ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΩΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Transcript

1 Ενότητα 6 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΩΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γεωργία Μέγα 1.Eισαγωγικά στοιχεία Δραστηριότητες εξοικείωσης με τα έργα τέχνης Συνοπτική περιγραφή της «αλληλογνωριμίας» με τα εικαστικά έργα τέχνης που στα σχολικά εγχειρίδια συνοδεύουν ποιήματα, διηγήματα ή άλλα κείμενα Ειδικά projects για τη σύνδεση της τέχνης με τη στοχαστική ικανότητα Συνοπτική περιγραφή του Project Artful Thinking Αναλυτικό παράδειγμα εφαρμογής του Artful Thinking (από το εκπαιδευτικό υλικό του Μείζονος Προγράμματος Επιμόρφωσης: Μέγα,2011) Η προσέγγιση του D. Perkins για την ανάπτυξη της στοχαστικής και δημιουργικής ικανότητας Σύνοψη Βιβλιογραφία Παράλληλο Κείμενο: Προσεγγίζοντας τα έργα τέχνης στα μουσεία Γεωργία Μέγα Εισαγωγή Στόχοι Επιδιωκόμενα αποτελέσματα ΒΑΣΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΧΕΔΙΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΕ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑΚΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ Βιβλιογραφία

2 Παράλληλο Κείμενο: Η Χρήση του Κινηματογράφου στη Δια Βίου Μάθηση Βαγγέλης Καλαμπάκας Εισαγωγή Βασικές αρχές και στόχοι Βασικά ζητήματα για τη δημιουργία μιας τεχνικής Περιγραφή της τεχνικής Παράδειγμα Βιβλιογραφία Οδηγός Περαιτέρω Μελέτης για τον Κινηματογράφο Παράλληλο Κείμενο: Η Χρήση της Λογοτεχνίας στη Δια Βίου Μάθηση Αντιγόνη Βλαβιανού Εισαγωγή Φάση Φάση Φάση Φάση Φάση Φάση Βιβλιογραφία

3 Παράλληλο Κείμενο: Η Ανάπτυξη του Κριτικού Στοχασμού μέσα από την αξιοποίηση της τεχνης στη διδασκαλία: Ένα παράδειγμα εφαρμογής στο Δημοτικό Σχολείο 71 Σοφία Καλογρίδη 3

4 Ανάπτυξη στοχαστικών ικανοτήτων μέσα από την τέχνη 1. Eισαγωγικά στοιχεία Η τέχνη αποτελεί μέρος της κουλτούρας των μαθητών και εμφανίζεται στην καθημερινότητά τους με διάφορες μορφές. Συχνά τα παιδιά εμπλέκονται βιωματικά με την τέχνη ζωγραφίζοντας, δραματοποιώντας, παίζοντας μουσική, χορεύοντας. Άλλες φορές έρχονται σε επαφή με έργα τέχνης μέσα από τις παιδαγωγικές επισκέψεις σε χώρους πολιτισμικής αναφοράς (μουσεία, γκαλερί κ.ά). Ακόμα πιο συχνά παρατηρούν, αν και όχι πάντα μεθοδευμένα, τα έργα τέχνης που συναντούν στα βιβλία τους. Ειδικά τα βιβλία της Ιστορίας και του Ανθολογίου, αλλά και άλλα σχολικά εγχειρίδια, όπως τα Μαθηματικά και τα Ελληνικά, παρουσιάζουν ποικίλα εικαστικά έργα τέχνης τα οποία είναι από μόνα τους ένας ανεκτίμητος θησαυρός. Στο πλαίσιο της παρούσας ενότητας παρουσιάζονται απλές τεχνικές για να πλησιάσει ένας εκπαιδευτικός τα έργα τέχνης που ήδη έχει διαθέσιμα στα σχολικά εγχειρίδια. Το πλησίασμα αυτό ταυτίζεται με τη μεθοδική παρατήρησή τους, η οποία σύμφωνα με τους ερευνητές διεγείρει το στοχασμό των παιδιών, αλλά και άλλες πτυχές του φάσματος των ικανοτήτων (Mέγα, 2002). Στις παραγράφους που ακολουθούν παρουσιάζονται προσεγγίσεις που εκκινούν από την παρατήρηση της τέχνης με στόχο την ανάπτυξη των πολλαπλών ικανοτήτων των μαθητών με έμφαση στις στοχαστικές. Πρόκειται για δοκιμασμένες πρακτικές με πολύ καλά αποτελέσματα στα σχολεία και στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς οι οποίες έχουν εφαρμοστεί και αναπτύσσονται υπό την αιγίδα του μεταπτυχιακού τμήματος του Πανεπιστημίου του Harvard. Περισσότερες πληροφορίες μπορούν να αντληθούν από το site του Project Zero συνέχεια, παρουσιάζεται μια αναλυτική μεθοδολογία για την προσέγγιση των έργων τέχνης, έτσι όπως προτείνεται από τον D. Perkins (1994) στο βιβλίο του The Intelligent Eye: Learning to think by Looking at Art. Πρόκειται για την εις βάθος παρατήρηση ενός έργου τέχνης, η οποία μπορεί να ακολουθηθεί ως πρακτική, όταν ο εκπαιδευτικός επιθυμεί να ενεργοποιήσει το στοχασμό των μαθητών του. Η ενότητα συνοδεύεται από τέσσερα παράλληλα κείμενα εκ των οποίων τα τρία από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ARTiT. Σε αυτά τα κείμενα περιγράφεται πώς κινηματογραφικά και όχι μόνο αποσπάσματα μπορούν να αποτελέσουν υλικό για την ανάπτυξη της στοχαστικής διάθεσης του θεατή (Kαλαμπάκας, 2012). Επίσης, περιγράφεται πώς αναπτύσσεται ο στοχασμός με αφορμή λογοτεχνικά και ποιητικά έργα (Βλαβιανού,2012) Αν και το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ARTiT επικεντρώνεται στην ενήλικη μάθηση, είναι σαφές ότι κατ αναλογίαν μπορεί να εφαρμοστεί στο χώρο της τυπικής εκπαίδευσης για την ανάπτυξη και εδραίωση του στοχασμού των μαθητών μια και στηρίζεται στη μεθοδολογία του D. Perkins. Από τα δύο επόμενα παράλληλα, το πρώτο αναφέρεται στην πολιτιστική ενδυνάμωση των μαθητών μέσα από την αξιοποίηση των εκπαιδευτικών επισκέψεων στα Μουσεία που αντλήθηκε από το υλικό του Μείζονος Προγράμματος Επιμόρφωσης (Μέγα, 2012). Το δεύτερο κείμενο, που έχει γραφτεί από τη Σοφία Καλογρίδη, αναφέρεται στην ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού μέσα από την αξιοποίηση της τέχνης. 4

5 2. Δραστηριότητες εξοικείωσης με τα έργα τέχνης Είναι πιθανό ένας εκπαιδευτικός να μην είναι εξοικειωμένος με τεχνικές σύνδεσης «Γλώσσας και Τέχνης» ή να μην έχει αντιληφθεί τη διδακτική τους αξία. Προκειμένου, λοιπόν, να βοηθηθεί ο εκπαιδευτικός στην προσπάθειά του να «χρησιμοποιήσει» δημιουργικά ένα έργο τέχνης που συναντά σε ένα σχολικό εγχειρίδιο, στην παρούσα ενότητα προτείνονται δραστηριότητες σταδιακής «αλληλογνωριμίας» με τα έργα τέχνης. Αυτές οι δραστηριότητες είναι καλό να δοκιμαστούν από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό πριν προσπαθήσει να τις εφαρμόσει με τους μαθητές του, έτσι ώστε ο ίδιος να αντιληφθεί τη δυναμική τους. 1 η Δραστηριότητα: «Απλή παρατήρηση» Στο Ανθολόγιο της Ε και ΣΤ Δημοτικού υπάρχει το ποίημα του Κ. Παλαμά «Ζωή». Στο τέλος της σελίδας 64, ο μαθητής μπορεί να παρατηρήσει το έργο τέχνης του Matisse: «Harmony in red». Οι δραστηριότητες που ακολουθούν εισάγουν σταδιακά το μαθητή στην παρατήρηση του συγκεκριμένου έργου τέχνης με στόχο, τελικά, τη σύνδεσή του με το περιεχόμενο του ποιήματος. Παρατηρήστε το έργο τέχνης του Matisse «Αρμονία στο κόκκινο». Στη συνέχεια, καταγράψτε σε ένα μπλοκ σημειώσεων τι βλέπετε. Κάντε, αρχικά, πολύ γενικές παρατηρήσεις. Ενδεικτικές παρατηρήσεις Βλέπω: o Ένα δωμάτιο. o Ένα ανοιχτό παράθυρο με θέα έναν αγρό. o Ένα τραπέζι με δύο καρέκλες. o Μια γυναίκα κοντά στο τραπέζι που βάζει φρούτα σε μια φρουτιέρα. o Μια κόκκινη ταπετσαρία με διακοσμητικά στοιχεία. o Ένα κόκκινο τραπεζομάντηλο με διακοσμητικά στοιχεία. 2 η Δραστηριότητα: «Εστιασμένη παρατήρηση: 1 ο επίπεδο» Εστιάστε σε ένα μόνο «αντικείμενο» του έργου τέχνης, π.χ. τη γυναίκα. Κάντε παρατηρήσεις που σχετίζονται μόνο με αυτή τη γυναίκα. Ενδεικτικές παρατηρήσεις Βλέπω: 5

6 o Μια γυναίκα o Μια γυναίκα δίπλα σε μια καρέκλα o Μια γυναίκα καθισμένη βάζει φρούτα σε μια φρουτιέρα. o Έχει με το αριστερό της χέρι αγκαλιάσει τη φρουτιέρα. o Το κεφάλι της έχει γύρει πάνω από την φρουτιέρα. o Μια γυναίκα με μαύρα ρούχα και ποδιά o Τα μαλλιά της είναι καλοχτενισμένα. 3 η Δραστηριότητα: «Εστιασμένη παρατήρηση: 2 ο επίπεδο» Εστιάστε σε ένα μέρος του «αντικειμένου». Για παράδειγμα, μόνο στο κεφάλι ή μόνο στη στάση του σώματος και κάντε νέες παρατηρήσεις. Κάντε το ίδιο και για άλλα επιμέρους στοιχεία. Ενδεικτικές παρατηρήσεις Βλέπω: o Το κεφάλι γέρνει. Μοιάζει αφοσιωμένη στη δουλειά της. o Είναι ήρεμη. o Είναι μια σχετικά νέα κοπέλα. o Τα χέρια έχουν αγκαλιάσει τη φρουτιέρα. Μοιάζει να είναι πολύ προσεκτική. Το σώμα έχει γύρει στη φρουτιέρα. 4 η Δραστηριότητα: «Ερμηνεία παρατηρήσεων» Δώστε τις πρώτες ερμηνείες σε σχέση με τις παρατηρήσεις που έχετε καταγράψει στο επίπεδο της εστιασμένης παρατήρησης: o o o o Ερωτήσεις Γιατί η γυναίκα είναι ντυμένη με ασπρόμαυρα ρούχα; Γιατί το κεφάλι της γέρνει; Γιατί τα χέρια έχουν αγκαλιάσει τη φρουτιέρα; Γιατί το σώμα έχει γύρει στη φρουτιέρα; Πιθανές ερμηνείες Παράδειγμα: Μάλλον η γυναίκα έχει απορροφηθεί στην εργασία της. Αυτό που κάνει το θεωρεί πολύ σημαντικό. 6

7 Κρατά τη φρουτιέρα σαν να είναι κάτι πολύτιμο. Μοιάζει να απολαμβάνει αυτή την εργασία, αλλά δε δείχνει έντονα τα συναισθήματά της. 5 η Δραστηριότητα: «Εις βάθος ερμηνεία των παρατηρήσεων» Συνδέστε τις ερμηνείες σας με όλο το έργο τέχνης. Προσπαθήστε να τοποθετήσετε εκ νέου το «αντικείμενο», δηλ. τη γυναίκα, στο χώρο και ερμηνεύστε τώρα με βάση αυτά που βλέπετε τριγύρω της. Ερώτηση: Ποιο ρόλο παίζει η γυναίκα στην όλη σύνθεση; Ενδεικτική απάντηση Τα συναισθήματά της δε φαίνονται στο πρόσωπό της. Όμως το δωμάτιο είναι κόκκινο, σε αντίθεση με το μαυρόασπρο φόρεμα. Η χαρά της ζωής και η ένταση είναι τριγύρω, ενώ η ίδια η γυναίκα μοιάζει συγκρατημένη. Δεν μπορώ να διακρίνω λύπη στο πρόσωπό της, αλλά μια ηρεμία, μια αταραξία. Σα να μην την επηρεάζουν τα έντονα χρώματα. Τελικά, πρόκειται για μια συμβολική φιγούρα; Μήπως συμβολίζει την αφοσίωση σε έναν σκοπό ; Ή μήπως συμβολίζει μια κατάσταση ηρεμίας, ακριβώς επειδή όλα τριγύρω είναι όμορφα (ανθισμένη φύση, περιποιημένο δωμάτιο); Ωστόσο, αν κοιτάξω προσεκτικά ίσως δω ότι τα φρούτα είναι τυχαία ριγμένα στο τραπέζι. Ποιος τα έριξε με αυτό τον τρόπο; Τι αλήθεια έχει συμβεί; 6 η Δραστηριότητα: Συνδέστε την ερμηνεία σας με το ποίημα του Κωστή Παλαμά «Ζωή». Ερώτηση: Πώς συνδέεται το έργο τέχνης με το ποίημα του Παλαμά; Επιλέξτε κάποιες στροφές που να αναδεικνύουν αυτή τη σύνδεση Ενδεικτική απάντηση: Συνδέω την αφοσίωση αυτής της γυναίκας με τους στίχους: Ζωή, κι όπως κι αν δείχνεσαι, Ζωή, κι ό, τι κι αν είσαι, αν είσαι πράγμα ή όνειρο, καλή κακή κι αν είσαι, χαρά σ εσέ, δόξα σ εσέ κι αγάπες και τραγούδια! Ειδικά, το συνδέω με τη φράση «πράγμα ή όνειρο», γιατί η γυναίκα κοιτάζει τα φρούτα (πράγματα) και μοιάζει να ονειρεύεται. Ίσως κάτι να συνέβη σε αυτό το δωμάτιο πιο πριν, κάτι καλό ή κακό. Δε γνωρίζω. Αυτό που βλέπω όμως είναι μια πανδαισία χρωμάτων να αγκαλιάζει τη μαυρόασπρη φιγούρα της 7

8 γυναίκας. Ελπίζω αυτή η εξωτερική χαρά να υπάρχει και μέσα της. Όμως δεν είμαι σε θέση να το δω. 3. Συνοπτική περιγραφή της «αλληλογνωριμίας» με τα εικαστικά έργα τέχνης που στα σχολικά εγχειρίδια συνοδεύουν ποιήματα, διηγήματα ή άλλα κείμενα. o Αρχίστε την παρατήρησή σας θέτοντας ένα απλό ερώτημα: «Τι βλέπω;» o Επιτρέψτε στον εαυτό σας να «δει» όσα μπορεί να «δει». Μην τον πιέσετε να «δει» τα πάντα. o Αφήστε τον εαυτό σας ελεύθερο να παρατηρήσει γενικά στοιχεία, αλλά και λεπτομέρειες. o Καταλάβετε ότι όλα όσα βλέπετε είναι αποδεκτά, ακριβώς επειδή τα βλέπετε. o Απομονώστε ένα αντικείμενο (Δεν έχει σημασία ποιο είναι αυτό). o Κάντε τις παρατηρήσεις σας μόνο σε αυτό το αντικείμενο, σαν να είναι αυτό από μόνο του ένα έργο τέχνης. o Συνδέστε με νέες παρατηρήσεις το απομονωμένο αντικείμενο με όλο το έργο τέχνης. o Κάντε αυτό το παιχνίδι παρατήρησης πολλές φορές και με άλλα αντικείμενα, μέχρις ότου η ματιά σας «χορτάσει». o Συνδέστε το έργο τέχνης (και ειδικά τα αντικείμενα που μελετήσατε) με το λογοτεχνικό κείμενο, εκφράζοντας ελεύθερα τις απόψεις σας. o Όταν τελειώσετε με αυτή τη διεργασία, καταγράψτε τι σας δυσκόλεψε και τι σας ευχαρίστησε. o Κάντε το ίδιο με τους μαθητές σας. o Μοιραστείτε μαζί με τους μαθητές σας και τις δικές σας παρατηρήσεις, για να νοιώσετε όλοι ως ισότιμα μέλη στη διεργασία της «ανάγνωσης» ενός έργου τέχνης. 4. Ειδικά projects για τη σύνδεση της τέχνης με τη στοχαστική ικανότητα 4.1. Συνοπτική περιγραφή του Project Artful Thinking Εκτός από την προηγούμενη εισαγωγική επαφή του εκπαιδευτικού και των μαθητών του με ένα εικαστικό έργο τέχνης, υπάρχουν επίσης συστηματικές προσεγγίσεις, που αναπτύσσονται στο πλαίσιο ειδικών προγραμμάτων, όπως το Project Artful Thiknking. 8

9 Ο στόχος του Artful Thinking ( είναι να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιούν συχνά έργα τέχνης (κυρίως οπτικά) στις τάξεις τους με τρόπο τέτοιο ώστε να εξυπηρετούνται όχι μόνο οι μαθησιακοί στόχοι, αλλά και η στοχαστική διάθεση των μαθητών. Το πρώτο μέλημα του Προγράμματος είναι να δημιουργηθούν γερές σχέσεις- συνδέσεις ανάμεσα σε έργα τέχνης και αντικείμενα μάθησης (έννοιες κλειδιά). Το δεύτερο είναι να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιούν την τέχνη ως μια προωθητική δύναμη για την ανάπτυξη του στοχασμού των μαθητών. Η φιλοσοφία των δραστηριοτήτων στηρίζεται στην επεξεργασία κατάλληλων ερωτημάτων, τα οποία δεν επιζητούν κάποια προφανή απάντηση, αλλά αντίθετα ενεργοποιούν τη σκέψη, εμβαθύνουν στην παρατήρηση, ερευνούν ποικίλες πτυχές ενός ζητήματος, επιχειρηματολογούν και ζητούν αξιόπιστες αποδείξεις, αμφισβητούν την πρόχειρη πληροφόρηση (Ritchhart, Palmer, Church, M. & Tishman, 2006). Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της προσέγγισης Artful Thinking H προσέγγιση του Artful Thinking στηρίζεται σε μια σειρά ερωτημάτων, που είναι δομημένα με τέτοιον τρόπο, ώστε να ενεργοποιείται σταδιακά ο στοχασμός των μαθητών μέσα από την παρατήρηση έργων τέχνης. Πιο συγκριμένα: Οι ομάδες των ερωτημάτων αφορούν όλο το έργο τέχνης ή ενδιαφέροντα για τον παρατηρητή μέρη του. Κάθε ομάδα ερωτήσεων τοποθετείται στο διδακτικό σχεδιασμό με βάση τους στόχους (γνωστικούς, στάσεων, δεξιοτήτων ή άλλους) που έχει θέσει ο εκπαιδευτικός. Η ομάδα των ερωτήσεων μπορεί να αποτελεί είτε μέρος των εισαγωγικών δραστηριοτήτων για την αύξηση του ενδιαφέροντος, είτε μέρος των κύριων δραστηριοτήτων για την εις βάθος διείσδυση σε ένα θέμα, είτε μέρος των καταληκτικών δραστηριοτήτων για ολιστική ενδυνάμωση. Η/Οι ομάδα/ες των ερωτημάτων τοποθετείται/ούνται σε δοκιμασμένες μεθοδολογίες ήδη γνωστές στους εκπαιδευτικούς κύκλους (π.χ. μέθοδος project) ή ενισχύουν τις δραστηριότητες που ήδη προτείνονται μέσα στα σχολικά εγχειρίδια. Με τον τρόπο αυτό δεν διαταράσσουν την καθημερινή πρακτική, αλλά ενδυναμώνουν το στοχασμό ακόμα και σε κάθε τύπου διδακτικό σχεδιασμό (Μέγα, 2011). Ενδεικτικού τύπου ερωτήματα που ενεργοποιούν τη στοχαστική διάθεση Τα ερωτήματα που θέτει ο εκπαιδευτής στους εκπαιδευομένους του εμφανίζονται με τη μορφή τίτλου, έτσι ώστε οι μαθητές να τα θυμούνται εύκολα. Στη διεθνή βιβλιογραφία ονομάζονται routines (ρουτίνες), ακριβώς για να αποδοθεί η επαναληπτική τους διάσταση στο πλαίσιο μιας μαθησιακής διεργασίας. 9

10 Παραδείγματα: «Βλέπω/σκέφτομαι/ αναρωτιέμαι» Αναλυτικά: Τι βλέπω (σε ένα έργο τέχνης) που μου προξενεί το ενδιαφέρον; Τι νομίζω γι αυτό που βλέπω-ποιες είναι οι πρώτες μου εκτιμήσεις; Μου προκαλούνται ερωτήσεις- απορίες σε σχέση με αυτό που βλέπω; Η σειρά αυτή των ερωτημάτων μπορεί να υιοθετηθεί, όταν θέλουμε οι μαθητές μας να σκεφτούν προσεκτικά σχετικά με το γιατί κάτι είναι έτσι όπως είναι, αποφεύγοντας τις βιαστικές εκτιμήσεις. Για το λόγο αυτό, είναι απαραίτητο οι μαθητές να ενθαρρύνονται στο να προσεγγίζουν αυτά τα ερωτήματα επιχειρηματολογώντας. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ερωτήματα θα πρέπει να απαντηθούν από τον ίδιο μαθητή, έτσι ώστε να ενδυναμωθεί η διεργασία του στοχασμού. Δραστηριότητα 1 Επιλέξτε ένα έργο τέχνης από ένα σχολικό βιβλίο που χρησιμοποιείτε. Καθοδηγήστε τους μαθητές σας έτσι ώστε να εφαρμόσουν το τρίπτυχο: «Βλέπω σκέφτομαιαναρωτιέμαι»ενεργοποιήστε τους μαθητές να συνδέσουν τις απαντήσεις τους με το κείμενο που σχετίζεται με το εικαστικό έργο τέχνης. Βλέπω Σκέφτομαι Αναρωτιέμαι «Γιατί το λες αυτό;» Αναλυτικά: Το ερώτημα αυτό συνοδεύεται- αναλύεται με άλλα δύο υποερωτήματα: «Τι συμβαίνει εδώ; Τι βλέπεις και το λες αυτό;» Τα δύο υποερωτήματα ενισχύουν τη διερευνητική και ερμηνευτική διάθεση του μαθητή. «Ισχυρίζομαι, υποστηρίζω, διερωτώμαι» 10

11 Αναλυτικά: Παράθεσε έναν ισχυρισμό (μια άποψη, μια ερμηνεία) σχετικά με αυτό που βλέπεις. Ενίσχυσε την άποψή σου με αναζήτηση στοιχείων από το ίδιο το έργο τέχνης ή μέσα από το δικό σου ρεπερτόριο εμπειριών και γνώσεων. Πρόβαλε ένα νέο ερώτημα απορία που να αναδεικνύει κάτι που δεν εξηγήθηκε από τα προηγούμενα ερωτήματα. «Σκέψου, προβληματίσου, διερεύνησε» Αναλυτικά: Τι νομίζεις ότι γνωρίζεις σχετικά με αυτό το έργο τέχνης; Ποιες ερωτήσεις, ή απορίες έχεις όταν το παρατηρείς; Παρατηρώντας το έργο, τι θα ήθελες να διερευνήσεις; Δραστηριότητα 2 Επιλέξτε ένα έργο τέχνης από αυτά που υπάρχουν σε ένα σχολικό βιβλίο που χρησιμοποιείτε. Καθοδηγήστε τους μαθητές σας έτσι ώστε να εφαρμόσουν τα ακόλουθα ερωτήματα παρατηρώντας το έργο τέχνης. «Τι συμβαίνει εδώ; Τι παρατηρώ για να το πω αυτό;» Ενεργοποιήστε τους μαθητές να συνδέσουν τις απαντήσεις τους με το κείμενο που σχετίζεται με το συγκεκριμένο έργο. Δραστηριότητα 3 Επιλέξτε ένα έργο τέχνης από αυτά που υπάρχουν σε ένα σχολικό βιβλίο που χρησιμοποιείτε. Καθοδηγήστε τους μαθητές σας έτσι ώστε να εφαρμόσουν τα ακόλουθα ερωτήματα παρατηρώντας το έργο τέχνης: «Τι νομίζεις ότι γνωρίζεις σχετικά με αυτό το έργο τέχνης σε σχέση με τα γεωμετρικά του σχήματα;» «Ποιες ερωτήσεις ή απορίες έχεις όταν το παρατηρείς τα γεωμετρικά του σχήματα;» «Παρατηρώντας το έργο τι θα ήθελες να διερευνήσεις;» 4.2. Αναλυτικό παράδειγμα εφαρμογής του Artful Thinking (από το εκπαιδευτικό υλικό του Μείζονος Προγράμματος Επιμόρφωσης: Μέγα,2011) 11

12 «Βλέπω/ σκέφτομαι /αναρωτιέμαι» Εκπαιδευτική βαθμίδα Δημοτικό 3 η τάξη Έννοια κλειδί Γνωστικό αντικείμενο Τίτλος διδακτικής ενότητας Διαθεματικότητα Θεωρητικό υπόβαθρο Έργο τέχνης: Οι συνέπειες του πολέμου ΓΛΩΣΣΑ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΨΑΡΩΝ Γλώσσα, Ιστορία VT/AT/Ομαδοσυνεργατική μάθηση/διδασκαλία για την κατανόηση 1.Ν. Γύζης: Η Δόξα, από το βιβλίο της Ν. Μυσιρλή Γύζης, εκδ. Αδάμ. 2.Διονύσιος Σολωμός: Άπαντα, τόμος Α, εκδ. Ίκαρος Καλλιέργεια οριζόντιων ικανοτήτων: 1. παρατηρητικότητα/ στοχαστική διάθεση, 2. γραπτή αποτύπωση ιδεών με σαφήνεια, 3.συνεργατικότητα, 4. ευαισθητοποίηση ιστορική- πολιτισμική, 5. ενσυναίσθηση Στόχοι Καλλιέργεια των 1-5 οριζόντων ικανοτήτων 1 η Δραστηριότητα: εισαγωγική «Βλέπω, σκέφτομαι, αναρωτιέμαι στην ομάδα» Εκπαιδε υτικές τεχνικές Ενέργειες εκπαιδευτικού Χρόνος 20 λεπτά 1,2.3 Βήματα παρατήρησης Βλέπω Ομάδες εργασίας Ενθαρρύνει. Στις ομάδες σας παρατηρήστε και καταγράψτε όσα βλέπετε στο έργο τέχνης «Η Δόξα» του Ν. Γύζη. Ανακοινώστε τις παρατηρήσεις σας στις άλλες ομάδες και συντάξτε μια γενική λίστα παρατηρήσεων. Χωρίστε τις παρατηρήσεις σε κατηγορίες ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Εργασία στην ολομέλεια Προτρέπει να γραφούν όλες οι απόψεις. Βοηθά στην κατηγοριοποίηση. 12

13 2,4 Σκέφτομαι. Καταγράψτε μερικές κυρίαρχες σκέψεις σας και αιτιολογήστε τις με βάση τις παρατηρήσεις που κάνατε. Ατομική εργασία Ανακοινώνει παραδείγματα: Π.χ.: Η Δόξα έχει φτερά, είναι άγγελος. Αναρωτιέμαι. Υπάρχουν απορίες που δεν έχουν απαντηθεί σε σχέση με τις παρατηρήσεις και τις σκέψεις σας; Συζήτηση στην ολομέλεια Ανακοινώνει παραδείγματα: Π.χ. Οι άγγελοι υποφέρουν με τις καταστροφές των ανθρώπων; Στόχοι 2 η Δραστηριότητα: κεντρική Προσέγγιση αποριών-ερωτημάτων Εκπ. τεχνικές Ενέργειες εκπαιδευτικού 30 λεπτά 3,1 Οι μαθητές επιλέγουν μια από τις απορίες τους και την προσεγγίζουν σε βάθος λαμβάνοντας υπόψη την έννοια κλειδί που μελετούν: «Συνέπειες του πολέμου». Συνεργάζονται με τον εκπαιδευτικό για συλλογή πληροφοριών ή άλλων στοιχείων. Μέθοδος project Παροχή πηγών. Αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο της καταστροφής των Ψαρών/ Αναφορά στη συμβολική διάσταση των έργων του Γύζη. Ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ: Ζωγράφοι της Σχολής του Μονάχου, Επεισόδιο 002 Νικόλαος Γύζης , Μέρος 1 ο, http.www. ert-archives.gr Στόχοι 3 η Δραστηριότητα: καταληκτική Στοχαστική διάθεση Εκπαιδευ τικές τεχνικές Ενέργειες εκπαιδευτικού 15 λεπτά 1,2,3,4,5 Κρατάς στα χέρια σου το ημερολόγιο της «Δόξας». Τι θα μπορούσε να γράφει; Ο Ν. Γύζης είπε κάποτε: «Πόσον πτωχός είναι ο ζωγράφος απέναντι του ποιητού! Αν ξαναγεννηθώ θα γίνω ποιητής και μουσικός.» Εσύ με ποιον τρόπο εκφράζεσαι καλύτερα; Εξήγησε γιατί. Γραπτή έκφραση Δημιουργεί προϋποθέσεις αυτοσυγκέντρωσης και ηρεμίας. Ένα ακόμα παράδειγμα εφαρμογής της μεθόδου μπορείτε να βρείτε στα Παράλληλα Κείμενα αυτής της Ενότητας. Έχει τίτλο: Η ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού μέσα από την αξιοποίηση της τέχνης στη διδασκαλία: Ένα παράδειγμα 13

14 εφαρμογής στο δημοτικό σχολείο» και το έγραψε η Σοφία Καλογρίδη. Στο παράδειγμα αυτό επιχειρείται η σύνδεση λογοτεχνίας και εικαστικών με στόχο τον κριτικό στοχασμό. Η εφαρμογή του υλοποιήθηκε στην ΣΤ Τάξη Δημοτικού Σχολείου της Αθήνας. 5. Η προσέγγιση του D. Perkins για την ανάπτυξη της στοχαστικής και δημιουργικής ικανότητας Η προσέγγιση του Perkins, εστιάζει στη δημιουργία της κουλτούρας του στοχασμού. Η βασική ιδέα που θέτει ρητά στο έργο του The intelligent Eye: Learning to Think by Looking at Art (1994) είναι ότι ο παρατηρητής ενός έργου τέχνης μπορεί να ενεργοποιήσει τις στοχαστικές του δεξιότητες, εφόσον ακολουθηθούν τέσσερα στάδια παρατήρησης: 1 η φάση: Xρόνος για παρατήρηση Στην πρώτη φάση, ο παρατηρητής, αφιερώνει όσο χρόνο χρειάζεται για να παρατηρήσει όσο καλύτερα μπορεί το έργο τέχνης. Πρόκειται για μια νοοτροπία που θα πρέπει να υιοθετήσει ο παρατηρητής, σύμφωνα με την οποία δεν σπεύδει σε ερμηνείες με την πρώτη ματιά αλλά δίνει όσο χρόνο χρειάζεται στην «αντικειμενική» παρατήρηση. Για το λόγο αυτό, τα ερωτήματα που προβάλλονται έχουν ως στόχο τους τον εντοπισμό συγκεκριμένων δεδομένων, την έκφραση αποριών, την εκμετάλλευση των ήδη υπαρχουσών γνώσεων. Η φράση κλειδί για την 1 η φάση είναι: «πίστωση χρόνου». Ο παρατηρητής θα πρέπει να είναι γενναιόδωρος με την παρατήρησή του. Να την αφήσει να εξελιχθεί, χωρίς να μπει στον πειρασμό να προβεί σε βιαστικές εκτιμήσεις και συμπεράσματα. Ενδεικτικά ερωτήματα 1ης φάσης Τι βλέπετε ; Υπάρχουν απορίες, ερωτήματα σχετικά με αυτό που βλέπετε; Εκφράστε τις πρώτες σας παρατηρήσεις, απορίες. Υπάρχουν ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά στο έργο; (μορφές, σχήματα κ.ά.) Γενικά, καταγράψτε τι βλέπετε κυκλώνοντας ενδιαφέροντα σημεία ή κρατώντας σημειώσεις. Αφήστε τον εαυτό σας να θυμηθεί ιδέες, απόψεις, σκέψεις σχετικές με το συγκεκριμένο έργο. Ξεκουραστείτε για λίγο (ένα με δύο λεπτά) και επανέλθετε με νέες παρατηρήσεις. 2 ο στάδιο: Ανοικτή και περιπετειώδης παρατήρηση Πρόκειται για την ανοικτή και χωρίς προκαταλήψεις παρατήρηση, η οποία ενεργοποιεί τη δημιουργική ματιά του παρατηρητή. Εδώ, ενεργοποιείται η ανοικτή σκέψη, που δεν ερμηνεύει αλλά παρατηρεί ακόμα καλύτερα, λαμβάνοντας υπόψη ποικίλες παραμέτρους. Είναι η μορφή σκέψης που δεν παίρνει τίποτα σαν δεδομένο, αλλά ανασυνθέτει τα δεδομένα με μια δημιουργική ματιά. 14

15 Ενδεικτικά ερωτήματα 2ης φάσης Τι συμβαίνει εδώ; Φτιάξτε ένα «σενάριο» γι αυτό που βλέπετε. Αναζητήστε εκπλήξεις. Λάβετε υπόψη σας αυτές τις εκπλήξεις (κρατήστε σημειώσεις, κυκλώστε τις, συζητήστε ή γράψτε γι αυτές). Ψάξτε για την ατμόσφαιρα που αποπνέει το έργο και την ψυχική διάθεση που σας δημιουργεί. Ψάξτε για συμβολισμούς και μηνύματα. Ενδιαφερθείτε για τα τεχνικά στοιχεία του έργου (χωροχρονικό πλαίσιο, κίνηση, χρώμα, όγκοι, φόρμες, γραμμές, πινελιές κτλ). Κάντε συνδέσεις ιστορικές και πολιτισμικές. Μελετήστε πιο αναλυτικά ανεξάρτητα σημεία του έργου απομονώνοντάς τα και «μεγεθύνοντάς» τα, για να τα παρατηρήσετε καλύτερα. Αναζητήστε τις υπερβολές στο έργο (στο χρώμα, την κίνηση, τις φόρμες, τους όγκους, κ.α.). 3 ο στάδιο: Ξεκάθαρη, αναλυτική και εις βάθος παρατήρηση Η σκέψη στο τρίτο στάδιο μετατρέπεται σε αναλυτική. Ο παρατηρητής ξεκαθαρίζει, εμβαθύνει, ερμηνεύει, εξηγεί και αποδεικνύει. Λαμβάνει υπόψη του το ρεπερτόριο των εμπειριών του, τις γνώσεις του, τις παρατηρήσεις από τα δύο προηγούμενα στάδια, ώστε να οδηγηθεί σε συμπερασματικές και άρτια τεκμηριωμένες κρίσεις. Ενδεικτικά ερωτήματα 3ης φάσης Γυρίστε πίσω σε αυτό που σας εξέπληξε: Γιατί ο καλλιτέχνης δημιούργησε αυτήν την έκπληξη; Γυρίστε πίσω σε αυτό που σας εντυπωσίασε-προβλημάτισε: Με ποιον τρόπο ο καλλιτέχνης κατάφερε να σας εντυπωσιάσει; Εξηγήστε. Κάντε «διανοητικές αλλαγές» με στόχο να βρείτε απαντήσεις (π.χ. καταργήστε ένα αντικείμενο). Ποιες επιπτώσεις έχει αυτό στην ισορροπία του έργου και στην «αξία» του συγκεκριμένου αντικειμένου; Αναζητήστε τα δυνατά σημεία του έργου: Δείτε πώς αυτά τονίζονται για να ερμηνεύσετε τη θέση τους μέσα στο έργο. 15

16 Ελέγξτε πώς το χρώμα, οι φόρμες, οι όγκοι, οι γραμμές, οι πινελιές, η σύνθεση και άλλα τεχνικά στοιχεία του έργου επηρέασαν και προσέλκυσαν την παρατήρηση και τη σκέψη. Βρείτε πιθανές απαντήσεις στα ερωτήματά σας με βάση τις πληροφορίες που έχετε μέχρι τώρα συγκεντρώσει. Προσπαθήστε να δώσετε λύσεις στο πάζλ των αποριών, ερωτημάτων, εκπλήξεων κτλ. Εντοπίστε τεκμηριωμένα ποια μπορεί να είναι τα σύμβολα ή τα μηνύματα που αποπνέει το έργο. Ελέγξτε αναλογίες: Ποια φιγούρα καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος; Γιατί συμβαίνει αυτό; Ενώστε με νοητές γραμμές τα αντικείμενα για να βρείτε τη σχέση που υπάρχει μεταξύ τους. Κάντε συγκρίσεις (με άλλα έργα τέχνης του ίδιου καλλιτέχνη ή και άλλων που επεξεργάστηκαν το ίδιο θέμα) για να ενδυναμώσετε τα επιχειρήματά σας σχετικά με την αποτύπωση των μηνυμάτων του έργου. Γενικά, καταθέστε τεκμηριωμένες απόψεις και καταλήξτε σε δομημένα συμπεράσματα. 4 ο στάδιο: Ολιστική παρατήρηση Στο στάδιο αυτό ενεργοποιείται η οργανωτική σκέψη του παρατηρητή. Δοκιμάζεται η ικανότητά του να αξιοποιεί το σύνολο των πληροφοριών που συνέλεξε από τα προηγούμενα στάδια, ώστε να εκφράσει την αίσθηση που αποπνέει το έργο. Η οργανωτική σκέψη περιέχει στοιχεία κριτικού στοχασμού, δεδομένου ότι για τις συνολικές εκτιμήσεις απαιτούνται διανοητικές δεξιότητες όπως σύνθεση, λήψη απόφασης κατόπιν ελέγχου των δεδομένων, ερμηνευτικές κρίσεις κατόπιν επιχειρηματολογίας, εκμετάλλευση πρότερων εμπειριών, συνεκτιμήσεις. Στο μοντέλο του Perkins δεν προβλέπονται ενδεικτικά ερωτήματα, καθώς πρόκειται περισσότερο για μια εσωτερική διεργασία κατά την οποία ο παρατηρητής συνθέτει μέσα από το προσωπικό του φίλτρο όσα έζησε στη διεργασία της παρατήρησης. Ενδεικτικά, ωστόσο, μέσα από την εφαρμογή του μοντέλου σε ποικίλα περιβάλλοντα (Μέγα, 2002 Κόκκος και συνεργάτες, 2011), έχουν δοκιμαστεί στο πλαίσιο της 4 ης φάσης εκπαιδευτικές τεχνικές με ολιστικό χαρακτήρα όπως: Δραματοποίηση: Οι μαθητές, λαμβάνοντας υπόψη όσα έχουν παρατηρηθεί στις προηγούμενες φάσεις, δημιουργούν μια ιστορία και τη δραματοποιούν. Γραφή κειμένου: Οι μαθητές οργανώνουν τις σκέψεις τους σε γραπτό κείμενο, λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία των τριών προηγούμενων φάσεων. 16

17 Συζήτηση στην ολομέλεια: Οι μαθητές συζητούν για το πώς αντιμετώπισαν το έργο τέχνης αρχικά και μετά την ολοκλήρωση της τρίτης φάσης. Γραφή κειμένου: Οι μαθητές συγγράφουν κείμενα με βάση την εκπαιδευτική τεχνική: «Παλιά νόμιζα, τώρα νομίζω», λαμβάνοντας υπόψη όσα παρατήρησαν στις τρεις προηγούμενες φάσεις. Η στοχαστική προσέγγιση του Perkins δίνει αξία στη διαδοχή των φάσεων: είναι δηλαδή θεμιτό οι μαθητές να μη βγάζουν βιαστικά συμπεράσματα, αλλά να παρατηρούν μεθοδικά ένα έργο τέχνης πριν προβούν σε οποιαδήποτε έκθεση άποψης γι αυτό. Ως προς το περιεχόμενο των ερωτήσεων κάθε φάσης, είναι θεμιτό να κρατηθεί η νοοτροπία της παρατήρησης (π.χ. προσεκτική, ανοικτή και περιπετειώδης, αναλυτική) (Perkins, 1994: ). Ωστόσο, η ποικιλία των ερωτήσεων εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες (π.χ. ηλικία, γνωστικό/πολιτιστικό υπόβαθρο, συνθήκες ομάδας κτλ). Στα Παράλληλα Κείμενα, τα οποία βρίσκονται στο τέλος της παρούσας ενότητας, ο αναγνώστης μπορεί να βρει το πλήρες ανάπτυγμα της παρατήρησης εικαστικών έργων τέχνης με βάση την προσέγγιση του Perkins. Σύνοψη Στην παρούσα ενότητα παρουσιάστηκαν τεχνικές ενεργοποίησης του στοχασμού μέσα από την παρατήρηση έργων τέχνης. Πιο συγκεκριμένα, έγινε περιγραφή απλών δραστηριοτήτων που σταδιακά εισάγουν το μαθητή στην έννοια και τη δυναμική της παρατήρησης. Στη συνέχεια, περιγράφηκαν σύνθετες δραστηριότητες (τρίπτυχα ερωτήσεων) που προωθούν το στοχασμό μέσα από την παρατήρηση και τέλος, έγινε αναφορά σε μια αναλυτική προσέγγιση της έννοιας της παρατήρησης έργων τέχνης. Μέσα από αυτές τις τεχνικές ο εκπαιδευτικός είναι σε θέση: Να κατανοεί τη σχέση των εικαστικών έργων τέχνης με το γνωστικό του αντικείμενο. Να τολμά συνδέσεις ανάμεσα στο έργο τέχνης και στο γνωστικό αντικείμενο. Να επεξεργάζεται τα στοχαστικά νοήματα των μαθητών που προκύπτουν τόσο από την παρατήρηση των έργων τέχνης όσο και από τη σύνδεσή τους με το γνωστικό αντικείμενο. 17

18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωσση Perkins, D. (1994). The Intelligent Eye: Learning to think by Looking at Art. L.A., Los Angeles: The Getty Education Institute for the Arts. Ritchhart, R., Palmer, P., Church, M. & Tishman, S. (2006). Thinking routines: Establishing patterns of thinking in the classroom, Paper prepared for the AERA Conference, April 2006, pp.45http://www/pz/harvard.edu/vt/visiblthinking_html_files?06_additionalres ources Ελληνόγλωσση Βλαβιανού, Α. (2012). Η χρήση της λογοτεχνίας στο ARTiT. Παράρτημα 3 (σελ ). Στο «Μεθοδολογία του ARTiT», διαθέσιμο στο Κόκκος, Α. και Συνεργάτες (2011). Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες. Αθήνα: Μεταίχμιο. Μέγα, Γ. (2002). Οι τέχνες ως μέσο αποτελεσματικής μάθησης: Το παράδειγμα του γλωσσικού μαθήματος. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Κρήτης. Τμήμα Επιστημών της Αγωγής. Μέγα, Γ. (2011). Η αξιοποίηση της αισθητικής εμπειρίας στην Εκπαίδευση. Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης. Βασικό Επιμορφωτικό υλικό: Τόμος Α: Γενικό Μέρος (σελ ). Αρχική Έκδοση: Μάιος Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Μέγα, Γ. (2012). Προσεγγίζοντας τα έργα τέχνης στο Μουσείο: παραδείγματα αξιοποίησης των χώρων πολιτισμικής αναφοράς με εστίαση στην παρατήρηση μουσειακών εκθεμάτων. Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης. Συμπληρωματικό υλικό: Πολιτιστικά Προγράμματα. Αρχική έκδοση: Ιανουάριος Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Καλαμπάκας, Β. (2012). Η χρήση του κινηματογράφου στο Artit. Παράρτημα 4 (σελ.41-50). Στο «Μεθοδολογία του ARTiT», διαθέσιμο στο Hλεκτρονικές πηγές 18

19 3d_unerstandingroutines/whatmakes/whatmakes_routine.html) 3d_unerstandingroutines/whatmakes/whatmakes_routine.html) s Ηλεκτρονική βιβλιογραφία σε μορφή Pdf Perkins, D. (2003), Making Thinking Visible. New Horizons for Learning, USA. Μείζον Πρόγραμμα Επιμόρφωσης :

20 ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: (Σύνδεση με το θεωρητικό πλαίσιο της εκπαίδευσης ενηλίκων): Προαιρετική Μελέτη Α. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ Γεωργία Μέγα [Το κείμενο αυτό αποτέλεσε μέρος του διδακτικού υλικού του Μείζονος Προγράμματος Επιμόρφωσης] Εισαγωγή Η ακόλουθη ενότητα περιλαμβάνει ένα σύνολο εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με σκοπό την πολιτισμική ενδυνάμωση των μαθητών. Οι δραστηριότητες αυτές που προκύπτουν κυρίως από το ρεπερτόριο των εμπειριών και ενδιαφερόντων των μαθητών σε σχέση με τις τέχνες και τον πολιτισμό στηρίζονται στις αρχές της σύγχρονης παιδαγωγικής, όπου το βίωμα, η εμπειρία και η δημιουργικότητα αποτελούν κεντρικό πυλώνα της μαθησιακής διεργασίας. (Gardner, 1990; Efland, 2002; Davis, 2008) Πιο συγκεκριμένα, στην ενότητα παρουσιάζεται βήμα προς βήμα ένα αναλυτικό παράδειγμα αξιοποίησης μουσειακών εκθεμάτων, έτσι όπως αυτά παρουσιάζονται στα Μουσεία και σε άλλους χώρους πολιτιστικής αναφοράς. Στο πλαίσιο αυτών των παραδειγμάτων προτείνονται ενδεικτικές ερωτήσεις ή δράσεις τις οποίες ο εκπαιδευτικός μπορεί να θέσει/συνδιαμορφώσει με τους μαθητές. Κύριο χαρακτηριστικό των δραστηριοτήτων που ακολουθούν είναι το γεγονός ότι τα μουσειακά εκθέματα λειτουργούν ως πόλος έλξης εισάγοντας τους μαθητές στον κόσμο του πολιτισμού, έτσι όπως αυτός αποτυπώνεται στα Μουσεία και σε άλλους χώρους πολιτισμικής αναφοράς (Anderson & Milbrandt, 2005). Για το λόγο αυτό, η παρατήρηση ως διαδικασία μάθησης τοποθετείται στην καρδιά της εκπαιδευτικής διεργασίας (Perkins, 1994, 2003). Το παράδειγμα της αξιοποίησης των μουσειακών εκθεμάτων που ακολουθεί παίρνει ως αφορμή ένα κεντρικό θέμα επεξεργασίας (π.χ. αρχαία ελληνικά παιχνίδια) αξιοποιώντας συγκεκριμένα έργα τέχνης από το βιβλίο της Ιστορίας της 4 ης Δημοτικού. Η όλη προσέγγιση λαμβάνει υπόψη α) παρόμοιες εκπαιδευτικές πρακτικές που αναπτύσσονται σε σημαντικά Μουσεία του κόσμου (βλ. στη Βιβλιογραφία ηλεκτρονικών πηγών για το Mουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης, τα εκπαιδευτικά Προγράμματα του MOMA) και β) ερευνητικά προγράμματα σε εξέλιξη -π.χ. Visible Thinking και Artful Thinking -υπό την αιγίδα του Project Zero. Επίσης, ο εκπαιδευτικός μπορεί να ανατρέξει στο μέρος του 20