ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΦΩΤΟΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ, ΜΑΖΙΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΚΑΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

Transcript

1 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΦΩΤΟΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ, ΜΑΖΙΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΚΑΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ περιοδικό Tέταρτο, No.27-8, 07-08/1987, σελ Η φύση της φωτογραφικής εικόνας παρουσιάζεται στον προσεκτικό µελετητή µ ένα σχιζοειδή χαρακτήρα. Απ τη µία φαίνεται να «µιλάει» για την πραγµατικότητα κι απ την άλλη να «µιλάει» την πραγµατικότητα. Δηλαδή, πότε µοιάζει ν αναπαριστάνει και πότε να παριστάνει τον κόσµο. Αυτή η ιδιόµορφη σχέση είναι ουσιαστική ιδιότητα της φωτογραφίας. Απ τη µια επικυρώνει την πολυσύνθετη πραγµατικότητα διαιρώντας την σε οπτικά «θραύσµατα» και απ την άλλη την πολλαπλασιάζει καθώς δηµιουργεί δικές της φωτογραφικές πραγµατικότητες. Πραγµατικότητες που στην αντίληψη των ανθρώπων είναι ισοδύναµες µε την αληθινή πραγµατικότητα (πρέπει πάντα να αποδεικνύουµε ότι «ταιριάζουµε» στη φωτογραφία της ταυτότητάς µας, και όχι αντιστρόφως). Χάρη στο δισυπόστατο χαρακτήρα της, η φωτογραφία, απ τη µια έγινε πρωταγωνιστής στην «αισθητικοποίηση» της πραγµατικότητας (πορτραίτο, τοπίο, γυµνό κ.λπ., κ.λπ.) κι απ την άλλη πρωταγωνιστής την ίδια στιγµή στην «αντικειµενικοποίηση» της πραγµατικότητας (επιστηµονικές χρήσεις, αστυνοµικά αρχεία, µαζικά µέσα πληροφόρησης, φωτοδηµοσιογραφία κ.λπ., κ.λπ.). Η φωτογραφία, αναζητώντας την «καλλιτεχνική» της καταξίωση σε λάθος χωράφια, δανείστηκε τις δυνατότητες της «καταγραφικής» της εικοπλασίας, να αναπτύξει τη δύναµη αυτών των αντιλήψεων, ανοίγοντας το δρόµο στην εγκαθίδρυση της αυτοκρατορίας των µαζικών µέσων, των Media. Η φωτογραφία, σαν αράχνη, ύφανε σιγά-σιγά έναν τέτοιον ιστό, όπου καµία πλέον ανθρώπινη δράση να µην µπορεί ν αποφύγει την εµπλοκή της σ αυτόν. Η παράλληλη αυτή πορεία της φωτογραφίας δηµιούργησε πλήθος από αντιφάσεις και παρανοήσεις, που έγιναν αποδεκτές όχι µόνο απ τους τελικούς αποδέκτες της, το κοινό, αλλά και απ τους ίδιους βέβαια τους 1

2 δηµιουργούς της, τους φωτογράφους. Δύο διαφορετικές αντιλήψεις βρίσκονται σε συνεχή αντιπαράθεση. Η µια, κυρίως αισθητική, πιστεύει πως καθετί στην πραγµατικότητα µπορεί ν αποκαλυφθεί, να «φανερωθεί» ως ωραίο, µοναδικό. Η αισθητικοποίηση αυτή του κόσµου καλλιεργεί µια µαζική αντίληψη του ωραίου άρα και του άσχηµου εξουδετερώνοντας κάθε προσωπική άποψη. Το ωραίο τυποποιείται και καταναλώνεται µαζικά. Όλο και πιο πολύ σε περισσότερους ανθρώπους αρέσουν τα ίδια πράγµατα, ιδίως όταν τα γνωρίζουν κυρίως µέσα από εικόνες (τουρισµός, διαφήµιση κ.λπ.). Η άλλη, κυρίως τεχνοκρατική, πιστεύει ότι καθετί στην πραγµατικότητα µπορεί και πρέπει να καταγραφεί, να αρχειοθετηθεί και να επικοινωνηθεί. Έτσι µπορεί η αναπαράσταση του πραγµατικού να χρησιµοποιηθεί µε ωφέλεια γνωστική και υλική για τις ανθρώπινες ανάγκες της εξέλιξης, στο παρόν και στο µέλλον. Η αντικειµενικοποίηση του κόσµου επιβεβαιώνει την πραγµατικότητα, κάνει πως δεν βλέπει τους ιδεολογικούς κώδικες που καθορίζουν την αντίληψή µας γι αυτήν, καλλιεργεί µια µαζική αντίληψη της γνώσης, περιορίζει τον προσωπικό αντίλογο (ποιος αµφισβητεί τα φωτογραφικά «ντοκουµέντα»;) και, φυσικά, ελέγχει αποφασιστικά τη συµπεριφορά και τις αντιδράσεις του σύγχρονου ανθρώπου. Χάρη στο σύνθετο χαρακτήρα της, η φωτογραφία έχει χρήσεις κάθε είδους και µορφής, χρήσεις που υπακούουν λιγότερο ή περισσότερο στον ορισµό είτε του επιστηµονικού µέσου (αστρονοµία, βιολογία, µετεωρολογία κ.λπ.) είτε της εφηρµοσµένης τέχνης (διαφήµιση, φωτοδηµοσιογραφία, ταξιδιωτική φωτογραφία κ.λπ.). Η φωτογραφία ανήκει στη µεγάλη οικογένεια των µαζικών µέσων οπτικής επικοινωνίας, στο βασίλειο της φωτοχηµικής και ηλεκτρονικής εικόνας, ένα βασίλειο πολύ διαφορετικό απ αυτό των εικαστικών τεχνών. 2

3 Διαφορετικό και στην ιδεολογική ανάγνωση και ερµηνεία της πραγµατικότητας, και στη διαδικασία γέννησης της εικόνας, και στη µορφή και το χαρακτήρα των οπτικών κωδίκων που παίρνουν µέρος, και στους τρόπους εκποµπής, χρήσης, ανάγνωσης. Η αντικατάσταση του προσδιορισµού «καλλιτεχνική φωτογραφία» απ τον προσδιορισµό «δηµιουργική φωτογραφία», που έγινε περίπου στη δεκαετία του 60, ήταν µια απόπειρα αναθεώρησης πάνω στην ίδια τη φύση της φωτογραφίας, σύµφωνα µε όσα πιο πάνω πολύ σύντοµα αναφέρθηκαν. Ο νέος όρος αποµάκρυνε την φωτογραφία απ την κλασική και εκλαϊκευµένη αντίληψη περί «καλλιτεχνίας» και «καλλιτεχνικότητας» (µόνο τα συνοικιακά «καλλιτεχνικά» φωτογραφεία θα πρέπει να αριθµούν κάµποσα εκατοµµύρια σ όλο τον κόσµο) και την έφερε πιο κοντά στην αντίληψη της «δηµιουργικότητας» των σύγχρονων µαζικών µορφών τέχνης. Είτε όµως καλλιτεχνική είτε δηµιουργική, η φωτογραφία είναι υποχρεωµένη να αναζητήσει και να ορίσει την έννοια της υποκειµενικότητας στην έκφραση του φωτογράφου. Πως οποιαδήποτε έννοια υποκειµενικότητας µπορεί να συνυπάρξει µε την πρωταρχική ιδιότητα του φωτογραφικού µέσου, την ιδιότητα της «αντικειµενικής» αναπαράστασης του ορατού κόσµου; Είναι φανερό ότι µια τέτοια συνύπαρξη είναι δυνατή κατ εξοχήν στα µαζικά µέσα, αντίθετα απ ο,τι συµβαίνει στις καλές τέχνες. Οι τελευταίες αυτές διαχωρίζουν τα θέµατα σε σηµαντικά/ασήµαντα, ευτελή, ανεξάντλητα/περιορισµένα. Βασίζονται στη µοναδικότητα του έργου, τη µη αναπαραγωγική του φύση, αναζητούν ένα βαθύτερο, εσωτερικό νόηµα, διατρανώνουν τη χειρο-τεχνική ικανότητα, υπενθυµίζουν την αφιέρωση χρόνου, σκέψης, κόπου, πάθους. Εκτιµούν την αποµόνωση, το εσωτερικό ταξίδι, την ιδιοφυΐα της «τρέλας», την υπερευαίσθητη σχέση του δηµιουργού µε τον κόσµο. Είναι, και συχνά ζητάνε να είναι, «ελιτίστικες», µυστηριώδεις, απρόσιτες, µαγικές, ακριβές, περιορισµένες. Η φωτογραφία, αντίθετα, καθώς είναι µαζικό µέσο έκφρασης, θεωρεί τα πάντα σαν πρόσφορο θέµα της. Βασίζεται στην αναπαραγωγική φύση της, σε µια τεχνική προσιτή στον καθένα, ελαχιστοποιεί τη χειροτεχνική 3

4 ικανότητα, αναζητά ένα ορατό νόηµα, παρουσιάζεται σαν µια διαδικασία ελαχιστοποίησης στην αφιέρωση χρόνου, σκέψης, κόπου και πάθους. Εκτιµά τη συµµετοχή, το αέναο ταξίδι στον ορατό κόσµο, την ιδιοφυΐα της γρήγορης αντίληψης, την επικυρίαρχη και ψύχραιµη σκέψη του δηµιουργού µε τον κόσµο. Είναι «δηµοκρατική», άµεση, οικεία, φτηνή, πανταχού παρούσα. Διαπραγµατευόµενη την ίδια την πραγµατικότητα, η αναζήτηση ενός «βαθύτερου νοήµατος» είναι πλέον υπόθεση του δέκτη των εικόνων της. Όταν ο Mc Luhan λεει «το µέσο είναι το µήνυµα», αυτό ακριβώς εννοεί. Ο όρος δηµιουργική φωτογραφία καλύπτει ένα ευρύτερο φάσµα εφαρµογών απ ότι, ο προγενέστερος της καλλιτεχνικής φωτογραφίας. Παρ όλα αυτά εξακολουθεί να υπάρχει µια τριβή µεταξύ ειδών που φαινοµενικά δείχνουν να έχουν διαφορετικές διαστάσεις, τόσο σε σχέση µε τα κίνητρα έκφρασης σ αυτά όσο και µε τους τρόπους χρήσης τους. Στις περιπτώσεις εκείνες που φαινοµενικά ο φωτογράφος δηµιουργεί µε ελεύθερη βούληση όχι κατ εντολή προσωπικό έργο, επιζητείται η υποκειµενικότητα. Βέβαια πάντα η αντικειµενικότητα επιµένει να παρουσιάζεται εφόσον κάθε φωτογραφική εικόνα είναι πάντοτε µια αναφορά σε κάποια πραγµατικότητα. Στις περιπτώσεις που φαινοµενικά δηµιουργεί κάτω από σχετικούς περιορισµούς κατ ανάθεση τότε αντίθετα αυτή που επιζητείται είναι η «αντικειµενικότητα». Φυσικά, η προσωπική έκφραση επιµένει να εµφανίζεται εφόσον κάθε πραγµατικότητα είναι υποκείµενη στην προσωπική ερµηνεία. Η τριβή, στο εσωτερικό της δηµιουργικής φωτογραφίας, είναι αποτέλεσµα των επιρροών που συνεχίζει να εξασκεί η ιδεολογία των καλών τεχνών, αν και υποτίθεται ότι αυτή η ιδεολογία έχει εξοστρακιστεί σ αυτό το χώρο. Η αντίληψη ότι η τέχνη γενικώς ανθεί µόνο κάτω από συνθήκες ελεύθερης βούλησης σ όλη την διαδικασία παραγωγής του καλλιτεχνικού έργου, και όχι κάτω απ τους περιορισµούς της εφηρµοσµένης παραγωγικής 4

5 διαδικασίας, είναι αντίληψη - γέννηµα αυτής της ιδεολογίας. Τα µαζικά µέσα όµως είναι στην ουσία εξ ολοκλήρου εφηρµοσµένα. Αυτή ακριβώς η ιδιότητά τους είναι πρωταρχική της ίδιας της φύσης τους. Και είναι αυτά τα µαζικά µέσα που στον αιώνα µας πρωταγωνιστούν στη δηµιουργία µιας νέας, αντίθετης µε την προγενέστερη, «ιδεολογίας», όπου γι αυτήν σύγχρονη, πραγµατική τέχνη είναι κατ αρχήν αν όχι αποκλειστικά αυτή που προκύπτει απ τις εφηρµοσµένες µορφές δηµιουργικής έκφρασης του ανθρώπου (απ τα κόµικ ως το βιοµηχανικό σχέδιο, και απ τα βίντεο-κλιπ ως το σχεδιασµό των ρούχων). Η µέχρι τώρα φωτογραφική ιστορία προφέρει πλήθος από παραδείγµατα εργασιών σηµαντικών φωτογράφων, αλλά και ειδών φωτογραφικής έκφρασης όπου διαπιστώνεται µια σύνθεση προθέσεων, διαδικασιών και αποτελεσµάτων. Σαφής διαχωρισµός ανάµεσα σε εφηρµοσµένες και µη εφηρµοσµένες µορφές φωτογραφίας είναι όλο και πιο δύσκολο πρακτικά, αλλά και θεωρητικά, να γίνει. Η φωτογραφία όσο και να παριστάνει πότε-πότε ότι δικαιούται µια θέση στο χώρο των εικαστικών τεχνών, είναι στην πραγµατικότητα κάτι πιο σύνθετο, είναι µαζικό µέσο. Ίσως η πιο «φωτογραφική» φωτογραφία να είναι η φωτοδηµοσιογραφία. Μια ολοκληρωµένη φωτογραφική σειρά µε αρχή, µέση, τέλος που µε την υποστήριξη ενός απολύτως αναγκαίου σε έκταση και πληροφορίες κειµένου, ερευνά, ερµηνεύει, αποκρυσταλλώνει µια πραγµατικότητα που έχει σχέση µε τα προβλήµατα και τις καταστάσεις που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη κοινωνία. Η φωτοδηµοσιογραφία δεν πρέπει να συγχέεται µε τη φωτοειδησεογραφία. Η τελευταία απλώς εικονογραφεί το δηµοσιογραφικό λόγο, προσθέτοντας «εγκυρότητα» σ ένα γεγονός, σε µια είδηση. Ο φωτοδηµοσιογράφος είναι ένας δηµοσιογράφος που «γράφει» µε εικόνες, µ έναν τρόπο που ο γραπτός λόγος είναι ανεπαρκής να διατυπώσει. 5

6 Μ αυτή την έννοια και το πορτραίτο ενός προσώπου που παρουσιάζεται στις σελίδες ενός εντύπου µπορεί να είναι είτε φωτοδηµοσιογραφικό είτε φωτοειδησεογραφικό. Στη δεύτερη περίπτωση έχουµε µια απλή απεικόνιση της µορφής, ενώ στην πρώτη µια εικόνα πλούσια σε σηµάνσεις που δηµιουργούν στον «αναγνώστη» αντίστοιχα νοηµατικά ερεθίσµατα σε σχέση µε τις σύνθετες πάντα ιδιαιτερότητες του φωτογραφιζόµενου. Η φωτοδηµοσιογραφία απαιτεί απ τον ικανό φωτογράφο της ταλέντο, παρατηρητικότητα, ευφυΐα, καλλιέργεια, ευστροφία, θάρρος, ήθος, αποτελεσµατικότητα, προσαρµοστικότητα, ιδεολογικές θέσεις, ψυχολογικές ικανότητες, κοινωνική συνείδηση, πολυσυλλεκτικότητα ερεθισµάτων και ικανότητες συµπύκνωσής τους στα ουσιώδη, φυσική αντοχή, πείσµα, ψυχραιµία, πρόβλεψη του πιθανού αλλά και του απρόοπτου, πειστικότητα, αντίληψη των σχέσεων αντικειµενικότητας - υποκειµενικότητας, προσωπική άποψη και ύφος, γνώση των µηχανισµών και τρόπων άρθρωσης των εικόνων µέσα απ τις σελίδες των εντύπων, γνώση του είδους των δεκτών - αναγνωστών και, τέλος, γνώσεις και ευχέρεια πάνω στην επιλογή και χρήση των τεχνικών δεδοµένων που θα διατυπώσουν αποτελεσµατικά τις αντιλήψεις του σε µορφή εικόνων. Μια τέτοια πολυσύνθετη προσωπικότητα, που απαιτεί η φωτοδηµοσιογραφία, είναι φανερό;ότι δεν βρίσκεται εύκολα. Απ την άλλη, οδηγεί σε αναπόφευκτες συγκρίσεις µε τα είδη προσωπικοτήτων που απαιτούν άλλες µορφές έκφρασης, παλαιότερες και νεότερες. Πέρα όµως απ όλες αυτές τις ιδιότητες και άλλες που τυχόν δεν αναφέρθηκαν πως µπορεί να οριστεί η δηµιουργικότητα στη φωτοδηµοσιογραφία; Επιπλέον ανάµεσα στα είδη της δηµιουργικής φωτογραφίας υπάρχει µια αδιάκοπη αλληλεπίδραση. Κάθε εξέλιξη σ ένα είδος σύντοµα ενσωµατώνεται σε πολλά άλλα. Τα εφηρµοσµένα είδη οικειοποιούνται πολύ γρήγορα κάθε πρωτότυπο στοιχείο που εµφανίζεται στα λιγότερο εφηρµοσµένα, το αφοµοιώνουν και δηµιουργώντας µια νέα εικόνα µαζικής αναπαραγωγής και κατανάλωσης επηρεάζουν άµεσα µε τη σειρά τους ακριβώς αυτές τις πιο «ελεύθερες» εκδοχές φωτογραφικής έκφρασης. Ο κύκλος αυτός, καθώς είναι αέναος, δεν έχει αρχή και τέλος. Κανένα είδος µέσα σ αυτόν δεν µπορεί να είναι το πρώτο ή έσχατο. 6

7 Όλα αυτά δείχνουν ότι η δηµιουργικότητα στη φωτογραφία δεν µπορεί να προσδιοριστεί µε τη χρησιµοποίηση κλασικών όρων. Ούτε κατά συνέπεια µόνο µε κριτήρια που έχουν να κάνουν µε το όσο «ελεύθερος» ή «περιορισµένος» είναι ο φωτογράφος στα διάφορα είδη φωτογραφικής δηµιουργίας. Όχι µόνο γιατί µια τέτοια αξιολόγηση είναι κατάλοιπο παραδοσιακότερων µορφών έκφρασης, αλλά και γιατί, σε τελευταία ανάλυση, η αντίληψη µιας τέτοιας «ελευθερίας» στην περίπτωσή µας είναι µια µεγάλη ψευδαίσθηση. Τα µαζικά µέσα στα οποία ανήκει η φωτογραφία εξελίσσονται µε ραγδαίους ρυθµούς. Έχουν ήδη επιβάλει επαναστατικές αλλαγές σ ολόκληρο το φάσµα του πολιτισµού και θα φέρουν ακόµα µεγαλύτερες. Η παραγωγή εικόνων από υπολογιστές θα αλλάξει ριζικά το τοπίο των προγενέστερων τρόπων παραγωγής εικόνων. Κι αν πρέπει να ψάξουµε για µια πιο σύγχρονη αντίληψη της δηµιουργικότητας στη φωτογραφία θα πρέπει να ασχοληθούµε µε τα νέα δεδοµένα. Κι αυτά επιβάλλουν µια επώδυνη, δύσκολη και αναπόφευκτη αναθεώρηση όλων των κριτηρίων που συµµετέχουν στην παραγωγή και χρήση της φωτογραφικής εικόνας. Δεν αρκεί η αποδέσµευση της φωτογραφικής εικόνας απ τα µορφολογικά και µόνο κριτήρια των παραδοσιακών εικαστικών τεχνών. Η αναθεώρηση δεν εξαντλείται στην αισθητική ή έστω στη θεµατολογία, αλλά πρέπει κυρίως να προχωρήσει και σ ολόκληρο το ιδεολογικό εποικοδόµηµα που προσδιορίζει τις διαδικασίες γέννησης, παραγωγής, χρήσης και αξιολόγησης της φωτογραφικής έκφρασης. Μόνο τότε η φωτογραφία θα αποβάλει τα νόθα και ξένα στοιχεία που παραµορφώνουν τον πραγµατικό χαρακτήρα της και η νέα έννοια της δηµιουργικότητας, που στην εποχή µας αρθρώνεται απ τα µαζικά µέσα επικοινωνίας και έκφρασης, θα έρθει να ταιριάξει µε την αληθινή φύση του φωτογραφικού µέσου. 7