπλαση και τα Μουσεία...54 Β.9 Ο χαρακτήρας του μουσείου σταδιακά αλλάζει: Εκδημοκρατισμός και εμπορευματοποίηση..57 Β.10 Μελέτη για το Μουσείο Ξενάκη.58 Β Α. Μεθοδολογία 58 Β Αρχήτέλος 59 Β Δεξιάαριστερά.59 Β Το αντικείμενο του μουσείου, και κατά πόσο αυτό οργανώνεται σπονδυλωτά, γραμμικά, ή σύμφωνα με κάποιο άλλο σκεπτικό..60 Β Η φιλοσοφία του μουσείου γύρω από το μάρκετινγκ (η χρηματοδότησή του, η χορηγίες και οι φορείς που εμπλέκονται)..61 Β Το κοινό του μουσείου και λοιπά άλλα ειδικά χαρακτηριστικά που επιβάλουν κάποιες επιλογές οργάνωσης 62

9 Β Μελέτη χωροταξικής οργάνωσης όσον αφορά στην χωροθέτηση των πωλητηρίων και των καφέ-εστιατορίων για 2 μουσεία.63 Β National Gallery of London 63 Β Tate Modern Gallery..65 B.10.2 B. Πρόταση.69 Τεχνική Έκθεση Παρεμβάσεων 70 Β Πρόταση για το πωλητήριο του Μουσείου Ξενάκη 77 Β α. Αναμόρφωση των κινήσεων.79 Β β. Περιγραφή του πωλητηρίου. Είδη και οργάνωση του χώρου..84 Β Πρόταση για το καφέεστιατόριο 86 Β α. Η θέση του κτηρίου του Μουσείου 87 Β β. Η οργάνωση του υπαίθριου χώρου 88 Β γ. Η θέση του καφέεστιατορίου.88 Β δ. Περιγραφή του καφέεστιατορίου..90 Βιβλιογραφία..92

10 1.0. Εισαγωγή 1.1. Αντικείμενο Το αντικείμενο της διπλωματικής είναι ο ρόλος των πωλητήριων και των καφέεστιατορίων στα μουσεία, σε συνδυασμό με μια μελέτη περίπτωσης για το μελλοντικό Μουσείο Κωνσταντίνου Ξενάκη στις Σέρρες Σκοπιμότητα Στόχος είναι η ανίχνευση και η περιγραφή του ρόλου των πωλητήριων και των καφέ-εστιατορίων στα μουσεία και οι αλληλεπιδράσεις αυτού του ρόλου με την κοινωνία. Η μελέτη περίπτωσης έχει σαν στόχο να συγκεκριμενοποιήσει τα όσα αποκομίσθηκαν και να τα μετατρέψει σε προτάσεις. Απευθύνεται στους κατοίκους της πόλης των Σερρών, ως μια μελέτη σχετική με ένα έργο πολιτισμού στην περιοχή τους, αλλά και σε όποιον ενδιαφέρεται για μια ανάλυση σχετικά με τις αμφίδρομες σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ α. των πωλητήριων με τα μουσεία και β. των καφέ-εστιατορίων με τα μουσεία Μεθόδευση Τα βήματα που ακολουθήθηκαν ήταν: αναζήτηση ιστορικών πηγών, συγκέντρωση στοιχείων, ιστορική ανάλυση, συνεντεύξεις με: α) υπεύθυνους υπαλλήλους πωλητηρίων μουσείων, β) υπεύθυνους υπαλλήλους καφέ-εστιατορίων μουσείων, γ) ειδικούς επιστήμονες, ανάλυση μεθοδολογίας, υποβολή τελικών προτάσεων Διάρθρωση Η εργασία διαρθρώνεται σε δύο βασικά μέρη, με το πρώτο να έχει να κάνει με τη θεωρητική προσέγγιση του θέματος και το δεύτερο με την κατάθεση προτάσεων για το πωλητήριο και το καφέ-εστιατόριο αντίστοιχα του μελλοντικού Μουσείου Κωνσταντίνου Ξενάκη στις Σέρρες.

11 Ως προς το πρώτο-θεωρητικό κομμάτι, βασικό στοιχείο αποτελεί η ιστορική αναδρομή, σχετικά α) με τον ελεύθερο χαρακτήρα των καφέ γενικά και β) σχετικά με το πότε εμφανίζονται τα καφέ-εστιατόρια στους χώρους των μουσείων, αλλά και η έρευνα των σημερινών τους χαρακτηριστικών. Βασικό στοιχείο αποτελεί και η αντίστοιχη έρευνα ως προς τα πωλητήρια, με την ανάλυση του προφίλ τους και την ιστορική αναδρομή, στα μουσεία του εξωτερικού και της Ελλάδας. Δευτερεύοντα είναι τα στοιχεία ως προς τη μορφή που είχαν τα καφέ-εστιατόρια και τις υπηρεσίες που προσέφεραν (με αναφορά σε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις κρατικών και ιδιωτικών μουσείων εντός και εκτός συνόρων). Αντίστοιχα και με τα πωλητήρια των μουσείων, συμπληρωματικό στοιχείο είναι η αναφορά σε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις πωλητηρίων κρατικών και ιδιωτικών μουσείων. Δευτερευόντως επίσης, σκιαγραφείται ένα γενικό προφίλ των πελατών των πωλητηρίων και των καφέ-εστιατορίων των μουσείων. Ως προς τη μελέτη περίπτωσης για το μελλοντικό Μουσείο Ξενάκη, βασικό στοιχείο αποτελούν οι δύο προτάσεις που κατατίθενται σχετικά με τον χώρο του πωλητηρίου και τον χώρο του καφέ-εστιατορίου, με βάση τα αρχιτεκτονικά σχέδια που παραχωρήθηκαν από την υπεύθυνη για το σχεδιασμό αρχιτέκτονα και σύμφωνα με ορισμένους κανόνες της Gestalt. Επίσης, βασικές είναι οι προτάσεις που υποβάλλονται και περιλαμβάνουν τόσο τα αντικείμενα που θα πωλούνται, όσο και το μενού και το γενικότερο προφίλ του καφέεστιατορίου. Σαν δευτερεύων στοιχείο για την καλύτερη τεκμηρίωση των προτάσεων, αναλύονται οι περιπτώσεις δύο μουσείων (National Gallery of London και Tate Gallery). Τέλος, με αφορμή τη δημιουργία του Μουσείου στις Σέρρες, γίνονται δευτερευόντως αναφορές σχετικά με την περιφερειακή ανάπτυξη και την πολιτιστική πολιτική, τους τρόπους χρηματοδότησης, τη χορηγία, τον ρόλο του τουρισμού, τον πολιτιστικό τουρισμό, την προβολή και προώθησή του, καθώς και τη σύνδεσή του με την αστική ανάπλαση και τα μουσεία.

12 Α ΜΕΡΟΣ: Τα καφέ εστιατόρια στα μουσεία Α.1. Ιστορική αναδρομή Οι χώροι των μουσείων αποτελούν παγκοσμίως μέρη που στόχο έχουν την εκπαίδευση, αλλά και την ψυχαγωγία των επισκεπτών τους. Σύμφωνα με τον ορισμό του ICOM που υιοθετήθηκε κατά το 21 ο Συνέδριο του οργανισμού στη Βιέννη το 2007, «Ένα μουσείο είναι ένα μη-κερδοσκοπικό, μόνιμο ίδρυμα στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοιχτό στο κοινό, που κατέχει, συντηρεί, ερευνά, επικοινωνεί και εκθέτει την υλική και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντός της με σκοπό την εκπαίδευση, τη μόρφωση και την ψυχαγωγία.». 1 Ταυτόχρονα, αποτελούν και μέρη κοινωνικοποίησης των ανθρώπων, συνάντησης και ανταλλαγής απόψεων. Επόμενο ήταν λοιπόν η σταδιακή προσθήκη στους χώρους των μουσείων χώρων κατάλληλα διαμορφωμένων για ξεκούραση και αναψυχή. Το πρώτο καφέ-εστιατόριο μουσείου ανήκει στο Victoria and Albert Museum του Λονδίνου, που ανοίγει το 1857 ως South Kensington Museum. Η εποχή εξάλλου ευνοεί τα μέγιστα κινήσεις τέτοιου ύφους, δεδομένου ότι σε πολύ λίγο αρχίζει η λεγόμενη Belle Époque, όπου η δημόσια ζωή πρωταγωνιστεί στους χώρους των εστιατορίων, των καφέ και των tea rooms, με νέες τάσεις και κινήματα, απότοκα ένθερμων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων. Ο συνδυασμός μιας επίσκεψης στους «ναούς των Μουσών» με μια ευχάριστη στιγμή ανάπαυλας και κοινωνικής συναναστροφής, κίνησε το ενδιαφέρον στους εν δυνάμει επισκέπτες κάθε ηλικίας και τα μουσεία απέκτησαν έναν ακόμα δεσμό με τις κοινωνίες, στα πλαίσια των οποίων λειτουργούσαν. Τα εστιατόρια και τα καφέ συνέβαλλαν ώστε τα μουσεία να βελτιώσουν τις υπηρεσίες που παρείχαν στους πολίτες, προσφέροντάς τους δυνατότητες που δεν είχαν φανταστεί, όπως για παράδειγμα την ευκαιρία να συνεχίσουν μια συζήτηση σε ένα ευχάριστο περιβάλλον, καθώς και να ξεκουραστούν από την ορθοστασία. Βοήθησαν στο να αναδειχτεί μια καινούρια, καθαρά ανθρώπινη πτυχή του μουσείου, μακριά από το ψυχρό και απροσπέλαστο προφίλ του «μαυσωλείου της γνώσης» όπου ο επισκέπτης νιώθει να τον 1 According to the ICOM Statutes, adopted during the 21st General Conference in Vienna, Austria, in 2007: A museum is a non-profit, permanent institution in the service of society and its development, open to the public, which acquires, conserves, researches, communicates and exhibits the tangible and intangible heritage of humanity and its environment for the purposes of education, study and enjoyment. Από την ιστοσελίδα του οργανισμού Ημερομηνία επίσκεψης: 22/8/2012

13 «διώχνουν» μετά το πέρας της επίσκεψης. Για πρώτη φορά οικογένειες, παρέες φίλων, αλλά και μεμονωμένα άτομα, τουρίστες ή μη, ένιωσαν το μουσείο πιο ελκυστικό, ένα μέρος όπου θα μπορούσαν να περάσουν πολλές ευχάριστες ώρες. Α.1.1. Τα καφέ ως χώροι ελευθερίας Είναι σημαντικό εδώ να τονιστεί ο ρόλος των καφέ στις πρωτεύουσες της τότε Ευρώπης και η δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης που έδιναν στους θαμώνες τους. Στο Λονδίνο του 18 ου αιώνα, στα περίφημα coffeehouses, ποιητές, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, αλλά πρακτικά ο οποιοσδήποτε, μπορούσε να συζητήσει επί παντός επιστητού, καθώς τα πάντα ήταν υπό διαπραγμάτευση. Συγκεκριμένα, στο Button s Coffeehouse υπήρχε καρφωμένο στον τοίχο ένα μαρμάρινο κεφάλι λιονταριού με ανοιχτά σαγόνια, στο στόμα του οποίου μπορούσε ο καθένας να βάλει γράμματα, ρίμες και ιστορίες τα καλύτερα δημοσιεύονταν σε μια εβδομαδιαία έκδοση ονόματι «οι βρυχηθμοί του λιονταριού». Το πρώτο καφέ του Λονδίνου άνοιξε το 1652 ένας εκκεντρικός έλληνας και σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα έγινε μόδα, με αποτέλεσμα περί τα 1663 να υπάρχουν πλέον 82 καφέ στην πόλη. Ακόμα και ο βασιλιάς Κάρολος ο δεύτερος προσπάθησε χωρίς επιτυχία να τα απαγορεύσει, καθώς προβληματιζόταν σοβαρά από το γεγονός ότι καταβάλλοντας ένα ελάχιστο αντίτιμο, οι υπήκοοί του συζητούσαν περί πολιτικής και ασκούσαν ελεύθερα κριτική στα πάντα. Το ίδιο το ρόφημα ελάχιστη σχέση είχε από άποψη ποιότητας με ένα σημερινό φλιτζάνι καφέ, ωστόσο οι παθιασμένες αντιπαραθέσεις με αγνώστους και η ίντριγκα μιας συζήτησης έφταναν για να συμπληρώσουν πολλές φορές αυτήν την έλλειψη. Τα καφέ συνέχισαν διαμέσου των αιώνων να φέρνουν τους ανθρώπους και τις ιδέες σε επαφή, εμπνέοντας ανακαλύψεις, τάσεις και επαναστάσεις. Πλέον είναι αποδυναμωμένα ως προς αυτήν τους την πτυχή, ο δημοκρατικός τους χαρακτήρας παρ όλα αυτά δεν έχει εκλείψει.

14 Α.1.2. Καφέ στο μουσείο: Πώς ξεκίνησαν όλα Α Η «Μεγάλη Έκθεση» Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, το πρώτο καφέ-εστιατόριο μουσείου ανήκει στο Victoria and Albert Museum (εν συντομία V&A) 2. Το V&A προέκυψε μέσα από την απρόσμενη επιτυχία ενός δημόσιου γεγονότος, της «Μεγάλης Διεθνούς Βιομηχανικής Εκθέσεως» ( Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations ), που έλαβε χώρα στο Hyde Park του Λονδίνου από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο του Η «Μεγάλη Έκθεση», όπως αποκαλούνταν, προσελκύοντας περισσότερους από έξι εκατομμύρια επισκέπτες κέρδισε τον τίτλο του δημοφιλέστερου γεγονότος που είχε διοργανωθεί έως τότε και άνοιξε τον δρόμο σε αντίστοιχες εκδηλώσεις ανά τον κόσμο. Παρόλο που στην Έκθεση παρουσιάζονταν πάνω από εκατό χιλιάδες αντικείμενα, το πιο διάσημο έκθεμα ήταν το ίδιο το κτίριο στο οποίο στεγάζονταν. Το λεγόμενο «Κρυστάλλινο Παλάτι» ( Crystal Palace ), ονομασία που του είχε δοθεί από το σατιρικό περιοδικό Punch, βασισμένο στα σχέδια του Joseph Paxton, ανεγέρθηκε σε λιγότερο από εννέα μήνες. Τα σιδερένια και υάλινα μέρη του κτιρίου κατασκευάστηκαν στην πόλη του Μπέρμιγχαμ, κάνοντας το Κρυστάλλινο Παλάτι ένα πρώιμο -και γιγαντιαίων διαστάσεωνπαράδειγμα προκατασκευασμένου οικοδομήματος. Αυτή η πρωτοποριακή τεχνολογία εισήγαγε μια γεωμετρική ακρίβεια και μια λειτουργική «καθαρότητα», που οδήγησε ορισμένους μεταγενέστερους αρχιτέκτονες να αναγνωρίσουν το Κρυστάλλινο Παλάτι ως ένα από τα πρώτα αληθινά μοντέρνα κτίρια. Ωστόσο, αν και είναι ένα λογικό συμπέρασμα, θα ήταν λάθος να υποτιμηθεί το εύρος της συνεισφοράς των παραδοσιακών φορμών και μεθόδων στην επιτυχία του κτιρίου, με το κυρίως σώμα του Παλατιού να είναι από ξύλο, φτιαγμένο από έμπειρους τεχνίτες και το κάθε ένα από τα τριακόσια χιλιάδες γυάλινα πάνελ να είναι από χειροποίητο φυσητό γυαλί. Με την είσοδό του στο Κρυστάλλινο Παλάτι (οι επισκέπτες μπορούσαν να επιλέξουν ανάμεσα από τρεις), το κοινό της Έκθεσης στεκόταν εντυπωσιασμένο από τα μεγέθη. Περιδιαβαίνοντας τα περίπτερα των σχεδόν δεκατεσσάρων χιλιάδων εκθετών, οι επισκέπτες ένιωθαν σαν να βρίσκονταν στο εσωτερικό ενός τεράστιου θερμοκηπίου, καθώς 2 Οι πληροφορίες για το καφέ-εστιατόριο, αλλά και για την ιστορία του V&A (εκτός από το περιεχόμενο των υποσημειώσεων 4 και 5), προέρχονται από την ιστοσελίδα του Μουσείου, Ημερομηνία επίσκεψης: 20/7/2012

15 αντίκριζαν τροπικά φυτά, ένα γυάλινο συντριβάνι και μεγάλες λεύκες, που διατηρήθηκαν ακέραιες κατά την κατασκευή του κτιρίου. Το κοινό μπορούσε να περάσει ολόκληρη την ημέρα του μέσα στο Κρυστάλλινο Παλάτι, καθώς διέθετε χώρους αναψυχής, τις πρώτες δημόσιες τουαλέτες και για τα δύο φύλα, φιλτραρισμένο νερό, μουσική από εικοσιτέσσερα εκκλησιαστικά όργανα και εξαιρετική θέα. Εικ.1: Η βασίλισσα Βικτόρια εγκαινιάζει τη «Μεγάλη Έκθεση» στο Κρυστάλλινο Παλάτι το 1851

16 Εικ.2: Άποψη από το εσωτερικό του Κρυστάλλινου Παλατιού Εικ.3: Άποψη από το εσωτερικό του Κρυστάλλινου Παλατιού

17 Α Η ίδρυση του Μουσείου Το Μουσείο εγκαινιάστηκε το 1852, έπειτα από την καταλυτική επιτυχία της Έκθεσης την προηγούμενη χρονιά. Θεμέλιες αρχές του ήταν να συμβάλλει ώστε «να αποκτήσουν όλοι πρόσβαση στα έργα τέχνης, να μορφώσει την εργατική τάξη και να εμπνεύσει τους βρετανούς σχεδιαστές και παραγωγούς» 3. Κέρδη από την Έκθεση χρησιμοποιήθηκαν για την ίδρυση του Museum of Manufactures, όπως ήταν η αρχική του ονομασία και εκθέματα της Έκθεσης αγοράστηκαν για να αποτελέσουν τη βάση των συλλογών του. Το 1857 το Museum of Manufactures μετακόμισε στην παρούσα θέση του και μετονομάστηκε σε South Kensington Museum. Οι συλλογές του γρήγορα αυξήθηκαν σε αριθμό, καθώς τέθηκε ο στόχος να αποκτηθούν τα καλύτερα δείγματα μεταλλοτεχνίας, επίπλων, υφασμάτων και όλων των υπολοίπων μορφών της τέχνης της διακόσμησης από όλες τις ιστορικές περιόδους. Ο στόχος αυτός συμπεριελάμβανε επίσης τις καλές τέχνες (πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, εκτυπώσεις και γλυπτά) για να μπορέσει το Μουσείο να διηγηθεί μια όσο το δυνατόν πιο πλήρη ιστορία της τέχνης και του ντιζάιν. Χάρη στις γενναιόδωρες χρηματοδοτήσεις και σε μια αγορά τέχνης πολύ λιγότερο ανταγωνιστική σε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα, το νέο Μουσείο ήταν σε θέση να αποκτήσει μερικά πολύ σημαντικά εκθέματα. Επεκτάθηκε επίσης κτιριακά, με νέα κτίρια να προστίθενται όταν και όπου χρειαζόταν. Πολλά από αυτά τα κτίρια, με τις σιδηροκατασκευές και τις γυάλινες οροφές, προορίζονταν αρχικά για ημι-μόνιμες αίθουσες εκθέσεων, με το πέρασμα του χρόνου ωστόσο διατηρήθηκαν και είναι σήμερα ένα από τα καλύτερα σύνολα Βικτωριανών κτισμάτων στην Αγγλία. Α Τα Refreshment Rooms Με την αποπεράτωση των Refreshment Rooms και της Sheepshanks Gallery, το Μουσείο άνοιξε επίσημα τον Ιούνιο του 1857 ως South Kensington Museum. Οι τρείς συγκοινωνούσες αίθουσες με τις ονομασίες Morris Room, Gamble Room και Poynter Room, συγκροτούσαν το εστιατόριο του South Kensington Museum. Παρόλο που ανήκουν στα λεγόμενα λειτουργικά μέρη, ταυτόχρονα αποτελούσαν αναπόσπαστα τμήματα του 3 Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του μουσείου, Ημερομηνία επίσκεψης: 20/7/2012

18 δημοσίου προφίλ του Μουσείου και ως εκ τούτου η διακόσμηση τους ήταν ιδιαίτερα προσεγμένη 4. Οι ίδιες αίθουσες χρησιμοποιούνται και σήμερα ως τμήματα του καφέ του Μουσείου. Α α. Morris Room Η δυτική αίθουσα, που ονομαζόταν αρχικά Green Dining Room (τωρινό Morris Room), σχεδιασμένη από τον William Morris, αποτελεί σήμερα ένα αξιοθέατο από μόνη της. Τα σκούρα χρώματα του συνόλου καταδεικνύουν την επιρροή του Morris από τη Γοτθική περίοδο. Οι τοίχοι είναι επενδυμένοι ως τη μέση με πάνελ ελισαβετιανού στυλ και στη συνέχεια φέρουν γύψινη διακόσμηση σε βαθύ πράσινο χρώμα. Στα παράθυρα υπάρχουν βιτρώ με γυναικείες μορφές από τους Edward Burne-Jones και Philip Webb. Ο επικεφαλής του εγχειρήματος Henry Cole, ήταν πρωτοποριακός στην προσπάθειά του να επιτευχθεί ο στόχος που είχε θέσει, ώστε αυτές οι τρεις αίθουσες εστίασης να αντανακλούν το σύνολο της μοντέρνας θεωρίας του ντιζάιν. Επέλεξε να συνεργαστεί με τον William Morris, έναν από τους πιο διάσημους σχεδιαστές της βικτωριανής περιόδου και, παρόλο που ορισμένες από τις ιδέες του ήταν ξένες ως προς τη δική του νοοτροπία, αναγνωρίζοντας την αυθεντικότητα των ιδεών του, του ανέθεσε την συγκεκριμένη αίθουσα, που αποτέλεσε και την πρώτη του δουλειά ευρείας κλίμακας. Είναι μια χαμηλών τόνων αίθουσα συγκρινόμενη με τις άλλες δύο, ενδεικτική του ενδιαφέροντος του Morris και των συνεργατών του (ειδικά του Edward Burne-Jones) για τους μύθους και τους θρύλους. Οι πίνακες του Burne-Jones στην ενδιάμεση λωρίδα που διασχίζει τους τοίχους είναι βασισμένοι στα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου και τα σχέδιά του για τα παράθυρα δείχνουν μεσαιωνικές οικιακές εργασίες. Η υπόλοιπη διακόσμηση ανήκει πιθανόν στον αρχιτέκτονα και φίλο του Morris, Philip Webb. Ο Webb εμπνεύστηκε από μια ποικιλία μεσαιωνικών και εκκλησιαστικών πηγών, όπως από το σχέδιο μιας κρήνης από τον καθεδρικό ναό του Νιουκασλ για το διάζωμα, αλλά και μεσαιωνικών χειρόγραφων για τη διακόσμηση της οροφής. Το μόνο τμήμα της διακόσμησης που είναι πιστό στο στυλ των μοτίβων του Morris είναι το επαναλαμβανόμενο μοτίβο των φύλλων, των λουλουδιών και των καρπών στο γύψινο μέρος των τοίχων. Ορισμένοι κριτικοί περιέγραψαν το αποτέλεσμα 4 Αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό των κτισμάτων της βικτωριανής περιόδου, τα οποία διέθεταν μεγάλο αριθμό δωματίων με το καθένα να έχει τη δική του ξεχωριστή χρήση ( A place for everything and everything in its place είναι ένα διάσημο ρητό της εποχής). Τα δωμάτια και οι χώροι που προορίζονταν για δημόσιες χρήσεις ήταν πλούσια ενίοτε και υπερβολικά- διακοσμημένα με στόχο την ανάδειξη της οικονομικής επιφάνειας του ιδιοκτήτη, ενώ όσα προορίζονταν να φιλοξενήσουν την ιδιωτική ζωή είχαν σαφώς πιο απλό χαρακτήρα.

19 ως Tudor μπορεί επίσης να θεωρηθεί σαν ένα ακόμα παράδειγμα του πλούσιου εκλεκτικισμού της βικτωριανής περιόδου. Εικ.4: Το Morris Room όπως είναι σήμερα, με την αυθεντική διακόσμηση των William Morris, Philip Webb και Edward Burne-Jones. Α β. Gamble Room Το πρώτο Refreshment Room, σχεδιασμένο από τον Henry Cole, ήταν το σημερινό Gamble Room. Αποτελούσε τη «βιτρίνα» του Μουσείου, καθώς ήταν η πρώτη αίθουσα που αντίκριζαν οι επισκέπτες με την είσοδό τους στο Μουσείο (η είσοδος της αίθουσας ήταν ακριβώς απέναντι από την κυρίως είσοδο του Μουσείου) και με τη πολυτέλειά του εντυπωσίαζε ακόμη και τους βικτωριανούς άγγλους, τους συνηθισμένους στα περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία. Η σύλληψη του Cole για ένα εστιατόριο μουσείου ήταν επαναστατική, μια παγκόσμια πρωτιά για το South Kensington και ένας ακόμη τρόπος για να απολαμβάνουν οι άνθρωποι την τέχνη, που μετά το παράδειγμα του V&A, έγινε πλέον θεσμός. Ο Henry Cole ήταν υπεύθυνος για πολλές καινοτομίες: το V&A ήταν το πρώτο δημόσιο μουσείο στον κόσμο με τεχνητό φωτισμό, ώστε να μπορούν να το επισκέπτονται οι εργάτες τις απογευματινές ώρες (σε ορισμένες αίθουσες διακρίνονται ακόμη στην οροφή οι διακοσμητικές μεταλλικές σχάρες που απομάκρυναν την παραγόμενη ζέστη και τις εξατμίσεις από τις εστίες του φωτιστικού γκαζιού). Οι θυρίδες εξαερισμού στην οροφή του Gamble Room περιβάλλονται από εξαιρετικά βαριές και επισμαλτωμένες μαντεμένιες πλάκες -εικάζεται ότι ο Cole πήρε την ιδέα από τις αντίστοιχες πλάκες των ονομάτων των σιδηροδρομικών σταθμών. Σε μια αίθουσα εστιατορίου όπως το Gamble Room αποτελούσαν μια εξαίρετη λύση, σε συνδυασμό με τα κεραμικά πλακάκια που κάλυπταν

20 τους τοίχους και τις κολώνες, τόσο από άποψη υγιεινής καθώς μπορούσαν να πλυθούνόσο και από άποψη πυρασφάλειας, δημιουργώντας ένα πυράντοχο «κελί» μέσα στο χώρο του Μουσείου. Οι άνθρωποι της βικτωριανής περιόδου ήταν πολύ προσεκτικοί ως προς τους κινδύνους από μια πυρκαγιά και ασφαλώς θα απαιτούνταν αρκετός χρόνος για να φτάσουν οι ιππήλατες πυροσβεστικές άμαξες στην περιοχή του South Kensington, η οποία ήταν ακόμα επαρχιακή τα χρόνια περί το Σαν ένα επιπρόσθετο προληπτικό μέτρο, το φαγητό ετοιμαζόταν σε εξωτερικές κουζίνες. Τα παράθυρα είναι στολισμένα με βικτωριανές ρήσεις σχετικές με τις χαρές του φαγητού και του πιοτού, όπως Hunger is the best sauce, αλλά και A good cup makes all young. Στο διάζωμα διακρίνεται μια Γραφή από τους Εκκλησιαστές ΙΙ There is nothing better for a man than that he should eat and drink, and make his soul enjoy the good of his labour XYZ 5. Εικ.5: Ενώ η κεντρική Gamble Room μέσω της εξαιρετικά πολύπλοκης διακόσμησής της αντανακλά τις βικτωριανές αξίες, οι δύο άλλες αίθουσες εκφράζουν πιστότερα το όραμα του Cole και των υπολοίπων σχεδιαστών του Μουσείου, όπου στη χρήση εναλλακτικών μορφών διακόσμησης αντικατοπτρίζεται η ικανότητα του 19 ου αιώνα για πολύπλοκες «συνομιλίες» με την ιστορία και το ντιζάιν. Α γ. Poynter Room Η ανατολική αίθουσα (τωρινό Poynter Room), αρχικά ονομαζόταν Grill Room, καθώς είχε διαμορφωθεί ειδικά για το μαγείρεμα κρέατος. Σχεδιασμένη από τον Edward Poynter, ακολουθούσε μια κεντρική ιδέα βασισμένη στα παραδοσιακά μπλε και λευκά ολλανδικά κεραμικά πλακάκια, που διακοσμούσαν τους τοίχους αλλά και τον εντυπωσιακό 5 Είναι χαρακτηριστικό της εποχής το γεγονός πως όλοι δουλεύουν, ακόμη και οι πλούσιοι. Το ενδεχόμενο της αεργίας είναι έξω από κάθε φαντασία.

21 μαντεμένιο φούρνο. Η επίπλωση της αίθουσας αποτελούνταν από μικρά σιδερένια τραπεζάκια με μαρμάρινη επιφάνεια και οι επισκέπτες μπορούσαν να έρθουν εδώ για πρωινό, όταν άνοιγε το Μουσείο στις εννέα το πρωί και να παρατηρούν τον μάγειρα κατά την προετοιμασία του. Εικ.6: Σχέδιο του Poynter Room από τον John Watkins περί τα Το πλούσιο μενού είχε καταρτιστεί από τον Fred Hill, έναν διακεκριμένο εργολήπτη εστίασης της εποχής, χωρισμένο σύμφωνα με την κοινωνική διαστρωμάτωση. Εάν αναλογιστούμε ότι την περίοδο του 1860 ένας ανειδίκευτος εργάτης πληρωνόταν με μια λίρα την εβδομάδα, το προσφερόμενο φαγητό δεν ήταν φτηνό: Το 1867, το μενού της πρώτης τάξης συμπεριλάμβανε: Κρεατόπιτα 1/ - Λουκάνικο και πουρές πατάτας 1/ - Μοσχαρίσιες κοτολέτες και μπέικον 1/3 Λαγός στη γάστρα 1/6 Κρύο κοτόπουλο και ζαμπόν 2/ - Τάρτες εποχής 6d Παγωτά ή ζελέ 6d Σαλάτα με πίκλες, σέλινο και τυριά Stilton και Cheshire 3d

22 Το μενού της δεύτερης τάξης συμπεριλάμβανε: Μπιφτέκι 8d Μοσχαρίσιες κοτολέτες 10d Λαγός στιφάδο 10d Αυγό μελάτο με σπανάκι 1/ - Κρεατόπιτα (μεγάλη) 9d Κρεατόπιτα (μικρή) 6d Ψωμάκια και κέικ 1d Ψωμί με βούτυρο και τυρί 1d Εικ.7: Όψη του Poynter Room, με τον μεγάλο μαντεμένιο φούρνο Το στήσιμο της συγκεκριμένης αίθουσας είναι ενδεικτικό του γεγονότος ότι στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα πολλοί σχεδιαστές δεν αντλούσαν πια έμπνευση αποκλειστικά από τα ευρωπαϊκά στυλ διακόσμησης, αλλά επηρεάζονταν από την Ανατολή και πιο συγκεκριμένα από την Ιαπωνία. Τα κυματοειδή μοτίβα στις πόρτες του φούρνου, τα παγώνια στο διάζωμα και σε μερικά από τα πάνελ, τα λουλούδια στα πλακάκια, όλα προέρχονται από την Ανατολή και συνυπάρχουν στο χώρο με το πιο συμβατικό, κλασσικό

23 στυλ, που αντιπροσωπεύουν οι μορφές που αναπαριστούν τις εποχές και τους μήνες του χρόνου. Μια ακόμα πρωτοπορία του Cole είναι το ότι συμπεριέλαβε τόσο το κοινό όσο και μαθητές του Μουσείου στην κατασκευή του Poynter Room. Το κοινό από τη μια πλευρά, έχοντας την αίθουσα ως παράδειγμα, ενθαρρύνθηκε ως προς την ενσωμάτωση αυτού του είδους της μοντέρνας διακόσμησης στις κατοικίες του. Ο ρόλος των μαθητών (μάλλον μαθητριών) από την άλλη ήταν πιο πρακτικός, καθώς τα κεραμικά πλακάκια που σχεδίασε ο Edward Poynter ζωγραφίστηκαν από ένα εξειδικευμένο στη ζωγραφική σε κεραμική τμήμα για γυναίκες στα Schools of Design που λειτουργούσαν στο Μουσείο. Αυτή η «τάξη για κυρίες» εύλογα ήταν μια επαναστατική κίνηση για την κοινωνία της δεκαετίας του Η επαγγελματική κατάρτιση ήταν από μόνη της κάτι αρκετά ασυνήθιστο για τις γυναίκες της εποχής, πόσο μάλλον η απευθείας ανάμιξή τους σε μια ανάθεση δημόσιου έργου. Αυτό το ριζοσπαστικό, υπέρ της ελεύθερης σκέψης πνεύμα στο South Kensington Museum ήταν ένα στοιχείο που θα έβρισκε ευρεία έκφραση στο εναλλακτικό κίνημα Art του ντιζάιν της δεκαετίας του Α.1.3. Το καφέ-εστιατόριο του V&A σήμερα Το 1899 το South Kensington Museum μετονομάστηκε σε Victoria and Albert Museum, ως φόρος τιμής στη βασίλισσα Βικτώρια και στον σύζυγό της και στη διαρκή υποστήριξη που παρείχαν σε όλες τις φάσεις δημιουργίας του Μουσείου. Για την ιστορική «σύγκριση», το σημερινό μενού του καφέ-εστιατορίου του V&A περιλαμβάνει ζεστά πιάτα, σαλάτες, σάντουιτς, γλυκά και κέικ, καθώς επίσης ζεστά και κρύα ποτά, κρασί και μπύρα, με τα πάντα να παρασκευάζονται στις εγκαταστάσεις του, συνεχίζοντας την παράδοση.

24 Εικ.8: Μέρος του καφέ-εστιατορίου του V&A ( Gamble Room ) σήμερα. Το καφέ-εστιατόριο στεγάζεται στα αυθεντικά Refreshment Rooms, τα Morris Room, Gamble Room και Poynter Room. Αυτές οι τρείς αίθουσες διαμόρφωσαν το πρώτο καφέ-εστιατόριο μουσείου στον κόσμο και σχεδιάστηκαν με στόχο να αποτελέσουν παράδειγμα μοντέρνου ντιζάιν και κατασκευαστικής τέχνης.

25 Α.2. Τα καφέ-εστιατόρια στα μουσεία Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η επιτυχία του «πειράματος» του V&A ήταν ένα καθοριστικό βήμα προς τη σταδιακή καθιέρωση των καφέ-εστιατορίων ως ένα αναπόσπαστο τμήμα των μουσείων έκτοτε. Σταδιακά, πολλά από αυτά ταυτίστηκαν στη συνείδηση των επισκεπτών και των κατοίκων των πόλεων σαν μικρές οάσεις μέσα στο αστικό περιβάλλον. Ορισμένα πλέον αναφέρονται στους ταξιδιωτικούς οδηγούς στην κατηγορία των «κρυμμένων θησαυρών» και συχνά αποτελούν κοινό μυστικό μεταξύ όσων τα επιλέγουν. Αυτό που κυρίως συνηγορεί υπέρ τους είναι ο εμπλουτισμός του χαρακτήρα τους που ξεφεύγει από τη νόρμα του καφέ-εστιατορίου με τη γοητευτική αύρα του μουσείου που τα φιλοξενεί. Είναι γεγονός 6 πως πολλοί από τους πελάτες τους έρχονται μετά από μια επίσκεψη στο εκάστοτε μουσείο, αρκετοί όμως είναι και αυτοί που, είτε έχουν ήδη δει τα εκθέματα στο παρελθόν, είτε και εδώ έγκειται το παράδοξο (και η «επιτυχία» του χώρου)- προσπερνούν τις αίθουσες για χάρη του εσπρέσο 7. Η ύπαρξη αυτών των χώρων, εκτός από το ότι προσελκύει κόσμο στο χώρο του μουσείου και αυξάνει τις πιθανότητες επισκεπτών, «συστήνει» ή «επανασυστήνει» και το 6 Συμπέρασμα που προκύπτει μετά από συνεντεύξεις με υπεύθυνους καφέ-εστιατορίων ελληνικών μουσείων. 7 Είναι ενδεικτικά τα σχόλια των επισκεπτών σχετικά με το καφέ-εστιατόριο του V&A στην ιστοσελίδα Ημερομηνία επίσκεψης: 9/8/2012 ( )There really is something to this tea business. At the end of the work day, you sit down with a friend, drink a cup of tea and eat your weight in delectable sweets. It makes you feel all warm and cosy and the cares of the day just slip away. In actual fact, I'm a huge museum fan. Practically growing up in DC, I ended up giving more of the Smithsonian tours than the tour guides... however tea and cakes were never involved. This changes everything. Everything. I'd venture to say that all is right with the world when tea and cakes are involved.( ) catherine b., 9/1/2009 ( )Even if I'm not visiting the museum I often come to the stunning cafe for lunch if I'm in the area( ). Corinna H., 24/11/2008 ( )Whenever I go to the V&A it always excites me to know I get to go to the cafe after!( ) Aline D., 20/11/2008 ( )Its a great museum café in an even greater museum. The food is mostly healthy and the setting is a treat. Try the meringues I think they are the best I've ever had. From the original café rooms with the Morris, Gamble and Poynter rooms with their amazing tiles. These were part of the first museum café in the world. There is also the modern eating areas and the quadrant for some outside dining. Don't forget to have a look round the museum! Ben C., 5/7/2009 ( )This is a "vaut le voyage" place: come even if you're not interested in or have no time to visit the museum itself (but that'd be a shame: the museum itself is wonderful). Adam J., 8/2/2011

26 μουσείο στον κόσμο, με ποικίλες εκδηλώσεις τέχνης, λόγου, μουσικής, συνεστιάσεις μελών λεσχών και ομίλων ή ακόμα και πάρτι γενεθλίων και δεξιώσεις γάμων. Έτσι, την ίδια στιγμή ενισχύει το μουσείο σε πολλούς τομείς. Το βασικότερο είναι ότι δηλώνει την παρουσία του στους κατοίκους της πόλης που το φιλοξενεί, κυρίως σε εκείνους που δεν βρήκαν το χρόνο να το εξερευνήσουν, είτε γιατί δεν ενδιαφέρθηκαν, είτε γιατί δεν το είχαν προσέξει πριν. Με αυτόν τον εναλλακτικό και προσιτό τρόπο ωστόσο, με μια ευχάριστη δράση σε ένα προσεγμένο χώρο, πολλοί αρχικά επισκέπτες κάποιας εκδήλωσης γίνονται στη συνέχεια (μπορεί και την επόμενη μέρα) επισκέπτες των συλλογών του μουσείου. Ο πιο σημαντικός ρόλος εδώ είναι αυτός των υπεύθυνων του μουσείου που αρχικά θα αποφασίσουν τι είναι σε θέση να φιλοξενήσει ο χώρος του καφέ-εστιατορίου και τι συμφωνεί με το προφίλ του μουσείου και έπειτα θα φροντίσουν να το γνωστοποιήσουν στο κοινό, αλλά και σε μεμονωμένες τοπικές ομάδες, συλλόγους κ.λπ. της επιλογής τους. Το ζητούμενο είναι η «από στόμα σε στόμα» καλή διαφήμιση, που ύστερα από μερικές επιτυχημένες διοργανώσεις γίνεται πλέον από μόνη της. Σε αυτόν τον τομέα -όπως και σε πολλούς άλλους- καθοριστική είναι η συμβολή των «Φίλων του Μουσείου» που, εάν υπάρχουν, μπορούν να αναλάβουν, σε συνεργασία με τους υπεύθυνους του καφέ-εστιατορίου, την οργάνωση και τη διαφήμιση πολλών εκδηλώσεων. Έτσι, στο τέλος της ημέρας, το μουσείο κερδίζει διπλά: προβάλλει το αντικείμενό του και ενισχύει τα οικονομικά του ώστε να μπορέσει να εμπλουτίσει τις συλλογές του, να προσλάβει περισσότερο προσωπικό και να βελτιώσει συνολικά τις υπηρεσίες του προς τους πολίτες. Μερικοί από τους πιο γνωστούς τέτοιους χώρους είναι τα καφέ-εστιατόρια του Μουσείου Μπενάκη, του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, του Μουσείου Κυκλαδικού Πολιτισμού και του Νομισματικού Μουσείου στην Αθήνα, το καφέ-εστιατόριο του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και του Αρχαιολογικού Μουσείου στη Θεσσαλονίκη, ενώ στο εξωτερικό, εκτός από την περίπτωση του V&A, περιζήτητα είναι τόσο ένα τραπέζι στην TATE του Λονδίνου (για το εστιατόριο της οποίας απαιτείται λίστα αναμονής), όσο και τα τραπεζάκια στην ήσυχη αυλή του Käthe-Kollwitz-Museum στο Βερολίνο. Η Ελλάδα, με συμμάχους τον ήπιο καιρό και την ηλιοφάνεια και χάρη στην εργασία ανθρώπων με οργανωτικές ικανότητες, μεράκι και καλαισθησία, έχει να αντιπαραβάλλει σε αυτόν τον τομέα χώρους ισάξιους εκείνων του εξωτερικού.

27 Α.2.1. Μουσείο Μπενάκη Πιο συγκεκριμένα, το καφέ-εστιατόριο του κεντρικού κτηρίου του Μουσείου Μπενάκη αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη για τον επισκέπτη, καθώς βρίσκεται στο τέρμα της μουσειακής εμπειρίας, στο ρετιρέ του εξαιρετικής αισθητικής νεοκλασικού επί των οδών Βασιλίσσης Σοφίας και Κουμπάρη. Πρόκειται για το πρώτο καφέ-εστιατόριο μουσείου στην Ελλάδα (ή «μουσειακό Εστιατόριο-Κυλικείο», όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Μουσείου). 8 Σαν χώρος είναι εξαιρετικά ευχάριστος, παρέχοντας θέα στην Ακρόπολη, το Λυκαβηττό και τον Εθνικό Κήπο, ενώ κάθε Πέμπτη, που το Μουσείο είναι ανοικτό μέχρι τα μεσάνυχτα, προσφέρει την ευκαιρία ενός ατμοσφαιρικού δείπνου, κάτι που στερούνται οι επισκέπτες του τις υπόλοιπες μέρες της εβδομάδας, δεδομένου ότι είναι ανοιχτό τις ώρες λειτουργίας του Μουσείου. Παρ όλα αυτά, σαν χώρος (και σαν πρωτοπορία στην ελληνική κοινωνία) έχει καθιερωθεί, και πολλοί αθηναίοι το επισκέπτονται ανεξάρτητα από το Μουσείο για να απολαύσουν τον καφέ τους ή κάποιο από τα πιάτα του. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το παραδοσιακό καφενείο του παραρτήματος του Μουσείου Μπενάκη- Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης στην περιοχή του Κεραμεικού, με την πανοραμική θέα της Αθήνας, από την Ακρόπολη και την Πνύκα μέχρι το νεκροταφείο του Κεραμεικού και τον Πειραιά. Όπως και το Κυλικείο του Κεντρικού Κτηρίου, το Καφενείο είναι ανοιχτό τις ώρες λειτουργίας του Μουσείου, κάτι που αποτελεί περιοριστικό παράγοντα. Ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό αντικρίζει ο επισκέπτης του καφέ-εστιατορίου του Κτηρίου της οδού Πειραιώς, το οποίο φιλοξενείται σε έναν άνετο χώρο στο ισόγειο του Μουσείου. Μοντέρνο και αφαιρετικό, όπως ταιριάζει στο χαρακτήρα και στο κοινό του παραρτήματος της οδού Πειραιώς, έχει πρόσβαση στο εσωτερικό εντυπωσιακό αίθριο, ενώ συγχρόνως προσφέρει οπτική επαφή με τους ρυθμούς του πάντα σε κίνηση περιβάλλοντός του. 8 Οι πληροφορίες προέρχονται από την ιστοσελίδα του Μουσείου Ημερομηνία επίσκεψης: 20/7/2012

28 Α.2.2. Νέο Μουσείο Ακρόπολης Το Νέο Μουσείο Ακρόπολης παρέχει στους επισκέπτες του τις επιλογές ενός καφέ και ενός καφέ-εστιατορίου σε απόλυτη αρμονία με το χαρακτήρα του. Το καφέ λειτουργεί στο ισόγειο, με το γυάλινο δάπεδο που επιτρέπει τη θέαση στην αρχαιολογική ανασκαφή να αποτελεί το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του. Είναι ένας χώρος για μια γρήγορη ανάπαυλα και τόνωση, προσφέροντας ζεστά και κρύα ροφήματα και παραδοσιακά συνοδευτικά (κουλούρι Θεσσαλονίκης, μαστίχα Χίου, Τηνιακή γραβιέρα κ.α.). Επίσης, σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Μουσείου, προσφέρεται για ένα σύντομο και οικονομικό γεύμα για τα σχολεία που επισκέπτονται το Μουσείο, ενώ δεν είναι ανεξάρτητο από το ωράριο λειτουργίας του. 9 Στο δεύτερο όροφο λειτουργεί το καφέ-εστιατόριο, με μια εντυπωσιακή «βεράντα» 700 τετραγωνικών μέτρων και πανοραμική θέα στην Ακρόπολη. Και εδώ οι γεύσεις είναι προσανατολισμένες στα παραδοσιακά πιάτα, μια επιλογή που εν μέρει και λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος που έδειξαν και δείχνουν για το Μουσείο οι ξένοι επισκέπτες- είχε σχολιαστεί πολύ θετικά όταν αυτό άνοιξε τις πόρτες του. Το μενού συμπληρώνει ένα επιλεγμένο Πιάτο Ημέρας, εμπνευσμένο από τοπικές συνταγές που καλύπτουν όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας (αναφέρεται και ειδικό παιδικό μενού με ειδικές τιμές). Ειδικά τις Παρασκευές, το καφέ-εστιατόριο λειτουργεί έως τις 12 τα μεσάνυχτα, με ξεχωριστά πιάτα βασισμένα σε κλασσικές και παραδοσιακές συνταγές, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε τοπικά προϊόντα ονομασίας προέλευσης (τυρί Μετσόβου, κρόκος Κοζάνης κ.α.). Γίνεται ιδιαίτερη μνεία στις γαστρονομικές επιλογές των εν λόγω καφέ και καφέεστιατορίου, καθώς παρόμοιου είδους επιλογές δεν παρατηρούνται συχνά στους αντίστοιχους χώρους των μουσείων της Ελλάδας, παραβλέποντας το γεγονός ότι μπορούν να προσφέρουν και αυτήν τη δυνατότητα γνωριμίας με την ελληνική κουλτούρα και παράδοση στους ξένους επισκέπτες τους. Πέρα από την κουζίνα του ωστόσο, ο χώρος του συγκεκριμένου καφέ-εστιατορίου είναι αντίστοιχος των ευρωπαϊκών ομολόγων του, σε χαρακτήρα και σε ποιότητα υπηρεσιών. Είναι κοντολογίς, μια «ευκαιρία» (παγκόσμιο ενδιαφέρον, προνομιούχα τοποθεσία) που αξιοποιήθηκε στο μέγιστο βαθμό. 9 ημερομηνία επίσκεψης 17/8/2012

29 Α.2.3. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Μπαίνοντας στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και ενώ ο επισκέπτης κατευθύνεται προς τον πρώτο όροφο από όπου ξεκινούν οι εκθέσεις, το μάτι του στέκεται στο στρατηγικά τοποθετημένο καφέ, στο αίθριο του Μουσείου, υπενθυμίζοντας νοερά στον εαυτό του να το επισκεφθεί όταν τελειώσει την περιήγησή του ή γιατί όχι και τώρα; Έτσι, σε έναν χώρο που θα μπορούσε ίσως να χαρακτηριστεί και ατυχής για τη στέγαση ενός μουσείου (σχετικά στενοί χώροι, αίσθηση «πολυκατοικίας»), το εν λόγω καφέ κερδίζει τις εντυπώσεις, προσφέροντας μια εναλλακτική, κόντρα -ακόμα και ως προς το εσωστρεφές προφίλ του Μουσείου- πρόταση, αντιπαραβάλλοντας έναν φωτεινό, ευάερο χώρο. Όπως και τα περισσότερα επιτυχημένα στο είδος τους καφέ-εστιατόρια, έχει ξεφύγει από τα όρια του Μουσείου που το φιλοξενεί, διατηρώντας ένα πιστό κοινό. Σε ανταπόδοση, προσφέρει μια μικρή «αυλή» στο κέντρο της πόλης, ανάμεσα στις πολυκατοικίες, για ένα ήσυχο διάλειμμα μέσα στη μέρα. Ο χώρος του αίθριου καλύπτεται από μια διάφανη συρόμενη οροφή, η οποία επιτρέπει στο φως του ήλιου να διαχέεται σε κάθε γωνιά δημιουργώντας μια ιδιαίτερη, «ζεστή» ατμόσφαιρα, ενώ κατά τους θερινούς μήνες η οροφή ανοίγει και τοποθετούνται λευκές πάνινες τέντες που προστατεύουν τους επισκέπτες από τη ζέστη, εντείνοντας ταυτόχρονα την αίσθηση του οικείου. Εικ.9: Άποψη του καφέ του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

30 Α.2.4. Νομισματικό Μουσείο Στην κατηγορία των μυστικών οάσεων υπάγεται και η αυλή του Νομισματικού Μουσείου της Αθήνας, «κρυμμένη» καθώς είναι από τα μάτια των περαστικών και προφυλαγμένη από το θόρυβο της κίνησης της οδού Πανεπιστημίου. Έτσι, έχει δημιουργήσει ένα μικροκλίμα σπάνιο για το κέντρο της πρωτεύουσας, στη θέα του οποίου εκπλήσσονται ακόμα και οι «γέννημα θρέμμα» αθηναίοι, που ποτέ δεν φαντάστηκαν τι υπάρχει πίσω από την επιβλητική του πόρτα. Το «Αναψυκτήριο» του Μουσείου λειτουργεί στον κήπο του Ιλίου Μελάθρου, μια μικρή πράσινη πινελιά στο κέντρο της Αθήνας. Ο κήπος, με έκταση 800 τετραγωνικών μέτρων, περιλαμβάνει πολλά είδη φυτών της ελληνικής χλωρίδας και κοσμείται με αντίγραφα αρχαίων ελληνικών αγαλμάτων. Οι επισκέπτες του Μουσείου αλλά και όσοι συχνάζουν στην περιοχή μπορούν να κάνουν ένα ευχάριστο διάλειμμα για καφέ ή ελαφρύ γεύμα σε ένα ήρεμο και δροσερό περιβάλλον. Επιπλέον, ο χώρος μπορεί να φιλοξενήσει ειδικές εκδηλώσεις μετά από συνεννόηση με τη διεύθυνση του Αναψυκτηρίου και το τμήμα Δημοσίων Σχέσεων του Μουσείου. Εικ.10: Άποψη του Αναψυκτήριου του Νομισματικού Μουσείου

31 Α.2.5. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Το καφέ-εστιατόριο «Β» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, άρχισε τη λειτουργία του έχοντας ένα παρόμοιο πλεονέκτημα με το προαναφερθέν Νομισματικό Μουσείο, τον τομέα του χώρου. Αποτελώντας τμήμα ενός βραβευμένου συνόλου κτιριακών εγκαταστάσεων, έργο του αρχιτέκτονα Κυριάκου Κρόκου, το «Β» και ιδίως η εκπληκτική αυλή του, εντυπωσίασε στο ξεκίνημα της λειτουργίας του και εξακολουθεί να κερδίζει τους θεσσαλονικείς, αλλά και όσους το επισκέπτονται. Εικ.11: Άποψη του εσωτερικού του καφέ-εστιατορίου «Β» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Σύμφωνα με τον υπεύθυνο βάρδιας Γιώργο Παπαδόπουλο, οι ηλικίες που το επιλέγουν κινούνται μεταξύ των 30 και 50 ετών, με αρκετούς περίπου 40%- να έρχονται έπειτα από μιαν επίσκεψη στο μουσείο, οι περισσότεροι ωστόσο ανεξαρτήτως αυτού. Το καφέ-εστιατόριο είναι μια ιδιωτική επιχείρηση η οποία πληρώνει ενοίκιο για το χώρο στο Μουσείο, έχει διαφορετικό ωράριο και δύο τύπων εισόδους, μια έξω από το μουσειακό συγκρότημα επί της οδού Γ Σεπτεμβρίου και δύο μέσω αυτού (μια περνώντας μέσα από την εσωτερική αυλή-αίθριο και μια μέσα από το κτίριο, δίπλα στο χώρο της γκαρνταρόμπας). Οι υπεύθυνοι έχουν ρίξει ιδιαίτερο βάρος στην ποιότητα των όσων

32 προσφέρουν, τόσο ως προς τα μενού, όσο και σε ότι έχει να κάνει με τη γενικότερη προσεγμένη εμφάνιση του χώρου, με τις προσπάθειές τους να επιβραβεύονται συνεχώς 10. Εικ.12: Άποψη της αυλής του καφέ-εστιατορίου «Β» στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Σταδιακά το «Β» έχει καθιερωθεί στη συνείδηση των πολιτών της Θεσσαλονίκης ως προορισμός, αν και λόγω των παγίων εξόδων ενός εστιατορίου του είδους που ανήκει (πολυτελείας) και σε συνδυασμό με τη γενικότερη οικονομική κρίση, παρατηρείται τελευταία μια μικρή πτώση. Βοηθητικά (αν και αναπάντεχα) ωστόσο λειτουργεί η ύπαρξη του Νέου Δημαρχιακού μεγάρου σε απόσταση αναπνοής, με πολλούς από τους νεόνυμφους να επιλέγουν το εστιατόριο του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού για τη δεξίωση του γάμου τους. Επίσης, σε συνεργασία με το Μουσείο, το «Β» αναλαμβάνει την τροφοδοσία συνεδρίων/ημερίδων/σεμιναρίων κ.λπ. που διοργανώνονται σε αυτό, από έναν μπουφέ έως πιο επίσημα γεύματα ή δείπνα. 10 Βραβεία Gourmet , , , στην κατηγορία Brasserie-Bistrot, από την ιστοσελίδα του «Β», Ημερομηνία επίσκεψης: 14/9/2012. Επίσης, διαθέτει και προφίλ στο Facebook, Ημερομηνία επίσκεψης: 14/9/2012

33 Α.2.6. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Σε κοντινή απόσταση με το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το καφέ-εστιατόριο του οποίου έχει αναλάβει ιδιωτική επιχείρηση. Το Terra Antiqua Art Cafe δραστηριοποιείται σαν καφέ-μπιστρό, προσφέροντας κυρίως καφέ και ποτά, με κάποια κρύα πιάτα (club σάντουιτς, κρύα τοστ και σάντουιτς). Εικ.13: Η αυλή του Terra Antiqua Art Cafe, με οπτική πρόσβαση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Και σε αυτή τη περίπτωση το καφέ λειτουργεί στις εγκαταστάσεις του Μουσείου πληρώνοντας ενοίκιο σε αυτό, με διευρυμένο ωράριο λειτουργίας συγκριτικά με τις ώρες που είναι ανοιχτό το Αρχαιολογικό Μουσείο. Υπάρχει η δυνατότητα εισόδου τόσο μέσα από το κτίριο όσο και από την οδό Μανώλη Ανδρόνικου, όπου από τους ανοιξιάτικους μήνες το καφέ επεκτείνεται σε μια πολύ ευχάριστη αυλή. Σύμφωνα με τον υπεύθυνο βάρδιας Δημήτρη Μπαχτσιαβάνη, κατά τις πρωινές ώρες οι πελάτες του καφέ κυμαίνονται ηλικιακά μεταξύ των 35 με 55 ετών, ενώ στην πλειοψηφία τους -τουλάχιστον σε ποσοστό 80%- ανήκουν στους επισκέπτες του Μουσείου.

34 Πρόκειται για μια επιχείρηση με νεανικό χαρακτήρα 11, που σέβεται ωστόσο το ίδρυμα στα πλαίσια του οποίου λειτουργεί. Εικ.14: Λεπτομέρεια της αυλής του Terra Antiqua Art Cafe στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 11 διαθέτει και ένα δραστήριο προφίλ στο Facebook, Antiqua-%CE%9C%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF-Art-Cafe/ Ημερομηνία επίσκεψης: 14/9/2012

35 Α.3. Τα πωλητήρια στα μουσεία Εάν η καθιέρωση των καφέ-εστιατορίων στους χώρους των μουσείων ήλθε σταδιακά σαν φυσικό επακόλουθο, τα πωλητήρια, φαινομενικά άσχετα με τους «ναούς της γνώσης», έκαναν την εμφάνισή τους περίπου μισόν αιώνα αργότερα. Την αρχή έκανε το Metropolitan Museum of Art στη Νέα Υόρκη, όπου, περί τα 1871, το Συμβούλιο του Μουσείου ανέθεσε στον Jules Jacquemart να κάνει σκίτσα δέκα πινάκων που είχαν αγοραστεί από το Μουσείο νωρίτερα εκείνη τη χρονιά 12. Στη συνέχεια τα συγκεκριμένα σκίτσα εκτυπώθηκαν και τα χαρακτικά που δημιουργήθηκαν παρουσιάστηκαν σε μεγάλα μουσεία της Ευρώπης, με σκοπό τη διαφήμιση της συλλογής του ΜΕΤ και έπειτα πωλήθηκαν. Αργότερα, το 1974, έχοντας υπ όψιν τη δυναμική της τέχνης της φωτογραφίας ως μέσο για τη δημιουργία, σε μαζική κλίμακα, αναπαραστάσεων πινάκων ζωγραφικής και έργων τέχνης, το Συμβούλιο προσέλαβε τον Gotthelf W.Pach, έναν επαγγελματία φωτογράφο της Νέας Υόρκης, για τη φωτογράφιση ενός αριθμού έργων από τις συλλογές του Μουσείου. Τα έσοδα από τις πωλήσεις των φωτογραφιών αυτών αρχικά επενδύθηκαν στην αύξηση του στοκ των αρνητικών του Μουσείου και τα μετέπειτα έσοδα αξιοποιήθηκαν για τις ανάγκες του ΜΕΤ. Σταδιακά, έγιναν αντιληπτά τα πλεονεκτήματα παρόμοιων πρακτικών ως προς τα έσοδα που θα απέφεραν στα ταμεία των μουσείων και οι όποιες ενστάσεις ξεπεράστηκαν, αρχικά μπροστά στο όφελος των ιδρυμάτων και στη συνέχεια παρατηρώντας την ολοένα και αυξανόμενη ανταπόκριση του κοινού. Πλέον ήταν δυνατή η απόκτηση ενός ενθυμίου από την επίσκεψη σε ένα μουσείο -που ήταν έτσι κι αλλιώς ένα σημαντικό γεγονός, κάτι που αποτελεί ανθρώπινη ανάγκη (η απόκτηση ενθυμίων) διαμέσου των αιώνων. Έκτοτε, η συντριπτική πλειοψηφία των μουσείων έχει εντάξει τα πωλητήρια στο δυναμικό της και σχεδόν δεν νοείται σχεδιασμός μουσείου χωρίς μέριμνα για τη δημιουργία ή την εύρεση του κατάλληλου κάθε φορά χώρου που θα τα φιλοξενήσει και των αντικειμένων που θα διαθέτουν, ανάλογα με το προφίλ του εκάστοτε μουσείου ημερομηνία επίσκεψης 20/8/2012

36 Α.3.1. Μουσείο Μπενάκη Το πωλητήριο του Μουσείου Μπενάκη στην Αθήνα, αποτελεί το πρώτο πωλητήριο μουσείου στην Ελλάδα 13. Ιδρύθηκε το 1977 και έκτοτε υποστηρίζει οικονομικά τις δραστηριότητες του Μουσείου, καλύπτοντας ένα μεγάλο μέρος του συνολικού του προϋπολογισμού. Το Μουσείο Μπενάκη σήμερα διατηρεί τρία πωλητήρια: στο κεντρικό κτήριο επί της οδού Κουμπάρη, στο κτήριο της οδού Πειραιώς και στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, Ασωμάτων και Διπύλου. Με στόχο τη «διάδοση» των μουσειακών αντικειμένων, μέσω της αναπαραγωγής τους και της διάθεσης των αντιγράφων σε πληθώρα αποδεκτών, οι υπεύθυνοι του πωλητηρίου έχουν επιλέξει, από τα αναρίθμητα μουσειακά εκθέματα, αντιπροσωπευτικά δείγματα και τα έχουν αναπαράγει, παρέχοντας δυνατότητες εύκολης πρόσβασης στους ενδιαφερόμενους στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό -το Μουσείο μέσω της ιστοσελίδας του διατηρεί ηλεκτρονικό κατάστημα ( e-shop ). Εξίσου σημαντικός στόχος του πωλητηρίου είναι η διατήρηση των παραδοσιακών τεχνικών που τείνουν να χαθούν και η υποστήριξη των τεχνιτών οι οποίοι τις χρησιμοποιούν: για παράδειγμα, επιβιώνει η τεχνική των παλιών χρυσοχόων σε πολλά από τα διατιθέμενα κοσμήματα. Αντλώντας πάντα την έμπνευσή τους από τα εκθέματα του Μουσείου, ορισμένοι νέοι καλλιτέχνες δημιούργησαν πρωτότυπα αντικείμενα αναπλάθοντας παλαιά μοτίβα και θέματα, δίνοντας σε έργα περασμένων εποχών καινούρια σχήματα και αποτολμώντας ανατρεπτικές εφαρμογές. Η σημασία του πωλητηρίου για το Μουσείο αντικατοπτρίζεται από την προνομιακή θέση του σε έναν μεγάλο και ευήλιο χώρο μπαίνοντας αριστερά, αλλά και από το γεγονός ότι παραμένει ανοιχτό τόσο κατά τις ώρες λειτουργίας του χώρου, αλλά και τη Δευτέρα. Αναγνωρίζεται επίσης και στην ιστοσελίδα του Μουσείου, όπου αναφέρεται πως «Τα Πωλητήρια έχουν εξελιχθεί σήμερα στην πλέον προσοδοφόρα δραστηριότητα του Μουσείου για τη σταθερή κάλυψη σημαντικού μέρους των λειτουργικών του δαπανών» 14. Το 2004 το Μουσείο εγκαινιάζει το νέο του κτήριο της οδού Πειραιώς, ένα πολυδύναμο κέντρο όπου διοργανώνονται εκθέσεις, πραγματοποιούνται ποικίλες εκδηλώσεις κ.λπ., έναν χώρο σύγχρονο, αφιερωμένο στη νεότερη καλλιτεχνική έκφραση. Τη νέα γραμμή πλεύσης του Μουσείου ακολούθησε και το αντίστοιχο πωλητήριο που άνοιξε 13 Οι πληροφορίες προέρχονται από την ιστοσελίδα του Μουσείου Ημερομηνία επίσκεψης: 20/7/ ημερομηνία επίσκεψης: 20/7/2012

37 στο κτήριο της οδού Πειραιώς, όπου, αποβλέποντας επίσης στην οικονομική στήριξη των δραστηριοτήτων του Μουσείου, οι υπεύθυνοι επιλέγουν κυρίως πρωτότυπες καλλιτεχνικές δημιουργίες. Οι καλλιτέχνες, σχεδιαστές και κατασκευαστές, οι οποίοι δημιουργούν έργα αποκλειστικά για το Μουσείο και τα παρουσιάζουν στο πωλητήριο της Πειραιώς, έχουν όλοι κάτι ιδιαίτερο ως προς την τεχνική ή την έμπνευση. Ορισμένοι εφαρμόζουν αρχέγονες και παραδοσιακές τεχνικές, όπου η παράδοση χρησιμοποιείται σε μια απολύτως σύγχρονη εφαρμογή, ή συνδυάζουν στοιχεία διαφορετικών πολιτισμών παράγοντας, τελικά, ενδιαφέροντα και πρωτότυπα έργα. Το ελληνικό Μουσείο της Ισλαμικής Τέχνης, από τα λίγα του δυτικού κόσμου που προβάλλουν τον πολιτισμό των ισλαμικών χωρών, στεγάζεται εδώ και τέσσερα χρόνια σε νεοκλασικό κτηριακό συγκρότημα του Κεραμικού. Με σταθερό στόχο του πωλητηρίου την παραγωγή και πώληση αντιγράφων από επιλεγμένα εκθέματα για την οικονομική, όπως πάντα, υποστήριξη των δραστηριοτήτων του Ιδρύματος, λειτουργεί στον νέο αυτό χώρο ένα μικρό κατάστημα με χαρακτηριστικά αντικείμενα ισλαμικής τέχνης. Το ενδιαφέρον, και εδώ, εστιάστηκε στις παλιές παραδοσιακές τεχνικές, καθώς και στους ανθρώπους που εξακολουθούν, σε πείσμα των καιρών, να τις χρησιμοποιούν στον μακρινό τους τόπο. Στο πωλητήριο του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης διατίθενται, λόγου χάρη, πλακάκια «Ιζνίκ» που αναβιώνουν, μετά από 300 χρόνια διακοπής, την τεχνική με την οποία κατασκευάζονταν τα πλακάκια τον 16 ο αιώνα, υφαντά (μαξιλάρια και τσάντες) που κατασκευάζονται στην Αίγυπτο, κοσμήματα που γίνονται με την τεχνική Koudan στην Ινδία και άλλα με υλικά από το Μαρόκο, την Ινδία και την Αιθιοπία, χρηστικά σκεύη και κεραμικά με μοτίβα και τεχνικές της Ανατολής, καθώς και κούκλες με παραδοσιακές στολές του Πακιστάν που φτιάχνονται στη χώρα τους. Μέσω του πολύ δραστήριου e-shop (παρέχει και τις πρωτοπόρες για τα ελληνικά δεδομένα ενότητες «Προσφορές» και «Προτάσεις») διατίθενται πλείστα είδη όπως κεραμικά, ασημένια σκεύη, γλυπτά, διακοσμητικά, εικόνες, κεντήματα (με λινά είδη όπως μαξιλάρια, σετ φαγητού, πετσέτες, τραπεζομάντιλα), κοσμήματα (περιδέραια, βραχιόλια, σκουλαρίκια, καρφίτσες, μανικετόκουμπα κ.α.), επαγγελματικά δώρα (χαρτοκόπτες, μεταλλικοί σελιδοδείκτες, presse-papiers), παιδικά είδη (καρφίτσες, βόλοι, σετ πήλινων παιχνιδιών, κούπες, παζλ, κούκλες, σακίδια κ.α.), προσωπικά είδη (εσάρπες, γραβάτες, τσάντες, μπλούζες, μπρελόκ, κούπες), χαρτικά είδη (mouse pads, τετράδια, χάρακες) και εκδόσεις του Μουσείου. Όλα τα αντικείμενα που αγοράζονται μέσω του ηλεκτρονικού

38 καταστήματος προσφέρονται σε συσκευασία δώρου και συνοδεύονται από επεξηγηματική περιγραφή στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα. Α.3.2. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Το πωλητήριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης βρίσκεται σε έναν ευχάριστο, αν και περιορισμένων διαστάσεων, πρόσφατα ανακαινισμένο χώρο 15, στα δεξιά της εισόδου του Μουσείου. Ο επισκέπτης εδώ μπορεί να βρει μια πληθώρα αντικειμένων σε ειδικά διαμορφωμένες ενότητες (Τα ιατρικά, Τα ναυτικά, Τα κυκλαδικά, Οι θεότητες, Αθλητισμός, Ποιητές, Φιλόσοφοι) όπως βιβλία, κοσμήματα, αντίγραφα (νομισμάτων, τοιχογραφιών, αγαλμάτων, ανάγλυφων), μικροαντικείμενα, ρολόγια, σημειωματάρια, μολύβια, σελιδοδείκτες, mouse pads, τετράδια, κάρτες, αφίσες, μαγνητάκια, παζλ, κασετίνες, παιχνίδια και είδη ρουχισμού (μπλούζες, γραβάτες κ.α.). Σύμφωνα με μια από τις υπεύθυνες υπαλλήλους, Σοφία Μερτζανίδου, το 40% περίπου των επισκεπτών του Μουσείου μπαίνει στο πωλητήριο, ένα σχετικά μικρό ποσοστό, για το οποίο ωστόσο υπάρχουν τουλάχιστον δύο αιτίες. Καταρχάς, το πωλητήριο βρίσκεται «κρυμμένο», ακριβώς στα δεξιά της εισόδου, με τη μουσειακή πορεία να ξεκινά ευθεία και αριστερά. Κάτι τέτοιο δεν είναι απαραίτητα κακό, στην περίπτωση που μπορεί ο επισκέπτης να «οδηγηθεί» κατά κάποιο τρόπο στο πωλητήριο μετά το πέρας της μουσειακής εμπειρίας, όχι καταναγκαστικά (αν και σε μερικά μουσεία γίνεται και αυτό στα πλαίσια του μάρκετινγκ), αλλά σαν συμπλήρωμα της επίσκεψης, ώστε εάν θέλει να έχει τη δυνατότητα να αγοράσει κάποιο σχετικό αναμνηστικό αντικείμενο, για εκείνον ή για δώρο. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει είτε με το να χρειάζεται να ξαναγυρίσει στο χώρο της εισόδουεξόδου για να αποχωρήσει από το μουσείο (όπως για παράδειγμα ισχύει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα), είτε εάν η έξοδος είναι διαφορετική από την είσοδο, να βρίσκεται σε αυτόν τον χώρο και το πωλητήριο. Και στις δύο περιπτώσεις ωστόσο, είναι βασικό το πωλητήριο να είναι ανεξάρτητο από το εκάστοτε μουσείο, δηλαδή προφανώς εάν κάποιος επιθυμεί να το επισκεφτεί, να μπορεί να το κάνει χωρίς να χρειάζεται να πληρώσει το εισιτήριο του μουσείου. Στην περίπτωση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, το πωλητήριο είναι μεν ανεξάρτητο από τα εισιτήρια, η πορεία του 15 Η ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2011.

39 Μουσείου όμως οδηγεί τους επισκέπτες χωρίς εναλλακτική διαδρομή σε διαφορετική έξοδο, που καταλήγει στην καφετέρια του Μουσείου! Για το λόγο αυτό έχει ανοιχτεί μια συμπληρωματική πόρτα, από την οποία ωστόσο απουσιάζει η επαρκής σήμανση, με αποτέλεσμα να περνάει απαρατήρητη από την πλειοψηφία των επισκεπτών, που την προσοχή τους τραβάει η σαφώς ευχάριστη προοπτική ενός καφέ μετά το πέρας της ξενάγησης. Οι περισσότεροι άνθρωποι μπαίνουν στο χώρο του πωλητηρίου γιατί το είχαν από πριν στο μυαλό τους και το αναζήτησαν, είτε στην αρχή είτε στο τέλος της περιήγησής τους. Ωστόσο, απ ότι φαίνεται και από την μικρή επισκεψιμότητά του σε σχέση με αυτήν που απολαμβάνει το Μουσείο, ένα μεγάλο ποσοστό ατόμων έχει ανάγκη από υπενθύμιση σχετικά με την παρουσία ενός τέτοιου χώρου στο εν λόγω Μουσείο, η οποία δεν του παρέχεται (εναλλακτικά, θα μπορούσε να υπάρχει διακριτική επισήμανση στο τέλος της διαδρομής). Και αυτό είναι ένα ατυχές γεγονός, δεδομένων των δυνατοτήτων που παρέχει στο πωλητήριό του ένα από τα πιο γνωστά μουσεία της πόλης. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με τους ανθρώπους που επιλέγουν να επισκεφθούν το συγκεκριμένο πωλητήριο είναι πως τα αντίγραφα κυρίως των ανάγλυφων, αλλά και των αγαλμάτων- μονοπωλούν σχεδόν το ενδιαφέρον των ξένων και ιδίως τα μεγάλα, υπάρχει όμως πρόβλημα μεταφοράς (η αναλογία είναι αυστηρά 1:1). Όλοι όσοι ενδιαφέρονται ρωτούν εάν υπάρχει ηλεκτρονικό κατάστημα ( e-shop ) με δυνατότητα αποστολής, κάτι ευρέως διαδεδομένο στα μουσεία του εξωτερικού. Εντέλει διαλέγουν αντικείμενα μικρότερων διαστάσεων, ωστόσο είναι πολλοί αυτοί που έχουν εκφράσει την απογοήτευσή τους που δεν μπορούν να αποκτήσουν την πρώτη τους επιλογή. Σε γενικές γραμμές, παρά τους αρχιτεκτονικούς περιορισμούς, είναι ένας χώρος που φαίνεται ότι έχει φτιαχτεί με φροντίδα, με μεγάλη ποικιλία καλαίσθητων αναμνηστικών και υπαλλήλους πρόθυμους να βοηθήσουν όπου τους ζητηθεί. Α.3.3. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Μπαίνοντας στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, ο επισκέπτης αντικρίζει το πωλητήριο, που βρίσκεται σε έναν άνετο παραλληλόγραμμο χώρο δίπλα στα εισιτήρια. Χάρη στη μεγάλη του βιτρίνα, υπάρχει οπτική επαφή με το χώρο του φουαγιέ, ενώ διαθέτει και μεγάλα παράθυρα προς τον εξωτερικό χώρο του Μουσείου. Υπάρχει ποικιλία βιβλίων (ιστορικά, αρχαιολογικά, μουσειοπαιδαγωγικά, πρακτικά συνεδρίων,

40 κατάλογοι, οδηγοί αρχαιολογικών χώρων κ.α.), πολλά κοσμήματα, αντίγραφα (εικόνων, τοιχογραφιών, ανάγλυφων, αγαλμάτων κ.α.), μικροαντικείμενα, μεταξοτυπίες, κεραμικά και χάλκινα αντικείμενα, σημειωματάρια, μολύβια, σελιδοδείκτες, mouse pads, τετράδια, κάρτες, αφίσες, μαγνητάκια, παζλ, ξύλινες κασετίνες, φλιτζάνια καφέ, κούπες, παιχνίδια (παζλ, χρωματιστά μολύβια) και είδη ρουχισμού (μπλούζες, γραβάτες κ.α.). Σύμφωνα με την υπεύθυνη υπάλληλο -που επέλεξε να κρατήσει την ανωνυμία της-, το κοινό του πωλητηρίου αποτελείται από το 70% περίπου των επισκεπτών του Μουσείου, με τις ηλικίες να κυμαίνονται χονδρικά από τα 40 έως τα 65 έτη. Παρατήρησε ότι έχουν ζήτηση ακόμα και τα πιο ακριβά κομμάτια, ενώ οι μικρότεροι ηλικιακά επιλέγουν φθηνότερα αντικείμενα. Α.3.4. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Το πωλητήριο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης βρίσκεται στο ισόγειο και το υπόγειο του Κεντρικού κτηρίου και λειτουργεί τις μέρες και τις ώρες λειτουργίας του Μουσείου. Διαθέτει την εκτενέστερη στον κόσμο συλλογή αντιγράφων Κυκλαδικών ειδωλίων, κατασκευασμένα σύμφωνα με υψηλές προδιαγραφές ποιότητας προς το πρωτότυπο, συνοδευόμενα από κατατοπιστική περιγραφή. Επίσης, αντικείμενα αρχαίας ελληνικής τέχνης (ειδώλια, γλυπτά, αγγεία), κυπριακής τέχνης (αγγεία, αντικείμενα, αγάλματα, ειδώλια), ασημένια είδη (διακοσμητικά αντικείμενα, μπρελόκ, κουδουνίστρες, χαρτοκόπτες, μανικετόκουμπα, αγγεία, σκεύη, ειδώλια), κοσμήματα από τις συλλογές ή δημιουργίες καλλιτεχνών (καρφίτσες, σφραγιδόλιθοι, βραχιόλια, σκουλαρίκια, δαχτυλίδια), ελεύθερες δημιουργίες από τις συλλογές ή δημιουργίες καλλιτεχνών (δίσκοι, σκεύη, πιάτα, σταχτοδοχεία, μπωλ, κουτιά, παλέτες, μπρελόκ, διακοσμητικά αντικείμενα), εκδόσεις του Μουσείου, παιχνίδια, σημειωματάρια, κούπες, sous-plat, μολύβια, ημερολόγια, μπλούζες κ.α. Πρόκειται για ένα ακόμα Μουσείο, μαζί με το Μουσείο Μπενάκη, που δίνει μεγάλη βαρύτητα στα πωλητήριά του και τα έσοδα που μπορεί να αποκομίσει από αυτά, φροντίζοντας την ανάδειξή τους. Οι χώροι τους στο Μουσείο είναι πολύ προσεγμένοι, δίνοντας την εντύπωση κοσμηματοπωλείου (σχόλιο ανώνυμης κυρίας κατά την επίσκεψη της γράφουσας), ενώ διαθέτει ένα πολύ οργανωμένο ηλεκτρονικό κατάστημα ( e-shop ), στο οποίο τονίζεται πολλές φορές η υψηλή ποιότητα των ειδών, αλλά και το γεγονός ότι με την απόκτησή τους, ενισχύεται άμεσα το έργο του Μουσείου.

41 Α.4. Συμπεράσματα Τα μουσεία, ως χώροι συνάντησης πολιτισμών και ανθρώπων, σταδιακά ενσωμάτωσαν στους χώρους τους και τους κατ εξοχήν χώρους κοινωνικοποίησης που αποτελούν τα καφέ-εστιατόρια, αλλά και τα πωλητήρια, για διαφορετικούς ωστόσο λόγους. Το καφέ-εστιατόριο βοηθάει στο ευχάριστο κλείσιμο και το «χώνεμα» της μουσειακής εμπειρίας, συνδέει το μουσείο με την κοινωνία από την οποία προέρχεται, προσελκύει κόσμο στο χώρο του μουσείου και αυξάνει τις πιθανότητες επισκεπτών. Η ύπαρξη αυτών των χώρων «συστήνει» ή «επανασυστήνει» το μουσείο στον κόσμο, με ποικίλες εκδηλώσεις τέχνης, λόγου, μουσικής, συνεστιάσεις μελών λεσχών και ομίλων ή ακόμα και πάρτι γενεθλίων και δεξιώσεις γάμων. Έτσι, την ίδια στιγμή ενισχύει το μουσείο σε πολλούς τομείς. Το βασικότερο είναι ότι δηλώνει την παρουσία του στους κατοίκους της πόλης που το φιλοξενεί, δηλώνει ότι είναι «ανοιχτό» σε αυτούς, ένα κύτταρο επικοινωνίας και σκέψης. Τα πωλητήρια δεν έχουν απομακρυνθεί από τον αρχικό τους λόγο ύπαρξης που ήταν και είναι η οικονομική ενίσχυση του μουσείου, ωστόσο έχουν εξελιχθεί σε θύλακες τέχνης. Δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες που εμπνέονται από τα εκθέματα κάποιου μουσείου για τις δημιουργίες τους και, σε συνεργασία με το πωλητήριό του, στηρίζουν ταυτόχρονα το μουσείο και τους ίδιους. Επίσης, χάρη στα πωλητήρια των μουσείων, κατέστη δυνατή η απόκτηση από πολλούς ανθρώπους γνήσιων αντιγράφων έργων τέχνης, αλλά και πιο μικρής χρηματικά αξίας ενθυμίων από την επίσκεψή τους, συναισθηματικά ωστόσο μεγάλης. Είναι άξιο αναφοράς τέλος ότι με προεξάρχοντες τα ιδιωτικά μουσεία, αλλά πλέον ακολουθούν και τα δημόσια- σταδιακά η αξία των πωλητηρίων αναγνωρίζεται για / από τα μουσεία (είναι γεγονός ότι σε πολλά ηλεκτρονικά καταστήματα μουσείων δηλώνεται ευθαρσώς ότι με την αγορά στηρίζονται το μουσείο και οι σκοποί του) και αυτό αντικατοπτρίζεται τόσο στο χώρο που τους προσφέρεται, όσο και στα αντικείμενα (ποιότητα, ποικιλία) που διαθέτουν.

42 Β ΜΕΡΟΣ: Η περίπτωση του Μουσείου Ξενάκη στις Σέρρες Β.1. Το προφίλ του Κωνσταντίνου Ξενάκη Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης είναι μια σημαντική, πολύπλευρη προσωπικότητα της εικαστικής τέχνης στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, ένας διεθνώς αναγνωρισμένος εικαστικός. Γεννημένος στο Κάιρο το 1931, σπούδασε και καταξιώθηκε στην Ευρώπη, διαμορφώνοντας μια πολυσυλλεκτική και άκρως προσωπική γλώσσα. Το 1955 πήγε στο Παρίσι, όπου σπούδασε αρχιτεκτονική εσωτερικών χώρων και διακόσμηση στην Ecole Supérieure des Arts Modernes και ζωγραφική στην Academie de la Grande Chaumière, με δάσκαλο τον H. Gœtz. Από το 1970 διδάσκει στο Παρίσι και στο Βερολίνο, ενώ ταυτόχρονα πραγματοποίησε πλήθος ατομικών εκθέσεων και συμμετείχε σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. Χάρη στα πολλά ταξίδια του ήρθε σε επαφή με κάθε είδους καλλιτεχνικές προσπάθειες και εκφράσεις, οι οποίες σε συνδυασμό με την ελληνική του καταγωγή, αλλά και με τους άρρηκτους δεσμούς του με την Αίγυπτο, συγκρότησαν την πολιτισμική βάση του έργου του. Το 1967 δημιούργησε στο Λουντ το πρώτο «περιβάλλον», ενώ μεγάλα μνημειακά σύνολά του, καθώς και τοιχογραφίες και ανάγλυφα, έχουν παρουσιαστεί σε δημόσιους χώρους σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Οι αναζητήσεις του κινούνται σε διάφορες κατευθύνσεις και οι πειραματισμοί του χαρακτηρίζονται από την τόλμη των διατυπώσεών του. Από το 1972, ο Κωνσταντίνος Ξενάκης είχε εντάξει στην εργασία του τα προβλήματα της επικοινωνίας και της δυσχέρειας ανάγνωσης των τυποποιημένων κωδίκων κοινωνικής συμπεριφοράς, που απαγορεύουν αντίστοιχα την πρόσβαση στην κοινωνική λειτουργία. 16 Ο κόσμος των ιερογλυφικών, το φοινικικό και το ελληνικό αλφάβητο αλλά και το ιαπωνικό και το λατινικό διαμορφώνουν την προσωπική εκφραστική του γλώσσα. Από το 1980 και έπειτα, στα έργα του πολλαπλασιάζεται η χρησιμοποίηση κάθε είδους σημείων και κωδίκων που εμπλουτίζουν το μορφοπλαστικό του λεξιλόγιο, ενώ δίνει καθοριστικό ρόλο στη δύναμη υποβολής του χρώματος Από την ιστοσελίδα της εφημερίδας Νέα Εποχή, άρθρο «Κωνσταντίνος Ξενάκης Αφιέρωμα της ΕΤ1» (δημοσίευση:26/3/2011). Ημερομηνία επίσκεψης:13/9/ Από την ιστοσελίδα του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΚΜΣΤ), Ημερομηνία επίσκεψης: 13/9/2012

43 Σημαντικές αναφορές του έργου του αποτελούν το θέαμα «Έκ-στασις», με ηλεκτροκινητικά γλυπτά, μουσική J. Bruzdowicz και συμμετοχή των μίμων Jaroszewics - Marceau στο Παρίσι το 1969 αλλά και «Οι κώνοι που έβγαζαν καπνούς», το 1972, στο δημόσιο χώρο μπροστά στη Σχολή Καλών Τεχνών του Βερολίνου και την ίδια περίπου εποχή, στο Ινστιτούτο Γκαίτε, στην Αθήνα. Με τη μετακίνηση από το κινητικό περιβάλλον στο ζωγραφικό επίπεδο και από το ζωγραφικό επίπεδο εκ νέου στο χώρο, ο καλλιτέχνης επεσήμανε προβλήματα κοινωνικής σημειολογίας. Αυτή αποτελεί και την πρωταρχική δομή του ιδιαίτερα πλούσιου έργου του, με τον ίδιο να μην παύει ποτέ την αναζήτηση νέων εκφραστικών τρόπων που να αποπνέουν τη γνησιότητα και αμεσότητα μιας οικουμενικής γλώσσας. 18 Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης έχει μια πορεία 50 χρόνων στο εικαστικό γίγνεσθαι και εξακολουθεί να παραμένει ερευνητής, μελετητής και καλλιτέχνης που επιμένει να πειραματίζεται. Ένας δημιουργός ανήσυχος που επεδίωξε και πέτυχε με το έργο του να φτάσει στην ουσία, στον πυρήνα της τέχνης. Πολίτης του κόσμου, κατέκτησε επάξια τη διεθνή αναγνώριση με το δικό του προσωπικό σημειολογικό κώδικα που αποκαλύπτει μια διαφορετική διάσταση και εικόνα της σύγχρονης κοινωνίας. Με τη σημειολογική του έκφραση συγκροτεί τη δομή του πολυσήμαντου έργου του, την οποία αποτύπωσε με πολλούς πρωτοποριακούς και εκφραστικούς τρόπους, επιδιώκοντας μια οικουμενική γλώσσα. Ο εικαστικός λόγος του υπήρξε πάντοτε γεμάτος έννοιες, σύμβολα, μεταφορές και προεκτάσεις σκέψεων, στο πάντα επίκαιρο θέμα της επικοινωνίας. 19 Δημιούργησε ένα καθαρά προσωπικό εικαστικό λεξιλόγιο δανειζόμενος σύμβολα και κώδικες τόσο από την καθημερινή ζωή, όπως για παράδειγμα τα σήματα οδικής κυκλοφορίας, όσο και από την αλχημεία, τον ζωδιακό κύκλο, τα μαθηματικά, τη χημεία και τα γράμματα της αλφαβήτου, συμπεριλαμβανομένων και των ιερογλυφικών. Από τις ηλεκτροκινητικές κατασκευές και τα happenings της δεκαετίας του 1960, μέχρι τα έργα του σε χαρτί και καμβά, ο Κωνσταντίνος Ξενάκης διερεύνησε διαφορετικά είδη εικαστικής έκφρασης, δημιουργώντας ένα προσωπικό σύμπαν που διαπραγματεύεται τη σημειολογία, τη λειτουργία των συμβόλων και τους μηχανισμούς επικοινωνίας Από την ιστοσελίδα του μουσείου Herakleidon, Experience in Visual Arts, Ημερομηνία επίσκεψης: 14/9/ Από την ιστοσελίδα της ΕΡΤ, (δημοσίευση:19/3/2011). Ημερομηνία επίσκεψης: 13/9/ Από την ιστοσελίδα Ημερομηνία επίσκεψης: 12/9/2012

44 Το έργο του έχει παρουσιαστεί σε πολυάριθμες εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις (επιλογή): Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης (Θεσσαλονίκη 2010), Kalfayan Galleries (Αθήνα 2010), Μουσείο Herakleidon, Experience in Visual Arts (Αθήνα, Δεκέμβριος Απρίλιος 2007), Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης (Ρόδος 2006), Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Θεσσαλονίκη 2003), Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Θεσσαλονίκη 2003). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις (επιλογή): Les Années Magiques: Roma Paris - Berlin, Kalfayan Galleries, (Αθήνα 2009), Τα χρόνια της αμφισβήτησης στην Ελλάδα Η τέχνη του 70, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Αθήνα 2005), Athens by Art (Αθήνα 2004). «( )στο έργο μου θα έλεγα ότι ζητώ την υπέρβαση. Μόνο αυτή μπορεί να κάνει το έργο τέχνης ποιητικό. Αλλιώς γίνομαι κάποιος που απλώς εξηγεί ορισμένες θέσεις. Η υπέρβαση είναι τέτοια στο έργο μου που προφανώς το κοινωνικοπολιτικό στοιχείο, η στάση, να μη φαίνεται. Αυτό όμως δεν με ενοχλεί, γιατί το ζητούμενό μου είναι η ποίηση( )». 21 «( )-Γιατί κάνεις τέχνη; -Γιατί δεν μπορώ να κάνω κάτι άλλο ή διότι μπορούσα να τα κάνω όλα και αποφάσισα να τα πω με αυτή τη γλώσσα.( )» Από την ιστοσελίδα της εφημερίδας Το Βήμα, Συνέντευξη στην Ίσμα Τουλάτου (δημοσίευση:18/9/2011). Ημερομηνία επίσκεψης:13/9/ Από την ιστοσελίδα Συνέντευξη στο «Φλώροι εικαστικοί», blog εικαστικού εργαστηρίου, Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών Φλώρινας (δημοσίευση:12/7/2012). Ημερομηνία επίσκεψης: 13/9/2012

45 «( ) Στο παρελθόν τελείωνα ένα έργο τέχνης όταν θεωρούσα ότι είχα μεταδώσει το ουσιαστικό. Σήμερα αυτή η διαδικασία αποδεικνύεται παρωχημένη. Ο κόσμος των συμβόλων είναι ένας Λόγος που υπερβαίνει την αισθητική. Πολύ απλά όταν είμαι εξαντλημένος σταματάω τη δουλειά. Στην ερώτηση «Έχει ολοκληρωθεί το έργο;» Απαντάω «ΝΑΙ, ΑΛΛΑ». Το «ΝΑΙ» σημαίνει ότι το θεωρώ πλούσιο αισθητικά για να συνδιαλλαγεί με το κοινό και μπορώ να το παρουσιάσω όπως ακριβώς είναι. Το «ΑΛΛΑ» σημαίνει ότι μπορώ να παρατείνω αέναα τον διάλογο με την αυτοκρατορία των σημείων και των συμβόλων. Με θέλω όμηρο μιας κοσμικής μοίρας και της χαοτικής της κατάστασης. Εδώ η έννοια του χρόνου εξαφανίζεται. Είναι ένας Λόγος, ένα παράθυρο ανοιχτό σε έναν κόσμο εν εξελίξει, όπου κάθε στιγμή είναι τέλεια και εκφράζεται μέσα σε ένα σύμπαν οντολογικά ανοιχτό.» Από την ιστοσελίδα απόσπασμα από το κείμενο «Το έργο χωρίς τέλος και χωρίς όρια» του Κωνσταντίνου Ξενάκη. Ημερομηνία επίσκεψης: 12/9/2012

46 Β.2. Η ανάπτυξη στην περιφέρεια και η πολιτιστική πολιτική Η κίνηση για τη στέγαση του έργου του Κωνσταντίνου Ξενάκη στο ομώνυμο μουσείο στις Σέρρες αποτελεί, εκτός των άλλων μια ξεκάθαρη κίνηση για ανάπτυξη στην περιφέρεια και συγκεκριμένα στον τομέα του πολιτισμού. Γενικά μιλώντας, η ολοκληρωμένη τοπική ανάπτυξη είναι μια οργανική διαδικασία, στην οποία παίζουν ρόλο, πέρα από τους φυσικούς πόρους και το κεφάλαιο, οι θεσμοί, οι οργανισμοί, οι φορείς της κοινωνίας (επιμελητήρια, συνεταιρισμοί), οι τοπικοί παράγοντες, η τοπική πρωτοβουλία, οι τοπικές επιχειρήσεις, η επιχειρηματικότητα και η ανθρώπινη αναζήτηση στους τομείς του πολιτισμού 24. Για να επιτευχθεί η ανάπτυξη, πρέπει να κινητοποιηθεί το σύνολο του ενδογενούς δυναμικού μιας περιοχής. Η ενδογενής ανάπτυξη έχει ως στόχο: 25 - Την αξιοποίηση της παραγωγικής δομής της τοπικής οικονομίας. - Την αξιοποίηση της αγοράς εργασίας και τη βελτίωση της επιχειρηματικότη- τας του τοπικού πληθυσμού. - Την αξιοποίηση των φυσικών πόρων. - Την αξιοποίηση της κοινωνικής και πολιτικής δομής της τοπικής κοινωνίας προς όφελος της ανάπτυξης. - Την αξιοποίηση των παραδόσεων και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Απαραίτητη προϋπόθεση της ανάπτυξης είναι η πολιτιστική διάσταση σε τοπικό επίπεδο, αφού τα αντικείμενα που αγγίζει και τα μέσα που χρησιμοποιεί συντελούν: 26 α) Στην προώθηση της πολιτιστικής κουλτούρας του λαού μέσα από διαδικασίες συμμετοχής, ενημέρωσης και πληροφόρησης. β) Στην καλύτερη ενσωμάτωση στο κοινωνικό σύνολο μέσα από διαδικασίες ευαισθητοποίησης, προώθησης της επικοινωνίας, επιμόρφωσης και επαγγελματικής απασχόλησης στον πολιτιστικό τομέα (επαγγέλματα του πολιτισμού). 24 Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ Προβατάς Δ. (1997) «Τοπική Ανάπτυξη, Προοπτικές» στο Τοπική Αυτοδιοίκηση Αποκέντρωση, τεύχος 4, Ιούλιος Αύγουστος, σελ Ψυλλά Μ. (1992) «Η Πολιτιστική Διάσταση της Τοπικής Ανάπτυξης» στο Τοπική Αυτοδιοίκηση - Αποκέντρωση, τεύχος 2, Μάρτιος Απρίλιος, σελ.60

47 γ) Στην αναβάθμιση του πνευματικού επιπέδου του λαού μέσα από την οργάνωση καλλιτεχνικών και επιμορφωτικών εκδηλώσεων, τη δημιουργία χώρων (βιβλιοθηκών, μουσείων κ.α.) καλλιτεχνικής και πνευματικής έκφρασης. δ) Στην ψυχαγωγία του κοινού μέσα από την προώθηση συμμετοχής σε ομάδες εργασίας, με στόχο την καλύτερη εκμετάλλευση του ελεύθερου χρόνου. Στο παρελθόν αλλά και σήμερα, έχει αναπτυχθεί έντονος προβληματισμός σχετικά με την πολιτιστική αποκέντρωση και την περιφερειακή πολιτιστική ανάπτυξη. Ένας γενικός ορισμός της πολιτιστικής ανάπτυξης είναι πως «αποτελεί τη διαδικασία ποιοτικής αναβάθμισης της ζωής των κατοίκων μιας συγκεκριμένης περιοχής, η οποία βασίζεται τόσο στη συμμετοχή των πολιτών-κατοίκων, όσο και στο υπάρχον πολιτιστικό φαινόμενο της περιοχής (με τον όρο «περιφέρεια», εννοείται ο γεωγραφικός χώρος ως μονάδα άσκησης συγκεκριμένης πολιτιστικής πολιτικής)» 27. Είναι γεγονός ότι ολοκληρωμένη περιφερειακή ανάπτυξη μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω περιφερειακής πολιτιστικής ζωής, όπως επίσης και πως κάθε αποκεντρωτική πολιτική βασίζεται στην Τοπική Αυτοδιοίκηση και στις πρωτοβουλίες μεμονωμένων μελών της τοπικής κοινωνίας εξίσου. Ως προς τον ορισμό της αποκέντρωσης, «Η αποκέντρωση, πριν από οτιδήποτε άλλο, είναι πολιτική πράξη. Σημαίνει ή θα έπρεπε να σημαίνει συνειδητή επιλογή τρόπου ανάπτυξης μιας κοινωνίας. Μια τέτοια επιλογή θα όφειλε να διέπεται από σαφή κριτήρια, από την ανάγκη δηλαδή να αποδυναμωθεί ο συγκεντρωτισμός της Αθήνας προς όφελος της υπόλοιπης Ελλάδας. Η αποκέντρωση στον τόπο μας θα έπρεπε να εκκινείται από την καθολική διαπίστωση ότι η χώρα μας πληρώνει πανάκριβα και σε όλα τα επίπεδα την πρωτεύουσά της, όσο ακριβά πληρώνει και η ίδια η πρωτεύουσα τον εαυτό της». 28 Υπό την παραπάνω έννοια, η αποκεντρωτική διαδικασία συνιστά στην ουσία «αναδασμό της δύναμης» και «ανακατανομή της ισχύος». Η περιφέρεια είναι «ο πυρήνας οργάνωσης του αποκεντρωτικού γίγνεσθαι» και «ο δομικός άξονας μιας αυθεντικής αποκεντρωτικής διαδικασίας» Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ Παπαβασιλείου Β. (1994) «Αποκέντρωση και Πολιτική», στο Πολιτισμός και Τοπική Δημοκρατία, Η αφανής πλευρά μιας προφανούς σχέσης, εκδ. ΕΕΤΑΑ, Αθήνα, σελ Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ.120

48 Ως πολιτιστική αποκέντρωση ορίζεται «η εκτατική και εντατική καλλιέργεια του πολιτισμού. Το γεωγραφικό και πληθυσμιακό άπλωμα της πνευματικής ζωής, η ισόρροπη και ολόπλευρη ανάπτυξη του λαού και του τόπου, η ισοκατανομή των πολιτιστικών αγαθών, ο καταμερισμός και όχι κατακερματισμός της πνευματικής δημιουργίας». 30 Συμπερασματικά, ένα από τα σημαντικότερα μέσα της περιφερειακής πολιτικής είναι η οικονομική και κοινωνική υποδομή. Κοντολογίς, δίχως την ύπαρξη βιβλιοθηκών, πινακοθηκών, θεάτρων, πνευματικών και πολιτιστικών κέντρων και άλλων πολιτιστικού τύπου οργανισμών, δεν είναι δυνατή η ανάπτυξη και η εξέλιξη της πολιτιστικής ζωής. Τα κριτήρια κατανομής και χωροθέτησης των έργων πολιτιστικής υποδομής είναι σύνθετα και στηρίζονται σε δημογραφικά, οικονομικά και πολιτιστικά δεδομένα. 30 Συμπεράσματα του Συνεδρίου «Πολιτισμός και Τοπική Αυτοδιοίκηση», Ύδρα 1994, σελ.15

49 Β.3. Χρηματοδότηση Σε ότι αφορά στον πολιτισμό, η χρηματοδότηση είναι το πιο κρίσιμο στοιχείο για την ανάπτυξή του, καθώς ένα μεγάλο μέρος των πολιτιστικών δραστηριοτήτων δεν μπορεί να στηριχτεί στην αγορά των χρηστών 31. Μάλιστα, όσο υψηλότερης μορφής είναι οι εκδηλώσεις, τόσο λιγότερο μπορούν να βασίζονται στην αγορά των χρηστών, ενώ αντίθετα η εμπορική Τέχνη, που γίνεται με γνώμονα το μεγάλο κοινό και στηρίζεται από αυτό, τείνει να μη θεωρείται «Τέχνη» 32. Αυτό είναι ένα γεγονός που τείνει να επαναλαμβάνεται στο χρόνο, με τις πιο σύνθετες, περίπλοκες και νεωτεριστικές μορφές τέχνης να χρηματοδοτούνται από πηγές που έχουν αυτή τη δυνατότητα και κατόπιν να προσφέρονται, δωρεάν ή με ελάχιστο αντίτιμο, για απόλαυση από τους σύγχρονους και τους μεταγενέστερους. Έτσι σταδιακά επικράτησε η εντύπωση ότι η Τέχνη παράγεται και κυκλοφορεί με μηχανισμούς άλλους, εκτός της αγοράς. Στην πραγματικότητα, η Τέχνη δεν παράγεται εκτός αγοράς, πολλές μορφές της όμως χρηματοδοτούνται από πηγές διαφορετικές από το σύνολο των χρηστών της, ενώ πολλοί χρήστες την απολαμβάνουν δωρεάν. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι χρηματοδότες, αυτές οι μορφές δεν θα υπήρχαν ή θα υπήρχαν σε πολύ μικρή έκταση 33. Τέτοιες μορφές έχουν δημόσιο χαρακτήρα και αφορούν κυρίως το μελλοντικό κοινό σε βάθος χρόνου, όπως η συλλογή και η διαφύλαξη πολιτιστικών στοιχείων του σήμερα για χρήση στο μέλλον. Επίσης, συνήθως ενέχουν μεγάλο κίνδυνο ως προς την ποιότητα και τη διαχρονική σημασία τους (πρωτοποριακές και πειραματικές μορφές τέχνης). Έχουν μεγάλο κόστος σε σχέση με το μέγεθος και τις εισοδηματικές δυνατότητες της τοπικής αγοράς (αυτό μπορεί να συμβαίνει και σε μεγάλες αγορές: για παράδειγμα η Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης, που έχει ανάγκη για να επιβιώσει βαθμό εκμετάλλευσης της χωρητικότητάς της περίπου 95%, αποφεύγει τα μοντέρνα και «επικίνδυνα» έργα, όπως και οι υψηλά επιδοτούμενες γερμανικές Όπερες, οι οποίες ανεβάζουν τέτοια έργα, αλλά για 31 Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ Pommerehne W.W. and Frey B.S. (1990) Public Promotion of the Arts: A Survey of Means, Journal of Cultural Economics, 14 (December), σελ , Krebs S. and Pommerehne W.W. (1995) Politico- Economic Interactions of German Public Performing Arts Institutions, Journal of Cultural Economics, 19, σελ Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ.202

50 αριθμό παραστάσεων κάτω του 10% 34 ). Απευθύνονται σε μικρό μέρος του κοινού λόγω ειδικών απαιτήσεων καλλιέργειας σε σχέση με το μέσο επίπεδο της τοπικής αγοράς - τονίζεται το «τοπικής αγοράς», διότι πάρα πολλές εκδηλώσεις λόγω του ζωντανού, επιτόπιου, εθνικού χαρακτήρα τους απευθύνονται πράγματι σε μια τοπικά και χρονικά προσδιορισμένη αγορά. Τέλος, εκτιμώνται ως δημόσια ωφέλεια ή δημόσια επένδυση, δηλαδή έχουν σημαντικές, αλλά διάχυτες εξωτερικές επιδράσεις για το παρόν και για το μέλλον 35. Τέτοιες μορφές, για να υπάρξουν και να αναπτυχθούν, εξαρτώνται από πρόσθετη χρηματοδότηση, πέραν αυτής που προσφέρει η περιορισμένη αγορά, που αποτελεί την «ενεργό» τους ζήτηση. Οι πηγές που μπορούν να κινητοποιηθούν για το σκοπό αυτό κατατάσσονται σε 5 μεγάλες κατηγορίες 36 : α) Στους συλλογικούς φορείς (κράτος, Τοπική Αυτοδιοίκηση, ιδρύματα, σύλλογοι), που ενεργούν για λογαριασμό του κοινωνικού συνόλου και χρηματοδοτούν δραστηριότητες που κρίνουν ως κοινή ωφέλεια ή ως δημόσια επένδυση. Αυτοί μπορούν κατ εξοχήν να αναλαμβάνουν τον κίνδυνο νεωτεριστικών και πειραματικών δραστηριοτήτων, ένα μικρό μόνο μέρος των οποίων θα αποδειχθεί σημαντικό σε μακροχρόνια προοπτική 37. β) Στους φιλότεχνους, για τους οποίους η αξία ύπαρξης επιλογής κληροδότησης της Τέχνης είναι πολύ υψηλή και γι αυτό χρηματοδοτούν δραστηριότητες αφιλοκερδώς, για λογαριασμό του συνόλου και των γενεών του μέλλοντος. 34 Pommerehne W.W. and Frey B.S. (1990) Public Promotion of the Arts: A Survey of Means, Journal of Cultural Economics, 14 (December), σελ.75. και Throsby C.D. (1994) The Production and Consumption of the Arts: A View of Cultural Economics, Journal of Economic Literature, 32, σελ Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ Δημοσκοπήσεις και δημοψηφίσματα που έχουν γίνει στη Μ. Βρετανία, την Αυστραλία και την Ελβετία δείχνουν ότι το κοινό γενικά εγκρίνει τη διάθεση δημόσιου χρήματος για την ενίσχυση πολιτιστικών σκοπών (Throsby C.D. and Withers G.A. (1983) Measuring the Demand for the Arts as a Public Good: Theory and Empirical Results in William S. Hendon and James L. Shanahan, eds., Economics of Cultural Decisions. Abt. Books, Cambridge, Throsby C.D. (1994) The Production and Consumption of the Arts: A View of Cultural Economics, Journal of Economic Literature, 32, και Peacock A. (1994) The design and operation of public funding of the arts: An economist s view in Ginsburgh, σελ και Towse R. (1994) Achieving Public Policy Objectives in the Arts and Heritage in Peacock A. and Rizzo I. (eds.) Cultural Economics and Cultural Policies, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, σελ164

51 γ) Στους δωρητές - ευεργέτες, που χρηματοδοτούν διάφορες δραστηριότητες κοινής ωφέλειας ή/και στηρίζουν οικονομικά πολιτιστικές εκδηλώσεις, εφ όσον πειστούν ότι αποτελούν κοινή ωφέλεια. δ) Σε αυτούς που εξυπηρετούνται από το δημόσιο χαρακτήρα που έχουν τα πολιτιστικά αγαθά, για την προώθηση δικών τους στόχων. Δεν είναι ανιδιοτελείς χρηματοδότες, αλλά το συμφέρον τους συμπίπτει με τη μεγάλη χωρική και χρονική απήχηση των πολιτιστικών προϊόντων, γι αυτό και τα χρηματοδοτούν χωρίς να είναι οι ίδιοι χρήστες τους 38. Σε αυτή την κατηγορία υπάγονται: - Η αγορά του διαφημιστικού χώρου και χρόνου. - Η επιχειρηματική χορηγία (αγορά «κοινωνικής ευαρέσκειας» ακόμα και για να αντισταθμίσουν κάποια από τα προβλήματα που έχουν δημιουργήσει οι ίδιες με τις δραστηριότητές τους και να επιδείξουν καλό προφίλ «κοινωνικής ευθύνης») 39. Πλέον οι επιχειρήσεις έχουν να αντιμετωπίσουν τις πιέσεις του κράτους, των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και των οργανώσεων των ομάδων ειδικών συμφερόντων και συγχρόνως πρέπει να προσέχουν τη συμπεριφορά τους, όχι μόνο απέναντι στους μετόχους αλλά και στη τοπική κοινωνία, τους εργαζομένους και τους προμηθευτές. Στη σύγχρονη εποχή οι επιχειρήσεις πρέπει να ενσωματώσουν τις κοινωνικές τους ανησυχίες στις δραστηριότητες μέσα από μια αλληλεπίδραση με τους κοινωνικούς τους εταίρους. Η κοινωνία σήμερα περιμένει από τις εταιρείες να της ανταποδώσουν πολύ περισσότερα πέραν του να πετυχαίνουν θετικά οικονομικά αποτελέσματα και υψηλές επιδόσεις στις αγορές. Οι επιχειρήσεις δρουν μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, σε ένα ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Για αυτό το λόγο υπάρχει και η πίεση για κοινωνική υπευθυνότητα των επιχειρήσεων. Πέρα από τη κερδοφορία τους οι επιχειρήσεις πρέπει να μειώσουν τυχόν αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνία και να συμβάλλουν στην κοινωνική ευημερία. Το ζήτημα της κοινωνικής υπευθυνότητας οφείλεται εν πολλοίς στη σημαντικότητα που έχουν οι επιχειρήσεις στη σύγχρονη κοινωνία, τη μεγάλη δύναμη που έχουν αποκτήσει και τον πολλαπλό ρόλο που έχουν αναλάβει. Παράλληλα με την οικονομική αποστολή τους, πολλοί επιχειρηματίες ανέπτυξαν πλούσιο φιλανθρωπικό έργο, όπως ίδρυση σχολείων, πανεπιστημίων, βιβλιοθηκών, κοινωνικών ιδρυμάτων, χρηματοδότηση μουσείων κλπ. 38 Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρει σκωπτικά τον όρο impure altruism (Mazza I. (1994) A microeconomic analysis of patronage and sponsorship in Peacock A. και Rizzo I. (eds.) Cultural Economics and Cultural Policies, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers) 39 Βασιλάκη Α. συνέντευξη 15/9/2012

52 Ωστόσο, τις περισσότερες φορές αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα της θέλησης τους να προσφέρουν πραγματικά στη κοινωνία. Αντίθετα, πολλές φορές το κίνητρο τους ήταν να προλάβουν την λαϊκή δυσαρέσκεια, να κρατήσουν το κράτος μακριά από τις υποθέσεις τους και να κερδίσουν το θαυμασμό του κοινού. 40 Τα τελευταία χρόνια, οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις του κόσμου δείχνουν να απομακρύνονται από τις παραδοσιακές αντιλήψεις, που περιόριζαν τον κοινωνικό τους ρόλο σε ορισμένες δωρεές για κοινωφελείς σκοπούς, σε χορηγίες εκδηλώσεων και σε μέτρα βασικής φροντίδας για τους εργαζομένους. Ταυτόχρονα, υιοθετούν σταδιακά μια συστηματική και στρατηγική προσέγγιση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό τους περιβάλλον. Σκοπός της μεταστροφής αυτής είναι η μακροπρόθεσμη αύξηση της απόδοσης τους μέσα από πρακτικές που ικανοποιούν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, ήτοι τα άτομα και τις ομάδες που μπορούν να επηρεάσουν και να επηρεαστούν από τη λειτουργία μιας επιχείρησης. Επιπλέον, οι πολιτικές, οικονομικές και τεχνολογικές εξελίξεις που συνδέονται με τη παγκοσμιοποίηση προκαλούν ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές, με συνέπεια τη ριζική αλλαγή των προσδοκιών της κοινωνίας για το ρόλο των επιχειρήσεων. - Η προώθηση μέσω της Τέχνης πολιτικών, θρησκευτικών ή ιδεολογικών θέσεων (από το κράτος, την εκκλησία, πολιτικές ομάδες κ.λπ.). - Η επιδίωξη άλλων κοινωνικών σκοπών, πέρα από την καθαρά πολιτιστική ανάπτυξη (τοπική ανάπτυξη, κοινωνική συνοχή, απασχόληση της νεολαίας). ε) Τέλος, μια σημαντική κατηγορία de facto χρηματοδοτών είναι οι ίδιοι οι δημιουργοί, όταν από εσωτερική παρόρμηση παράγουν χωρίς αμοιβή, όταν ετεροαπασχολούνται για βιοπορισμό και εργάζονται πρόσθετες ώρες για την Τέχνη και όταν, τέλος, αναλαμβάνουν τον κίνδυνο να παράγουν έργα που η παρούσα αγορά δεν «σηκώνει», αφήνοντας έτσι σημαντικό έργο για τις επερχόμενες γενεές. Στην ίδια κατηγορία μπορούμε να περιλάβουμε και τους γονείς και συντρόφους των καλλιτεχνών, που συμβάλλουν σημαντικά στην εξασφάλιση του απαραίτητου εισοδήματος διαβίωσης γι αυτούς 41. Ο Colonna (1995) κατέδειξε τη σημασία και της εθελοντικής εργασίας σε πολιτιστικές δραστηριότητες (volunteerism). Πλέον η εθελοντική δραστηριότητα, η δωρεά, η χορηγία λαμβάνονται σοβαρά υπόψη από την οικονομική επιστήμη ως σημαντικοί τρόποι άμεσης ανταλλαγής 40 Φραγκίδης, Γ. (2003) Σημειώσεις για το μαθημα ΕΚΕ, ΤΕΙ Σερρών, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων 41 Towse R. (1995) Economics of Artists Labour Markets, London, Arts Council of England, σελ.24

53 χρησιμοτήτων, υπόθεση που ενισχύει και η οργάνωση το 1997 του συνεδρίου υπό την αιγίδα της International Economic Association, με θέμα The economics of reciprocity, giftgiving and altruism 42. Αποτελούν, επομένως, έναν αναγνωρισμένο πλέον τρόπο χρηματοδότησης αγαθών των οποίων τα χαρακτηριστικά είναι τέτοια που δεν μπορούν να στηρίζονται αποκλειστικά στην αγορά. Κάθε μία από τις πιο πάνω κατηγορίες, που είναι βέβαια θεωρητικές, γιατί τα συγκεκριμένα άτομα έχουν συνήθως μικτά κίνητρα και πολλαπλούς στόχους, κινητοποιείται με διαφορετικούς μηχανισμούς και ευνοεί διαφορετικό είδος δραστηριοτήτων. Συνολικά όμως συμπληρώνουν σε σημαντικό βαθμό τη χρηματοδότηση στον τομέα του πολιτισμού. 42 IEA Newsletter, No 26, Dec. 1997, Ημερομηνία επίσκεψης: 9/8/2012

54 Β.4. Χορηγία Μια μορφή χρηματοδότησης αποτελεί και η χορηγία. Η λέξη χορηγία πηγάζει από το Χορό του αρχαίου δράματος. Η χορηγία αποτελεί ελληνική επινόηση, με την αρχική μορφή της ωστόσο να παρουσιάζει μεγάλες διαφορές σε σύγκριση με σήμερα. Ήταν μια από τις «λειτουργίες», τις υπηρεσίες δηλαδή που ήταν υποχρεωμένοι να παρέχουν στην πόλη τους οικονομικά εύρωστοι πολίτες. Άλλες ήταν η «τριηραρχία» (η συντήρηση ενός πλοίου με το πλήρωμά του για ένα χρόνο), η «γυμνασιαρχία» (η οργάνωση και η οικονομική υποστήριξη αθλητικών αγώνων) και η «εισφορά» σε περίοδο πολέμου για πολεμικό εξοπλισμό. Έτσι, η χορηγία αποτελούσε μια «ανταπόδοση» των εν λόγω πολιτών προς τη δημοκρατία τους, που διασφάλιζε την ευημερία τους. Πέρα από την επιβολή του κράτους, οι χορηγοί είχαν ως κίνητρο τη διάκριση στους αγώνες, δεδομένου ότι ο χορηγός απολάμβανε τις ίδιες τιμές με τον ποιητή, αλλά και την κοινωνική καταξίωση που τους απέφερε η οικονομική βοήθεια που έδιναν. Στη σημερινή εποχή το τοπίο είναι πολύ διαφορετικό, καθώς η χορηγία δεν αποτελεί υποχρέωση και οι χορηγοί εγείρουν με τη σειρά τους θέματα ανταπόδοσης από τους οργανισμούς που λαμβάνουν την χορηγία. Έτσι, απαιτούνται πολύ λεπτοί χειρισμοί για να ευοδωθεί αυτή η διαδικασία «αμοιβαίας ανταλλαγής». Ο ορισμός που έχει δοθεί στη χορηγία από τις επιχειρήσεις είναι πως: «Χορηγία είναι η οικονομική ή άλλης μορφής ενίσχυση μη κερδοσκοπικού οργανισμού ή και δραστηριοτήτων κοινωνικού ή πολιτιστικού περιεχομένου από επιχειρήσεις, με μοναδικό προσδοκώμενο αντιστάθμισμα την ευρύτερη διάδοση του ονόματος του χορηγού και την πίστωσή του με κοινωνική ευαισθησία, εμπιστοσύνη και κύρος» 43. Στη χώρα μας, πολλά μουσεία, βιβλιοθήκες και πολιτιστικά κέντρα κτίστηκαν από χορηγίες και υποστηρίζονται ενεργά, είτε μέσω της χρηματοδότησης εκθέσεων ή/και προσωπικού, είτε μέσω αγορών ή/και δωρεών έργων κ.λπ. Φυσικά ο ρόλος της χορηγίας είναι και θα πρέπει να είναι συμπληρωματικός της κρατικής χρηματοδότησης, ωστόσο με τις συνθήκες που αντιμετωπίζει στις μέρες μας ο πολιτισμός, με τις εκάστοτε κυβερνήσεις να αυξάνουν τα κονδύλια του κρατικού προϋπολογισμού για δραστηριότητες όπως η άμυνα και με τη μείωση των κρατικών 43 Γεωργιάδου Μ. (1994) «Θεσμικό-οικονομικό πλαίσιο της πολιτιστικής δραστηριότητας των Ο.Τ.Α.- Χορηγίες», πλήρη Πρακτικά Συνεδρίου «Πολιτισμός και Τοπική Αυτοδιοίκηση»,Ύδρα, σελ.103

55 επιχορηγήσεων για τον πολιτισμό, η χορηγία αποτελεί μια σημαντική οικονομική ενίσχυση, τουλάχιστον ως προς τους ερασιτεχνικούς πολιτιστικούς φορείς 44. Συνεπώς 45, μπορούμε να πούμε ότι ο αρχαίος ελληνικός θεσμός των χορηγιών μπορεί και σήμερα να στηρίξει πολιτιστικές δραστηριότητες, αρκεί ο χορηγός να τηρεί κανόνες δεοντολογίας, όπως τη μη ταύτιση της διαφήμισης με τη χορηγία ή/και τη μη -με κάθε τρόπο- επιδίωξη αντιπαροχής, που στην ουσία αλλοιώνουν το περιεχόμενο και το σκοπό της χορηγίας. Θα πρέπει να επιδιώκει την επιβράβευση του πολιτιστικού γεγονότος και την κοινωνική καταξίωση του χορηγού. Ως προς το μουσείο Ξενάκη, μπορούν να αναζητηθούν χορηγίες από επιχειρηματίες της ευρύτερης περιοχής, κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και από επιχειρήσεις με κέντρο την Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη, που έχουν όμως σχέδια επέκτασης στην επαρχία. Αν και συχνά αντιμετωπίζεται ως μειονέκτημα, ένα επαρχιακό μουσείο είναι σε πολλά σημεία περισσότερο ευνοημένο στον τομέα των χορηγιών απ ότι αυτά των μεγάλων αστικών κέντρων. Ενδεικτικά αναφέρονται 46 : - Η ανάγκη των επιχειρήσεων να προσεγγίσουν νεανικό κοινό, ως τωρινούς αλλά και υποψήφιους καταναλωτές υπηρεσιών ή προϊόντων τους, η οποία τις ωθεί να υποστηρίξουν μέσω της χορηγίας είτε σύγχρονες μορφές τέχνης, είτε εκπαιδευτικά προγράμματα που σχετίζονται με την τέχνη. - Η τάση μεγάλων πολυεθνικών ή εθνικών εταιρειών να δείξουν ένα είδος «προσωπικού» ενδιαφέροντος για τα προβλήματα των τοπικών κοινωνιών όπου αναπτύσσουν οικονομικές δραστηριότητες ή για την πολιτιστική τους αναβάθμιση που τις κάνει να χρηματοδοτούν εκδηλώσεις σε μεγάλα επαρχιακά κέντρα. - Για παρόμοιους λόγους, αλλά και για να δημιουργήσουν ελκυστικές εστίες, όπου ανώτερα στελέχη και εργατικό δυναμικό θα παρέμενε ευχαρίστως εκτός πρωτεύουσας και μεγάλων αστικών κέντρων, τέτοιες επιχειρήσεις συχνά αναλαμβάνουν τη μόνιμη ή περιστασιακή αλλά γενναιόδωρη υποστήριξη πολιτιστικών ιδρυμάτων στην επαρχία. Προγράμματα «αστικής ανάπλασης» ιδιωτικών οικοδομικών εταιρειών στηρίζονται επίσης σε μεγάλο βαθμό στην υποστήριξη της τέχνης. 44 Ο θεσμός της χορηγίας ενδυναμώθηκε στην Ευρώπη, μετά τις σοβαρές περικοπές που έκαναν στους Προϋπολογισμούς για τον πολιτισμό η κυβέρνηση της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία και η κυβέρνηση του Ζακ Σιράκ στη Γαλλία. 45 Συμπεράσματα του Συνεδρίου «Πολιτισμός και Τοπική Αυτοδιοίκηση», Ύδρα 1994, σελ Σκαλτσά Μ. (1999) «Για τη μουσειολογία και τον πολιτισμό», εκδ. Εντευκτηρίου, Θεσσαλονίκη, σελ.87-88

56 - Στελέχη επαρχιακών γραφείων μεγάλων εταιρειών έχουν επίσης κάθε λόγο, στο πλαίσιο προσωπικών σχέσεών τους με την τοπική κοινότητα, να υποστηρίζουν την πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής όπου εργάζονται. Η πυκνότητα αναφορών στη χορηγό εταιρεία από τα τοπικά μέσα ενημέρωσης είναι επιπλέον σημαντικά μεγαλύτερη απ ότι σε εθνικό επίπεδο. Συνέπεια των παραπάνω, και με δεδομένο ότι η χορηγία στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις προσωπικές σχέσεις και γνωριμίες, είναι να γίνεται όλο και ευκολότερη η αναζήτηση οικονομικής υποστήριξης εκτός πρωτεύουσας. Έτσι, η επαρχιακή έδρα του μουσείου Ξενάκη μετατρέπεται σε πλεονέκτημα σε πολλούς τομείς. Είναι σημαντική η ύπαρξη μικρότερου ανταγωνισμού, τόσο σε επίπεδο ανεύρεσης χορηγιών, όσο και σε ότι αφορά στην προσέλκυση επισκεπτών, δεδομένου ότι δεν πρόκειται για ένα ακόμα μουσείο σύγχρονης τέχνης στην Αθήνα ή στη Θεσσαλονίκη, αλλά για κάτι μοναδικό στην ευρύτερη περιοχή. Ο περιβάλλων χώρος προστίθεται επίσης στα συν του μουσείου, καθώς το πρώην στρατόπεδο αποτελεί ένα δυσεύρετο κομμάτι φύσης μέσα στον αστικό ιστό, κάτι σχεδόν απίθανο να βρεθεί στις μεγαλουπόλεις σήμερα. Είναι σημαντικό να αναλυθούν οι δυνατότητες του επαρχιακού μουσείου και πώς μπορούν αυτές να αξιοποιηθούν, προς όφελος πρωτίστως των επισκεπτών του όσο φυσικά και του ίδιου του μουσείου.

57 Β.5. Ο ρόλος του τουρισμού Ο τουρισμός αποτελεί ένα κοινωνικο-οικονομικό φαινόμενο παγκοσμίως, που βασίζεται στην ανάγκη του ανθρώπου για αναψυχή, για επαφή με τη φύση, αλλά και για γνωριμία ξένων τόπων και πολιτισμών. Η εξάπλωση του τουρισμού υπήρξε απόρροια πολλών παραγόντων 47, όπως η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η βελτίωση των μέσων μεταφοράς, η αύξηση των εισοδημάτων και του ελεύθερου χρόνου και η «βιομηχανοποίηση» της τουριστικής παραγωγής. Ο τουρισμός έχει σημαντικές επιπτώσεις, που αφορούν στο σύνολο των χαρακτηριστικών ενός προορισμού. Δεδομένου ότι αποτελεί μια δραστηριότητα ιδιαίτερα απαιτητική σε φυσικούς και ανθρώπινους πόρους, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η επίδρασή του είναι αρνητική για το περιβάλλον των χώρων υποδοχής. Είναι σημαντικό να τονιστεί ο ανάλογος χαρακτήρας αυτής της σχέσης, καθώς η υποβάθμιση των χαρακτηριστικών ενός τόπου (φυσικών αλλά και ανθρωπογενών) επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξη του τουρισμού 48. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η συνεισφορά του είναι θετική σε ότι έχει να κάνει με το εισόδημα και την απασχόληση των τόπων προορισμού, ιδίως στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες, συμβάλλοντας έτσι στην άμβλυνση των ανισοτήτων μεταξύ των περιφερειών, διαχέοντας την οικονομική ανάπτυξη στον γεωγραφικό χώρο. Επίσης παίζει ρόλο στη δημιουργία σύγχρονων υποδομών και στη διατήρηση του πολιτισμικού αποθέματος των περιοχών όπου αναπτύσσεται. Αντίθετα, κατασπαταλεί τους φυσικούς πόρους των τόπων προορισμού, διαταράσσει τα φυσικά οικοσυστήματα, συμβάλλει στην αστικοποίηση, στην αλλαγή χρήσεων γης, στην υποβάθμιση του τοπίου, στην αλλοίωση του χαρακτήρα και της έκτασης των οικισμών, στη μεταβολή του κοινωνικού και οικονομικού ιστού και των παραδόσεων. 49 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι τώρα η έρευνα για τον τουρισμό εστιαζόταν κυρίως στον τρόπο που αυτός αναπτύσσεται και επηρεάζει πρώτιστα το φυσικό περιβάλλον και τον κοινωνικο-οικονομικό ιστό των τόπων υποδοχής. Βέβαια είναι 47 Παυλογεωργάτος Γ., Κωνστάντογλου Μ., «Πολιτισμικός τουρισμός: η περίπτωση της Ελλάδας», στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπούμπαρης Ν., Παπαγεωργίου Δ. (επιμ.) (2005) «Πολιτιστικές Βιομηχανίες: Διαδικασίες, Υπηρεσίες και Αγαθά», εκδ. Κριτική, Αθήνα, σελ Κοκκώσης Χ. & Τσάρτας Π. (2001) «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», εκδ. Κριτική, Αθήνα και Priestley G.K., Edwards J.A. and Coccossis H. (eds.) (1995) Sustainable tourism? European experiences, Sieges 49 Παυλογεωργάτος Γ., Κωνστάντογλου Μ., «Πολιτισμικός τουρισμός: η περίπτωση της Ελλάδας», στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπούμπαρης Ν., Παπαγεωργίου Δ. (επιμ.) (2005) «Πολιτιστικές Βιομηχανίες: Διαδικασίες, Υπηρεσίες και Αγαθά», εκδ. Κριτική, Αθήνα, σελ.59

58 προφανές ότι ο λόγος που ένας τόπος προορισμού αναπτύσσεται τουριστικά δεν οφείλεται μόνο στην ιδιαιτερότητα του φυσικού ή του ανθρωπογενούς του περιβάλλοντος, αλλά και στην πολιτιστική του ταυτότητα. Άλλωστε ο τουρισμός αποτελεί ένα αποτελεσματικό εργαλείο πολιτισμικής ανταλλαγής, μια ζωτική γέφυρα ανάμεσα στο ανθρώπινο είδος και στην κληρονομιά του 50. Ο πολιτισμός είναι ένας ζωντανός συνδυασμός των δημιουργικών δραστηριοτήτων ατόμων αλλά και κοινωνιών, τόσο στο παρελθόν, όσο και στο παρόν. Διαμέσου των αιώνων αυτές οι δημιουργικές δραστηριότητες σχημάτισαν ένα σύστημα αξιών και παραδόσεων παραγόντων που ορίζουν τα μοναδικά χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου και της κάθε κοινωνίας. Η πολιτιστική ταυτότητα ενός τόπου μπορεί να συνίσταται από μια πληθώρα χαρακτηριστικών του, όπως η αρχιτεκτονική, τα τοπικά ήθη και έθιμα (χοροί, παραστάσεις, πανηγύρια κ.λπ.), η τοπική μαγειρική, οι αρχαιολογικής και ιστορικής σημασίας χώροι κ.λπ. Ως εκ τούτου, η ταυτότητα αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη βιομηχανία του τουρισμού, όπως και οι επιπτώσεις που δέχεται από τον τουρισμό. 50 Van Luu, Tourism: an important bridge between man and cultural heritage in Cultural Heritage, Man and Tourism, Report of the Asia-Europe Seminar, 2001, Hanoi, Vietnam

59 Β.6. Πολιτιστικός τουρισμός Ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί μια ειδική μορφή τουρισμού, που παραμένει σταθερά δημοφιλής, με τα τελευταία χρόνια να παρατηρείται αυξημένη ζήτηση προϊόντων πολιτιστικού τουρισμού. Το απαιτούμενο επίπεδο οργάνωσης/παροχής υπηρεσιών πολιτιστικού τουρισμού είναι ιδιαίτερα υψηλό, γιατί απευθύνεται σε πελατεία με υψηλό εκπαιδευτικό πολιτιστικό επίπεδο. Στο χώρο της Ευρώπης, ο πολιτιστικός τουρισμός κινείται σε δύο κατευθύνσεις: 51 - Στον τουρισμό των πολιτιστικών διαδρομών, που αφορά στην περιήγηση / επίσκεψη σε διαφορετικές περιοχές, με θεματική όμως σύνδεση. - Στον τουρισμό των αστικών κέντρων, που συνδέεται με συγκεντρωμένες δραστηριότητες, φυσικά στοιχεία, εκδηλώσεις ποιότητας κ.λπ. Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι δυνατόν να συνδυαστεί επίσης και με άλλες μορφές τουρισμού, όπως ο τουρισμός κρουαζιέρας, ο οικοτουρισμός, ο θρησκευτικός τουρισμός κ.λπ. Η αναγκαιότητα ανάπτυξης πολιτιστικού τουρισμού προκύπτει τόσο από οικονομικούς όσο και κοινωνικοπολιτικούς λόγους. Ο πολιτιστικός τουρισμός έχει ενδεχομένως και επιπτώσεις, ιδιαίτερα όταν αναπτύσσεται στα ιστορικά κέντρα των πόλεων. Για το λόγο αυτό πόλεις που κινδυνεύουν από την υπερβολική συγκέντρωση τουριστών έχουν αρχίσει να εφαρμόζουν προγράμματα διαχείρισης επισκεπτών, με στόχο τον έλεγχο του αριθμού τους και τη μείωση των επιπτώσεων στα μνημεία και στους κατοίκους των ιστορικών κέντρων. 51 Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ.209

60 Β.7. Προβολή και προώθηση Η ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων, η εδραίωση υπαρχόντων και η συνδυασμένη τοποθέτησή τους στην αγορά πρέπει να στηρίζεται σε ολοκληρωμένο σχέδιο προώθησης (marketing plan). Το σχέδιο προώθησης πρέπει να αντιμετωπίσει με συστηματικό τρόπο θέματα τμηματοποίησης της αγοράς (segmentation), σχεδιασμού των προϊόντων, τιμολόγησης των επιμέρους στοιχείων, καναλιών διανομής και προβολής. Ειδικότερα κατά προϊόν πρέπει να περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία: 52 - Δομή προϊόντος εικόνα κωδικοποίηση (slogan) - Μήνυμα επικοινωνίας - Μέσα - Χρονοδιάγραμμα εφαρμογής Αποτελεί βασική προϋπόθεση η αγορά να παρακολουθείται συστηματικά, ώστε οι στόχοι του σχεδίου προώθησης να παραμένουν επίκαιροι, αλλά και να καθορίζονται οι όποιες αναπροσαρμογές και διορθωτικές κινήσεις ανά έτος. Για να γίνει αυτό, απαραίτητη είναι η διακίνηση από το φορέα διαχείρισης του τουριστικού προϊόντος ενός τυποποιημένου ερωτηματολογίου αξιολόγησης στις πύλες εισόδου και στα ξενοδοχεία σε δείγμα τουριστών. Επίσης, σε συνεννόηση με τους tour operators, θα πρέπει να παρέχεται πρόσβαση σε συγκεντρωτικά στοιχεία από οργανωμένες τράπεζες δεδομένων με βάση ερωτηματολόγια που συμπληρώνει το σύνολο των πελατών που διακινούν. Από την ανάλυση των ερωτηματολογίων θα προκύψουν κάθε φορά τα τμήματα στόχοι, οι αναγκαίες διορθωτικές βελτιωτικές παρεμβάσεις και η κατάλληλη σύνθεση των ενεργειών προβολής. Ένα από τα βασικά αντικείμενα των ερευνών αγοράς για τον τουρισμό είναι τα κίνητρα (motives) και στη συγκεκριμένη περίπτωση τα πολιτιστικά. Η έρευνα κινήτρων απαιτεί τη σύνταξη πολύπλοκων ερωτηματολογίων με συνεντεύξεις βάθους (in depth interviews). Μια αξιόπιστη εκστρατεία προβολής πρέπει να στηρίζεται στην πραγματική εικόνα του τουριστικού τόπου και ιδιαίτερα στα ισχυρά εκείνα σημεία που δίνουν μια διάσταση 52 Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ.209

61 ιδιαιτερότητας, είναι άμεσα αναγνωρίσιμα και ήδη αξιοποιημένα. Απαραίτητα μέτρα για την προβολή είναι: 53 α) Η σωστή οργάνωση του υλικού προβολής, που περιλαμβάνει: - Τη σύνταξη των γενικών πληροφοριακών φυλλαδίων. - Την έκδοση εξειδικευμένων οδηγών κατά τμήμα αγοράς και τουριστικό προϊόν. - Την δημιουργία και έκδοση εύχρηστων θεματικών χαρτών. - Τη δημιουργία CD-ROM και video. β) Η οργανωμένη προβολή στο εξωτερικό, στις χώρες προέλευσης, που περιλαμβάνει: - Τη συμμετοχή σε εκθέσεις τουριστικών πρακτόρων. - Τη συμμετοχή σε συνέδρια, συναντήσεις και εκδηλώσεις ειδικών κατηγοριών τουριστών στους οποίους απευθύνονται τα ειδικά τουριστικά προϊόντα που δημιουργούνται. - Την οργάνωση info-trips με επιλεγμένους δημοσιογράφους για τη δημοσίευση ευνοϊκών άρθρων στο διεθνή Τύπο. - Την οργάνωση εκθέσεων (καλλιτεχνικών ή πρότυπων χαρακτηριστικών τοπικών προϊόντων) στις χώρες προέλευσης, με στόχο τη δημιουργία ευνοϊκού κλίματος. Συμπερασματικά 54, η ανάπτυξη αστικού πολιτιστικού τουρισμού πρέπει να στηρίζεται στην ανάλυση των επιμέρους χαρακτηριστικών στοιχείων που συνθέτουν μια πόλη: των δυνατοτήτων / αδυναμιών και των ευκαιριών / απειλών που παρουσιάζονται. Η επιλογή, η ανάδειξη και η προβολή των ιδιαίτερων πολιτιστικών στοιχείων που εντοπίζονται αποτελούν την αφετηρία ανάπτυξης πολιτιστικού τουρισμού. Η συμπλήρωση των επιμέρους στοιχείων με βιώσιμες δραστηριότητες και εκδηλώσεις που δημιουργούν προϋποθέσεις συμμετοχής τουριστών είναι απαραίτητη ενέργεια υποστήριξης. Προς αυτή την κατεύθυνση, η ανάπτυξη συνεργασιών με τον ιδιωτικό τομέα και η αξιοποίηση υφιστάμενων καναλιών προώθησης, διευκολύνουν τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος. Η ακριβής σύνθεση του κάθε προϊόντος πρέπει να προκύπτει μετά από έρευνα κινήτρων. Η 53 Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα, σελ Μπιτσάνη Ε. (2004) «Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη. Σχεδιασμός πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος», εκδ. Διόνικος, Αθήνα,σελ.211

62 έρευνα αυτή πρέπει να επαναλαμβάνεται περιοδικά, ώστε να γίνονται οι απαραίτητες βελτιώσεις και αναπροσαρμογές.

63 Β.8. Πολιτιστικός τουρισμός: η σύνδεση με την αστική ανάπλαση και τα μουσεία Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 η έννοια της «πολιτιστικής βιομηχανίας» συνδέθηκε με διάφορες προσπάθειες αστικής ανάπλασης στη Μ. Βρετανία και σε άλλες χώρες. Ιδεολογικά αυτά τα σχέδια υποστηρίχθηκαν κυρίως από τα αριστερά ή κεντρώα πολιτικά ρεύματα και συνδέθηκαν με τη μετάβαση από το μοντέλο της ιδεαλιστικής υποστήριξης της τέχνης (art patronage) στην «υλιστική» αντίληψη της πολιτιστικής ανταλλαγής, που σηματοδοτείται από τις έννοιες της «βιομηχανίας» και της «αγοράς». 55 Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων εφαρμογής, η αστική ανάπλαση θέτει μια σειρά στόχων, με πιο βασικούς τη ριζική αρχιτεκτονική αναδιάρθρωση της ευρύτερης περιοχής και τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό (ταυτόχρονα με την προστασία του περιβάλλοντος), τη δημιουργία θέσεων εργασίας για περισσότερους πολίτες, τη προσέλκυση ξένων επενδυτών, αλλά και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Επίσης, σχεδόν όλα τα σύγχρονα σχέδια αστικής ανάπλασης πλέον περιλαμβάνουν κάποια μορφή χρήσης του πολιτιστικού δυναμικού της περιοχής, δεδομένου ότι ο πολιτισμός έχει αναγνωριστεί, τόσο σαν πηγή οικονομικής ανάπτυξης, όσο και διαμόρφωσης της ταυτότητας της κοινωνίας. Υπό αυτό το πρίσμα τα μουσεία παίζουν βασικό ρόλο, ιδίως τα μουσεία μοντέρνας τέχνης, με πολλά παραδείγματα από το Centre Georges Pompidou στο Παρίσι μέχρι το Museu d Art Contemporani της Βαρκελώνης και την Tate Modern στο Λονδίνο. Αν και αρχικά η δημιουργία τους δεν στόχευε στην κατασκευή ατομικών νησίδων αστικής ανάπλασης, αποτέλεσαν και αποτελούν τμήματα μιας συστηματικής και οργανωμένης προσέγγισης προς αυτήν 56. Η εξαιρετικά επιτυχημένη σύνδεση κάποιων πόλεων με την ίδια της έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς τις έχει οδηγήσει σε εντατική τουριστική ανάπτυξη 57, γεγονός 55 Μπούνια Α., «Τα μουσεία ως πολιτιστικές βιομηχανίες: Θέματα και προβληματισμοί Μια προκαταρκτική συζήτηση», στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπούμπαρης Ν., Παπαγεωργίου Δ. (επιμ.) (2005) Πολιτιστικές Βιομηχανίες: Διαδικασίες, Υπηρεσίες και Αγαθά, εκδ. Κριτική, Αθήνα, σελ Lorente J.P., (2000), Arts neighborhoods, ports of vitality in Bennett S. and Butler J. (eds.) Locality, Regeneration and Divers(c)ities, Intellect, Bristol σελ.79-97, Baniotopoulou E., (2000), Art for whose sake? Modern art museums and their role in transforming societies: the case of the Guggenheim Bilbao in Journal of Conservation and Museum Studies, Issue 7, November 2001, pp Για την έννοια του πολιτισμικού τουρισμού βλ. Boniface P. and Fowler P.J. (1993) Heritage and Tourism in the Global Village, Routledge, London and New York και Boniface P. (1995) Managing Quality Cultural Tourism, Routledge, London and New York. Για τον τουρισμό των πόλεων βλ. Αυγερινού-Κολώνια Σ., «Ο ρόλος του τουρισμού στη διατήρηση και την ανάπτυξη των ιστορικών πόλεων», Τσάρτας Π. (επιμ.) (2000) Τουριστική Ανάπτυξη Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Εξάντας, Αθήνα

64 το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί οικονομικά ή ακόμη και φυσικά χαρακτηριστικά, που επηρεάζουν ακόμη και αποφάσεις κατοίκησης σε αυτές 58. Οι πόλεις με τη μεγαλύτερη επιτυχία σε αυτόν τον τομέα είναι εκείνες οι οποίες είναι αρκετά μεγάλες ώστε να παρέχουν ευκολίες ζωής, συμπεριλαμβανομένης της πολιτιστικής κληρονομιάς, που όμως δεν κυριαρχούνται από αυτή. Η πολιτιστική κληρονομιά έχει αντιμετωπιστεί ως εργαλείο για τη γενικότερη αστική ανάπλαση 59, συχνά ως «θεραπεία» και τελευταία λύση σε συγκεκριμένα προβλήματα και σε περιοχές που έχει αποδειχτεί ότι δεν επιδέχονται την εφαρμογή άλλων στρατηγικών 60. Η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί επιπλέον να συμβάλλει στην αναζωογόνηση μιας πόλης, ειδικά όταν παρατηρείται περιορισμένο εύρος αστικών δραστηριοτήτων, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια αίσθηση «ζωντάνιας» και προσφέροντάς της μιαν άλλη εναλλακτική. Μια τέτοια περίπτωση θεωρείται πλέον το Δουβλίνο, όπως και άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, με ενδεικτικό το παράδειγμα της Βαρκελώνης. Τα άμεσα οικονομικά οφέλη είναι δύσκολο να υπολογιστούν. Τα έσοδα από τα εισιτήρια, το κατάστημα του μουσείου και το καφέ-εστιατόριο είναι συνήθως πολύ υψηλότερα από ότι αναμενόταν αρχικά, αυτό όμως δεν είναι παρά μια μικρή μόνο ένδειξη της συνολικής επίδρασης του πολιτιστικού τουρισμού που οφείλεται στο μουσείο 61, σε σύγκριση με τους επισκέπτες που δημιουργούν η ίδια η πόλη και τα υπόλοιπα πολιτιστικά ερεθίσματά της. Τα τοπικά αποτελέσματα της περιοχής στην οποία ανήκει το μουσείο μπορούν να μετρηθούν με μεγαλύτερη ακρίβεια 62. Υπάρχει συνήθως μεγάλη αύξηση στην αξία της γης και των ακινήτων στην περιοχή του μουσείου, αφενός λόγω της μεγαλύτερης και καλύτερης προσβασιμότητας που δημιούργησε (ή στην οποία οδήγησε) το μουσείο και αφετέρου λόγω μιας νέας συγκρότησης που είναι αποτέλεσμα των αλλαγών. Τα παραπάνω αποτελούν ένα δείγμα των πολλών δυνατοτήτων που παρουσιάζουν η πολιτιστική κληρονομιά και ο πολιτισμός στο σύνολό του, ως προς την αναζήτηση άμεσων 58 Graham B., Ashworth G.J., Tunbridge J.E. (2000) A Geography of Heritage: Power, culture, economy, Arnold Publishers 59 Wynne D. (1992) The Culture Industry: the arts in urban regeneration, Avebury, Aldershot 60 Lim H. (1993) Cultural strategies for revitalizing the city: a review and evaluation in Regional Studies 27, pp O ρόλος των μουσείων στα πλαίσια του πολιτιστικού τουρισμού συζητείται εκτενέστερα στο άρθρο του Richards G. (2000) Cultural Tourism in McManus, P. (ed.), Archaeological Displays and the Public: Museology and Interpretation, 2 nd edn, Archetype Publications, London 62 Μπούνια Α., «Τα μουσεία ως πολιτιστικές βιομηχανίες: Θέματα και προβληματισμοί Μια προκαταρκτική συζήτηση», στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπούμπαρης Ν., Παπαγεωργίου Δ. (επιμ.) (2005) «Πολιτιστικές Βιομηχανίες: Διαδικασίες, Υπηρεσίες και Αγαθά», εκδ. Κριτική, Αθήνα, σελ.50

65 και έμμεσων οικονομικών κερδών, με πιο αναγνωρίσιμο παράδειγμα το Guggenheim Museum στο Μπιλμπάο, αλλά και το «Νησί των μουσείων» στη Frankfurt am Main και το MuseumsQuartier στη Βιέννη 63. Από αυτήν την άποψη, η πόλη των Σερρών μοιάζει ιδανική. Έχει μικρό σχετικά μέγεθος, οπότε οι όποιες αλλαγές στην καθημερινότητα των πολιτών μπορούν να παρατηρηθούν σχετικά άμεσα. Το μέγεθος ευνοεί και τη γρήγορη υλοποίηση των αποφάσεων, συγκριτικά τουλάχιστον με τη γραφειοκρατία που πρέπει να αντιμετωπιστεί σε παρόμοιες περιπτώσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Το γεγονός ότι κατά πάσα πιθανότητα οι άνθρωποι-κλειδιά στις αρμόδιες υπηρεσίες γνωρίζονται μεταξύ τους μπορεί να αποτελέσει ένα ακόμη συν. Επίσης, ως μη αστικό κέντρο, είναι σε πλεονεκτικότερη θέση ως προς τη λήψη επιδοτήσεων από διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης. 63 Για περισσότερα παραδείγματα αστικής ανάπλασης μέσω της μεταφοράς μουσειακών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων βλ. Lorente J.P. (1998) The Cathedrals of Urban Modernity, Asgate Press, London και Lorente J.P. (2000) Arts neighborhoods, ports of vitality in Bennett S. and Butler J. (eds.) Locality, Regeneration and Divers(c)ities, Intellect, Bristol σελ Για το MuseumsQuartier βλ. Boeckl M., (2001), MuseumsQuartier Wien: Die Architektur, Edition Architektur aktuell 03, Wien

66 Β.9. Ο χαρακτήρας του μουσείου σταδιακά αλλάζει: εκδημοκρατισμός και εμπορευματοποίηση Στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, το ενδεχόμενο να εμπλακούν τα μουσεία σε θέματα μάρκετινγκ και μάνατζμεντ θεωρούνταν -το λιγότερο- ασύμβατο με το ρόλο τους. Σήμερα, η ύπαρξη ατόμων με επιστημονική ειδίκευση σε τέτοια θέματα στη στελέχωση του προσωπικού του μουσείου αντιμετωπίζεται ως κάτι δεδομένο και πλέον αποτελεί κομμάτι των μαθημάτων μουσειακών σπουδών. Οι χώροι για την εναπόθεση και τη μελέτη του παρελθόντος, οι αποθήκες της σοφίας του κόσμου, τα τελευταία χρόνια έχουν αναγκαστεί να αλλάξουν χαρακτήρα. Μέσα από την πίεση των κεντρικών εξουσιών να βρουν τρόπους και οικονομικά μέσα για να λειτουργήσουν, καθώς ο δημόσιος κορβανάς έχει πάψει πλέον να παρέχει τα απαραίτητα, τα μουσεία έχουν αναγκαστεί να στραφούν προς τα έξω και να γίνουν πιο «φιλικά» προς το κοινό στην πορεία τους Μπούνια Α., «Τα μουσεία ως πολιτιστικές βιομηχανίες: Θέματα και προβληματισμοί Μια προκαταρκτική συζήτηση», σελ.52, στο Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπούμπαρης Ν., Παπαγεωργίου Δ. (επιμ.) (2005) «Πολιτιστικές Βιομηχανίες: Διαδικασίες, Υπηρεσίες και Αγαθά», εκδ. Κριτική, Αθήνα, σελ.52

67 Β.10. Μελέτη για το Μουσείο Ξενάκη Β Μεθοδολογία Για την διαμόρφωση της πρότασης για το πωλητήριο στο μουσείο Ξενάκη, θα αναλυθούν ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις άλλων μουσείων και θα εξεταστεί ο ρόλος που παίζουν τα πωλητήρια ( gift-shops ) και τα καφέ-εστιατόρια στην συνολική εμπειρία του μουσείου. Μια λογική χωρική ακολουθία στην περίπτωση της περιήγησης ενός επισκέπτη σε ένα μουσείο, είναι η παρακάτω: είσοδος, η εκθεσιακή πορεία που χαράσσεται μέσα στο χώρο και η κατάληξή της, στην οποία ενδεχομένως υπάρχει το κατάστημα του μουσείου. Μετά από αυτά βρίσκεται κάποιο εστιατόριο ή καφέ, γιατί είναι καλό να υπάρχει ένας χώρος ξεκούρασης και «χωνεύματος» της εμπειρίας. Αυτή η γραμμική αντίληψη φυσικά δεν είναι απαραίτητα κανόνας, είναι μια υπόθεση εργασίας και εύκολα μπορεί να εκτιμηθεί ότι δικαιολογείται περισσότερο αν έχουμε να κάνουμε με μια μουσειακή έκθεση σπονδυλωτού χαρακτήρα (ή κλιμακωτού), όπως για παράδειγμα μια ιστορική πορεία (χρονολογική ή με άλλα κριτήρια). Όμως υπάρχουν και περιπτώσεις μουσείων που τα εκθέματα ή οι ενότητες των εκθεμάτων δεν αποτελούν ακολουθίες ή δεν δικαιολογούν ακολουθίες η μια της άλλης, για παράδειγμα στα μουσεία τέχνης όπου υπάρχουν διαφορετικές πτέρυγες. Αντικείμενο του παρόντος κομματιού της εργασίας είναι να δώσουμε ή να πιθανολογήσουμε κάποιες εξηγήσεις κατά περίπτωση στα μουσεία όπου διαπιστώνεται κάποια παραβίαση της υπόθεσης, που επιβάλλει το κατάστημα και το καφέ του μουσείου να βρίσκονται στη «ουρά» της εμπειρίας που προσφέρει το μουσείο και να αξιολογήσουμε τις εν λόγω επιλογές. Δηλαδή, στις περιπτώσεις όπου διαπιστώνεται το καφέ-εστιατόριο να αναπτύσσει διαφορετική δυναμική σε σχέση με το μουσείο, να διαχωρίζεται περισσότερο έντονα χωρικά ή με άλλον τρόπο από το μουσείο, θα γίνει μια προσπάθεια να αποκρυπτογραφηθούν οι λόγοι που επιτρέπουν κάτι τέτοιο ή οι λόγοι που το καθιστούν αυτό τελικά αναγκαίο ή νομοτέλεια στα πλαίσια της φιλοσοφίας της λειτουργίας του μουσείου, όπως διαμορφώνεται στις μέρες μας.

68 Η ερμηνεία της οργάνωσης της σχέσης των μουσείων με τα πωλητήριά τους επιλέχθηκε να γίνει με τις παρακάτω παραμέτρους: Β Αρχή τέλος Εδώ εξετάζεται η σειρά που παίρνουν τα διάφορα περιστατικά της μουσειακής εμπειρίας. Η αξιολόγηση των δεδομένων γίνεται στην βάση της θέσης του πωλητηρίου και του καφέ-εστιατορίου στην πορεία της περιήγησης ενός επισκέπτη σε ένα μουσείο. Παραδείγματος χάρη μπορεί οι εν λόγω χώροι να είναι σχετικά αυτόνομοι οπότε να τίθενται έξω από αυτό το είδος ανάλυσης (να είναι δηλαδή από μόνοι τους ένας ολοκληρωμένος κύκλος αρχή - τέλος με χαλαρούς δεσμούς ως προς την πορεία ξενάγησης μέσα στο μουσείο, ή για παράδειγμα, μπορεί, όπως συχνά συμβαίνει, να συναντώνται οι εν λόγω χώροι από τον επισκέπτη τόσο στην αρχή, όσο και στο τέλος της μουσειακής εμπειρίας. Τα συμπεράσματα που μπορούν να βγουν από αυτού του είδους την ανάλυση αφορούν στο είδος της ιεραρχικής συγκρότησης των διαφόρων χώρων ενός μουσείου και στη βαρύτητά τους, αλλά για την περαιτέρω εξαγωγή συμπερασμάτων χρειάζεται και η αξιολόγηση μέσα από την επόμενη κατηγορία παραμέτρων. Β Δεξιά - αριστερά (ερμηνεία βασισμένη σε κανόνες Gestalt) 65 Η επιλογή αυτής της παραμέτρου συγκεκριμένα από όλες τις υπόλοιπες παραμέτρους της Gestalt που θα μπορούσαμε ενδεχομένως να διαλέξουμε για την έρευνά μας, γίνεται γιατί η παράμετρος αυτή είναι χρήσιμη για κάποια γενικότερη αρχιτεκτονική θεώρηση, χωρίς να μπαίνει σε βαθύτερα ζητήματα αρχιτεκτονικής σύνθεσης που θα ξεπερνούσαν τους σκοπούς της παρούσας εργασίας, καθώς δεν είναι στις προθέσεις της εργασίας η σύνθεση μιας ολοκληρωμένης αρχιτεκτονικής πρότασης, αλλά η παρουσίαση μιας πρότασης για την διαμόρφωση των χωρικών εννοιακών συνδέσεων και της χωρικής 65 Η αρχή της Gestalt αναφορικά με τη θέση θέασης ενός αντικειμένου από την αριστερή ή τη δεξιά πλευρά ενός ανθρώπου αναλύεται στο σχετικό βιβλίο του Arnheim R. (2005) «Τέχνη και Οπτική Αντίληψη, Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, σελ

69 οργάνωσης για το μουσείο Ξενάκη. Η εργασία μας καταπιάνεται δηλαδή με μια αρκετά πρώιμη φάση για κάθε αρχιτεκτονική επεξεργασία. Σύμφωνα με την αρχή της Gestalt που θα χρησιμοποιήσουμε, πρώτα διαπιστώνεται η διάκριση στην αντιληπτική διαδικασία του αριστερά από το δεξιά. Χαρακτηριστικά σημειώνεται η παρατήρηση από τον ιστορικό τέχνης Heinrich Wölfflin πως οι εικόνες διαβάζονται από τα αριστερά προς τα δεξιά και πως η διαγώνιος που πηγαίνει από τα κάτω αριστερά προς τα πάνω δεξιά γίνεται αντιληπτή ως ανιούσα ενώ η άλλη ως κατιούσα, ενώ διαπιστώνεται και η υπερίσχυση ενός αντικειμένου που βρίσκεται στην δεξιά πλευρά από ένα αντικείμενο ίδιου μεγέθους που αν τοποθετηθεί στην αριστερή πλευρά φαίνεται μικρότερο 66. Κυρίως ενδιαφέρει τους σκοπούς της ανάλυσης σε αυτό το κομμάτι της εργασίας μας η σημείωση της Mercedes Gaffron ότι ένας παρατηρητής υποκειμενικά ταυτίζεται με το αριστερό και οτιδήποτε εμφανίζεται εκεί προσλαμβάνει μέγιστη σπουδαιότητα 67. Σημαντικά παραδείγματα αυτής της ένδειξης συναντούμε στο θέατρο, κυρίως στον δυτικό κόσμο, όπου ο θεατής ταυτίζεται με τον χαρακτήρα που εμφανίζεται από τα αριστερά, ενώ όποιος εμφανίζεται από τα δεξιά γίνεται αντιληπτός ως αντίπαλός του, στον κινηματογράφο, που υιοθετεί πολλές φορές την τοποθέτηση στο πλάνο από τις θεατρικές αρχές και κυρίως στα κόμικς, όπου η δράση εκτυλίσσεται από αριστερά προς τα δεξιά και η αντίδραση σε αυτή τη δράση με την αντίστροφη φορά. Από το κεφάλαιο αυτό της Gestalt, λοιπόν, δεν μας ενδιαφέρει η ανάλυση της οπτικής ισορροπίας μεταξύ αντικειμένων στην αριστερή ή στη δεξιά θέση, αλλά η ανάλυση της υποκειμενικής βαρύτητας που αποκτούν οι χώροι ανάλογα με την θέση τους απέναντι στον επισκέπτη ενός μουσείου κατά την περιήγησή του σε αυτό. Β Το αντικείμενο του μουσείου και κατά πόσο αυτό οργανώνεται σπονδυλωτά, γραμμικά, ή σύμφωνα με κάποιο άλλο σκεπτικό Το αντικείμενο του μουσείου είναι συνήθως ένας παράγοντας που καθορίζει και την γραμμικότητα ή όχι της περιήγησης σε αυτό, αλλά αυτό δεν είναι απόλυτο, καθώς τα εκθέματα μπορεί να εκτεθούν οργανωμένα σε ενότητες ενδεχομένως ασύνδετες μεταξύ 66 Wölfflin H. (1946), Prolegomena zu einer Psychologie der Architektur, στο Heinrich Wölfflin, Kleine Schriften, Basel, σελ Gaffron M. (1950), Right and left in pictures, Art Quarterly, τόμ. 13, σελ

70 τους. Αν δηλαδή το μουσείο διαχωρίζει τα εκθέματα με βάση την χρονολογική τους συνέχεια ή την θέση τους μέσα στην εξελικτική πορεία ενός καλλιτεχνικού ρεύματος, τότε μπορούμε να μιλάμε για γραμμική ή ενδεχομένως και σπονδυλωτή ανάπτυξη των εκθεμάτων ή των ενοτήτων τους. Αν ωστόσο οι ενότητες των εκθεμάτων ορίζονται με διάφορα άλλα κριτήρια, για παράδειγμα το υλικό ή το καλλιτεχνικό είδος του εκθέματος, αδυνατίζει η γραμμικότητα ή μπορεί ακόμα και να ακυρωθεί τελείως και ενδεχομένως η πορεία του επισκέπτη να μην είναι καν γραμμική, αλλά ίσως ακτινωτή, άτακτη, επιμερισμένη σε διάφορες ενότητες κ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, ανάλογα με την θέση που καταλαμβάνει ο χώρος του πωλητηρίου ή του καφέ-εστιατορίου, ο τρόπος ανάπτυξης της πορείας του επισκέπτη μέσα στο μουσείο επηρεάζει ποιοτικά και την δυναμική της θέσης των χώρων αυτών στην συνολική μουσειακή εμπειρία. Β Η φιλοσοφία του μουσείου γύρω από το μάρκετινγκ (η χρηματοδότησή του, οι χορηγίες και οι φορείς που εμπλέκονται) Υπάρχει περίπτωση όπου για λόγους πολιτικής, η διεύθυνση ενός μουσείου δίνει προτεραιότητα στην εμπορική κίνηση των καταστημάτων του πωλητηρίου και του καφέεστιατορίου που ενδεχομένως διαθέτει. Αυτό μπορεί να έχει να κάνει με το αντικείμενο του μουσείου. Εάν για παράδειγμα το μουσείο εκθέτει αντικείμενα στα οποία η ιστορική ή η καλλιτεχνική ή οποιαδήποτε άλλη αξία συναρτάται ως ένα βαθμό και από την εμπορική τους αξία, η τελευταία απενοχοποιείται στην μουσειακή εμπειρία που προσφέρεται -αν δεν προβάλλεται κιόλας ως αρετή. Επίσης, το μάρκετινγκ και οι χορηγίες παίζουν πλέον έναν σημαίνοντα ρόλο στην λειτουργία των μουσείων σήμερα και ενδεχομένως οι επιταγές των χορηγών να συμπεριλαμβάνουν ως έναν βαθμό και εμπορικές ή ανάλογου ύφους διευκολύνσεις από την πλευρά του μουσειακού φορέα, οι οποίες υλοποιούνται καλύτερα μέσα σε χώρους εμπορικής κίνησης που διαθέτει το μουσείο.

71 Β Το κοινό του μουσείου και λοιπά άλλα ειδικά χαρακτηριστικά που επιβάλλουν κάποιες επιλογές οργάνωσης Το κοινό που κάθε φορά το εκάστοτε μουσείο ενθαρρύνει ή κατασκευάζει ή διαμορφώνει, φέρει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και η «ποιότητα», καθώς και η «ποσότητά» του, είναι παράγοντες που διαμορφώνουν από μόνοι τους μια δυναμική, την οποία ίσως το μουσείο να αναγκαστεί να την λάβει υπ όψιν του όσον αφορά στις επιλογές οργάνωσής του. Ομοίως, μια ιδιαίτερη τοπική ή γενικότερη κοινωνική συνθήκη ή συνήθεια μπορεί να επηρεάσει την οργάνωση του μουσείου, όσον αφορά πάντα στα ζητήματα του πωλητηρίου και του καφέ-εστιατορίου τα οποία μας ενδιαφέρουν. Μπορεί για παράδειγμα κάποιος επισκέπτης να θεωρήσει προσβλητική την ύπαρξη καταστημάτων σε έναν χώρο μνήμης ή σε έναν χώρο όπου εκτίθενται έργα που συμπυκνώνουν την συγκινησιακή φόρτιση κάποιας ιστορικής περιόδου. Επίσης, στην περίπτωση που τα αντικείμενα που εκτίθενται είναι έργα ανθρώπων με μια ορισμένη αντίληψη, αρνητική απέναντι σε μια πρακτική εμπορικής εκμετάλλευσης με την μορφή πωλητηρίου ή καφέ-εστιατορίου, αυτήν η αντίληψη ο επισκέπτης να απαιτεί να γίνει σεβαστή. Αντίστοιχα, το μουσείο μπορεί για οποιονδήποτε λόγο να δέχεται μεγάλη επισκεψιμότητα στο πωλητήριο ή το καφέεστιατόριο, τέτοια που να είναι επιτακτική ανάγκη να φιλοξενηθεί καλύτερα αυτή η δραστηριότητα. Και δύναται να θεωρηθεί ίσως αρετή η δυνατότητα ενός μουσειακού χώρου να διαθέτει ευελιξία, χάρη στην αρχιτεκτονική οργάνωσή του, ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει επιτυχώς ορισμένες αναπάντεχες στον αρχικό σχεδιασμό παραμέτρους. Αφού καθορίσαμε τις παραμέτρους που επιλέγουμε να πάρουμε υπ όψιν σχετικά με την διαμόρφωση και την χωροθέτηση του πωλητηρίου και του καφέ-εστιατορίου των μουσείων, θα προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε το πώς αυτές οι αρχές εφαρμόζονται σε ορισμένα μουσεία, πράγμα που θα μας είναι χρήσιμο για να τεκμηριώσουμε όσο το δυνατό καλύτερα το σκεπτικό μας γύρω από την τελική πρόταση στην οποία θα καταλήξουμε για το μουσείο Ξενάκη. Καθώς οι παράμετροι που θέσαμε αφορούν σε μια υπόθεση εργασίας που κάναμε, επιλέγουμε να ερευνήσουμε τις περιπτώσεις δύο μουσείων, του National Gallery of London και της Tate Modern Gallery of London, για να διαπιστώσουμε εάν αυτή η υπόθεση εργασίας μπορεί να ταυτοποιηθεί και να δικαιολογηθεί επαρκώς μέσα από τα παραδείγματα των προαναφερθέντων μουσείων και εάν τελικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για την ολοκλήρωση της πρότασής μας.

72 Β Μελέτη χωροταξικής οργάνωσης όσον αφορά στην χωροθέτηση των πωλητηρίων και των καφέ-εστιατορίων για 2 μουσεία Β α. National Gallery of London Σε αυτό το μουσείο επιβεβαιώνεται επαρκώς η υπόθεσή μας. Η έκθεση είναι «γραμμική», η ξενάγηση στους χώρους ξεκινάει από τα αριστερά, υπάρχει γραμμική ακολουθία χώρων και χρονολογική ακολουθία (σπονδυλωτή) στην παρουσίαση των εκθεμάτων. Τα καλλιτεχνικά ρεύματα παρουσιάζονται στις αντίστοιχες περιόδους που άνθισαν και αναπτύχθηκαν. Η βασική πορεία ξενάγησης είναι αριστερόστροφη, με τους χώρους του πωλητηρίου και του καφέ-εστιατορίου να βρίσκονται στα δεξιά του εισερχόμενου στο Μουσείο επισκέπτη. Η γενική εντύπωση του Μουσείου χρωματίζεται από μια τυπικότητα και αυστηρότητα που καθιερώθηκε από παλαιότερες αντιλήψεις και έχει πλέον κατοχυρώσει ισχύ παράδοσης. Οι χώροι του πωλητηρίου και το καφέ-εστιατόριο τοποθετούνται στο πέρας της πορείας της περιήγησης στο Μουσείο, ως χώροι στάσης του επισκέπτη στο τελείωμα της μουσειακής εμπειρίας. Υπάρχει πρόβλεψη για δυνατότητα επίσκεψης στο πωλητήριο ή το καφέ-εστιατόριο ανεξάρτητα από το Μουσείο, χωρίς πέρασμα από τα εκδοτήρια εισιτηρίων, και αυτό γίνεται από την είσοδο Getty.

73 Εικ.15: National Gallery London

74 Β β. Tate Modern Gallery Εδώ παρατηρούμε μια σχεδόν πλήρη αντιστροφή της υπόθεσής μας. Παρακάτω δίνονται οι ερμηνείες μας για τους λόγους που μπορεί να συμβαίνει αυτή η υιοθέτηση μιας σχεδόν εκ διαμέτρου αντίθετης προσέγγισης στο ζήτημα του καφέ-εστιατορίου και του πωλητηρίου. Το πωλητήριο Μπαίνοντας από την κεντρική είσοδο, το πωλητήριο βρίσκεται αριστερά. Η θέση του από αριστερά και το σχετικά μεγάλο μάκρος της διαδρομής στην οποία το πωλητήριο είναι πάντα στα αριστερά (η πορεία διατρέχει το κτήριο κατά μήκος μέχρι την μέση, εκεί όπου βρίσκονται οι κυλιόμενες σκάλες, τα κλιμακοστάσια, τα ασανσέρ και γενικά η αφετηρία της κυρίως περιήγησης στο Μουσείο) μοιάζει σαν να προδιαθέτει τον επισκέπτη για την αγορά των ειδών του Μουσείου. Την εξήγηση σε αυτό μας την δίνουν οι έρευνες της Gestalt που αποκάλυψαν την διαφορετική ψυχοδυναμική του χώρου όπως τον αντιλαμβανόμαστε όταν βρίσκεται στην αριστερή μας πλευρά και όταν είναι στην δεξιά μας (τα άτομα ταυτίζονται πιο εύκολα με ένα αντικείμενο-πρόσωπο που τους παρουσιάζεται από τα αριστερά). 68 Μια παρατήρηση: το πωλητήριο βρίσκεται αξονικά στην ευθεία με τις κυλιόμενες σκάλες, επομένως δεσπόζει στην οπτική του επισκέπτη και κατά την έξοδο. Όσο αφορά στο είδος των αντικειμένων προς πώληση, βασικό ρόλο παίζει η φήμη του Μουσείου, που μεταξύ άλλων διαμορφώνει και τις τάσεις της μοντέρνας τέχνης. Επίσης, πολλές από τις τάσεις της μοντέρνας τέχνης εκφράζονται και μέσα από τις νέες τεχνολογίες, οι οποίες προσφέρουν την δυνατότητα μαζικής αναπαραγωγής αντικειμένων τέχνης σε μεγάλο αριθμό αντιγράφων (εκτυπώσεις, μεταξοτυπίες κ.λπ.). Αυτό αφορά στην ψηφιακή ηλεκτρονική τέχνη. Επιπλέον, η τάση του βιομηχανικού ντιζάιν που εξ αντικειμένου παράγει σε μαζική παραγωγή χρηστικά αντικείμενα τα οποία διεκδικούν και εύσημα καλλιτεχνίας, μοιάζει να αποτελεί μια στιβαρή γέφυρα ανάμεσα στην εργοστασιακή παραγωγή και την τέχνη. Επομένως το πωλητήριο του Μουσείου μοιάζει να 68 Η αρχή της gestalt αναφορικά με τη θέση θέασης ενός αντικειμένου από την αριστερή ή τη δεξιά πλευρά ενός ανθρώπου αναλύεται στο σχετικό βιβλίο του Arnheim R. (2005) «Τέχνη και Οπτική Αντίληψη, Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, σελ

75 αποτελεί και αυτό οργανικό μέρος της μουσειακής εμπειρίας. Αυτό εκφράζει και την ευρεία διάσταση που έχει πάρει η εμπορευματοποίηση της τέχνης. Παράρτημα: Η ξεχωριστή εμπειρία του 1 ου ορόφου (είσοδος από την πλευρά του ποταμού). Ο προσβάσιμος σε επισκέπτες χώρος του 1 ου ορόφου, δεν συνδέεται με την κεντρική πορεία των επισκεπτών από την είσοδο στο ισόγειο, αλλά έχει ξεχωριστή είσοδο από την πλευρά του ποταμού. Είναι αφιερωμένος κυρίως σε ένα ακόμα πωλητήριο όπως και σε ένα ακόμα καφέ με το πωλητήριο να κατέχει κεντρική θέση. Ο όροφος μοιάζει να αποτελεί ένα ιδιαίτερο πείραμα για το Μουσείο καθώς δεν συνδέεται άμεσα με τις κύριες εκθέσεις, αλλά είναι ο όροφος με την αίθουσα σεμιναρίων και το auditorium. Συνδυάζει λοιπόν παράλληλες εκδηλώσεις του Μουσείου, με περισσότερο κοινωνικούς χώρους. Ομοίως και το πωλητήριο έχει μια μάλλον πιο κοσμοπολίτικη διάσταση, και μοιάζει παντελώς απελευθερωμένο από όποιο σύμπλεγμα θα μπορούσε να του δημιουργήσει η ανάγκη επεξεργασίας της σχέσης του με τους εκθεσιακούς χώρους, σε επίπεδο λειτουργιών, χώρων, εννοιακής συμβατότητας κ.α., καθώς βρίσκεται ακριβώς πάνω στην είσοδο, στο πέρασμα μπροστά από όλους τους άλλους χώρους. Το καφέ-εστιατόριο Το καφέ-εστιατόριο είναι ειδικός προορισμός με δική του πρόσβαση, έχει προνομιακή θέση στον τελευταίο όροφο του κτηρίου στο οποίο στεγάζεται το μουσείο και, κατ επέκταση, εξαιρετική θέα. Σχετικά με την σύνδεσή του με το Μουσείο, δεδομένης της κοσμοπολίτικης τάσης που χαρακτηρίζει το εν λόγω Μουσείο λόγω της ιδιαίτερης δυναμικής του αντικειμένου του, το εστιατόριο, όπως και τα καφέ του, εκφράζουν και αυτά εκείνα τα δυναμικά στοιχεία του lifestyle που χαρακτηρίζουν το Μουσείο από την δική τους διάσταση. Είναι κατά κάποιο τρόπο εκφάνσεις του ίδιου σώματος. Ως προορισμός δεν είναι απαραίτητο να συνδέεται με την ξενάγηση στις εκθέσεις του Μουσείου, δεν βρίσκεται στο τέλος της πορείας της ξενάγησης στο Μουσείο, αλλά μπορούμε να πούμε ότι λόγω των διαφόρων ιδιαιτεροτήτων του αντικειμένου του Μουσείου και της υπόστασής του, το εστιατόριο ενσωματώνει και μόνο του κατά κάποιον τρόπο ένα μέρος από την γενική εμπειρία του Μουσείου και επομένως ενισχύεται η ιδιαιτερότητά του ως χώρου στο κτηριακό σύνολο, χωρίς αυτό να αποτελεί παραφωνία στην μουσειακή εμπειρία, αλλά, μάλλον, θα λέγαμε, άποψη.

76 Το Μουσείο οργανώνεται σε ξεχωριστές ενότητες, με εκθέσεις έργων δημιουργών, ρευμάτων, θεματικών κ.λπ. Δεν υφίσταται γραμμική οργάνωση, ούτε κάποια σύνδεση μεταξύ των εκθέσεων, χρονολογική ή άλλη. Δεν είναι δυνατό να θεωρήσουμε ότι τα εργαλεία μελέτης που επιλέξαμε μπορεί να έχουν γενική ισχύ στην μουσειολογία, αλλά τουλάχιστον αποδείξαμε πως είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν ως προς την εξαγωγή ερμηνειών ή την αξιολόγηση μουσειακών επιλογών και μπορούμε να πορευτούμε για τους σκοπούς αυτής της εργασίας χρησιμοποιώντας αυτά τα εργαλεία. Σκοπός της ανάλυσης που επιχειρείται είναι η ανάλυση των λύσεων που θεωρήθηκαν στην πράξη ενδεδειγμένες σε διάφορες περιπτώσεις μουσείων, με τον τρόπο που τις ομαδοποιήσαμε, με απώτερο σκοπό την υιοθέτηση της καταλληλότερης πρότασης για το Μουσείο Ξενάκη.

77 Εικ.16: Tate Modern Gallery

78 Β Πρόταση Ο χώρος που ορίστηκε για τη στέγαση του μουσείου Ξενάκη είναι ένα κτήριο που λειτούργησε ως νοσοκομείο στο πρώην στρατόπεδο Παπαλουκά στην πόλη των Σερρών. Ως προς τις εργασίες που χρειάζεται να γίνουν στο κτήριο, παρατίθεται αυτούσια η Τεχνική Έκθεση Παρεμβάσεων για το Μουσείο από την υπεύθυνη αρχιτέκτονα μηχανικό κ. Παπανικολάου Ελένη.

79 ΔΗΜΟΣ ΣΕΡΡΩΝ ΣΕΡΡΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ιούνιος 2012