Κοινωνικές Ανισότητες και οι Κοινωνικές Επιπτώσεις της Αγροτικής Πολιτικής στην Ελληνική Ύπαιθρο

Transcript

1 ηµοσιεύτηκε στο Η Κοινωνική Πολιτική σ ένα Μεταβαλλόµενο Περιβάλλον: Προκλήσεις και Προοπτικές, Πρακτικά ιεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα, Τµήµα Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήµιο, σελ Κοινωνικές Ανισότητες και οι Κοινωνικές Επιπτώσεις της Αγροτικής Πολιτικής στην Ελληνική Ύπαιθρο Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος Επίκουρος Καθηγητής Τµήµα Γεωγραφίας Χαροκόπειο Πανεπιστήµιο Εισαγωγή Η ελληνική ύπαιθρος αποτελεί το «διακύβευµα» µεταξύ διαφορετικών κοινωνικών οµάδων και δρώντων συλλογικών φορέων, καθώς κάθε ένας από αυτούς προβάλλει στην ύπαιθρο τις δικές του επιδιώξεις, τις ανάγκες του, τις γνώσεις και/ή τα συµφέροντά του. Ένας βασικός άξονας διαχωρισµού είναι αυτός που υπάρχει µεταξύ εκείνων που είναι παλαιοί (ή µόνιµοι) κάτοικοι της υπαίθρου και εκείνων που εγκαταστάθηκαν πρόσφατα σε αυτή (ή κατοικούν εποχικά ή ένα µέρος του χρόνου τους). Οι παλαιοί ή µόνιµοι κάτοικοι της υπαίθρου έχουν κατά ένα µεγάλο µέρος διατηρήσει την οικογενειακή τους εκµετάλλευση (είτε ως πλήρως είτε ως µερικώς απασχολούµενοι) και αποτελούν τη ζωντανή απόδειξη ότι η ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών έχει σχετίζεται άµεσα µε τη διατήρηση της γεωργικής παραγωγικής δραστηριότητας σε αυτές. Αυτή η κατηγορία του πληθυσµού, που είτε µειοψηφεί είτε έχει απολέσει τον έλεγχο για την ανάπτυξη αρκετών αγροτικών περιοχών, διατηρεί ακόµα ένα σηµαντικό ρόλο στην ελληνική ύπαιθρο, αλλά η επίδρασή της στην τοπική οικονοµία εξαρτάται από το βαθµό ανάπτυξης της γεωργίας και το βαθµό επέκτασης των µη-γεωργικών τοµέων. Σε κάθε περίπτωση η σηµασία που αποδίδεται στο ρόλο αυτής της κατηγορίας του πληθυσµού για την ανάπτυξη της υπαίθρου υποχωρεί όλο και περισσότερο, αλλά πάντως διαφέρει σηµαντικά από περιοχή σε περιοχή. Στον αντίποδα αυτής της κατηγορίας βρίσκονται οι νεοεισερχόµενοι ή οι εποχικά, 1

2 ευκαιριακά ή ηµι-µόνιµα διαµένοντες στην ύπαιθρο που µπορεί να µην έχουν προϊούσα σχέση µε τη συγκεκριµένη περιοχή ή να «επιστρέφουν» - τρόπον τινά - στον τόπο καταγωγής τους και οι οποίοι επιζητούν την επανασύνδεση µε την ύπαιθρο, καθώς έχουν σε µεγάλο βαθµό αποσυνδέσει την τελευταία από τη µονοδιάστατη γεωργική παραγωγική δραστηριότητα. Γι αυτή τη δεύτερη πληθυσµιακή οµάδα, που είναι πολυσυλλεκτική, γιατί περιλαµβάνει πολλές διαφορετικές µεταξύ τους κοινωνικές οµάδες και συµφέροντα και η οποία ολοένα διευρύνεται στις αγροτικές περιοχές, η ανάπτυξη της υπαίθρου αφορά κυρίως την επέκταση και την κυριαρχία µη-γεωργικών οικονοµικών δραστηριοτήτων οι οποίες συνδέονται µε τη δηµιουργία νέων ευκαιριών απασχόλησης, την ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων, τη διεύρυνση των υπηρεσιών, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και των περιβαλλοντικών υπηρεσιών και, τέλος, την ευηµερία. Για παράδειγµα, σύµφωνα µε την τελευταία Απογραφή Πληθυσµού (2001) περίπου το 15% του πληθυσµού των αγροτικών περιοχών της χώρας µετακινήθηκε πρόσφατα προς τις περιοχές αυτές. Η µετακίνηση προς τις αγροτικές περιοχές αφορά κυρίως εργαζόµενους (43,9%), άτοµα που ασχολούνται µε τα οικιακά (14,2%), µαθητές και σπουδαστές (12,4%) και συνταξιούχους (11,8%). Αυτή η πληθυσµιακή µεταβολή προκάλεσε και µια σηµαντική αλλαγή στην αναλογία ενεργού και µη-ενεργού εργατικού δυναµικού προς όφελος του πρώτου, καθώς η ραγδαία αύξηση του ποσοστού των εργαζοµένων, η πλειονότητα των οποίων δεν ασχολείται µε τον αγροτικό τοµέα, πιθανότατα συνεπάγεται την αλλαγή στη θεώρηση της υπαίθρου ως χώρου κατοικίας και κατανάλωσης. Μεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα αυτή η µεταβολή οδηγεί σε µεταστροφή των χαρακτηριστικών µιας πληθώρας αγροτικών περιοχών (κυρίως περιαστικών (Ford 1999), παράκτιων, νησιωτικών και κάποιων ιδιαίτερα ελκυστικών ορεινών περιοχών), οι οποίες προσελκύουν τους «νεοεισερχόµενους» ή τους «ηµιδιαµένοντες», και άρα τροποποιούν ριζικά τις προοπτικές και τις δυνατότητες ανάπτυξής τους. Θα λέγαµε λοιπόν ότι σε ένα πρώτο επίπεδο διαµορφώνεται µια ασυµµετρία ανάµεσα στους «παλαιότερους» κατοίκους της υπαίθρου και τους «νεοαφιχθέντες» ή «ηµι-διαµένοντες» στην ύπαιθρο, οι οποίοι προβάλλουν σε αυτή άλλες χρήσεις και διατηρούν διαφορετικές προσδοκίες αν συγκριθούν µε τους πρώτους. Η παλαιότερη και πιο πρόσφατη σχετική βρετανική βιβλιογραφία (Cloke and Little 1987, Cloke and Thrift 1987, Thrift 1987, Cloke and Thrift 1990, Hoggart 1997, Cloke κ.ά. 1998, Phillips 1998) ουσιαστικά υπογραµµίζει τις αλλαγές που επέρχονται στην κοινωνική 2

3 στρωµάτωση της υπαίθρου λόγω της οικονοµικής της αναδιάρθρωσης, της ανάδειξης νέων δραστηριοτήτων οι οποίες έρχονται συχνά να ανταγωνιστούν τις παλαιότερες κατεστηµένες χρήσεις της υπαίθρου και της εισόδου νέων κοινωνικών οµάδων και/ή στρωµάτων που έχουν διαφορετικές αντιλήψεις, βλέψεις και επιδιώξεις τόσο για το παρόν όσο και για το µέλλον των περιοχών της υπαίθρου στις οποίες εγκαθίστανται. Το φαινόµενο λοιπόν της ουσιαστικής και/ή συγκαλυµµένης «επιστροφής στην ύπαιθρο», τµήµατα του οποίου περιγράφονται µε τον όρο του counterurbanization ή της «πληθυσµιακής αναστροφής», απεικονίζει µια περίπλοκη κατάσταση, η οποία εντάσσεται σε διαφορετικές µεταξύ τους θεωρητικές προσεγγίσεις, και παραµένει µέχρι σήµερα ένα φαινόµενο δύσκολο να ερµηνευθεί (Halfacree 1997, Spencer 1997, Champion 1998, Fielding 1998, Mitchell 2004). 1 Το αποτέλεσµα όµως είναι µια φανερή ή υποβόσκουσα αντιπαράθεση µεταξύ της πρώτης και της δεύτερης κοινωνικής οµάδας, καθώς συχνά εκδηλώνονται αντιπαραθέσεις, (ανοικτές) συγκρούσεις ή ακόµα και ανταγωνισµοί που αφορούν στις παραγωγικές και τις καταναλωτικές χρήσεις της υπαίθρου. Η ανεπάρκεια της εφαρµογής του συχνά αυστηρού θεσµικού χωροταξικού πλαισίου αφήνει σε ορισµένες περιπτώσεις χώρο για την κυριαρχία άτυπων και/ή ευέλικτων πρακτικών διαφορετικών κοινωνικών οµάδων και δρώντων συλλογικών φορέων, οι οποίοι καθορίζουν την έκβαση της πορείας ανάπτυξης ή διατήρησης των περιοχών της υπαίθρου ακόµα και ανεξάρτητα από τις ρυθµιστικές παρεµβάσεις που σχεδιάζονται και εφαρµόζονται σε κεντρικό ή ακόµα και σε περιφερειακό επίπεδο. Σήµερα περισσότερο από ποτέ, η ελληνική ύπαιθρος αναδεικνύεται σε πεδίο διαπραγµάτευσης ανάµεσα στα «παλαιά» και στα «νέα» ανερχόµενα συλλογικά συµφέροντα, ανάµεσα στις παραγωγικές και στις καταναλωτικές χρήσεις του χώρου, αλλά και µεταξύ των διαφορετικών χωρικών επιπέδων διακυβέρνησης στην ύπαιθρο. Με άλλα λόγια, η συγκρότηση της υπαίθρου αντανακλά τις συµφωνίες, τις διαφωνίες ή/και τις συγκρούσεις σχετικά µε τη χρήση και τη διαχείριση των περιβαλλοντικών 1 Όπως φαίνεται και από ορισµένες εµπειρικές αναλύσεις σε άλλες χώρες (π.χ. στη Σκωτία και στην Ισπανία) η «επιστροφή στην ύπαιθρο» (ως πληθυσµιακή τάση) συνδέεται σε ένα βαθµό µε την ανάδυση νέων οικονοµικών δραστηριοτήτων αλλά και µε τη µεταβολή των χρήσεων της υπαίθρου. (βλέπε Stockdale κ.ά. 2000, Hoggart and Paniagua 2001, Paniagua 2002 Rodriguez κ.ά. 2002). Όµως δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι πρόκειται για µια απλή διαδικασία, καθώς η «επιστροφή» σε αρκετές περιπτώσεις συνδέεται µε τη συχνή γεωγραφική κινητικότητα των ατόµων, τον κύκλο ζωής των ατόµων που µετακινούνται και µε τις ευκαιρίες απασχόλησης/ επιχειρηµατικότητας που διατίθενται µέσω και των µέτρων πολιτικής για την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής υπαίθρου. Επιπρόσθετα, η παρουσία των «νεοεισερχόµενων» ή «ηµι-διαµενόντων» στην ύπαιθρο συνεπάγεται και τη δηµιουργία νεοπαγών κοινωνικών στρωµάτων και κοινωνικών µορφωµάτων τα οποία πολύ δύσκολα εντάσσονται στις υφιστάµενες κοινωνικές κατηγορίες (βλέπε Halfacree 1998, Halfacree and Boyle 1998). 3

4 και των γεωργικών πόρων από συγκεκριµένους συλλογικά δρώντες φορείς και κοινωνικές οµάδες (Παπαδόπουλος 2004). Έτσι, αντίθετα µε τις προβλέψεις αρκετών θεωρητικών των αγροτικών σπουδών και του κοινωνικοοικονοµικού µετασχηµατισµού της υπαίθρου, τα τελευταία χρόνια η έννοια της υπαίθρου αντί να συρρικνωθεί αντίθετα έχει επεκταθεί σηµαντικά (van der Ploeg 1997, van der Ploeg 2003). Αυτή η επέκταση οφείλεται στην ουσιαστική διεύρυνση των χαρακτηριστικών της κοινωνίας της υπαίθρου, στις τροποποιήσεις που έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια η αγροτική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και στην πρόσφατη ανάδειξη της πολιτικής για την ανάπτυξη της υπαίθρου (rural development policy) η οποία συχνά συγχέεται ή, κατ άλλους, ταυτίζεται µε την περιφερειακή πολιτική (Bryden 2000). Οι συνεχείς αναθεωρήσεις της ΚΑΠ και η δηµιουργία του δεύτερου πυλώνα της έχουν εντείνει τη συζήτηση σχετικά µε το χαρακτήρα και τη δυναµική της ανάπτυξης των περιοχών της υπαίθρου (Bryden 2003). Η επικαιροποιηµένη έννοια της υπαίθρου περιλαµβάνει πλέον πολυάριθµα επίπεδα και ζητήµατα που χρειάζεται να συνδυαστούν επιχειρησιακά µεταξύ τους. Ο επιζητούµενος συνδυασµός στηρίζεται στη θεσµοποίηση των πρακτικών ανάπτυξης της υπαίθρου, που έχουν αποδειχθεί οικονοµικά αποτελεσµατικές και ανθεκτικές στην περιθωριοποίηση (Bazin and Roux 1995, van der Ploeg κ.ά. 2000) ή είναι το αποτέλεσµα της κινητοποίησης των τοπικών κοινωνικών δυνάµεων και των συλλογικών δρώντων φορέων (van der Ploeg 2003). Ο ρόλος των αγροτικών και περιφερειακών πολιτικών υπήρξε σηµαντικός για την οικονοµική και κοινωνική αναδιάρθρωση της υπαίθρου. Τα εφαρµοζόµενα µέτρα αγροτικής πολιτικής επέδρασαν σε µεγάλο βαθµό στη διατήρηση ή ακόµα και στη βελτίωση του επιπέδου ζωής στην ύπαιθρο, παγιώνοντας ορισµένους κοινωνικούς διαχωρισµούς, ενώ παράλληλα επέτειναν την κοινωνική διαφοροποίηση. Στο παρόν κείµενο υποστηρίζουµε ότι οι κοινωνικές ανισότητες στην ελληνική ύπαιθρο χαρακτηρίζονται από σηµαντική πολυπλοκότητα αλλά και από αρκετά παράδοξα, καθώς επίσης ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα σχετικά µε τους δείκτες που αντανακλούν την κοινωνική ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισµό. Στα επόµενα τµήµατα του κειµένου θα αναφερθούµε πρώτα στη µελέτη της θεωρούµενης οικονοµικής µειονεξίας της ελληνικής υπαίθρου και στη συνέχεια θα συζητήσουµε ορισµένους άξονες κοινωνικών ανισοτήτων, οι οποίοι είναι ανάγκη να συνδυαστούν προκειµένου να αναπτυχθεί η κοινωνική πολιτική για την ύπαιθρο. Στο τελευταίο 4

5 τµήµα θα διατυπωθούν ορισµένα συνοπτικά συµπεράσµατα, τα οποία µπορούν να συνεισφέρουν στο προβληµατισµό για το σχεδιασµό µιας κοινωνικής πολιτικής για την ελληνική ύπαιθρο. Ορισµένες παρατηρήσεις για τη οικονοµική µειονεξία της ελληνικής υπαίθρου Σχετικά µε τη µελέτη της οικονοµικής µειονεξίας και της φτώχειας στην ύπαιθρο έχουν υπάρξει αρκετές αναλύσεις κατά την τελευταία δεκαετία (βλέπε π.χ. τα Τσακλόγλου 1993, Tsakloglou and Panopoulou 1998, Τσακλόγλου 1999). Παρόλα αυτά, οι συγκεκριµένες αναλύσεις που στηρίζονται σε επεξεργασία των στοιχείων της Έρευνας Οικογενειακών Προϋπολογισµών της ΕΣΥΕ περιορίζονται σε ορισµένες χρήσιµες, αλλά γενικές διαπιστώσεις. Ορισµένες από αυτές είναι σχηµατικά οι ακόλουθες: α) τα αγροτικά νοικοκυριά και οι αγρότες φαίνονται να απολαµβάνουν χαµηλότερο επίπεδο διαβίωσης έναντι των άλλων νοικοκυριών και επαγγελµάτων της χώρας, β) τα αγροτικά νοικοκυριά που ορίζονται µε βάση τη γεωργική απασχόληση του αρχηγού τους έχουν υψηλή συµβολή στη διαµόρφωση της συνολικής φτώχειας στη χώρα, γ) υπάρχει ένας συνδυασµός παραγόντων όπως π.χ. χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, απασχόληση του αρχηγού στον αγροτικό τοµέα, ηλικιωµένοι, συνταξιούχοι ή άνεργοι και διαµονή σε ηµιαστικές και αγροτικές περιοχές, οι οποίοι οδηγούν σε αύξηση της φτώχειας (Ιωσηφίδης και Παπαδόπουλος 2004). Την ίδια στιγµή καταγράφονται από τους αναλυτές του φαινοµένου της φτώχειας ορισµένες ερµηνευτικές παρατηρήσεις: α) ότι τα αγροτικά εισοδήµατα είναι σχετικά υποεκτιµηµένα έναντι των άλλων µορφών εισοδήµατος (π.χ. µισθοί, συντάξεις), β) ότι σε ορισµένες περιφέρειες το µέσο κατά κεφαλή εισόδηµα των αγροτικών νοικοκυριών υπερέχει του αντίστοιχου µέσου εισοδήµατος των άλλων νοικοκυριών, γ) ότι υπάρχουν σηµαντικές περιφερειακές διαφορές των εισοδηµάτων µεταξύ των αγροτικών νοικοκυριών (καθώς υπάρχουν ορισµένες σαφώς φτωχές περιφέρειες), δ) ότι το ποσοστό των αγροτικών εισοδηµάτων µειώνεται σταδιακά ως ποσοστό του εισοδήµατος των αγροτικών νοικοκυριών και ε) ότι η συνολική οικονοµική ανισότητα οφείλεται σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό σε διαφορές «εντός» των διαφορετικών κοινωνικοοικονοµικών οµάδων, όπως αυτές ορίζονται µε βάση συγκεκριµένες κοινωνικοδηµογραφικές µεταβλητές, παρά σε διαφορές µεταξύ των οµάδων αυτών (Μητράκος και Τσακλόγλου 2003). Η τελευταία παρατήρηση είναι 5

6 κατά τη γνώµη µας ιδιαίτερα σηµαντική, λόγω του ότι θεµελιώνει ένα βασικό επιχείρηµα το οποίο, µε τη σειρά του, αναιρεί την παραδοσιακή αντίληψη της υπαίθρου και των αγροτών ως εξ ορισµού «φτωχών» και «µειονεκτικών» οντοτήτων, που είναι ανάγκη να «αναπτυχθούν» ή καλύτερα να «εκσυγχρονιστούν» προκειµένου να ανέβει το οικονοµικό και κοινωνικό τους επίπεδο. Η κυρίαρχη παραδοσιακή αντίληψη της υπαίθρου ως µιας σχετικά ενιαίας οντότητας, η οποία προσεγγίζεται συλλήβδην ως περιέχουσα µια χονδρικά- οµοιογενή κοινωνική οµάδα µε παρεµφερή κοινωνικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά, έχει οδηγήσει στην σηµαντική υστέρηση της ανάπτυξης της κοινωνικής πολιτικής για την ύπαιθρο (βλέπε Πετµεζίδου- Τσουλουβή 1992). Σε σχέση µε τις παραπάνω παρατηρήσεις είναι αναγκαία τρία σχόλια όπως διατυπώνονται από τη δική µας σκοπιά. Το πρώτο σχόλιο είναι ότι η ανάλυση των χαρακτηριστικών της φτώχειας ανιχνεύει την ύπαρξη κοινωνικών ανισοτήτων στην ύπαιθρο, οι οποίες δεν αφορούν στενά τον αγροτικό τοµέα και δεν ερµηνεύονται επαρκώς από τη διάκριση µε βάση τον άξονα αστικός-αγροτικός χώρος, όπου ο δεύτερος είναι εξ ορισµού µειονεκτικός και χρήζει κοινωνικής στήριξης αδιακρίτως των λοιπών χαρακτηριστικών του. Το δεύτερο και σηµαντικότερο σχόλιο είναι ότι η ανίχνευση σηµαντικών εισοδηµατικών ανισοτήτων στο εσωτερικό των φαινοµενικά οµοιογενών κοινωνικοοικονοµικών οµάδων µε βάση κοινωνικοδηµογραφικά χαρακτηριστικά (ηλικία, εκπαίδευση, κατάσταση απασχόλησης κ.λπ.) υπογραµµίζει την ανάγκη της σε βάθος µελέτης των κοινωνικών ανισοτήτων και της κοινωνικής στρωµάτωσης, η οποία είναι αρκετά περιορισµένη στον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό, και ιδιαίτερα στην ελληνική ύπαιθρο. Το τρίτο σχόλιο, που εξειδικεύει περαιτέρω το προηγούµενο, είναι ότι χρειάζεται να δοθεί έµφαση στο γεγονός ότι οι διαφορετικές κοινωνικές οµάδες αναγκαστικά συγκροτούνται εντός του χώρου αλλά και µέσω της χρήσης του, γεγονός που εισάγει τη χωρική διάσταση ως µια ερµηνευτική παράµετρο των κοινωνικών ανισοτήτων. Στη σχετική συζήτηση που αφορά τον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό και ιδιαίτερα την ελληνική ύπαιθρο, έχουν κατά καιρούς επικρατήσει αρκετές ισοπεδωτικές και «εκσυγχρονιστικές» ερµηνείες, που αναφέρονται στην κοινωνία της υπαίθρου ως µια κοινωνία των «µικροµεσαίων», µικροϊδιοκτητών γης οι οποίοι κατά πλειοψηφία ανήκουν στα µεσαία στρώµατα και άρα δεν υφίσταται ουσιαστική ταξική διαφοροποίηση στο εσωτερικό της «αγροτιάς» (όπως αρέσκονται να δηλώνουν κάποιοι αγροτο-συνδικαλιστές) ή υπάρχουν αναφορές στην «αγροτική 6

7 τάξη» ως φύσει διαφορετική µόνο από την «αστική» (καπιταλιστική) τάξη. Υπάρχουν, επιπλέον, αναφορές στην «πολυσθένεια» των κατοίκων και των νοικοκυριών της υπαίθρου, όπου η άτυπη απασχόληση, η πολυαπασχόληση και η πολυδραστηριότητα εµφανίζονται ως παράγοντες που «θολώνουν» το τοπίο και άρα δεν µπορούµε να µιλάµε για κοινωνικά στρώµατα στην ύπαιθρο, αλλά για ασυνάρτητα κοινωνικά µορφώµατα που δεν µπορεί κανείς να τα διαχωρίσει επαρκώς µεταξύ τους. 2 Παράλληλα, αναλύσεις που δίνουν έµφαση στην ενσωµάτωση των αγροτών στο κυρίαρχο πολιτικό και κοινωνικό σύστηµα µέσω των πελατειακών σχέσεων συχνά καταλήγουν σε µια ενιαία θεώρηση των αγροτών ως µια σχετικά οµοιογενή κοινωνική οµάδα µε παρόµοια χαρακτηριστικά και ταυτόσηµα κοινωνικά αιτήµατα. 3 Στο αντίποδα έχουν διατυπωθεί κάποιες ταξικές ερµηνείες, που άµεσα ή έµµεσα αφορούν την ύπαιθρο και ταυτίζουν τους «µικροαγρότες»-«µικροϊδιοκτήτες» µε την «εργατική τάξη», ενώ αντίθετα εξισώνουν τους «τσιφλικάδες-µεγαλοαγρότες» µε την «αστική τάξη». Οι περισσότερο εµπνευσµένες τέτοιου τύπου ερµηνείες διακρίνουν ορισµένες κατηγορίες αγροτών που βρίσκονται σε δεινή θέση απέναντι στα µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα των βιοµηχανικών επιχειρήσεων, όταν υπογράφουν συµβόλαια µε αυτές ή όταν αναγκάζονται να πουλήσουν τα προϊόντα τους χωρίς να µπορούν να διαπραγµατευτούν τις τιµές. 4 Και οι δύο τύποι ερµηνείας των κοινωνικών ανισοτήτων στην ελληνική ύπαιθρο είναι, κατά τη γνώµη µας, ανεπαρκείς γιατί δεν λαµβάνουν υπόψη τους µια σειρά από ζητήµατα, αρκετά από τα οποία προϋπήρχαν, ενώ κάποια άλλα αναδείχτηκαν ως σηµαντικά κατά την τελευταία δεκαπενταετία. Η ανεπάρκεια των δύο τύπων ερµηνείας οφείλεται: α) στην αδυναµία διάκρισης µεταξύ διαφορετικών οµάδων αγροτών ή καλύτερα κατοίκων της υπαίθρου καθώς η αγροτική παραγωγική δραστηριότητα δεν αποτελεί πλέον την κύρια απασχόληση των κατοίκων της υπαίθρου, β) στη µονοδιάστατη θεώρηση της κοινωνικής στρωµάτωσης, είτε µε βάση την ιδιοκτησία της γης, είτε µε βάση την απασχόληση, καθώς κάθε κριτήριο από αυτά 2 Οι εµβριθείς και αρκετά διαφωτιστικές αναλύσεις του Τσουκαλά, οι οποίες είναι οµολογουµένως αρκετά χρήσιµες ακόµα και σήµερα, έχουν επηρεάσει αρκετά την ελληνική συζήτηση και την έχουν στρέψει µακριά από µια λεπτοµερή ταξική ανάλυση που θα λαµβάνει υπόψη τις αναγνωριζόµενες ιδιαιτερότητες και ιδιοµορφίες της ελληνικής αγροτικής (αλλά και ευρύτερης αστικής) κοινωνίας. 3 Βλέπε για παράδειγµα την ανάλυση του Μαυρογορδάτου (1988). 4 Για µια πιο λεπτοµερή ανάλυση και κριτική των διαφορετικών απόψεων που αναπτύχθηκαν για τη µελέτη της κοινωνικής διαφοροποίησης στην ελληνική ύπαιθρο βλέπε Papadopoulos (1994) και Κασίµης και Παπαδόπουλος (1999). 7

8 οδηγεί σε διαφορετικές διαπιστώσεις για την κοινωνική διάρθρωση, γ) στην αδυναµία ενσωµάτωσης στη συζήτηση για την κοινωνική στρωµάτωση του ρόλου της αγροτικής πολιτικής, η οποία έπαιξε αρκετά σηµαντικό ρόλο στην εγκαθίδρυση κοινωνικών διαχωρισµών και στην προώθηση της περαιτέρω κοινωνικής διαφοροποίησης των κατοίκων της υπαίθρου, δ) στην ασθενική οργάνωση και συστηµατοποίηση των κριτηρίων που βοηθούν στην έστω και αδρή περιγραφή των κοινωνικών ανισοτήτων στην ελληνική ύπαιθρο, και ε) στην αδυναµία να προχωρήσουν σε µια συστηµατική και/η συγκριτική ανάλυση των κοινωνικών ανισοτήτων µεταξύ συγκεκριµένων εδαφικών ενοτήτων και στην αναγωγή των όποιων ευρηµάτων σε εθνική κλίµακα. Θεωρώντας ότι η εθνική κλίµακα δεν επιτρέπει µια αποτίµηση των κοινωνικών ανισοτήτων και της κοινωνικής στρωµάτωσης παρά µόνο συγκριτικά, είναι αναγκαία η διάκριση των περιοχών της υπαίθρου µε βάση κάποια συγκεκριµένα δηµογραφικά, κοινωνικοοικονοµικά, χωρικά και αγροτικά χαρακτηριστικά, ώστε να είναι δυνατός ένας πρώτος διαχωρισµός µεταξύ ευνοηµένων, ενδιάµεσων, προβληµατικών και «λιγότερο ευνοηµένων περιοχών» (ΛΕΠ) ή αλλιώς µεταξύ διαφορετικών βαθµών «ευνοϊκότητας» (Παπαδόπουλος κ.ά. 2006). Μια τέτοια «ζωνοποίηση» της υπαίθρου έχει επίσηµα σχεδιαστεί από την Ε.Ε. και µάλιστα λαµβάνεται σοβαρά υπόψη κατά την προώθηση και υλοποίηση των µέτρων αγροτικής πολιτικής. Παρόλα αυτά έχει διαπιστωθεί (από την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κ.ά.) ότι αυτή η διάκριση στηρίζεται κυρίως σε γεωµορφολογικά κριτήρια (π.χ. κλίση εδάφους, υψόµετρο, γεωµορφολογία), αλλά παρόλα αυτά στην κατηγορία των λιγότερο ευνοηµένων ή προβληµατικών περιοχών έχει ενταχθεί µεγάλος αριθµός ενδιάµεσων ή ακόµα και ευνοηµένων περιοχών (Παπαδόπουλος και Λιαρίκος 2004). Η «πολιτική διαχείριση» των ΛΕΠ δεν αποτελεί ένα ελληνικό παράδοξο, αλλά είναι µια κοινή πρακτική των κρατών µελών της Ε.Ε. προκειµένου αυτά να εξασφαλίσουν ευµενέστερους όρους χρηµατοδότησης για ένα όσο το δυνατόν περισσότερο διευρυµένο κοµµάτι της εθνικής τους επικράτειας. Την ίδια στιγµή η ένταξη ευνοηµένων ή ενδιάµεσων περιοχών στην κατηγορία των ΛΕΠ συσκοτίζει τις ουσιαστικές διαφορές τους και δηµιουργεί ανισότητες στη στήριξη διαφορετικών αγροτικών περιοχών ανάλογα µε τη δυνατότητα ένταξης τους στην κατηγορία των ΛΕΠ. Έτσι λοιπόν ο καθορισµός των κριτηρίων για τις ΛΕΠ εισάγει κάποιες ανισότητες µεταξύ των αγροτικών περιοχών. Όµως πρόσφατη συγκριτική έρευνα σε τέσσερις χώρες της Ε.Ε. υπογράµµισε το 8

9 γεγονός ότι, παρά την ύπαρξη διαφορετικών τύπων αγροτικών περιοχών, δεν µπορεί να αποκλειστεί η ποικιλοµορφία των αγροτικών περιοχών ακόµα και εντός του κάθε τύπου (Efstratoglou κ.ά. 2004). Αυτό το εύρηµα υπογραµµίζει τη σηµασία του συγκεκριµένου κοινωνικοοικονοµικού και χωρικού πλαισίου για την ερµηνεία της τοπικής κοινωνικής στρωµάτωσης και των κοινωνικών ανισοτήτων. Το εύρος και η ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων στην ελληνική ύπαιθρο Εντός των αγροτικών περιοχών υπάρχουν αρκετοί άξονες κοινωνικής ανισότητας στους οποίους χρειάζεται να δοθεί ιδιαίτερη έµφαση. Ο πρώτος άξονας αφορά στο µέγεθος των αγροτικών εκµεταλλεύσεων, το οποίο δεν περιορίζεται απλώς στην έκταση που κατέχει ή καλλιεργεί η αγροτική εκµετάλλευση, αλλά αφορά και το οικονοµικό αποτέλεσµα και την ένταση της παραγωγικής δραστηριότητάς της. Ενδεικτικά αναφέρουµε ότι, µε βάση τα διαθέσιµα στοιχεία της ΕΣΥΕ (Απογραφές Γεωργίας-Κτηνοτροφίας), το 1981 οι αγροτικές εκµεταλλεύσεις µε έκταση µικρότερη των 50 στρεµµάτων αποτελούσαν το 78% του συνόλου των εκµεταλλεύσεων και καλλιεργούσαν το 41% της καλλιεργούµενης γης, ενώ το έτος 2000 αντιπροσώπευαν το 76% των εκµεταλλεύσεων και 29% της καλλιεργούµενης γης. Αντίθετα, ο αριθµός των εκµεταλλεύσεων άνω των 100 στρεµµάτων αυξήθηκε από 6% το 1981 σε 10% το έτος 2000 και αντίστοιχα η καλλιεργούµενη γη από 30% το 1981 αυξήθηκε σε 50% το έτος Για να εκτιµήσουµε αυτή την εξέλιξη δεν µπορούµε να αγνοήσουµε το ρόλο της αγροτικής πολιτικής, η οποία ευνόησε κατάφορα τις µεγάλες εκµεταλλεύσεις, αλλά και συγκεκριµένες περιοχές (πεδινές περιοχές όπου κυριαρχούν οι εντατικές καλλιέργειες), που καλλιεργούν υψηλά επιδοτούµενα αγροτικά προϊόντα. Και οι δύο παρατηρήσεις διατυπώνονται ανοικτά από την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τον ΟΟΣΑ και µάλιστα συχνά αποτελούν µαζί µε τις επιπτώσεις της αγροτικής πολιτικής στο περιβάλλον ορισµένα από τα ισχυρότερα επιχειρήµατα για την ανάγκη αναµόρφωσης της ΚΑΠ (Παπαδόπουλος 2005). Αρκεί να αναφέρουµε ότι σύµφωνα µε υπολογισµούς: α) το µέσο µέγεθος των επιδοτήσεων ανά εκµετάλλευση είναι αρκετά µικρότερο στις µικρές εκµεταλλεύσεις από ό,τι στις µεγάλες εκµεταλλεύσεις (Σαρρής, 1997), και β) η διαπεριφερειακή κατανοµή των επιδοτήσεων κατά ετήσια µονάδα εργασίας (ΕΜΕ) 5 είναι άνιση 5 Η ετήσια µονάδα εργασίας ισοδυναµεί µε ώρες ετησίως ή 225 ηµέρες εργασίας. 9

10 (Έκθεση Σπράου, 1998). Για παράδειγµα, η εισοδηµατική µεταβίβαση προς τους αγρότες στη Θεσσαλία ήταν κατά τη δεκαετία του 1990 εννιά φορές µεγαλύτερη από αυτήν στα Ιόνια Νησιά και έξι φορές µεγαλύτερη από την αντίστοιχη στο Βόρειο Αιγαίο, όπου υπάρχει και µεγαλύτερη ανάγκη στήριξης των κατοίκων της υπαίθρου για την επιβίωσή τους. Επιπρόσθετα, η ανάλυση των διαθέσιµων στοιχείων για το πρόγραµµα του εκσυγχρονισµού των αγροτικών εκµεταλλεύσεων (σχέδια βελτίωσης) κατά τη δεκαετία του 1990 έδειξε, ότι το µέτρο αυτό αφορά κυρίως στις µεγαλύτερες σε µέγεθος, τις περισσότερο εξειδικευµένες και δυναµικές αγροτικές εκµεταλλεύσεις οι οποίες µάλιστα συχνά χωροθετούνται και στις λιγότερο ευνοηµένες περιοχές (Τσιµπούκας κ.ά. 2000). Ταυτόχρονα δεν θα πρέπει να υποτιµηθεί η σηµασία της στήριξης του αγροτικού τοµέα εν γένει, η οποία αποτελεί έναν κρίσιµο παράγοντα για την επιβίωση και τη διατήρηση µιας µεγάλης µερίδας των νοικοκυριών στην ελληνική ύπαιθρο. Έχει υπολογιστεί, χαρακτηριστικά, ότι η ακαθάριστη δηµόσια δαπάνη στον αγροτικό τοµέα αντιπροσωπεύει το 29% του ακαθάριστου αγροτικού προϊόντος, ενώ η συνολική στήριξη από την αγροτική πολιτική συνεισφέρει το 52% του εισοδήµατος ανά µονάδα εργασίας. Παρά το υψηλό επίπεδο προστασίας, το αγροτικό εισόδηµα παρέµεινε αρκετά χαµηλότερο από αυτό της µη-αγροτικής απασχόλησης. Αυτό δείχνει, ότι χωρίς τον αναδιανεµητικό και υποστηρικτικό ρόλο της αγροτικής πολιτικής, ο αγροτικός τοµέας στην Ελλάδα θα είχε συρρικνωθεί περαιτέρω και το εισόδηµά του θα είχε µειωθεί σηµαντικά (Παχάκη 2002). Ο δεύτερος άξονας αφορά τη διαθεσιµότητα και την έκταση της εξωαγροτικής απασχόλησης, καθώς η τελευταία αποτελεί ένα σηµαντικό παράγοντα ο οποίος κατανέµεται άνισα µεταξύ των αγροτών και οδηγεί σε διαφοροποιηµένες επιπτώσεις πάνω στο εισόδηµα των αγροτικών νοικοκυριών. Στις νεαρότερες ηλικίες η πολυαπασχόληση είναι αυξηµένη, ενώ µειώνεται όσο η ηλικία των αγροτών αυξάνεται. Το ποσοστό της πολυαπασχόλησης διαφέρει σηµαντικά στο περιφερειακό και νοµαρχιακό επίπεδο, ενώ όσο µεγαλύτερο είναι το ποσοστό της πολυαπασχόλησης τόσο µεγαλύτερες είναι και οι ευκαιρίες για τα αγροτικά νοικοκυριά να ξεφύγουν από την οικονοµική περιθωριοποίηση. Για παράδειγµα, το ποσοστό των πολυαπασχολούµενων αγροτικών νοικοκυριών στα ωδεκάνησα είναι έξι φορές µεγαλύτερο από το αντίστοιχο στη Ροδόπη και περίπου τέσσερις φορές µεγαλύτερο από ό,τι στην Κεφαλονιά. Η επέκταση της πολυαπασχόλησης οδηγεί στη 10

11 µεγέθυνση του εισοδήµατος των αγροτικών νοικοκυριών και στη µείωση της εξάρτησης των νοικοκυριών της υπαίθρου από τη γεωργική παραγωγική δραστηριότητα. Για παράδειγµα, κατά το έτος 2000 ένας στους τρεις άνδρες και µόλις µια στις δέκα γυναίκες πολυαπασχολούνταν. Η διαφοροποίηση του αγροτικού εισοδήµατος και η στήριξη της πολυαπασχόλησης των αγροτών αποτελούν εκπεφρασµένους στόχους της αγροτικής πολιτικής εδώ και αρκετά χρόνια. Παρόλα αυτά ο τρόπος µε τον οποίο επιχειρήθηκε η αναδιάρθρωση της ελληνικής γεωργίας ως το έτος 2000 προϋπέθετε µια διαφοροποιηµένη πρόσβαση των αγροτών στη χρηµατοδότηση. Μόνο οι «βιώσιµες» εκµεταλλεύσεις θεωρούνταν ως δικαιούχοι για τα µέτρα της αγροτικής πολιτικής για τη στήριξη και την αναδιάρθρωση των εκµεταλλεύσεων στη χώρα µας. Βιώσιµες θεωρούνταν εκείνες οι αγροτικές εκµεταλλεύσεις των οποίων το 50% της οικογενειακής απασχόλησης ή του εισοδήµατος προερχόταν από τη γεωργική παραγωγική δραστηριότητα. Σαν αποτέλεσµα το µεγάλο ποσοστό των µηεπαγγελµατιών αγροτών αποκλειόταν από την πρόσβαση στη χρηµατοδότηση για την αναδιάρθρωση της εκµετάλλευσής του και λάµβανε χαµηλότερη επιδότηση για τα αγροτικά προϊόντα που παρήγαγε. Έτσι αυτοί οι αγρότες και/ή τα αγροτικά νοικοκυριά που ενδεχοµένως είχαν µεγαλύτερη ανάγκη στήριξης, λόγω του µικρού µεγέθους της εκµετάλλευσής τους και του χαµηλού οικονοµικού αποτελέσµατος, δεν αποτελούσαν παρά µόνο παράπλευρο στόχο της αγροτικής πολιτικής. Ακόµα και όταν προωθήθηκαν µέτρα για τη διαφοροποίηση του αγροτικού εισοδήµατος µέσω του προγράµµατος LEADER, εκείνοι οι οποίοι έσπευσαν να εκµεταλλευτούν τα µέτρα αυτά ήταν συχνότερα οι «νεοαφιχθέντες» ή οι «επιστρέφοντες» στις ορεινές αγροτικές περιοχές, οι οποίες αποτελούσαν πεδίο εφαρµογής του προγράµµατος, καθώς οι ντόπιοι αγρότες-κάτοικοι των περιοχών αυτών ήταν αρκετά ηλικιωµένοι για να αξιοποιήσουν τα διαθέσιµα µέτρα ή δεν κατείχαν τους ίδιους πόρους που ήταν αναγκαίοι για την απορρόφηση της δηµόσιας δαπάνης και της ευρωπαϊκής χρηµατοδότησης ή δεν είχαν πρόσβαση στη σχετική πληροφόρηση γύρω από το χρονοδιάγραµµα, τις υποχρεώσεις και την εφαρµογή του προγράµµατος. Έτσι δύο µορφές ανισότητας προέκυψαν σε σχέση µε τη διαθεσιµότητα της εξωαγροτικής απασχόλησης στην ελληνική ύπαιθρο. Η πρώτη συναρτάται µε τη µειονεκτικότητα των αγροτικών περιοχών, καθώς τα αγροτικά νοικοκυριά που κατοικούν σε ορεινές περιοχές έχουν λιγότερες ευκαιρίες για εξεύρεση εξωαγροτικής 11

12 απασχόλησης και διαφοροποίησης του εισοδήµατός τους και εξαρτώνται περισσότερο από την αγροτική απασχόληση η οποία συνεπάγεται σχετικά χαµηλό εισόδηµα. Με αυτό τον τρόπο, η κατοίκηση στις ορεινές περιοχές αντανακλά ένα κοινωνικό µειονέκτηµα που συνδέεται µε τον γεωγραφικό αποκλεισµό. Η δεύτερη µορφή αφορά τη διστακτικότητα στήριξης των αγροτικών εκµεταλλεύσεων που δεν θεωρούνταν «βιώσιµες», µε το αιτιολογικό της αναδιάρθρωσης της ελληνικής γεωργίας και σε ένα δεύτερο χρόνο την καθυστέρηση προώθησης µέτρων για τη διαφοροποίηση του εισοδήµατος των αγροτικών νοικοκυριών. Σε αρκετές περιπτώσεις, όπου εφαρµόστηκαν «στοχευµένα» προγράµµατα ανάπτυξης της υπαίθρου (LEADER) υπήρξαν άνισοι όροι συµµετοχής για τους µόνιµους-παλαιούς κατοίκους των περιοχών-στόχων, καθώς τελικά ευνοήθηκαν οι νεότεροι, πιο εύρωστοι οικονοµικά και πιο καλά πληροφορηµένοι «νεοαφιχθέντες», «ηµιδιαµένοντες ή «επιστρέφοντες» στις λιγότερο ευνοηµένες αγροτικές περιοχές της υπαίθρου. Ο τρίτος άξονας αφορά τις διαφορετικές ευκαιρίες απασχόλησης και δραστηριοποίησης των κοινωνικών φύλων στην ύπαιθρο, καθώς ο ρόλος και η θέση των γυναικών φαίνεται να µεταβάλλονται ριζικά χωρίς παράλληλα να αίρονται οι υφιστάµενες κοινωνικές ανισότητες. Για παράδειγµα, παρατηρείται µια θηλυκοποίηση των αγροτικών εκµεταλλεύσεων, ενώ παράλληλα διατηρείται ο βοηθητικός ρόλος των γυναικών στις οικογενειακές εκµεταλλεύσεις/επιχειρήσεις. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, κατά την περίοδο ο αριθµός των γυναικών κατόχων αγροτικών εκµεταλλεύσεων αυξήθηκε από το 11% στο 25%. Παράλληλα όµως το 64% του µη-αµειβόµενου οικογενειακού εργατικού δυναµικού που απασχολείται στις οικογενειακές εκµεταλλεύσεις είναι γυναίκες. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι η σηµαντική αύξηση των γυναικών κατόχων αγροτικών εκµεταλλεύσεων αφορά κυρίως τις µικρότερες σε µέγεθος εκµεταλλεύσεις, καθώς αυξανοµένου του µεγέθους µειώνεται το ποσοστό των γυναικών κατόχων. Ερευνητικά αποτελέσµατα υποστηρίζουν την άποψη, ότι η παρατηρούµενη µεταβίβαση των οικογενειακών εκµεταλλεύσεων στις γυναίκες οφείλεται στην πολυαπασχόληση των ανδρών, στον τύπο καλλιέργειας που κυριαρχεί στην περιοχή, στο χαµηλό βαθµό εµπορευµατοποίησης της γεωργίας και στην έλλειψη ανδρών διαδόχων στην οικογενειακή εκµετάλλευση (Σαφιλίου και Παπαδόπουλος 2004). Η προσαρµογή ορισµένων παραδοσιακών µέτρων αγροτικής πολιτικής, που στοχεύουν στην αναδιάρθρωση των γεωργικών εκµεταλλεύσεων, έδωσαν την 12

13 ευκαιρία στις γυναίκες να ενταχθούν και τυπικά στο αγροτικό επάγγελµα, είτε ως κάτοχοι εκµεταλλεύσεων, είτε ως δικαιούχοι επιδοτήσεων. Σε αρχικό στάδιο µόνο οι πλήρους απασχόλησης, κάτοχοι µεγάλων εκµεταλλεύσεων ήταν δικαιούχοι σχεδίων αναδιάρθρωσης της εκµετάλλευσής τους, αλλά αργότερα δόθηκε η δυνατότητα σε κατόχους µικρότερων εκµεταλλεύσεων να είναι δικαιούχοι τέτοιων σχεδίων. Επιπρόσθετα, το πρόγραµµα εγκατάστασης νέων αγροτών έδωσε τη δυνατότητα σε µεγαλύτερους σε ηλικία αγρότες να µεταβιβάσουν την εκµετάλλευσή τους στα παιδιά τους και σε αρκετές περιπτώσεις στις κόρες τους (Kazakopoulos and Gidarakou, 2003). Παρόλα αυτά διατυπώνονται σοβαρές ενστάσεις σχετικά µε την ουσιαστική αναγνώριση του ρόλου των γυναικών στον αγροτικό τοµέα, αλλά και µε την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται οι γυναίκες ευρύτερα στην ύπαιθρο. Τέλος ο τέταρτος άξονας είναι η ενσωµάτωση των οικονοµικών µεταναστών στην κοινωνία της υπαίθρου, γεγονός που συνδέεται µε την υψηλή παρουσία των οικονοµικών µεταναστών τόσο στον αγροτικό τοµέα όσο και στους µη-αγροτικούς τοµείς στην ελληνική ύπαιθρο. Η συνεισφορά των µεταναστών υπήρξε αρκετά σηµαντική κυρίως όσον αφορά στη µείωση των ελλειµµάτων σε εργατικό δυναµικό και στην εξασφάλιση φθηνής, ευέλικτης εργασίας σε έναν πρώτο χρόνο, ενώ αργότερα η σηµαντική διαθεσιµότητα ηµι-ειδικευµένης και/ή ανειδίκευτης εργασίας αποτέλεσε τη βάση για την ευρύτερη επέκταση της απασχόλησής τους σε όλο και περισσότερες κατηγορίες θέσεων εργασίας. Ταυτόχρονα η παρουσία των µεταναστών είχε ιδιαίτερα θετική επίδραση στην επιβίωση των αγροτικών νοικοκυριών αλλά και στη µεγέθυνση των οικογενειακών εκµεταλλεύσεων στις αγροτικές περιοχές, όπου χαρακτηρίζονται από δυσµενή δηµογραφική κατάσταση. Τα αποτελέσµατα πρόσφατης έρευνας που διενεργήθηκε στην ελληνική ύπαιθρο κατατείνουν στο ότι οι µετανάστες προσέφεραν στις οικογενειακές εκµεταλλεύσεις µια µοναδική ευκαιρία να «επανασχεδιάσουν» την κατανοµή της οικογενειακής εργασίας εντός και εκτός της εκµετάλλευσής τους υλοποιώντας νέες στρατηγικές για την επιβίωση ή την επέκταση της αγροτικής τους εκµετάλλευσης (Κασίµης κ.ά. 2003). Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η απασχόληση των µεταναστών στην ύπαιθρο είχε δύο αλληλένδετα αποτελέσµατα. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η εργασία των µεταναστών βοήθησε σηµαντικά στην επέκταση των µεγαλύτερων εκµεταλλεύσεων, που εντοπίζονται στις πεδινές αγροτικές περιοχές, προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να επιβιώσουν στην αγορά, να εκσυγχρονίσουν την καλλιέργειά τους και να αυξήσουν την παραγωγή τους. Η εργασία των µεταναστών οδήγησε µε τον τρόπο 13

14 αυτό στην «ανδροποίηση» 6 των µεγάλων εκµεταλλεύσεων ασκώντας µια πρόσθετη πίεση που ωθεί στην υποχώρηση των γυναικών στην οικιακή σφαίρα ή στην εξωγεωργική τους απασχόληση. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, η εργασία των µεταναστών είχε ένα έµµεσο αποτέλεσµα στην επαγγελµατική ταυτότητα των γυναικών αγροτών και ειδικότερα σε εκείνες που βρίσκονται στις λιγότερο ευνοηµένες περιοχές της χώρας προσφέροντας (εποχική) µισθωτή εργασία που υποκαθιστά ένα σηµαντικό τµήµα της οικογενειακής εργασίας. Η διαθεσιµότητα µεταναστευτικού εργατικού δυναµικού προσέφερε µια εναλλακτική λύση, ώστε το ανδρικό δυναµικό να αναζητήσει εξωγεωργική πλήρη απασχόληση. Με αυτό τον τρόπο, η εργασία των µεταναστών διευκόλυνε τη µεταβίβαση της διαχείρισης της εκµετάλλευσης στις γυναίκες που έτσι είχαν την ευκαιρία να αποκτήσουν την επαγγελµατική ταυτότητα της αγρότισσας (Παπαδόπουλος 2006). Οι µετανάστες αποτέλεσαν έναν αναπάντεχο παράγοντα για την ανάπτυξη της υπαίθρου καθώς αναδείχθηκαν σε µια «πολυλειτουργική» κοινωνική δύναµη µε ποικίλα αποτελέσµατα για την αγροτική διάρθρωση. Τα πρόσφατα σηµάδια της κοινωνικής κινητικότητας των µεταναστών αποτελούν απλώς την απαρχή των νέων διαχωρισµών και των κοινωνικών στρωµάτων που αργά αλλά σταθερά αναδύονται στην ελληνική ύπαιθρο. Συνοπτικά συµπεράσµατα Κατά το σχεδιασµό µιας κοινωνικής πολιτικής για την ελληνική ύπαιθρο δεν µπορούν να αγνοηθούν τα διαρθρωτικά οικονοµικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των αγροτικών περιοχών ούτε όµως και τα προβλήµατα και οι δυσλειτουργίες κατά την εφαρµογή των µέτρων της αγροτικής πολιτικής σε αυτές. Είναι σηµαντικό να υπογραµµίσουµε ότι είναι αναγκαίο να ληφθούν διαφορετικά µέτρα κοινωνικής πολιτικής για διαφορετικές κατηγορίες νοικοκυριών που κατοικούν στην ύπαιθρο. Για εκείνα τα νοικοκυριά που εξαρτώνται περισσότερο από τον αγροτικό τοµέα για την επιβίωσή τους, η ανισότητα αυξάνεται στο βαθµό που οι εισοδηµατικές µεταβιβάσεις της αγροτικής πολιτικής συναρτώνται µε το µέγεθος της αγροτικής τους εκµετάλλευσης. Αντίθετα, για εκείνα τα νοικοκυριά που εξαρτώνται 6 Ο όρος «ανδροποίηση» χρησιµοποιείται για να µεταφράσει την έννοια του «masculinization», η οποία αναφέρεται στην κυριαρχία των ανδρών και της ανδρικής απασχόλησης στις µεγάλες εκµεταλλεύσεις. 14

15 µόνο εν µέρει από τον αγροτικό τοµέα για την επιβίωσή τους, η ανισότητα µειώνεται στο βαθµό που αυξάνεται η διαθεσιµότητα εξωγεωργικής απασχόλησης και η δυνατότητα διαφοροποίησης του εισοδήµατός τους. Για την Ελλάδα, η σηµασία της αγροτικής πολιτικής υπήρξε καθοριστική για την προώθηση της αναδιάρθρωσης του αγροτικού τοµέα αλλά και τη στήριξη του εισοδήµατος των αγροτικών νοικοκυριών. Παρά τα όποια συµπεράσµατα σχετικά µε την υλοποίηση της αναδιάρθρωσης του αγροτικού τοµέα, η κοινωνική διάσταση είναι αρκετά σηµαντική όσον αφορά στη διάχυση του οφέλους από την εφαρµογή της αγροτικής πολιτικής σε µια µεγάλη µερίδα των κατοίκων της υπαίθρου (Λουλούδης κ.ά. 1993). Ελλείψει άλλης πολιτικής που να αφορά ιδιαίτερα την ύπαιθρο η αγροτική πολιτική έπαιξε και ένα ρόλο κοινωνικής πολιτικής, καθώς υπήρχαν αρκετοί άλλοι στόχοι εκτός του βασικού στόχου της αναδιάρθρωσης του αγροτικού τοµέα. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες οι κοινωνικές ανισότητες εντάθηκαν µεταξύ µικρών και µεγάλων αγροτικών εκµεταλλεύσεων, µεταξύ εχόντων και µη-εχόντων εξωαγροτική απασχόληση, µεταξύ των κοινωνικών φύλων και µεταξύ του ντόπιου πληθυσµού και των οικονοµικών µεταναστών. Οι επιπτώσεις από την εφαρµογή των µέτρων της αγροτικής πολιτικής ήταν σηµαντικές καθώς επιδείνωσαν και µετέβαλλαν περαιτέρω τα χαρακτηριστικά των υφιστάµενων κοινωνικών ανισοτήτων. Επιπλέον, δηµιούργησαν µια πιο περίπλοκη εικόνα και διεύρυναν τα παράδοξα στην κοινωνία της υπαίθρου, καθώς πολλοί και αντιφατικοί µεταξύ τους στόχοι της αγροτικής πολιτικής προωθούνταν ταυτόχρονα στις αγροτικές περιοχές. ιαµορφώνονται δύο βασικά ελλείµµατα κατά την προώθηση των µέτρων της αγροτικής πολιτικής, τα οποία παράλληλα αφορούν ευρύτερα και την ευρωπαϊκή ύπαιθρο (Παπαδόπουλος και Λιαρίκος 2004). Πρόκειται, πρώτον, για ένα «γεωγραφικό έλλειµµα», καθώς οι ενισχύσεις και οι χρηµατοδοτήσεις σωρεύονται σε εκείνες τις αγροτικές περιοχές, οι οποίες ανεξάρτητα από τον χαρακτηρισµό τους ως ευνοηµένες ή λιγότερο ευνοηµένες, απολαµβάνουν καλύτερες συνθήκες χρηµατοδότησης και διατηρούν πιο άµεση πρόσβαση στους πόρους, έχουν µεγαλύτερο και πιο εξειδικευµένο παραγωγικό δυναµικό και διαθέτουν τη δυνατότητα της εντατικοποίησης του αγροτικού τους τοµέα και/ή της προώθησης εξωγεωργικών δραστηριοτήτων. Αντίθετα, όσες αγροτικές περιοχές δεν διαθέτουν τα προηγούµενα χαρακτηριστικά υφίστανται την εγκατάλειψη, τη µείωση του παραγωγικού τους δυναµικού και την οικονοµική και κοινωνική περιθωριοποίηση των νοικοκυριών που διαµένουν σε αυτές. εύτερον, διαπιστώνεται ένα 15

16 «δηµοκρατικό έλλειµµα» που υφίσταται κυρίως εντός των επιτυχηµένων αγροτικών περιοχών, αλλά και εντός των µη-επιτυχηµένων αγροτικών περιοχών, καθώς ωφελούµενοι από τις ενισχύσεις δεν είναι εξίσου το σύνολο των κατοίκων αυτών των περιοχών (ακόµα και όταν πρόκειται για οµάδες που απειλούνται µε κοινωνικό αποκλεισµό), αλλά εκείνοι οι οποίοι διαθέτουν εν γένει περισσότερους πόρους ώστε να απορροφήσουν περισσότερη δηµόσια χρηµατοδότηση, έχουν µεγαλύτερες εκµεταλλεύσεις, έχουν περισσότερη πρόσβαση στις πληροφορίες και µπορούν να κινητοποιήσουν σηµαντικό παραγωγικό δυναµικό. Συχνά στις µη-επιτυχηµένες αγροτικές περιοχές που χρήζουν περισσότερης και στοχευµένης στήριξης ωφελούµενοι είναι αυτοί που εισέρχονται στις περιοχές αυτές προκειµένου να εκµεταλλευτούν τη διαθεσιµότητα οικονοµικών πόρων σε βάρος των µόνιµων ή παλαιών κατοίκων οι οποίοι αδυνατούν να ανταποκριθούν στις αντικειµενικές και/ή υποκειµενικές απαιτήσεις των προγραµµάτων χρηµατοδότησης. Με βάση τους ρητά διατυπωµένους στόχους της αναθεωρηµένης αγροτικής πολιτικής φαίνεται να υπάρχει η δυνατότητα αναζωογόνησης των αγροτικών περιοχών και στήριξης των νοικοκυριών που κατοικούν στην ύπαιθρο σύµφωνα µε τις ανάγκες επιβίωσης και/ή διατήρησής τους. Όµως ένα µοτίβο λειτουργίας - το οποίο είναι αρκετά δύσκολο να παρακαµφθεί, λόγω των ισχυρών τοπικιστικών και αγροτικών συµφερόντων που συνεχίζουν να ευνοούν την αναπαραγωγή των ανισοτήτων - είναι ότι αυτές οι δυνατότητες αξιοποιούνται πιο συχνά από εκείνες τις αγροτικές περιοχές που συγκριτικά τις έχουν λιγότερο ανάγκη, καθώς είναι πλουσιότερες, ενώ αντίθετα οι αγροτικές περιοχές που έχουν περισσότερο ανάγκη τέτοιου τύπου ενισχύσεις δεν θέτουν αυτούς τους στόχους ψηλά στην κλίµακα της ιεράρχησης των αναγκών τους. Η υπογράµµιση της ανάγκης αναδιάρθρωσης και εκσυγχρονισµού του αγροτικού τοµέα, η οποία ακόµα κυριαρχεί στις σχετικές οικονοµικές αναλύσεις του αγροτικού τοµέα και της αποτελεσµατικότητάς του, έχει οδηγήσει σε µια συστηµατική παράβλεψη των βασικών χαρακτηριστικών της κοινωνίας της υπαίθρου. Η αποδυνάµωση της κοινωνικής συνοχής στην ελληνική ύπαιθρο έχει σηµάνει την ουσιαστική εγκατάλειψη και την περιθωριοποίηση του γερασµένου αγροτικού πληθυσµού (Μωϋσίδης 1998, Μωϋσίδης κ.ά. 2002), και την υποβάθµιση του αγροτικού πολιτισµού που συνδέεται µε την αυτοσυντήρηση, τη βιωσιµότητα των φυσικών πόρων και την ποιότητα ζωής. Από την άλλη µεριά, τα νέα κοινωνικά ζητήµατα που συνδέονται µε την αναγνώριση της κοινωνικής µειονεξίας των 16

17 γυναικών στις αγροτικές περιοχές και στον αγροτικό τοµέα της χώρας (Παπαδόπουλος 2000, Παπαδόπουλος 2002), αλλά και την είσοδο και εγκατάσταση των οικονοµικών µεταναστών ως µιας πολυπληθούς και αποκλεισµένης κοινωνικής οµάδας στην ελληνική ύπαιθρο (Κασίµης κ.ά. 2002, Κασίµης κ.ά. 2003), σπάνια ως καθόλου λαµβάνονται υπόψη στο σχεδιασµό και την υλοποίηση της αγροτικής πολιτικής ή των µέτρων ανάπτυξης του αγροτικού χώρου. Κλείνοντας θα θέλαµε να δώσουµε έµφαση στο γεγονός ότι για να σχεδιαστεί και να εφαρµοστεί µια κοινωνική πολιτική για την ελληνική ύπαιθρο θα πρέπει να υπάρξει µια κάποια συναίνεση, µεταξύ των κοινωνικών οµάδων και των συλλογικών φορέων που δραστηριοποιούνται στην ύπαιθρο, σχετικά µε την ανάγκη αντιµετώπισης των συγκεκριµένων κοινωνικών ανισοτήτων και µια έστω και περιορισµένη αναγνώριση της αναγκαιότητας λήψης των ενδεδειγµένων σε κάθε περίπτωση µέτρων. Θα λέγαµε ότι η βασικότερη δυσκολία έγκειται περισσότερο στην αδυναµία υιοθέτησης µιας σχετικά ολοκληρωµένης αντίληψης ως προς το ποιος είναι ο βασικός στόχος για την ανάπτυξη των περιοχών της υπαίθρου. Βιβλιογραφικές αναφορές Ελληνικές Επιτροπή για τη Μελέτη της Μακροπρόθεσµης Οικονοµικής Πολιτικής (Έκθεση Σπράου) (1998), Ανταγωνιστική Γεωργία και Αγροτική Ανάπτυξη: Σύγχρονα ιαρθρωτικά Προβλήµατα και οι Λύσεις τους, Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Ιωσηφίδης, Θ. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2004), «Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισµός στον Αγροτικό Χώρο», στο Α.Γ. Παπαδόπουλος (επιµ), Η Ανάπτυξη σε µια Πολυλειτουργική Ύπαιθρο, Αθήνα, Gutenberg, σελ Κασίµης, Χ., Ζακοπούλου, Ε., Νιτσιάκος, Β. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2002), Οι Επιπτώσεις της Εγκατάστασης και Απασχόλησης του Ξένου Εργατικού υναµικού στην Ελληνική Ύπαιθρο, Τελική Έκθεση, Πανεπιστήµια Πατρών & Ιωαννίνων. Κασίµης, Χ., Ζακοπούλου, Ε. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2003), «Η Συµβολή των Μεταναστών στη Σύγχρονη Οικογενειακή Εκµετάλλευση: Μελέτη τριών Παραδειγµατικών Περιοχών», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Νο 111, σελ Κασίµης, Χ. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (1999), «Η ιατήρηση της Οικογενειακής Γεωργίας και η Καπιταλιστική Ανάπτυξη της Γεωργίας στην Ελλάδα: Μια Κριτική Ανασκόπηση της Βιβλιογραφίας», στο Χ. Κασίµης και Λ. Λουλούδης (επιµ), Ύπαιθρος Χώρα: Η Ελληνική Αγροτική Κοινωνία στο τέλος του 20ου αιώνα, Αθήνα, Πλέθρο/ΕΚΚΕ, σελ Λουλούδης, Λ., Μαραβέγιας, Ν. και Μαρτίνος, Ν. (1993), «Η Κοινωνική ιάσταση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής», στο ιαστάσεις της Κοινωνικής Πολιτικής Σήµερα, Αθήνα, Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, σελ

18 Μαυρογορδάτος, Γ.(1998), Μεταξύ Πιτυοκάµπτη και Προκρούστη, Αθήνα, Οδυσσέας. Μητράκος, Θ. και Τσακλόγλου, Π. (2003), «Οικονοµική Ανισότητα και Φτώχεια στην Ελλάδα: οµή και ιαχρονικές Μεταβολές», στο. Βενιέρης και Χ. Παπαθεοδώρου (επιµ), Η Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα: Προκλήσεις και Προοπτικές, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, σελ Μωϋσίδης, Α. (1998), «Κοινωνικός Μετασχηµατισµός και Πλευρές του Κοινωνικού Αποκλεισµού στον Αγροτικό Χώρο: Το Πρόβληµα της Γήρανσης του Πληθυσµού», στο Κ. Κασιµάτη (επιµ), Κοινωνικός Αποκλεισµός: Η Ελληνική Εµπειρία, Αθήνα, Gutenberg, σελ Μωϋσίδης, Α., Ανθοπούλου, Θ. και Ντυκέν, Μ-Ν. (2002), Οι Ηλικιωµένοι στον Αγροτικό Χώρο: Συνθήκες ιαβίωσης και Όψεις του Κοινωνικού Αποκλεισµού, Αθήνα, Gutenberg. Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2000), Μελέτη Ισότητας Ευκαιριών Ανδρών-Γυναικών και Αγροτική Ανάπτυξη, Ινστιτούτο Αστικής και Αγροτικής Κοινωνιολογίας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2002), «Αγροτική Ανάπτυξη και Ισότητα Ευκαιριών µεταξύ Ανδρών-Γυναικών: Κριτικές Επισηµάνσεις στην Ελληνική Βιβλιογραφία», στο Κ. Μάττας και Κ.. Αποστολόπουλος (επιµ), Αναζητώντας το Αύριο της Ελληνικής Γεωργίας, Αθήνα, Σταµούλης, σελ Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2004), «Το ιακύβευµα της Αγροτικής Ανάπτυξης σε µια Πολυλειτουργική Ύπαιθρο», στο Α.Γ. Παπαδόπουλος (επιµ), Η Ανάπτυξη σε µια Πολυλειτουργική Ύπαιθρο, Αθήνα, Gutenberg, σελ Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2005), «Το Μέλλον της Γεωργίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση», στο Α.Λ. Ματάλα και Α. Χουλιάρας (επιµ), Η ιατροφή στον 21ο αιώνα, Αθήνα, Παπαζήσης, σελ Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2006), «Γυναικεία Απασχόληση και Οικονοµικοί Μετανάστες στην Ελληνική Ύπαιθρο», Γεωγραφίες, τευχ. 11, σελ Παπαδόπουλος, Α.Γ. και Λιαρίκος, Κ. (2004), «Προς ποια Αγροτική Ανάπτυξη των Λιγότερο Ευνοηµένων Περιοχών στην Ελλάδα;», στο Ι. Σπιλάνης, Θ. Ιωσηφίδης και Θ. Κίζος (επιµ), Λιγότερο Ευνοηµένες Περιοχές και Στρατηγικές Ανάπτυξης, Αθήνα, Gutenberg, σελ Παπαδόπουλος, Α.Γ., Χαλκιάς, Χ. και Φάκα, Α. (2006), «Η µελέτη των Λιγότερο Ευνοηµένων Περιοχών µε τη χρήση ενός Ολοκληρωµένου Σχήµατος για την Ταξινόµηση της Υπαίθρου», κείµενο που παρουσιάστηκε στο 9 ο Συνέδριο της Εταιρείας Αγροτικής Οικονοµίας, Αθήνα. Παχάκη, Κ. (2002), «Εισοδήµατα, Ανισότητα, Φτώχεια, Αναδιανεµητική Πολιτική στην Αγροτικό Τοµέα: Επισκόπηση των Στοιχείων και των Ερευνητικών Εργασιών», στο Κ. Μάττας και Κ. Αποστολόπουλος (επιµ), Αναζητώντας το Αύριο της Ελληνικής Γεωργίας, Αθήνα, Σταµούλης, σελ Πετµεζίδου-Τσουλουβή, Μ. (1992), Κοινωνικές Ανισότητες και Κοινωνική Πολιτική, Αθήνα, Εξάντας. Σαρρής, Α. (1997), «Μύθοι, Αλήθειες και Προοπτικές για την Ελληνική Γεωργία», εισήγηση που παρουσιάστηκε στο Οικονοµικό Συνέδριο του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, Αθήνα. Σαφιλίου, Κ. και Παπαδόπουλος, Α.Γ. (2004), Οι Μικροί Γεωργοί στην Ελλάδα: Ποιοι θα επιβιώσουν και πως, Αθήνα, Gutenberg. Τσακλόγου, Π. (1993), «Μια Κριτική Παρουσίαση των Εµπειρικών Ερευνών για το Ζήτηµα της Φτώχειας στην Ελλάδα», στο ιαστάσεις της Κοινωνικής Πολιτικής Σήµερα, Αθήνα, Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, σελ

19 Τσακλόγλου, Π. (1999), «Ανισότητα και Φτώχεια στην Ελλάδα», στο Μ. Ματσαγκάνης (επιµ), Οι Προοπτικές του Κράτους Πρόνοιας στη Νότια Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα. Τσιµπούκας, Κ., Τσουκαλάς, Στ., Σπαθής, Π., Καρανικόλας, Π. και Νέλλας, Ε. (2000), Επενδυτικές Ενισχύσεις στις Γεωργικές Εκµεταλλεύσεις: Η Τεχνικοοικονοµική Αξιολόγηση των Σχεδίων Βελτίωσης, Αθήνα, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών. Ξενόγλωσσες Bazin, G. and Roux, B. (1995), Resistance to Marginalisation in Mediterranean Rural Regions, Sociologia Ruralis, Vol. 35, No 3/4, pp Bryden, J. (2000), Is there a New Rural Policy?, paper presented to the International Conference: European Rural Policy at the Crossroads, University of Aberdeen. Bryden, J. (2003), Rural Development Situation and Challenges in EU-25, paper presented to the EU Rural Development Conference, November, Salzburg. Champion, T. (1998), Studying Counterurbanisation and the Rural Population Turnaround, in P. Boyle and K. Halfacree (eds), Migration into Rural Areas: Theories and Issues, Chichester, John Wiley and Sons, pp Cloke, P. and Little, J. (1987), Class Distribution and Locality in Rural Areas: An Example from Gloucestershire, Geoforum, Vol. 18, No 4, pp Cloke, P., Phillips, M. and Thrift, N. (1998), Class, Colonisation and Lifestyle Strategies in Gower, in P. Boyle and K. Halfacree (eds), Migration into Rural Areas: Theories and Issues, Chichester, John Wiley and Sons, pp Cloke, P. and Thrift, N. (1987), Intra-Class Conflict in Rural Areas, Journal of Rural Studies, Vol. 3, No 4, pp Cloke, P. and Thrift, N. (1990), Class and Change in Rural Britain, in T. Marsden, P. Lowe and S. Whatmore (eds), Rural Restructuring: Global Processes and their Responses, London, David Fulton Publishers, pp Efstratoglou, S., Papadopoulos, A.G., Efstratoglou, A. and Kouroussi, E. (2004), Greece, in J. Bryden, K. Hart (eds), A New Approach to Rural Development in Europe: Germany, Greece, Scotland and Sweden, Mellen Studies in Geography Volume 9, Lewiston, Edwin Mellen Press, pp Fielding, T. (1998), Counterurbanisation and Social Class, in P. Boyle and K. Halfacree (eds), Migration into Rural Areas: Theories and Issues, Chichester, John Wiley and Sons, pp Ford, T. (1999), Understanding Population Growth in the Peri-Urban Region, International Journal of Population Geography, Vol. 5, pp Gray, J. (2000), The Common Agricultural Policy and the Re-Invention of the Rural in the European Community, Sociologia Ruralis, Vol. 40, No 1, pp Halfacree, K. (1997), Contrasting Roles for the Post-Productivist Countryside: A Postmodern Perspective on Counterurbanization, in P. Cloke and J. Little (eds), Contested Countryside Cultures: Otherness, Marginalization and Rurality, London and New York, Routledge, pp Halfacree, K. (1998), Neo-tribes, Migration and the Post-Productivist Countryside, in P. Boyle and K. Halfacree (eds), Migration into Rural Areas: Theories and Issues, Chichester, John Wiley and Sons, pp

20 Halfacree, K. and Boyle, P. (1998), Migration, Rurality and the Post-Productivist Countryside, in P. Boyle and K. Halfacree (eds), Migration into Rural Areas: Theories and Issues, Chichester, John Wiley and Sons, pp Hoggart, K. (1997), The Middle Classes in Rural England , Journal of Rural Studies, Vol. 13, No3, pp Hoggart, K. and Mendoza, C. (1999), African Immigrant Workers in Spanish Agriculture, Sociologia Ruralis, Vol. 37, No 4, pp Hoggart, K. and Paniagua, A. (2001), The Restructuring of rural Spain?, Journal of Rural Studies, Vol. 17, pp Kazakopoulos, L. and Gidarakou, I. (2003), Young Women Farm Heads in Greek Agriculture: Entering Farming through Policy Incentives, Journal of Rural Studies, Vol. 19, pp Mitchell, C.J.A. (2004), Making Sense of Counterurbanization, Journal of Rural Studies, Vol. 20, pp Murdoch, J., Lowe, P., Ward, N. and Marsden, T. (2003), The Differentiated Countryside, London and New York, Routledge. Paniagua, A. (2002), Urban-rural Migration, Tourism Entrepreneurs and Rural Restructuring in Spain, Tourism Geographies, Vol. 4, No 4, pp Papadopoulos, A.G. (1994), Class and Social Stratification in Contemporary Rural Greece: A Comparative Study of Three Communities, Unpublished D.Phil. Thesis, Brighton, University of Sussex. Rodriguez, V., Egean, C. and Nieto, J.A. (2002), Return Migration in Andalusia, Spain, International Journal of Population Geography, Vol. 8, pp Spencer, D. (1997), Conuterurbanisation and Rural Depopulation Revisited: Landowners, Planners and the Rural Development Process, Journal of Rural Studies, Vol. 13, No 1, pp Stockdale, A., Findlay, A. and Short, D. (2000), The Repopulation of Rural Scotland: Opportunity and Threat, Journal of Rural Studies, Vol. 16, pp Thrift, N. (1987), Manufacturing Rural Geography?, Journal of Rural Studies, Vol. 3, No 1, pp Tsakloglou, P. and Panopoulou, G. (1998), Who are the poor in Greece? Analysing Poverty under alternative concepts of resources and equivalence scales, Journal of European Social Policy, Vol. 8, No 3, pp Phillips, M. (1998), Social Perspectives, in B. Ilbery (ed), The Geography of Rural Change, Harlow, Longman, pp van der Ploeg, J.D. (1997), On Rurality, Rural Development and Rural Sociology, in H. de Haan and N. Long (eds), Images and Realities of Rural Life: Wageningen Perspectives on Rural Transformations, Van Gorcum. van der Ploeg, J.D. (2003), Rural Development and the Mobilisation of Local Actors, paper presented to the Second Rural Development Conference, November, Salzburg. van der Ploeg, J.D., Renting, H., Brunori, G., Knickel, K., Mannion, J., Marsden, T., de Roest, K., Sevilla-Guzman, E. and Ventura, F. (2000), Rural Development: From Practices and Policies Towards Theory, Sociologia Ruralis, Vol. 40, pp