Κεφάλαιο 3. Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός στον Αγροτικό Χώρο

Transcript

1 Κεφάλαιο 3. Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός στον Αγροτικό Χώρο Θεόδωρος Ιωσηφίδης και Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος Εισαγωγή Οι διαδικασίες της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της παγκοσμιοποίησης έχουν φέρει εκ νέου στο προσκήνιο τα ζητήματα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Όσο αυτές οι διαδικασίες εντείνονται τόσο γίνεται δυσκολότερη η προσπάθεια αντιμετώπισης αυτών των ζητημάτων. Οι σύνθετες διασυνδέσεις ανάμεσα στις τοπικές κοινωνίες, στο γεωγραφικό/χωρικό επίπεδο, και στις δυνάμεις που οδηγούν στην οικονομική και περιφερειακή αναδιάρθρωση αυτών των κοινωνιών έχουν καταδικάσει ολόκληρες περιοχές αλλά και μεγάλες ομάδες ατόμων στη στέρηση και την περιθωριοποίηση. Η μελέτη της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην ύπαιθρο συχνά παραπέμπει εκτός των αγροτικών περιοχών για την εξήγηση των αιτιών και των παραγόντων που συνδέονται με αυτές. Επιπλέον, όλο και περισσότερο εντείνεται η πεποίθηση ότι χρειάζεται μια ολοκληρωμένη αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, γεγονός που προσκρούει τόσο σε θεωρητικά όσο και σε πρακτικά ζητήματα (Jordan, 1996). Η πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για τη Καταπολέμηση της Φτώχειας, «επιχειρεί να προωθήσει την κατανόηση της φτώχειας και των αιτίων της και επιχειρεί να στηρίξει την έναρξη των δράσεων για τη δημιουργία ενός κόσμου αποδεσμευμένου από τη φτώχεια και τις διαστάσεις της» (World Bank, 2001). Η Παγκόσμια Τράπεζα ασπάζεται την παραδοσιακή άποψη για τη φτώχεια που αφορά κυρίως τη στέρηση υλικών αγαθών αλλά και τις χαμηλές επιδόσεις στην εκπαίδευση και την υγεία. Η νέα λοιπόν αυτή έκθεση διευρύνει την έννοια της φτώχειας ενσωματώνοντας την ευπάθεια (vulnerability) και την έκθεση σε κίνδυνο/ρίσκο και επίσης την έλλειψη αντιπροσώπευσης και εξουσίας. Όλες αυτές οι μορφές στέρησης περιορίζουν σημαντικά αυτό που ο Αμάρτυα Σεν αποκαλεί «δυνατότητες ενός ατόμου, που αφορούν τις ουσιαστικές ελευθερίες που απολαμβάνει κάποιος για να ακολουθήσει τον τρόπο 69

2 ζωής που επιθυμεί» (World Bank, 2001, σελ. 15). Αυτή η ευρεία αντίληψη της στέρησης, που προσδιορίζει καλύτερα την εμπειρία της φτώχειας, αυξάνει τις δυνατότητες κατανόησης των αιτιών της. Παρόλα αυτά, η συζήτηση της Παγκόσμιας Τράπεζας για τη φτώχεια δίνει έμφαση κυρίως στους «φτωχούς» και την κατάσταση της φτώχειας, και λιγότερο στις διαδικασίες που οδηγούν σε φτώχεια. Στην Ελλάδα, η μεγάλη πλειοψηφία των μελετών για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό είτε παραμένουν στο εθνικό επίπεδο είτε αφορούν κυρίως σε ζητήματα αστικής ανάπτυξης, ενώ η μελέτη της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στις αγροτικές περιοχές της χώρας είναι σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη. Στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να αναφερθεί στις βασικές πλευρές της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού με ιδιαίτερο άξονα αναφοράς την Ελληνική ύπαιθρο. Πρώτα γίνεται μια λεπτομερής ανάλυση των εννοιών της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Στη συνέχεια εξετάζουμε σύντομα την ελληνική βιβλιογραφία για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, ενώ θα προχωρήσουμε και σε μια ποσοτική εκτίμηση της φτώχειας στην Ελλάδα και θα δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση στην εξέταση των ζητημάτων αυτών στον αγροτικό χώρο. Τέλος, καταλήγουμε σε ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με τις οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελληνική ύπαιθρο. Οι Έννοιες της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισμού Τι είναι Φτώχεια; Αρχικά χρειάζεται να διαχωρίσουμε δύο διαστάσεις της φτώχειας, την ποσοτική και την ποιοτική διάσταση: α) την ποσοτική διάσταση της φτώχειας που παραπέμπει στην έλλειψη πόρων για τη διασφάλιση των όρων και των προϋποθέσεων ενός ελάχιστου (ανεκτού) επιπέδου διαβίωσης και β) την ποιοτική διάσταση της φτώχειας που αναφέρεται στην αδυναμία πρόσβασης του ατόμου στις βασικές κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές και επαγγελματικές ευκαιρίες και δυνατότητες μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Στην πράξη έχουμε δύο κατηγορίες ορισμών της φτώχειας ανάλογα με το κριτήριο που λαμβάνεται υπόψη για το χαρακτηρισμό ενός ατόμου ως φτωχού: α) στους ορισμούς που βασίζονται στην έννοια της απόλυτης φτώχειας και β) στους ορισμούς 70

3 που βασίζονται στην έννοια της σχετικής φτώχειας. Η έννοια της απόλυτης φτώχειας στηρίζεται στην ανεπάρκεια εισοδήματος και γενικότερα πόρων για την εξασφάλιση των απολύτως αναγκαίων για τη διατήρηση και αναπαραγωγή της φυσικής δύναμης ενός ατόμου ή των μελών μιας οικογένειας. Ο Rowntree ήταν από τους πρώτους ερευνητές που επιχείρησε να μετρήσει τον αριθμό των φτωχών στην Αγγλία στις αρχές του αιώνα. Αναφερόταν στην απόλυτη φτώχεια και θεωρούσε ένα άτομο φτωχό «αν το σύνολο των αποδοχών του δεν του επαρκεί για να αποκτήσει τα απολύτως αναγκαία για τη διατήρηση της φυσικής του απλώς δύναμης» (Καράγιωργας κ.ά., 1999/1990, τομ. Α, σελ. 35). Με αυτή την έννοια, είναι αναγκαίο να προσδιοριστούν οι ελάχιστες ποσότητες διατροφής, ρουχισμού, κατοικίας κτλ., που εξασφαλίζουν τη διατήρηση ενός ατόμου στη ζωή, να εκφραστούν οι ποσότητες αυτές σε χρηματική αξία και να προσδιοριστεί το επίπεδο της καταναλωτικής δαπάνης ή το χρηματικό εισόδημα που αντιστοιχεί στο όριο της φτώχειας. Όσοι έχουν χαμηλότερο εισόδημα από το όριο αυτό χαρακτηρίζονται φτωχοί. Για τη μελέτη της σχετικής φτώχειας είναι χρήσιμη η ανάλυση του Townsend, ο οποίος ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε σοβαρά την έννοια της απόλυτης φτώχειας. Άλλωστε, η ανάλυση του Townsend και ο ορισμός που έδωσε, αποτέλεσε τη βάση για την προώθηση των προγραμμάτων Φτώχεια 1 και 2 (Poverty 1 και 2) στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (κατά τις περιόδους και ). Η έννοια της σχετικής φτώχειας προέρχεται από την αντίληψη ότι οι ανάγκες των ατόμων δεν είναι βιολογικά καθορισμένες αλλά προσδιορίζονται από κοινωνικοοικονομικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Κατά τον Townsend, φτωχά είναι εκείνα τα άτομα, οι οικογένειες ή οι ομάδες ατόμων των οποίων οι πόροι (υλικοί, πολιτιστικοί και κοινωνικοί) είναι τόσο περιορισμένοι ώστε τους αποκλείουν από έναν ελάχιστα αποδεκτό τρόπο ζωής στη χώρα στην οποία ζουν (Καράγιωργας κ.ά., 1999/1990, τομ. Α, σελ. 42). Με την εφαρμογή ενός τέτοιου ορισμού συχνά προσδιορίζονται τα όρια της σχετικής φτώχειας με βάση την κατανομή κατά κλιμάκια εισοδήματος ή της καταναλωτικής δαπάνης. Όμως τελικά τα όρια εισοδήματος που επιλέγονται ως γραμμή της εισοδηματικής φτώχειας δεν είναι απαλλαγμένα από αξιολογικές κρίσεις και αυθαίρετες επιλογές (Καράγιωργας κ.ά., 1999/1990, τομ. Α, σελ. 45). Ο ίδιος ο Townsend αμφιβάλλει αν με βάση τα σχετικά επίπεδα εισοδήματος ή κάποιο επίπεδο κατανάλωσης, μπορούν να 71

4 προσδιοριστούν αντικειμενικά τα όρια της φτώχειας. Κατά την άποψή του χρειάζονται ευρύτεροι ορισμοί τόσο από την πλευρά των πόρων όσο και από την πλευρά των κοινωνικών αναγκών. Για παράδειγμα, εκτός των χρηματικών πόρων είναι αναγκαίο να συμπεριληφθεί η περιουσία του ατόμου, τα οφέλη από την απασχόληση εκτός του μισθού, τα οφέλη από τα δημόσια αγαθά, τα εισοδήματα σε είδος κτλ. Για τους λόγους αυτούς ο Townsend κατάρτισε έναν δείκτη αποστέρησης (deprivation index) συσχετίζοντας έναν (σημαντικό) αριθμό πόρων με τη συμμετοχή στον «τρόπο ζωής» (διευρυμένες ανάγκες) μιας κοινωνίας. Αλλά και πάλι μένει ανοικτό το ερώτημα σχετικά με το πού θα τραβηχτεί η διαχωριστική γραμμή μεταξύ αποστέρησης και μη αποστέρησης. Οι σύγχρονες μέθοδοι μέτρησης της σχετικής φτώχειας ουσιαστικά προχωρούν σε σύγκριση του ατομικού ή οικογενειακού εισοδήματος με συγκεκριμένο μέσο ύψος εισοδήματος δίνοντας έμφαση στη μελέτη της οικονομικής ανισότητας. Τι είναι Κοινωνικός Αποκλεισμός; Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού είναι μια σύγχρονη έννοια. Αν η έννοια της φτώχειας έχει γίνει αντικείμενο επεξεργασίας από την Αγγλοσαξονική σκέψη και έρευνα, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Γαλλία, τη δεκαετία του 1960, δηλαδή σε μια περίοδο οικονομικής ευημερίας και ανάπτυξης. Η έννοια πρωτοεμφανίστηκε στο έργο του Pierre Masse, γενικού γραμματέα του Υπουργείου Σχεδιασμού της Γαλλίας, ενώ το 1965 εμφανίζεται το έργο, ενός άλλου Γάλλου, του Klanfel με τίτλο: «L exclusion sociale». Όμως το κείμενο που κάνει αναφορά στους «αποκλεισμένους» είναι το βιβλίο του Rene Lenoir που εμφανίστηκε το Αν και στην αρχή ο όρος αποκλεισμός σκιαγραφούσε περισσότερο τη «ντροπή» που ένοιωθε ένα τμήμα του πληθυσμού που εξακολουθούσε να παραμένει στο περιθώριο της οικονομικής ανάπτυξης, στην πορεία ο όρος αυτός άλλαξε περιεχόμενο και χρήση (Παπαδοπούλου, 2002, σελ ). Υπάρχουν τρεις διαφορετικές, και ανταγωνιστικές, προσεγγίσεις που επιχειρούν να ορίσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό (Shucksmith and Philip, 2000): 1. Η προσέγγιση περί ενσωμάτωσης στην οποία η απασχόληση παρουσιάζεται ως η κύρια δύναμη ενσωμάτωσης τόσο μέσω του εισοδήματος, της ταυτότητας και της αυτοεκτίμησης, όσο και μέσω των δικτύων. Συχνά η άποψη αυτή επεκτείνεται και 72

5 στην έννοια των κοινωνικών δικαιωμάτων. 2. Η προσέγγιση της φτώχειας, σύμφωνα με την οποία οι αιτίες του αποκλεισμού σχετίζονται με το χαμηλό εισόδημα και την έλλειψη υλικών μέσων. 3. Η προσέγγιση των περιθωριακών ή κατώτερων τάξεων, σύμφωνα με την οποία οι αποκλεισμένοι παρουσιάζονται ως αποκλίνοντες από τους ηθικούς και πολιτιστικούς κανόνες της κοινωνίας, χαρακτηριζόμενοι από έναν «πολιτισμό φτώχειας» ή έναν «πολιτισμό εξάρτησης», και κατηγορούνται για την φτώχεια τους και την διαγενεακή της μεταφορά. Όμως, κυριαρχεί η άποψη ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός, ουσιαστικά παραπέμπει στην πρώτη προσέγγιση περί ενσωμάτωσης στην αγορά εργασίας, ενώ αποκλεισμένοι είναι εκείνοι που δεν ενσωματώνονται σε αυτή (Silver, 1994). Αν παραμείνει κανείς σε αυτή την άποψη τότε η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού είναι μονοδιάστατη και μονολιθική (Levitas, 1996). Επίσης, παρά τις περί αντιθέτου απόψεις ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός καλύπτει μια σειρά από σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας, η καταπολέμηση του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας παραμένει ως η κρατούσα διάσταση της κοινωνικής πολιτικής. Μια διεύρυνση του πεδίου δράσης της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισμού αφορά την αδυναμία ενσωμάτωσης του ατόμου σε ένα από τα ακόλουθα τέσσερα συστήματα (Shucksmith and Philip, 2000, σελ. 6): 1. Το δημοκρατικό και νομικό σύστημα που προωθεί την πολιτειακή ενσωμάτωση (στο επίπεδο των κοινωνικών δικαιωμάτων). 2. Την αγορά εργασίας, που προωθεί την οικονομική ενσωμάτωση 3. Το σύστημα του κράτους πρόνοιας που προωθεί την κοινωνική ενσωμάτωση και 4. Το σύστημα της οικογένειας και της κοινότητας που προωθεί την διαπροσωπική ενσωμάτωση Η ενσωμάτωση των ατόμων στην κοινωνία εξαρτάται και από τα τέσσερα συστήματα. Η πολιτική ενσωμάτωση συνδέεται με την ισότητα ευκαιριών, με τις δυνατότητες που προσφέρονται στους πολίτες μέσα σε ένα δημοκρατικό σύστημα και με την πρόσβαση στα κέντρα της πολιτικής εξουσίας. Η οικονομική ενσωμάτωση αποτελεί μια βασική διάσταση της κοινωνικής ζωής των ατόμων και αφορά, κυρίως αλλά όχι μόνο, την άσκηση του δικαιώματος στην εργασία. Η κοινωνική ενσωμάτωση αφορά στην πρόσβαση σε μια σειρά κοινωνικές υπηρεσίες που προσφέρονται από το 73

6 κράτος, χωρίς όμως αυτή η πρόσβαση να αποτελεί κοινωνικό στίγμα. Η διαπροσωπική ενσωμάτωση αναφέρεται στη σημασία της οικογένειας και των φίλων, των γειτόνων και των κοινωνικών δικτύων που προσφέρουν φροντίδα, συντροφιά και ηθική στήριξη στα άτομα όταν αυτά την χρειάζονται. Ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται με εκείνα τα προβλήματα και τις διαδικασίες που κρατούν τμήματα του πληθυσμού μακριά από τα τέσσερα αυτά συστήματα και άρα εισάγουν την έννοια της «δυαδικής κοινωνίας», ή της κοινωνίας διαφορετικών ταχυτήτων, η οποία προσφέρει διαφορετική πρόσβαση σε διαφορετικές ομάδες ατόμων ανάλογα με τα κοινωνικοοικονομικά, εθνικά ή πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά. Σαν αποτέλεσμα, η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού σημαίνει αύξηση της πρόσβασης στα παραπάνω συστήματα. Πρόκειται λοιπόν για πρόσβαση α) στα ιδιωτικά συστήματα, τα οποία αντιπροσωπεύουν τις διαδικασίες της αγοράς, β) στα κρατικά συστήματα που περικλείουν τις δομές της εξουσίας και τις γραφειοκρατικές και νομικές διαδικασίες, γ) στα εθελοντικά συστήματα που περιλαμβάνουν διαδικασίες συλλογικής δράσης, και δ) στα δίκτυα της οικογένειας και των φίλων που σχετίζονται με πολιτισμικές διαδικασίες. Σύγκριση των Εννοιών της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισμού Συγκρίνοντας την έννοια της φτώχειας με αυτήν του κοινωνικού αποκλεισμού είναι δυνατόν να κατανοήσουμε όχι μόνο τις διαφορετικές διαστάσεις των αναλύσεων που στοχεύουν στην εξέταση των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, αλλά και τις σημαντικές αλλαγές που συνέβησαν στην κοινωνική πολιτική τα τελευταία χρόνια. Στη σχετική βιβλιογραφία είναι ευρέως γνωστός ο συλλογισμός του κοινωνιολόγου Room που διαχωρίζει τις δύο έννοιες ως ακολούθως: Η έννοια της φτώχειας επικεντρώνει κυρίως σε ζητήματα αναδιανομής, δηλαδή την έλλειψη διαθέσιμων πόρων είτε για ένα άτομο είτε για ένα νοικοκυριό. Αντίθετα, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού επικεντρώνει κυρίως σε ζητήματα σχεσιακά. Με άλλα λόγια, αφορά στην ανεπαρκή κοινωνική συμμετοχή, την έλλειψη κοινωνικής ενσωμάτωσης και την έλλειψη εξουσίας. Αυτές οι δύο έννοιες μπορούν να συνδεθούν με διαφορετικές διανοητικές παραδόσεις, από τις οποίες άλλωστε απορρέουν. Η έρευνα για τη φτώχεια, στη σύγχρονη επιστημονική της μορφή, είναι κυρίως ένα Αγγλοσαξονικό (ιδιαίτερα Βρετανικό) προϊόν του 19 ου αιώνα. Συνδέεται στενά με μια φιλελεύθερη θέαση της κοινωνίας Αντίθετα, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού είναι μέρος της ηπειρωτικής και μάλλον ιδιαίτερα της Γαλλικής παράδοσης της κοινωνικής 74

7 ανάλυσης. Ο κοινωνικός αποκλεισμός συνιστά τη διαδικασία αποδέσμευσης από μια συγκεκριμένη ηθική τάξη (Room, 1995, σελ. 5-6). Αν και οι δύο αυτές πλευρές, δηλαδή της αναδιανομής και της σχέσης, αντιπροσωπεύουν διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής μειονεξίας και αποκλεισμού δεν μπορούν εύκολα να αυτονομηθούν η μία από την άλλη. Έτσι, η ανάλυση της φτώχειας είναι στατική, ενώ ο κοινωνικός αποκλεισμός ορίζεται ευρύτερα από την διάσταση της κοινωνικής πόλωσης αφού επιτρέπει τη μελέτη της ενσωμάτωσης στην αγορά εργασίας (Mohan, 2000). Oι διαφορές μεταξύ της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού αφορούν τρία τουλάχιστον επίπεδα (Room, 1995, Room, 1998): 1. Αλλαγή έμφασης από το εισόδημα ή το επίπεδο κατανάλωσης στην πολυδιάστατη μειονεξία 2. Αλλαγή από τον στατικό απολογισμό των μειονεκτημάτων στην δυναμική ανάλυση των διαδικασιών 3. Αλλαγή έμφασης από το άτομο ή το νοικοκυριό στην αναγνώριση της σημασίας του τοπικού πλαισίου Επιπλέον, η διαφορά μεταξύ των δύο εννοιών εμφανίζεται πιο ξεκάθαρη αν υπογραμμίσουμε ότι: 1. Η φτώχεια είναι ένα αποτέλεσμα, που δείχνει την αδυναμία κατανομής ενός ευρέως αποδεκτού επιπέδου διαβίωσης λόγω έλλειψης πόρων 2. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια πολυδιάστατη, δυναμική κατηγορία που αναφέρεται στην διάρρηξη ή την δυσλειτουργία των ευρύτερων κοινωνικών συστημάτων που οδηγούν στην κοινωνική ενσωμάτωση του ατόμου ή του νοικοκυριού του. Παρά τις ασάφειες που περιβάλλουν την έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού υπάρχουν, σύμφωνα με την Καβουνίδη (1996, σελ ), ορισμένα θετικά στοιχεία σε αυτή αν συγκριθεί με την έννοια της φτώχειας ή της αποστέρησης. Πρώτον, η έννοια της φτώχειας επικεντρώνεται κυρίως σε ζητήματα που αφορούν στο εισόδημα, μέσα από την υπογράμμιση της έλλειψης πόρων διαθέσιμων στο άτομο ή το νοικοκυριό, ενώ η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού επικεντρώνει σε ένα μεγάλο αριθμό ζητημάτων, υπογραμμίζοντας την ανεπαρκή κοινωνική συμμετοχή, την έλλειψη κοινωνικής ενσωμάτωσης και την έλλειψη εξουσίας. Στη δεύτερη περίπτωση, εξετάζεται ο 75

8 πολυδιάστατος χαρακτήρας των διαδικασιών και των μηχανισμών που δημιουργούν το φαινόμενο. Δεύτερον, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού τονίζει τη δυναμική της κοινωνικής μειονεξίας, παραπέμποντας στο γεγονός ότι είναι οι διαδικασίες και οι μηχανισμοί αυτοί που δημιουργούν τον κοινωνικό αποκλεισμό και ότι διάφορες ελλείψεις σε πόρους δεν μπορούν να αποδίδονται απλά σε προσωπικές αποτυχίες ή στην ανικανότητα των ατόμων που βιώνουν αυτή την κοινωνική μειονεξία. Ακόμα και όταν υπάρχουν αυτές οι αποτυχίες ή οι ανικανότητες δεν μπορεί μόνο το άτομο να θεωρείται «υπεύθυνο» για την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Τρίτον, ο κοινωνικός αποκλεισμός δίνει έμφαση στις πολιτικές που μπορούν να αποσοβήσουν τα αποτελέσματα των κοινωνικών διαδικασιών και των μηχανισμών που οδηγούν σε κοινωνική μειονεξία και αποκλεισμό. Συχνά στόχος της μελέτης του κοινωνικού αποκλεισμού είναι να επικεντρώσει στις ανεπάρκειες και τις ελλείψεις των εφαρμοζόμενων πολιτικών και των παρεχόμενων υπηρεσιών σε μια σειρά τομείς (υγεία, παιδεία κτλ.). Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού δεν έχει, ακόμα, αποκρυσταλλωθεί επαρκώς, και το περιεχόμενό της επαναπροσδιορίζεται διαρκώς. Όμως, η μέχρι σήμερα μελέτη του κοινωνικού αποκλεισμού δείχνει ότι ο πολυδιάστατος χαρακτήρας των αποστερήσεων οδηγεί στον αποκλεισμό, ο οποίος επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού ή περιοχές και αναφέρεται σε προβλήματα που δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν με τις παραδοσιακές κοινωνικές πολιτικές. Η Συζήτηση για τη Φτώχεια και τον Κοινωνικό Αποκλεισμό στην Ελλάδα Η Φτώχεια στην Ελλάδα Η πλειοψηφία των αναλύσεων που αφορούν στα ζητήματα της κοινωνικής μειονεξίας στην ελληνική ύπαιθρο εντάσσονται ουσιαστικά στις γενικές μελέτες για την Ελληνική οικονομία και κοινωνία. Δηλαδή μόνο έμμεσα μπορεί κανείς να προσεγγίσει το ζήτημα της φτώχειας στον ελληνικό αγροτικό χώρο, αφού ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στην υπανάπτυξη και τα προβλήματα κυρίως του αστικού χώρου. Η πλειοψηφία αυτών των γενικών μελετών επικεντρώνουν στο ζήτημα της φτώχειας, ενώ συχνά υπάρχει μια εννοιολογική σύγχυση ανάμεσα στην ανισότητα και την φτώχεια. Οι μελέτες αυτές 76

9 χρησιμοποιούν έναν ορισμό της σχετικής φτώχειας (π.χ., κάτω από το μισό του μέσου επιπέδου κατανάλωσης) και τα αποτελέσματά τους συχνά οδηγούνται σε συμπεράσματα σχετικά με το προφίλ της φτώχειας στην Ελλάδα. Η κύρια πηγή δεδομένων για τέτοιες αναλύσεις είναι η Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ), της ΕΣΥΕ, η οποία λαμβάνει χώρα σε τακτά χρονικά διαστήματα (κάθε 5-10 χρόνια). Αυτή η ΕΟΠ περιλαμβάνει λεπτομερειακά δεδομένα σχετικά με τις δαπάνες του νοικοκυριού όσον αφορά την κατανάλωση, το εισόδημα, τις οικιακές συσκευές, τα διαρκή καταναλωτικά αγαθά και δημογραφικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά των μελών των νοικοκυριών. Η ιδιομορφία της μέτρησης της φτώχειας στην Ελλάδα είναι ότι βασικά μετράται το επίπεδο κατανάλωσης και όχι το εισόδημα. Επιπλέον, είναι πιθανό ότι τα πολύ πλούσια και τα πολύ φτωχά νοικοκυριά στην πραγματικότητα υπο-αντιπροσωπεύονται στο δείγμα της ΕΟΠ γεγονός που μπορεί να προκαλεί διαστρέβλωση στα αποτελέσματα της έρευνας (Τσακλόγλου, 1999). Σε σχέση με τις αγροτικές περιοχές δεν έχει υπάρξει συστηματική μελέτη και έρευνα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Παρόλα αυτά μπορούμε να αναφερθούμε σε έρευνες που έχουν γίνει για συγκεκριμένες ομάδες στόχους που συνδέονται άμεσα με την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Πιο συγκεκριμένα, πρόσφατα έγινε έρευνα για τα προβλήματα των ηλικιωμένων στον αγροτικό χώρο (Μωϋσίδης, 1998, Μωϋσίδης κ.ά., 2002), μελέτη για τη θέση των γυναικών και την αγροτική ανάπτυξη (Παπαδόπουλος, 2000, Παπαδόπουλος, 2002) και ολοκληρώθηκε έρευνα για την ενσωμάτωση των οικονομικών μεταναστών στην ελληνική ύπαιθρο (Κασίμης κ.ά., 2002, Κασίμης κ.ά., 2003). Όσες έρευνες έχουν γίνει στην Ελλάδα από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 είχαν σα στόχο να περιγράψουν τα βασικά χαρακτηριστικά της φτώχειας. Τρία είναι τα ζητούμενα αυτών των ερευνών: α) το ποσοστό της σχετικής φτώχειας (το ποσοστό των ατόμων με εισόδημα λιγότερο από το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα στη χώρα), β) ο προσδιορισμός των πληθυσμιακών ομάδων όπου η φτώχεια είναι υψηλότερη και γ) οι τάσεις εξέλιξης της φτώχειας στη χώρα (Τσακλόγλου, 1993). Η πιο σημαντική και πιο ολοκληρωμένη μελέτη για τη φτώχεια είναι αυτή που έγινε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 από τον Καράγιωργα και τους συνεργάτες του (Καράγιωργας κ.ά., 1999/1990). Η έρευνα αυτή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το 1981/2 το 20,6% των νοικοκυριών και το 22,4% του πληθυσμού της χώρας βρίσκονταν 77

10 κάτω από το όριο της φτώχειας. Οι κύριες εστίες φτώχειας είναι οι ακόλουθες: 1. Οι μεγάλες οικογένειες με τέσσερα ή περισσότερα παιδιά 2. Οι αγροτικές και συνοριακές περιοχές της Ηπείρου, της Ανατολικής Μακεδονίας, της Θράκης και του Ανατολικού Αιγαίου 3. Οι αγρότες 4. Η μεγάλη ηλικία του αρχηγού του νοικοκυριού 5. Η χαμηλή εκπαίδευση του αρχηγού του νοικοκυριού και 6. Η ανεπαρκής ασφάλιση των χαμηλότερων εισοδηματικών κατηγοριών Ένα σημαντικό εύρημα της έρευνας αυτής ήταν ότι η σχετική φτώχεια των νοικοκυριών μειώθηκε από 25% το 1974 στο 21% το 1981/2. Η πρωτοτυπία της έρευνας της ομάδας Καράγιωργα ήταν ότι συνυπολόγισε εισοδηματικές και μηεισοδηματικές διαστάσεις της φτώχειας και έδειξε ότι τα φτωχά νοικοκυριά βρίσκονται στις πυκνοκατοικημένες περιοχές και έχουν λιγότερες διευκολύνσεις και λιγότερα διαρκή καταναλωτικά αγαθά και βρίσκονται σε εμφανώς δυσμενέστερη θέση σε σχέση με τα μη-φτωχά νοικοκυριά. Και στο επίπεδο της υγείας και της εκπαίδευσης τα φτωχά νοικοκυριά είναι σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τα μη-φτωχά νοικοκυριά. Ένα σημαντικό εύρημα είναι ότι η απόλυτη φτώχεια σαν μαζικό φαινόμενο φάνηκε να μειώνεται σημαντικά στην μεταπολεμική περίοδο Αυτό οφειλόταν κυρίως στην ραγδαία οικονομική ανάπτυξη, η οποία οδήγησε στη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης, και λιγότερο στις κοινωνικές πολιτικές που εφάρμοσαν οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις για να στηρίξουν τους οικονομικά αδύνατους. Κατά την περίοδο εξαιτίας της αστικοποίησης και της αναζήτησης εργασίας στα αστικά κέντρα, η σχετική φτώχεια αυξήθηκε στις αστικές περιοχές, και μειώθηκε την αμέσως επόμενη περίοδο Για τις αγροτικές περιοχές της χώρας παρατηρήθηκε συνεχής μείωση της σχετικής φτώχειας σε όλη την περίοδο Παρόμοια ήταν τα συμπεράσματα της μελετών που έγιναν από τους Κανελλόπουλο και Τσακλόγλου (Καβουνίδη, 1996). Και οι δύο συγγραφείς ανακαλύπτουν ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά φτωχών μεταξύ των ακόλουθων κατηγοριών: 1. Των νοικοκυριών που διαβιούν στις αγροτικές περιοχές 2. Των νοικοκυριών με πάνω από 6 μέλη 3. Των μονομελών νοικοκυριών με ηλικία άνω των 65 ετών 4. Των νοικοκυριών όπου ο αρχηγός είναι άνω των 75 ετών 78

11 5. Των νοικοκυριών όπου ο αρχηγός έχει πρωτοβάθμια εκπαίδευση 6. Των νοικοκυριών όπου ο αρχηγός είναι γεωργός ή κτηνοτρόφος Ο Τσακλόγλου (1993) υποστηρίζει ότι το 1974 και το 1981/2 η φτώχεια στην Ελλάδα ήταν ένα φαινόμενο του αγροτικού χώρου αφού τα δύο τρίτα των φτωχών βρίσκονταν στις ημιαστικές και τις αγροτικές περιοχές. Επιπλέον, έχει σημειωθεί μια θεαματική μείωση της σχετικής φτώχειας μεταξύ 1974 και Εξαιτίας της εσωτερικής μετανάστευσης, την περίοδο μειώθηκε η σχετική φτώχεια στη χώρα, ενώ η συμμετοχή των ημιαστικών και αστικών περιοχών αυξήθηκε. Επίσης, το ποσοστό της φτώχειας σε εκείνα τα νοικοκυριά των οποίων ο αρχηγός έχει τελειώσει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση έχει μειωθεί ραγδαία την ίδια περίοδο. Τα στοιχεία για την περίοδο , όπως αναλύονται από τους Tsakloglou και Panopoulou (1998), δείχνουν ότι και σε αυτή την περίοδο η φτώχεια έχει και πάλι παρόμοια χαρακτηριστικά. Ο κίνδυνος της φτώχειας είναι οξύτερος μεταξύ των ηλικιωμένων, αυτών που κατοικούν σε αγροτικές περιοχές, των αρχηγών με χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, των ανέργων και αυτών που απασχολούνται στον αγροτικό τομέα. Αν και η αγροτική φτώχεια φαίνεται να μειώνει τη συμμετοχή της στη συνολική φτώχεια, υπάρχουν ακόμα σημαντικές διαφορές μεταξύ του αστικού και του αγροτικού πληθυσμού. Αυτή η άποψη επιβεβαιώνεται από τον Σαρρή (1997) που υποστηρίζει ότι αν και οι Έλληνες αγρότες μείωσαν σημαντικά το ποσοστό τους μεταξύ των φτωχών νοικοκυριών (από 38% το 1974 στο 15% το 1994), το ποσοστό των φτωχών ανάμεσα στους αγρότες παραμένει υψηλό (36%) αν συγκριθεί με τον μέσο όρο της χώρας (25%). Μια σημαντική παρατήρηση που προκύπτει από πρόσφατες μελέτες είναι ότι η συνολική ανισότητα φαίνεται να εξαρτάται από διαφορές που υπάρχουν μέσα στις διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες και λιγότερο ανάμεσα σε αυτές. Η στατιστική ανάλυση της ανισότητας έδειξε ότι το 85-94% της συνολικής ανισότητας αποδίδεται σε διαφορές μέσα σε κάθε πληθυσμιακή ομάδα, ενώ μόνο το 15-16% μπορεί να αποδοθεί σε διαφορές ανάμεσα στις διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες. Αν ο πληθυσμός κατανεμηθεί σε πέντε ομάδες τότε το 25% της συνολικής ανισότητας αποδίδεται σε εκπαιδευτικές ανισότητες ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες. Αυτό το εύρημα στηρίζει την άποψη ότι υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στις εκπαιδευτικές και τις οικονομικές ανισότητες (Τσακλόγλου, 1999). Η ανάλυση των περιφερειακών διαστάσεων του εισοδήματος και της φτώχειας στην 79

12 Ελλάδα έδειξε ότι υπάρχει σημαντική περιφερειακή διαφοροποίηση της φτώχειας. Για παράδειγμα, η περιφέρεια Αττικής είχε χαμηλό ποσοστό φτώχειας συγκρινόμενη με το σύνολο της χώρας (12% έναντι 24%), ενώ τρεις ακόμα περιφέρειες (Νότιο Αιγαίο, Θεσσαλία και Κεντρική Μακεδονία) έχουν ποσοστό φτώχειας κάτω από τον μέσο όρο της χώρας (22-23%). Οι υπόλοιπες εννέα περιφέρειες έχουν ποσοστό φτώχειας υψηλότερο από τον συνολικό μέσο της χώρας, ενώ τα υψηλότερα ποσοστά παρουσιάστηκαν στη Δυτική Μακεδονία (58%), τα Ιόνια Νησιά (54%), η Πελοπόννησος (41%) και η Δυτική Ελλάδα (40%) (ΟΚΕ, 2001). Μια σύγκριση ανάμεσα στο επίπεδο της ανισότητας στην Ελλάδα και τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) δείχνει ότι η Ελλάδα έχει υψηλό ποσοστό νοικοκυριών κάτω από το επίπεδο της φτώχειας. Το 1996, η EUROSTAT υπολόγισε ότι το 21% των ατόμων είχαν εισόδημα κάτω από το όριο της φτώχειας στην Ελλάδα. Μόνο στην Πορτογαλία παρατηρούμε μεγαλύτερο ποσοστό φτώχειας (22%), ενώ η Βρετανία και η Ιταλία είχαν ποσοστά παρόμοια με αυτά της Ελλάδας. Το μέσο ποσοστό φτώχειας στην Ε.Ε. τόσο για τα νοικοκυριά όσο και για τα άτομα είναι 17% (Eurostat, 2000). Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι στις εκτιμήσεις των διαφορών στη φτώχεια μεταξύ των κρατών δεν συμπεριλαμβάνονται εθνικές ιδιομορφίες οι οποίες στην περίπτωση της Ελλάδας συνδέονται με το μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης (80%) και την αυτοκατανάλωση της αγροτικής παραγωγής (3% της συνολικής κατανάλωσης) (Τσακλόγλου, 1999). Πιο πρόσφατες αναλύσεις που εξετάζουν την πορεία του ποσοστού της φτώχειας και των ομάδων του πληθυσμού που πλήττονται περισσότερο από τη φτώχεια, μέχρι το όταν έγινε η τελευταία ΕΟΠ, οδηγούνται σε παρόμοια συμπεράσματα με αυτά που ήδη διατυπώθηκαν για την περίοδο Το ποσοστό της φτώχειας έχει μειωθεί στο 18% των ατόμων, γεγονός που σημαίνει ότι 1,9 εκατομμύρια άτομα ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Στην περίοδο μετά το 1974 η φτώχεια σε απόλυτους αλλά και σχετικούς όρους μειώνεται δραστικά, αλλά η ανισότητα αυξάνεται κατά τη δεκαετία του 1980 αλλά και μετά τα μέσα της δεκαετία του Παρά τη μείωση της συμβολής των περιοχών της υπαίθρου στη φτώχεια, η συμμετοχή τους στη διαμόρφωση του συνολικού επιπέδου φτώχειας ήταν 45,7% το 1999 από 65,5% το 1994 (Πίνακας 1). Για τα νοικοκυριά με αρχηγό συνταξιούχο η συμβολή στη φτώχεια αυξήθηκε σημαντικά από 25,2% στο 39,5%. Ενώ, επίσης, η συμβολή των κατοίκων των 80

13 ημιαστικών περιοχών στο σύνολο των φτωχών αυξήθηκε κατά την τελευταία εικοσιπενταετία από 11,8% σε 15,9%. Έτσι, ακόμα και σήμερα σημαντική συμβολή στη φτώχεια έχουν τα μέλη των αγροτικών νοικοκυριών, οι ηλικιωμένοι, τα μέλη των νοικοκυριών με αρχηγό απασχολούμενο στον πρωτογενή τομέα, συνταξιούχο ή άνεργο ή/και άτομο χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου. Η χρησιμότητα των δεδομένων του Πίνακα 3.1 είναι αναμφισβήτητη καθώς δείχνουν με παραστατικό τρόπο τις κοινωνικές ομάδες ή τις στατιστικές κατηγορίες του πληθυσμού που συμβάλλουν περισσότερο από το μέσο όρο στην κατάσταση της φτώχειας στην Ελλάδα καθώς και τις διαχρονικές διακυμάνσεις και τάσεις του φαινομένου. Παρόλα αυτά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο χαρακτήρας των δεδομένων αυτών είναι περιγραφικός, δηλαδή δεν ερμηνεύουν την κατάσταση της φτώχειας, ούτε προσδιορίζουν τους αιτιακούς παράγοντες που την γεννούν και την αναπαράγουν. Συμπληρωματικά στοιχεία με αυτά του Πίνακα 3.1 παρουσιάζονται στους Πίνακες 3.2, 3.3 και 3.4. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν τη άνιση κατανομή του εισοδήματος κατά επίπεδο αστικότητας και τις δυσμενείς συνέπειες της ανισότητας αυτής στις καταναλωτικές δαπάνες. Πιο συγκεκριμένα, στον Πίνακα 3.2 φαίνεται το συνολικό μηνιαίο εισόδημα που απολαμβάνουν τα νοικοκυριά στις αστικές, ημιαστικές και αστικές περιοχές. Σχεδόν το 27% των αγροτικών νοικοκυρών απολαμβάνουν μηνιαίο εισόδημα που δεν υπερβαίνει τα 587 Ευρώ ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τα αστικά νοικοκυριά είναι μόνο 14% περίπου. Αντίθετα το ποσοστό των αγροτικών νοικοκυρών που έχει μηνιαία εισοδήματα άνω των 1760 Ευρώ είναι περίπου 19%, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των αστικών ποσοστών υπερβαίνει το 31%. Η κατανομή του εισοδήματος έχει όπως είναι φυσικό επιπτώσεις και στο ύψος της αξίας των μηνιαίων αγορών όπως φαίνεται στον Πίνακα 3.3. Ο Πίνακας αυτός δείχνει παρόμοιες τάσεις με τον προηγούμενο. Τέλος, ο Πίνακας 3.4 δείχνει τον μέσο όρο των μηνιαίων δαπανών των νοικοκυριών κατά επίπεδο αστικότητας και με βάση το 100 που είναι ο μέσος όρος για το σύνολο της χώρας. Στις αστικές περιοχές ο μέσος όρος είναι περίπου 110 ενώ στις αγροτικές περιοχές περίπου 45 μονάδες μικρότερος. Οι ημιαστικές περιοχές τοποθετούνται κάπου στη μέση με μέσο όρο δαπανών σε σχέση με αυτόν του συνόλου της χώρας στο 86,7%. 81

14 Πίνακας 3.1. Επιλεγμένες ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας Πληθυσμιακή ομάδα Σχετικός κίνδυνος φτώχειας (Μέσος όρος της Ελλάδας: 1,00) Συμβολή στη διαμόρφωση της συνολικής φτώχειας (%) Κάτοικοι αγροτικών περιοχών 1,92 1,75 1,86 1,88 2,09 65,5 57,6 53,0 46,8 45,7 Κάτοικοι ημιαστικών περιοχών 1,02 1,34 1,15 1,32 1,30 11,8 13,9 12,5 15,7 15,9 Μόνα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω 4,65 5,28 4,08 3,57 3,19 7,4 10,0 9,8 13,6 11,5 Ζευγάρια χωρίς παιδιά (τουλάχιστον ένας 2,11 2,61 2,79 2,31 1,78 9,8 16,4 18,9 20,7 19,1 65 ετών και άνω) Μέλη μονογονεϊκών νοικοκυριών 0,88 0,67 0,82 0,62 0,68 1,7 1,0 2,0 0,9 1,0 Μέλη νοικοκυριών με αρχηγό αγρότη 1,74 1,71 1,54 1,32 2,15 41,0 37,4 26,1 16,4 20,9 Μέλη νοικοκυριών με αρχηγό άνεργο 0,73 1,91 1,09 1,92 1,84 0,7 2,3 1,9 5,2 6,8 Μέλη νοικοκυριών με αρχηγό συνταξιούχο 1,84 1,84 1,75 1,84 1,49 25,2 30,4 39,3 44,4 39,5 Μέλη νοικοκυριών με αρχηγό που δεν τελείωσε το δημοτικό σχολείο 2,36 2,38 2,77 2,73 3,41 63,4 47,9 45,8 48,2 36,2 Πηγή: Μητράκος και Τσακλόγλου, Οικονομική ανισότητα και φτώχεια στην Ελλάδα. Εφημερίδα Το Βήμα, 26 Μαΐου

15 Πίνακας 3.2. Μηνιαίο Συνολικό Εισόδημα Νοικοκυριών (σε Ευρώ) κατά Επίπεδο Αστικότητας Μηνιαίο Συνολικό Εισόδημα Αστικές Περιοχές Ημιαστικές Περιοχές Αγροτικές Περιοχές Αστικές Περιοχές (%) Ημιαστικές Περιοχές (%) Αγροτικές Περιοχές (%) 0-293, ,62 3,4 6,34 293,48-586, ,5 15,3 20,4 586,95-880, ,7 15,2 18,1 880, , ,7 14,9 15,2 1173, , ,8 14,4 13,2 1467, , ,8 10,2 8,3 1760, , ,6 18,7 14,9 2934,71 και άνω ,1 7,4 4,2 Σύνολο νοικοκυριών Πηγή: ΕΣΥΕ, 1994: Κατανομή των ερευνηθέντων νοικοκυριών κατά αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές. Σύνολο χώρας ( ) 83

16 Πίνακας 3.3. Μηνιαία Συνολική Αξία Αγορών (σε Ευρώ) κατά Επίπεδο Αστικότητας Μηνιαίο Συνολικό Εισόδημα Αστικές Περιοχές Ημιαστικές Περιοχές Αγροτικές Περιοχές Αστικές Περιοχές (%) Ημιαστικές Περιοχές (%) Αγροτικές Περιοχές (%) 0-293, ,7 9,4 15,0 293,48-586, ,0 20,1 22,0 586,95-880, ,1 15,9 18,5 880, , ,9 15,9 14,1 1173, , ,3 11,0 8,8 1467, , ,7 8,1 6,1 1760, , ,5 14,0 11,9 2934,71 και άνω ,4 5,2 3,2 Σύνολο νοικοκυριών Πηγή: ΕΣΥΕ, 1994: Κατανομή των ερευνηθέντων νοικοκυριών κατά αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές. Σύνολο χώρας ( ) Πίνακας 3.4. Μέσος Όρος Μηνιαίων Αγορών των Νοικοκυριών κατά Αστικές, Ημιαστικές και Αγροτικές Περιοχές (Έρευνα 1998/1999) Σύνολο Χώρας Αστικές Ημιαστικές Αγροτικές Σύνολο Αστικές Ημιαστικές Αγροτικές Περιοχές Περιοχές Περιοχές Χώρας (%) Περιοχές (%) Περιοχές (%) Περιοχές (%) 1383,2 1523,4 1199,7 1040, ,1 86,7 75,2 Πηγή: Επεξεργασία από στοιχεία ΕΣΥΕ, Η Ελλάδα με αριθμούς 2003, σ.23 84

17 Για την ερμηνεία των κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών της φτώχειας καθώς και για τις διαχρονικές της διακυμάνσεις θα πρέπει να ληφθούν υπόψη ευρύτεροι ιστορικοί, μακροοικονομικοί και μακροκοινωνιολογικοί παράγοντες όπως π.χ. η περιφερειακή οργάνωση και εξέλιξη της χώρας, οι δομές της παραγωγής ιδιαίτερα του πρωτογενούς τομέα και της μεταποίησης, το εκπαιδευτικό σύστημα, το μοντέλο του κοινωνικού κράτους κτλ. Για παράδειγμα, η υπερεκπροσώπηση των μη μορφωμένων ατόμων στους φτωχούς δείχνει ότι θα πρέπει να διερευνηθούν ευρύτερα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα τα οποία, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, συμβάλλουν στην αναπαραγωγή του προβλήματος. Επίσης θα πρέπει να διερευνηθεί γιατί δεν έχουν ευνοηθεί όλες οι κοινωνικές ομάδες από την επέκταση και το άνοιγμα της εκπαίδευσης (Καράγιωργας κ.ά., 1999/1990). Επίσης, για όλες τις κατηγορίες «ομάδων κινδύνου» σε σχέση με την φτώχεια θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι γενικότεροι όροι συγκρότησης και λειτουργίας του κοινωνικού κράτους και της κοινωνικής προστασίας στην Ελλάδα και την Νότια Ευρώπη γενικότερα (Κασιμάτη, 1998). Μόνο αν συμπεριλάβουμε γενικότερους ιστορικούς, κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες, θα μπορέσουμε να εξηγήσουμε και να ερμηνεύσουμε πληρέστερα τα φαινόμενα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στον αγροτικό χώρο και ευρύτερα, ξεφεύγοντας από περιγραφικές θεωρήσεις και απλές κατηγοριοποιήσεις. Η Επισήμανση των Ζητημάτων που Αφορούν τη Μεταφορά της Συζήτησης στην Ελληνική Ύπαιθρο Ως περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 1990 υπήρξε μια σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ερευνών για τις διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Στη συνέχεια σωρεύτηκε ραγδαία ένας αριθμός μελετών, συνεδρίων και δημοσιεύσεων σχετικά με διαφορετικές πλευρές του κοινωνικού αποκλεισμού. Οι περισσότερες προσπάθειες για τον ορισμό του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα είναι περιορισμένες και αναπαράγουν έναν δυϊσμό σε σχέση με την φτώχεια (Καβουνίδη, 1996). Κάποιοι συγγραφείς ωστόσο ορίζουν τον κοινωνικό αποκλεισμό ως την αδυναμία πρόσβασης σε κοινωνικά και δημόσια αγαθά η έλλειψη των οποίων οδηγεί συχνά σε οικονομική αποστέρηση και περιθωριοποίηση (Τσιάκαλος, 1998). Ένας τέτοιος ορισμός του κοινωνικού αποκλεισμού επικεντρώνει στην ίση κατανομή των κοινωνικών δικαιωμάτων, και εισάγει τη διάσταση της κοινωνικής πολιτικής. 85

18 Πρέπει να σημειώσουμε ότι η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα δεν έχει αναπτυχθεί επαρκώς, εξαιτίας μιας σειράς παραγόντων που φαίνονται να παρεμποδίζουν τους στόχους αλλά και την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών κοινωνικής πολιτικής. Σύμφωνα με την Πετμεζίδου-Τσουλουβή (1992), οι διεκδικήσεις από το κράτος δεν μπορούν να αποκτήσουν μια σταθερή συλλογική βάση σε ζητήματα συλλογικής κατανάλωσης εξαιτίας της περιορισμένης ανάπτυξης του εργατικού και του συνδικαλιστικού κινήματος και του κατατεμαχισμού των κοινωνικών δικαιωμάτων. Η «πολυσθένεια», δηλαδή το γεγονός ότι πολλά άτομα έχουν περισσότερα από ένα επάγγελμα κτλ., της ελληνικής κοινωνικής δομής παίζει σημαντικό ρόλο για τον κατατεμαχισμό των κοινωνικών δικαιωμάτων και την παρεμπόδιση των κοινωνικών συγκρούσεων (Τσουκαλάς, 1986). Η κοινωνική πολιτική μετασχηματίζεται συχνά σε μέσο βελτίωσης των προνομίων μιας ομάδας σε βάρος άλλων κοινωνικών ομάδων, αντί για μια συστηματική προσπάθεια ρύθμισης των κοινωνικών αντιθέσεων. Η ατομιστική πλευρά ενδυναμώνεται μετατρέποντας τους κοινωνικούς αγώνες σε διαπροσωπικές αντιπαραθέσεις για την εξασφάλιση ατομικής πρόσβασης στους κρατικούς μηχανισμούς. Εξαιτίας του γεγονότος ότι τα περισσότερα ζητήματα για την κατανομή των πόρων λύνονται στο πολιτικό επίπεδο μόνο οι μικρές ομάδες ή κάποια άτομα αποκτούν πρόσβαση στους κρατικούς μηχανισμούς. Σαν αποτέλεσμα, οι συνθήκες για μια ευρύτερη συναίνεση σχετικά με τους στόχους του κράτους πρόνοιας αποδυναμώνονται όλο και περισσότερο. Πολλά από τα ζητήματα που χαρακτηρίζουν το σχεδιασμό και την εφαρμογή της κοινωνικής πολιτικής στη χώρα αφορούν βέβαια και τον αγροτικό χώρο, αλλά ο τελευταίος έχει πολύ περισσότερο επηρεαστεί από την κοινή αγροτική πολιτική (ΚΑΠ). Για την Ελλάδα, η σημασία της ΚΑΠ υπήρξε καθοριστική για την προώθηση της αναδιάρθρωσης του γεωργικού τομέα και την στήριξη του εισοδήματος των αγροτικών νοικοκυριών. Παρά τα όποια συμπεράσματα σχετικά με την υλοποίηση της αναδιάρθρωσης του αγροτικού τομέα, η κοινωνική διάσταση της αγροτικής πολιτικής είναι ξεκάθαρη, τουλάχιστον όσον αφορά στα αποτελέσματα της ΚΑΠ (Λουλούδης κ.ά., 1993). Επιπλέον, οι προσπάθειες του ελληνικού κράτους για την κοινωνική και πολιτική ενσωμάτωση των αγροτών, όπως επίσης, ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των μέτρων αγροτικής πολιτικής στο εθνικό επίπεδο, έχουν οδηγήσει στη κατασκευή πολλαπλών παρανοήσεων σχετικά με τη σημασία και το ρόλο της αγροτικής πολιτικής στη χώρα (Λουλούδης και Μαραβέγιας, 1999). Σε κάθε περίπτωση, παρά την κοινωνική σημασία της εφαρμοζόμενης αγροτικής πολιτικής η 86

19 ελληνική ύπαιθρος χαρακτηρίζεται από σημαντική κοινωνική και οικονομική μειονεξία. Η ανάλυση αυτής της μειονεξίας δεν μπορεί να παραβλέψει τα διαρθρωτικά οικονομικά χαρακτηριστικά του αγροτικού χώρου ούτε όμως και τα προβλήματα της λειτουργίας των μηχανισμών κοινωνικής και αγροτικής πολιτικής στη χώρα. Συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι η ακαθάριστη δημόσια δαπάνη στη γεωργία αντιπροσωπεύει το 29% του ακαθάριστου γεωργικού προϊόντος, ενώ η συνολική στήριξη από την ΚΑΠ συνεισφέρει το 52% του εισοδήματος κατά μονάδα εργασίας. Παρά το υψηλό επίπεδο προστασίας, το αγροτικό εισόδημα παρέμεινε αρκετά χαμηλότερο από αυτό της μη-γεωργικής απασχόλησης. Πιο συγκεκριμένα, αντιπροσωπεύει το 60% του μη-γεωργικού εισοδήματος ανά απασχολούμενο άτομο και το 86% του εισοδήματος που προέρχεται από ημερομίσθια και μισθούς στους μηγεωργικούς τομείς. Αυτό δείχνει ότι χωρίς τον αναδιανεμητικό και υποστηρικτικό ρόλο των αγροτικών πολιτικών ο αγροτικός τομέας στην Ελλάδα θα είχε συρρικνωθεί παραπέρα και το εισόδημά του θα είχε μειωθεί σημαντικά (Παχάκη, 2002). Είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε την κοινωνική μειονεξία των Ελλήνων αγροτών εξαιτίας του γεγονότος ότι υπάρχουν μερικά σημαντικά προβλήματα στη μέτρηση του γεωργικού ή/και του συνολικού εισοδήματος. Η EUROSTAT έχει εκτιμήσει (το 1990) ότι στην Ελλάδα, κατά μέσο όρο, το 40% του εισοδήματος των αγροτικών νοικοκυριών προέρχεται από τη γεωργική παραγωγική δραστηριότητα, ένα επιπλέον 40% προέρχεται από εξω-γεωργικές δραστηριότητες (μισθοί και αυτοαπασχόληση) και γύρω στο 20% από εισοδήματα ιδιοκτησίας (ενοίκια) και κοινωνικές παροχές (συντάξεις κτλ.). Στην αρχή της δεκαετίας του1990 υπήρξε μια σύγκλιση του εισοδήματος ανάμεσα στα αγροτικά και τα μη-αγροτικά νοικοκυριά. Μια σύγκλιση που οφείλεται στην αυξημένη σημασία των μεταβιβάσεων της ΚΑΠ και στην εξωγεωργική απασχόληση των αγροτικών νοικοκυριών (Έκθεση Σπράου, 1998). Υπάρχουν δυο αλληλένδετα επίπεδα ανισότητας στις αγροτικές περιοχές στα οποία χρειάζεται να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία εδώ. Το πρώτο είναι ότι οι μεταβιβάσεις της ΚΑΠ δεν κατανέμονται ισοδύναμα μεταξύ των Ελλήνων αγροτών. Υπάρχουν και πάλι δύο σχετικές παρατηρήσεις: α) το μέσο μέγεθος των επιδοτήσεων ανά εκμετάλλευση είναι αρκετά μικρότερο στις μικρές εκμεταλλεύσεις από ότι το αντίστοιχο στις μεγάλες εκμεταλλεύσεις (Σαρρής, 1997), και β) η διαπεριφερειακή 87

20 κατανομή των επιδοτήσεων κατά ετήσια μονάδα εργασίας (ΕΜΕ) 1 είναι άνιση (Έκθεση Σπράου, 1998). Για παράδειγμα, η εισοδηματική μεταβίβαση προς τους αγρότες στη Θεσσαλία είναι εννιά φορές μεγαλύτερη από αυτήν στα Ιόνια Νησιά και έξι φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη στο Βόρειο Αιγαίο, που υπάρχει και μεγαλύτερη ανάγκη στήριξης του αγροτικού πληθυσμού για την επιβίωσή του. Δεύτερο, η εξωγεωργική απασχόληση είναι ένας παράγοντας που κατανέμεται άνισα μεταξύ των αγροτών και οδηγεί σε διαφοροποιημένες επιπτώσεις πάνω στο εισόδημα των αγροτικών νοικοκυριών. Το ποσοστό της πολυαπασχόλησης διαφέρει σημαντικά στο περιφερειακό και νομαρχιακό επίπεδο προσφέροντας ετερογενείς ευκαιρίες στα αγροτικά νοικοκυριά. Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό της πολυαπασχόλησης τόσο μεγαλύτερες είναι και οι ευκαιρίες για τα αγροτικά νοικοκυριά να ξεφύγουν από την οικονομική περιθωριοποίηση. Για παράδειγμα, το ποσοστό της πολυαπασχολούμενων αγροτικών νοικοκυριών στα Δωδεκάνησα είναι έξι φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο στη Ροδόπη και περίπου τέσσερις φορές μεγαλύτερο από ότι στην Κεφαλονιά. Σε σχέση με αυτό, η επέκταση της πολυαπασχόλησης οδηγεί στη μεγέθυνση του εισοδήματος των αγροτικών νοικοκυριών και στη μείωση της εξάρτησης του αγροτικού νοικοκυριού από τη γεωργική παραγωγική δραστηριότητα (Efstratoglou-Todoulou, 1990). Έτσι, με περισσότερους από έναν τρόπο τα αγροτικά νοικοκυριά, που αντιπροσωπεύουν την πλειοψηφία των νοικοκυριών στις αγροτικές περιοχές της χώρας, επηρεάζονται από την ανισότητα και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Για εκείνα τα νοικοκυριά που εξαρτώνται περισσότερο από τη γεωργία για την επιβίωσή τους, η ανισότητα αυξάνει μέσω των μεταβιβάσεων της ΚΑΠ, οι οποίες εξαρτώνται από το μέγεθος της αγροτικής εκμετάλλευσης. Όμως, για εκείνα τα νοικοκυριά που εξαρτώνται μόνο εν μέρει από τη γεωργία για την επιβίωσή τους, η ανισότητα μειώνεται μέσω της πολυαπασχόλησης στο βαθμό που υπάρχει διαφοροποίηση του εισοδήματος από την αγροτική εκμετάλλευση ή αλλιώς της συμπλήρωσης στην γεωργική παραγωγική δραστηριότητα. Το χαμηλό επίπεδο επαγγελματοποίησης των Ελλήνων αγροτών αποτελεί ένα ζήτημα κοινωνικής μειονεξίας στον Ελληνικό αγροτικό χώρο. Πιο συγκεκριμένα, οι επαγγελματίες αγρότες χωροθετούνται στις πεδινές περιοχές που έχουν εντατική και αρδευόμενη γεωργία και καλλιεργούν ένα σημαντικό ποσοστό της γεωργικής γης 1 Η ετήσια μονάδα εργασίας ισοδυναμεί με ώρες ετησίως ή 225 ημέρες εργασίας. 88

21 (40%). Στο άλλο άκρο, υπάρχει ένα τμήμα «υπολειμματικής» γεωργίας που αντιπροσωπεύεται από αγρότες που χωροθετούνται στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές και καλλιεργούν ένα μικρό τμήμα της γεωργικής γης (10%). Ενδιάμεσα βρίσκεται η μεγάλη πλειοψηφία των μικρο-μεσαίων αγροτών που παλεύουν για επιβίωση (Έκθεση Σπράου, 1998). Μπορούμε να διατυπώσουμε δύο διαφορετικούς τύπους κοινωνικής μειονεξίας για τους μη-επαγγελματίες αγρότες. Ο ένας τύπος αφορά στο κατά πόσο οι αγρότες χωροθετούνται σε ορεινές περιοχές ή όχι, γεγονός που καθορίζει το βαθμό στον οποίο υπάρχουν ευκαιρίες εξω-γεωργικής απασχόλησης και διαφοροποίησης του εισοδήματος των αγροτικών νοικοκυριών. Η κατοίκηση στις ορεινές περιοχές αντανακλά ένα κοινωνικό μειονέκτημα που συνδέεται με τον γεωγραφικό αποκλεισμό. Έτσι, το ποσοστό των εκμεταλλεύσεων που χωροθετούνται στις ορεινές περιοχές αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα για τη μελέτη των κοινωνικών ανισοτήτων στον αγροτικό χώρο. Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό των εκμεταλλεύσεων που βρίσκονται στις ορεινές περιοχές, τόσο μικρότερο θα είναι το ποσοστό της πολυαπασχόλησης και άρα υψηλότερη η κοινωνική μειονεξία σε αυτές τις περιοχές. Ένας άλλος τύπος κοινωνικής μειονεξίας είναι αυτός που προέρχεται από το βαθμό εξάρτησης των αγροτών από τις μη-γεωργικές δραστηριότητες. Ο τρόπος με τον οποίο επιχειρήθηκε να γίνει η αναδιάρθρωση της Ελληνικής γεωργίας ως αρκετά πρόσφατα προϋπέθετε μια διαφοροποιημένη πρόσβαση των αγροτών στην χρηματοδότηση. Μόνο οι «βιώσιμες» εκμεταλλεύσεις θεωρούνταν ως δικαιούχοι για τα μέτρα της αγροτικής πολιτικής για την αναδιάρθρωση των εκμεταλλεύσεων στη χώρα μας. Βιώσιμες θεωρούνταν εκείνες οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις των οποίων το 50% της οικογενειακής απασχόλησης ή του εισοδήματος προερχόταν από την γεωργική παραγωγική δραστηριότητα. Σαν αποτέλεσμα το μεγάλο ποσοστό των μηεπαγγελματιών αγροτών αποκλειόταν από την πρόσβαση σε χρηματοδότηση για την αναδιάρθρωση της εκμετάλλευσής του και λάμβανε χαμηλότερη επιδότηση για τα αγροτικά προϊόντα που παρήγαγε. Μια πολιτική που δεν έχει ακόμα ουσιαστικά εφαρμοστεί αφορούσε το Μητρώο των Αγροτών και των Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων που ολοκληρώθηκε το 1997 από την ΠΑΣΕΓΕΣ και στόχευε στην προώθηση ενός μέτρου διαχωρισμού μεταξύ επαγγελματιών και μη-επαγγελματιών αγροτών. Σχεδιάστηκε για να διαφοροποιήσει την αγροτική πολιτική με βάση τον βαθμό επαγγελματοποίησης των αγροτών. Η ομάδα των επαγγελματιών αγροτών θα είχε το δικαίωμα να συμμετέχει στα προγράμματα αγροτικής πολιτικής, ενώ η ομάδα των μη-επαγγελματιών αγροτών θα 89

22 έχανε ουσιαστικά αυτά τα δικαιώματα. Αυτή η πολιτική ρύθμιση θεωρήθηκε ως στοιχειώδης για την εξασφάλιση των «επαγγελματικών δικαιωμάτων» των αγροτών ακόμα και με την έκδοση μιας «επαγγελματικής ταυτότητας» για τα μέλη του Μητρώου. Η υπογράμμιση της επαγγελματοποίησης της γεωργικής παραγωγικής δραστηριότητας και του γεωργικού εκσυγχρονισμού, που ακόμα κυριαρχεί στις οικονομικές αναλύσεις του αγροτικού τομέα και της αποτελεσματικότητάς του, έχει οδηγήσει σε παράβλεψη των βασικών χαρακτηριστικών της αγροτικής κοινωνίας. Η αποδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής στην ελληνική ύπαιθρο έχει σημάνει την ουσιαστική εγκατάλειψη και την περιθωριοποίηση του γερασμένου αγροτικού πληθυσμού (Μωϋσίδης, 1998, Μωϋσίδης κ.ά., 2002), και την υποβάθμιση του αγροτικού πολιτισμού που συνδέεται με την αυτοσυντήρηση, την βιωσιμότητα των φυσικών πόρων και την ποιότητα ζωής. Από την άλλη μεριά, τα νέα κοινωνικά ζητήματα που συνδέονται με την αναγνώριση της κοινωνικής μειονεξίας των γυναικών στις αγροτικές περιοχές και στον αγροτικό τομέα της χώρας (Παπαδόπουλος, 2000, Παπαδόπουλος, 2002), αλλά και την είσοδο και εγκατάσταση των οικονομικών μεταναστών ως μιας πολυπληθούς και αποκλεισμένης κοινωνικής ομάδας στην ελληνική ύπαιθρο (Κασίμης κ.ά., 2002, Κασίμης κ.ά., 2003), σπάνια ως καθόλου λαμβάνονται υπόψη στο σχεδιασμό και την υλοποίηση της αγροτικής πολιτικής ή των μέτρων ανάπτυξης του αγροτικού χώρου. Η αναθεωρημένη ΚΑΠ (από το 1999) φαίνεται ότι ρίχνει ξανά φως στα ζητήματα της γεωργίας μερικής απασχόλησης, της ποιότητας της υπαίθρου, των αξιών του αγροτικού πολιτισμού και την αναζωογόνηση των αγροτικών περιοχών. Παρόλα αυτά, τα παλαιότερα «παραγωγικίστικα» και ορθολογιστικά εννοιολογικά σχήματα έχουν αυξήσει σημαντικά τις ανισότητες και έχουν επιδεινώσει τις κοινωνικές μειονεξίες στην ύπαιθρο. Κλείνοντας το τμήμα αυτό χρειάζεται να τονίσουμε ότι η ανάλυση της οικονομικής αποστέρησης και της κοινωνικής μειονεξίας στην Ελληνική ύπαιθρο οδηγεί στην ανάγκη πληρέστερης περιγραφής των διασυνδέσεων (των τομέων και των δυνατοτήτων, πολιτικών κτλ.) που αφορούν στην επιβίωση των αγροτικών νοικοκυριών μέσα σε έναν ολοένα μεταβαλλόμενο αγροτικό χώρο. Η στήριξη που παρέχεται από την ΚΑΠ, δεδομένου του διαφοροποιημένου χαρακτήρα των Ελληνικών αγροτικών νοικοκυριών, έχει οδηγήσει σε αυξημένες ανισότητες και κοινωνικό αποκλεισμό στην ύπαιθρο. Οι περιφερειακές διαφορές συνδέονται στενά 90

23 με τις τοπικές κοινωνικές μειονεξίες και την άνιση κατανομή των πόρων και των ευκαιριών. Η τάση προς την επαγγελματοποίηση της γεωργίας στη χώρα έχει ήδη οδηγήσει σε περιθωριοποίηση της πλειοψηφίας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και την υποτίμηση του πολιτισμού, των παραδόσεων και της βιωσιμότητας της κοινωνίας της υπαίθρου. Η οικονομική αποστέρηση φαίνεται συχνά ότι υποκαθίσταται με τον γεωγραφικό και κοινωνικό αποκλεισμό από την πρόσβαση στην απασχόληση και την έλλειψη παραγωγικών και ανθρώπινων πόρων. Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός έχουν κοινή βάση στην Ελληνική ύπαιθρο. Άρα χρειάζεται μια ενιαία θεώρησή τους ενταγμένη κάτω από μια συνολική ερμηνευτική και εξηγητική θεωρητική κατασκευή. Τέλος, η μελέτη της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού στην ύπαιθρο χρειάζεται να περιφερειοποιηθεί, να εντοπιστεί και να εξειδικευθεί, αν θέλουμε αξιόπιστα και αξιόλογα αποτελέσματα για τη λήψη ουσιαστικών μέτρων κοινωνικής και αγροτικής πολιτικής. Συμπεράσματα Εδώ καταλήγουμε σε συμπεράσματα που εντάσσονται σε δύο βασικές κατηγορίες: Α) Σχετικά με την έρευνα για την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό Παρά τα όποια προβλήματα των ερευνών και της καταγραφής της φτώχειας, η παραπάνω ανάλυση επιτρέπει μια σειρά χρήσιμων παρατηρήσεων σχετικά με τη μελέτη της φτώχειας και του αποκλεισμού στην Ελληνική ύπαιθρο. Πρώτα από όλα, η ποσοτική ανάλυση έδειξε ότι η φτώχεια εμφανίζεται να συγκεντρώνεται στον αγροτικό χώρο παρά το γεγονός ότι έχει σημειωθεί σημαντική μείωσή της τις τελευταίες δεκαετίες. Δεύτερον, ένας αριθμός χαρακτηριστικών φαίνονται να δημιουργούν το προφίλ των φτωχών νοικοκυριών ή των χαρακτηριστικών της φτώχειας που εντοπίζονται κυρίως στην ύπαιθρο. Για παράδειγμα, ένα σημαντικό τμήμα των φτωχών νοικοκυριών αποτελείται από αυτούς που ζουν στις αγροτικές περιοχές, είναι ηλικιωμένοι και έχουν χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο. Τρίτον, φαίνεται ότι ένας μεγάλος αριθμός χαρακτηριστικών που συνδέονται με τη φτώχεια δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται σαν ανεξάρτητοι παράγοντες για την ερμηνεία της φτώχειας. Είναι μάλλον καλύτερο, η κοινωνική μειονεξία συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων η οποία οφείλεται σε ορισμένα χαρακτηριστικά χρειάζεται να μελετάται με όρους κοινωνικού αποκλεισμού. Τέταρτον, αποδεικνύεται όλο και περισσότερο ότι οι οικονομικές ανισότητες που ανακαλύπτονται από τις μελέτες της 91

24 φτώχειας ουσιαστικά αντανακλούν ταξικές διαφορές που χρειάζονται παραπέρα εξηγήσεις. Η παρατήρηση ότι οι πιο σημαντικές ανισότητες βρίσκονται μέσα σε κάθε μια κοινωνικοοικονομική κατηγορία και λιγότερο μεταξύ αυτών των κατηγοριών μας στρέφει στην ανάγκη να προχωρήσουμε στην ταξική ανάλυση του αγροτικού χώρου. Πέμπτον, υπάρχει μια σημαντική υστέρηση στην ανάλυση της φτώχειας σε περιφερειακό επίπεδο, παρά το γεγονός ότι έχουν βρεθεί σημαντικές περιφερειακές διαφορές στο ποσοστό της φτώχειας. Υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός αναλύσεων που δίνουν έμφαση στις διαπεριφερειακές και λιγότερο στις διανομαρχιακές διαφορές και γεωγραφικές ανισότητες που συνδέονται με την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό (Οικονόμου, 1996). Τέλος, η ανάλυση της οικονομικής πλευράς της κοινωνικής μειονεξίας έδειξε ότι χρειάζεται περισσότερη έρευνα σε δύο επίπεδα: α) αυτό της στοχοθέτησης συγκεκριμένων κοινωνικοοικονομικών κατηγοριών εξετάζοντας όμως και τις ενδο-ομαδικές διαφοροποιήσεις, και β) στο επίπεδο σχετικά μικρών γεωγραφικών ενοτήτων εξετάζοντας όμως συγκριτικά (μεταξύ περιοχών) τις διαφοροποιήσεις. Β) Σχετικά με την αγροτική διάσταση της συζήτησης για την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό Στην ανάλυση που προηγήθηκε επιχειρήσαμε να δείξουμε την πολυπλοκότητα των διαστάσεων και των πλευρών που χρειάζονται να ληφθούν υπόψη για να μελετήσουμε τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό στην Ελληνική ύπαιθρο. Η κατασκευή της έννοιας του «αγροτικού» είναι κεντρική λόγω του ότι αντιπροσωπεύει μια ιστορικότητα αλλά μια κοινωνικοοικονομική βάση για να στηριχθεί η ανάλυση των αλλαγών αλλά και των χαρακτηριστικών που συνδέονται με την ανισότητα και την κοινωνική μειονεξία. Αντίστροφα, η προηγούμενη ανάλυση για τα αγροτικά νοικοκυριά μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια εξέτασης του τρόπου με τον οποίο τα αγροτικά νοικοκυριά στην Ελλάδα αντιστέκονται στην περιθωριοποίηση (Bazin and Roux, 1995). Ακόμα και η υποχώρηση στην περιθωριοποίηση αποτελεί μια μορφή ενσωμάτωσης μέσα στο κυρίαρχο κοινωνικοοικονομικό σύστημα. Παρόλα αυτά, η αντίσταση στην περιθωριοποίηση συχνά αναφέρεται στην χρήση μερικών στρατηγικών τύπων με σκοπό την επιβίωση. Η (ανα)κατασκευή του αγροτικού είναι κεντρική για την στρατηγική δραστηριοποίηση των αγροτικών νοικοκυριών στην Ελλάδα. Στην Ελληνική ύπαιθρο η «ιδιότητα του αγρότη» είναι ακόμα σημαντική για την στρατηγική επιβίωσης των αγροτικών νοικοκυριών. Η ιδιότητα του αγρότη 92