ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ

Transcript

1 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ Θα αρχίσω λοιπόν από τους προγόνους πρώτα, γιατί είναι δίκαιο και ταιριαστό συνάμα, σε περίπτωση όπως η σημερινή, να δίνεται σ αυτούς η τιμή της μνημόνευσης. Γιατί, κατοικώντας τη χώρα οι ίδιοι πάντα, καθώς η μια γενιά διαδεχόταν την άλλη, την παρέδωσαν ως τώρα ελεύθερη με την ανδρεία τους. Κι εκείνοι λοιπόν είναι άξιοι για έπαινο κι ακόμη περισσότερο οι πατέρες μας. γιατί κοντά σ εκείνα που κληρονόμησαν, απόχτησαν όση έχουμε εξουσία με πολύ μόχθο και την κληροδότησαν σ εμάς τους τωρινούς. Τα περισσότερα όμως αυτής της εξουσίας εμείς εδώ οι ίδιοι, που βρισκόμαστε ακόμα τώρα στην ώριμη περίπου ηλικία, τα επαυξήσαμε και την πόλη σε όλα ετοιμάσαμε, ώστε να είναι απόλυτα αυτάρκης και για πόλεμο και για ειρήνη. Αυτών εγώ τα πολεμικά κατορθώματα, με τα οποία το καθένα κατακτήθηκε, ή αν κάποτε εμείς οι ίδιοι ή οι πατέρες μας αποκρούσαμε θαρραλέα βάρβαρο ή Έλληνα εχθρό επιδρομέα, θα τα παραλείψω, γιατί δε θέλω να μακρηγορήσω μπροστά σ αυτούς που τα γνωρίζουν καλά. Από ποιες όμως αρχές φτάσαμε σ αυτό το σημείο ακμής και με ποιο πολίτευμα και από ποιον τρόπο ζωής έγιναν αυτά μεγάλα, αυτό αφού παρουσιάσω πρώτα, θα έρθω και στον έπαινο αυτών εδώ, γιατί νομίζω ότι στην περίπτωσή μας θα ήταν πολύ ταιριαστά αυτά να ειπωθούν και ότι είναι ωφέλιμο να ακούσει αυτά με προσοχή όλο το συγκεντρωμένο πλήθος και των πολιτών και των ξένων. 37. Το πολίτευμα που έχουμε δεν επιδιώκει να μιμηθεί τους νόμους των άλλων, αλλά πιο πολύ εμείς οι ίδιοι είμαστε παράδειγμα σε μερικούς παρά μιμητές άλλων. Και ως προς το όνομα έχει αποκληθεί δημοκρατία, επειδή η εξουσία δε βρίσκεται στα χέρια των ολιγαρχικών, αλλά του δήμου. ωστόσο όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα απέναντι στους νόμους ως προς τις ιδιωτικές τους διαφορές, για την προσωπική όμως επιβολή, ο καθένας, ανάλογα με τη διάκρισή του σε κάποιο τομέα, προτιμιέται στα δημόσια αξιώματα όχι πιο πολύ με τη σειρά παρά για την ικανότητά του, ούτε πάλι κάποιος αν είναι φτωχός, εφόσον όμως μπορεί να κάνει κάτι καλό στην πόλη, εμποδίζεται για την ασημότητα της κοινωνικής του θέσης. Τις σχέσεις μας με την πολιτεία τις διέπει η ελευθερία και στις καθημερινές (ιδιωτικές) μας απασχολήσεις είμαστε απαλλαγμένοι από καχυποψία μεταξύ μας και δεν αγανακτούμε με το γείτονά μας, αν κάνει κάτι όπως του αρέσει, ούτε παίρνουμε το ύφος του πειραγμένου, πράμα που φυσικά δεν επιφέρει ποινή, ωστόσο στενοχωρεί. Και ενώ στις ιδιωτικές μας σχέσεις δεν ενοχλούμε ο ένας τον άλλο, στη δημόσια ζωή δεν κάνουμε παρανομίες κυρίως από εσωτερικό σεβασμό, υπακούοντας σ αυτούς που κάθε φορά διοικούν την πόλη και στους νόμους και προπαντός σ όσους από αυτούς ισχύουν για την προστασία αυτών που αδικούνται και σε όσους, αν και είναι άγραφοι, φέρουν ντροπή αναμφισβήτητη. 39. Διαφέρουμε όμως και στην πολεμική εκπαίδευση από τους αντιπάλους μας στα εξής: Πρώτα πρώτα την πόλη μας την έχουμε ανοιχτή σε όλους και σε καμιά περίπτωση με απελάσεις ξένων δεν εμποδίζουμε κάποιον να μάθει ή να δει κάτι, που αν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε κάποιος από τους εχθρούς θα μπορούσε να ωφεληθεί, γιατί έχουμε εμπιστοσύνη όχι τόσο στις προετοιμασίες και στα τεχνάσματα όσο στην προσωπική μας ευψυχία την ώρα της μάχης. ύστερα στο εκπαιδευτικό σύστημα, ενώ εκείνοι με επίπονες ασκήσεις από την παιδική τους ηλικία επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι, εμείς, αν και ζούμε άνετα, με όχι κατώτερο φρόνημα, βαδίζουμε στους ίδιο μεγάλους κινδύνους. Και να η απόδειξη: Γιατί ούτε οι Λακεδαιμόνιοι δεν εκστρατεύουν μόνοι τους εναντίον της χώρας μας αλλά μαζί με όλους τους συμμάχους τους, ενώ εμείς, όταν εισβάλουμε στη χώρα των άλλων, Σελίδα 1 από 12

2 μολονότι πολεμάμε σε ξένη γη, χωρίς δυσκολία τις περισσότερες φορές νικάμε αυτούς που αγωνίζονται για τη σωτηρία της χώρας τους. Και ούτε ως τώρα κανείς εχθρός δεν αντιμετώπισε τη (συνολική) δύναμή μας συγκεντρωμένη, επειδή το ναυτικό ταυτόχρονα φροντίζουμε και σε πολλά μέρη της στεριάς στέλνουμε στρατό από μας τους ίδιους. κι αν κάπου συγκρουστούν με ένα μέρος από τη δύναμή μας, αν νικήσουν μερικούς από μας, καυχιούνται ότι όλους μας έτρεψαν σε φυγή, κι αν νικηθούν, ισχυρίζονται ότι νικήθηκαν από όλους μας μαζί. Και όμως αν ριχνόμαστε πρόθυμοι στον κίνδυνο ζώντας περισσότερο με άνεση παρά με επίπονη άσκηση και με ανδρεία που δεν πηγάζει τόσο από την επιβολή του νόμου όσο από τον τρόπο της ζωής μας, μένει σε μας κέρδος και να μην κουραζόμαστε προκαταβολικά για τις δύσκολες στιγμές που είναι να έρθουν και, όταν φτάσουμε σ αυτές, να μη δειχνόμαστε λιγότερο τολμηροί απ αυτούς που πασχίζουν αδιάκοπα. και γι αυτά η πόλη μας είναι άξια να τη θαυμάζει κανείς, και ακόμη για άλλα. 40. Αγαπούμε το ωραίο με απλότητα και καλλιεργούμε το πνεύμα μας χωρίς μαλθακότητα. και τον πλούτο τον χρησιμοποιούμε πιο πολύ για να έχουμε τη δυνατότητα για κάποιο έργο παρά για κομπορρημοσύνη, και δεν (πιστεύουμε ότι) είναι ντροπή να παραδέχεται κανείς τη φτώχεια του, αλλά το να μην προσπαθεί να ξεφύγει απ αυτήν με την εργασία του (ότι) είναι ντροπή μεγαλύτερη. Και συμβαίνει οι ίδιοι να φροντίζουμε και για τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και συνάμα για τις δημόσιες, και ενώ ο καθένας μας καταγίνεται με διαφορετική απασχόληση (επάγγελμα), (συμβαίνει) να γνωρίζουμε ικανοποιητικά τα πολιτικά γιατί μόνοι εμείς αυτόν που δε συμμετέχει καθόλου σ αυτά τον θεωρούμε όχι φιλήσυχο αλλά άχρηστο, και οι ίδιοι είτε διατυπώνουμε ορθές σκέψεις είτε συλλογιζόμαστε σωστά για τις υποθέσεις της πολιτείας, γιατί δε νομίζουμε ότι τα λόγια βλάπτουν τα έργα, αλλά ότι είναι περισσότερο επιζήμιο να μη διαφωτιστούμε προηγουμένως με τη συζήτηση, πριν προβούμε σ ενέργειες για όσα πρέπει (να γίνουν). Γιατί μας διακρίνει πράγματι και αυτό εδώ το ξεχωριστό, ώστε να τολμούμε πολύ εμείς οι ίδιοι και να υπολογίζουμε με ακρίβεια τις συνέπειες αυτών που θα επιχειρήσουμε. αντίθετα στους άλλους η άγνοια φέρνει αλόγιστο θάρρος και η σκέψη δισταγμό. Και πολύ δυνατοί στο φρόνημα δίκαια μπορούν να θεωρηθούν εκείνοι που σαφέστατα γνωρίζουν και τους κινδύνους του πολέμου και τις απολαύσεις τις ειρήνης και όμως δεν προσπαθούν να αποφύγουν τους κινδύνους. Και στα ζητήματα της ενεργητικής διάθεσης είμαστε αντίθετοι με τους πολλούς. γιατί αποχτούμε τους φίλους όχι με το να ευεργετούμαστε, αλλά με το να ευεργετούμε. Και πιο σταθερός είναι ο ευεργέτης, εφόσον επιδιώκει να παραμένει η ευγνωμοσύνη του ευεργετημένου, με τη συμπάθεια που δείχνει σ αυτόν. αντίθετα ο ευεργετημένος είναι πιο απρόθυμος, γιατί ξέρει ότι θα ανταποδώσει την ευεργεσία όχι για να του χρωστούν ευγνωμοσύνη, αλλά για εξόφληση χρέους. Και μόνοι εμείς βοηθάμε άφοβα κάποιον όχι τόσο από υπολογισμό του συμφέροντος όσο από το φιλελεύθερο φρόνημά μας. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.Ποια είναι η μέθοδος σύνθεσης των δημηγοριών; ΑΠ. σελ. 11: («αφαιρούσε το μερικό.θεμελιώδεις απόψεις του ρήτορα») 2.Ποια η διαφορά του Επιτάφιου από τις υπόλοιπες δημηγορίες; ΑΠ. σελ. 12: («Βέβαια μπορούμε ξεχνάμε τον πόλεμο») 3.Ποιο μέρος ενός Επιτάφιου λόγου ήταν εκτενέστερο και γιατί; ΑΠ. σελ. 13: («Το σημαντικότερο μέρος.αιωνιότητας») 4. Να επισημάνετε τις διαφορές του Επιταφίου του Περικλή από τον καθιερωμένο τύπο παρόμοιων λόγων. ΑΠ. σελ. 14: («, ο Επιτάφιος του Περικλή διαφοροποιείται..οδήγησαν την πόλη στο μεγαλείο») 5.Πώς κατορθώνει ο ιστορικός να συνταιριάσει αρμονικά τη μορφή με το περιεχόμενο στο έργο του; ΑΠ. σελ. 15: (Ύφος και γλώσσα του Επιταφίου) Σελίδα 2 από 12

3 34 1. Να περιγράψετε τις φάσεις της ταφής σύμφωνα με τις πληροφορίες του κειμένου. Η διαδικασία της τελετής περιλάµβανε τα ακόλουθα µέρη : 1) π ρ ό θ ε σ η (έκθεση) : όπως τώρα στο σπίτι, εκεί στην αγορά. πρόθεση για δύο µέρες των οστών στην αγορά μέσα σε πρόχειρα κατασκευασμένο ξύλινο παράπηγμα µε στέγη, τη σκηνή, για δημόσιο προσκύνημα. 2) π ρ ο σ φ ο ρ ά: λουλούδια, στεφάνια, αρώματα, ρούχα, σκεύη, σπονδές κ. α., στη φάση αυτή, όποιος από τους συγγενείς ήθελε προσκόμιζε και απέθετε δώρα για το νεκρό 3) ε κ φ ο ρ ά: το ξόδι, μόνο άντρες, µέσα σε δέκα οστεοθήκες (µια για κάθε φυλή) και ενός άδειου φέρετρου, που συμβόλιζε τους αφανείς. Η εκφορά γινόταν την τρίτη µέρα, ήταν το ξόδι, η µεταφορά του νεκρού στον τόπο της ταφής µε συνοδευτική πομπή από άνδρες µόνο, είτε Αθηναίους πολίτες, είτε ξένους (μετοίκους). Οι γυναίκες, οι συγγενείς των νεκρών, στέκονταν στο τόπο της ταφής, γύρω από τον τάφο. 4) ε ν τα φ ι α σ μ ό ς /α π ό θ ε σ η: στον τόπο ταφής βρίσκονται και γυναίκες, συγγενείς που κλαίνε, δες μοιρολόγια, γιατί είναι κακό να πάει «άκλαυστος» ο νεκρός. Μετά γίνεται η κατόρυξη των λαρνακών στη γη =ταφή. των νεκρών στο δημόσιο νεκροταφείο που βρισκόταν στον Κεραµεικό, έξω από τα τείχη της πόλης. Οι γυναίκες ξεσπούσαν σε γοερούς θρήνους - ολοφυρμούς - γιατί ήταν κακό για τη µεταθανάτια τύχη του νεκρού να θαφτεί άκλαυτος. 5) α π α γ γ ε λ ί α: = «πρέπων έπαινος», όπως και τα μοιρολόγια έχουν εγκώμιο, που έχει ως κύριο στοιχείο τον έπαινο των νεκρών και είναι η λόγω τιµή προς αυτούς. 2. Πότε καθιερώθηκε ο επιτάφιος έπαινος ως μέρος του «πατρίου νόμου» που ονομαζόταν «επιτάφια» ή «ταφαί»; Το κράτος οργάνωνε προς τιμή των νεκρών αθλητικούς αγώνες, μουσικές επιδείξεις, ιπποδρομίες κ.α. Η τελετή αυτή ήταν «πάτριος νόμος», δηλαδή πατροπαράδοτος θεσμός που η θέσπισή του αποδίδεται στους Αθηναίους και ειδικότερα στο Σόλωνα. Ήταν αυτός που άνοιξε το δρόμο προς τη δημοκρατία, που ανάδειξε τον πολίτη και τις αξίες του. Με την άνοδο του δήμου αναπτύχθηκε η συνείδηση της πολιτικής κοινότητας και θεωρήθηκε υποχρέωση του ευρύτερου συνόλου, της πόλης-κράτους, να προσφέρει εξαιρετικές τιμές σε όσους σκοτώνονταν στον πόλεμο, αφού η ανδρεία θεωρούταν βασική αρετή του πολίτη. Και αυτό γιατί οι νεκροί αυτοί δεν ήταν µόνο νεκροί του ιδιαίτερου οίκου τους, αλλά της πόληςπατρίδας στην οποία προσέφεραν θυσία τη ζωή τους. Με την αντίληψη αυτή η πόλη θεωρούσε καθήκον της, την περίθαλψη των παιδιών των νεκρών ως την ενηλικίωσή τους. 3. Ποια διαφορά υπήρχε μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής ταφής; Η ιδιωτική ταφή είχε χαρακτήρα κλειστό οικογενειακό. Έπαιρναν μέρος μόνο συγγενείς και πολύ οικείοι άνθρωποι του νεκρού. Αντίθετα στη δημόσια μπορούσαν να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες, κι ακόμα και οι ξένοι, γεγονός που ξεπερνά το θρησκευτικό της χαρακτήρα και συχνά γίνεται αφορμή για πολιτικό λόγο Να εντοπίσετε τους αντιθετικούς συλλογισμούς του ρήτορα και να αιτιολογήσετε αυτόν τον τρόπο έκφρασης. a. «Οι περισσότεροι - εγώ όµως θα ήµουν της γνώµης...» b. «Τον λόγο με έργα» c. «του ηρωισμού πολλών - από έναν άντρα» d. «ο ακροατής που ξέρει - αυτός που δεν τα γνώρισε» e. «λεγόμενα κάπως κατώτερα - υπερβολές» Η αντίθεση είναι από τα βασικότερα εκφραστικά μέσα των ρητόρων γιατί α) ελκύουν από την αρχή το ενδιαφέρον β) διευκολύνονται στην εξαγωγή συμπερασμάτων Σελίδα 3 από 12

4 36 1. Ποιες περιόδους του αθηναϊκού παρελθόντος αναφέρει ο Θουκυδίδης και ποιο έργο επιτελέστηκε κατά τη διάρκεια καθεμιάς; Οι "πρόγονοι" ανήκουν στην περίοδο από τη µυθική εποχή ως το τέλος των Περσικών πολέµων (479 π.χ.). Ο ιστορικός αναφέρει ότι είναι άξιοι επαίνου για δύο λόγους: α) ήταν αυτόχθονες και β) παρέδωσαν µε την ανδρεία τους τη χώρα ελεύθερη. Οι σηµαντικές λοιπόν προσφορές τους ήταν η φυλετική γνησιότητα (αυτοχθονία) και η ελευθερία. Οι "πατέρες ηµών" ανήκουν στην περίοδο από το τέλος των Μηδικών µέχρι τη µάχη της Κορώνειας (446 π.χ.). Σ' αυτή την περίοδο η γενιά του Κίµωνα, του Τολµίδη, του πολιτικού Θουκυδίδη, αφού ίδρυσαν το 478/477 π.χ. τη Δηλιακή συµµαχία, τη µετέτρεψαν σε ηγεµονία, σε "αρχή" των Αθηναίων. Η ηγεµονία αυτή αναγνωρίστηκε επίσηµα από τη Σπάρτη το 445 π.χ. µε τις τριακονταετείς συνθήκες. Η γενιά αυτή θεωρείται άξια ακόµα µεγαλύτερου επαίνου γιατί: α) ήταν άξια να κληρονοµήσει µια τέτοια χώρα, β) δημιούργησε µε αγώνες και κόπους την Αθηναϊκή ηγεμονία, γ) όλα αυτά τα διαφύλαξε και τα κληροδότησε στους μεταγενέστερους. Ως εδώ βλέπουµε ότι, ενώ αρχικά ο ρήτορας υπόσχεται να αρχίσει το λόγο του µε τον έπαινο των προγόνων, αρκείται να τους αφιερώσει τα δύο - τρία λόγια της τιµητικής πρώτης µνείας κυρίως για να ανταποκριθεί στο τυπικό διάγραµµα των Επιτάφιων λόγων. Μεγαλύτερη καινοτομία όµως, αποτελεί το γεγονός ότι τους υποβιβάζει σε ιστορική αξιολόγηση µε το να θεωρεί τη γενιά των "πατέρων" άξια µεγαλύτερου επαίνου, γιατί πιο πάνω και από την αυτοχθονία και τη διάσωση της Αττικής από τους Πέρσες βρίσκεται η επιβολή της ηγεμονίας πάνω στο μεγαλύτερο τμήµα του ελληνικού κόσµου. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο ιστορικός αποφεύγει να αναφερθεί σε εκείνες τις διαδικασίες που μετέτρεψαν την Αθηναϊκή ηγεμονία σε αρχή. Με το "αυτοί ηµείς οίδε" η αναφορά γίνεται στη σύγχρονη γενιά του Περικλή που ανδρώθηκε µέσα στις συνθήκες της λαµπρής πεντηκονταετίας της Αθήνας. Ο Περικλής ανήκε σ' αυτή και µε την έναρξη του πολέµου ήταν εξήντα περίπου χρόνων. Σ' αυτή την περίοδο η Αθήνα έγινε µια αυταρχική ηγεμονία, κατέπνιξε κάθε συµµαχική διάθεση για αυτονοµία, µετέφερε το συµµαχικό ταµείο από τη Δήλο στην Αθήνα και αύξησε το συµµαχικό φόρο. Ο ιστορικός επισηµαίνει την εσωτερική οργάνωση, ενδυνάµωση και ανύψωση της ηγεµονίας που επιτεύχθηκε αυτή την περίοδο. Η Αθήνα αναδείχτηκε στην πιο µεγάλη ναυτική και εµπορική πόλη της Ελλάδας. Παράλληλα ολοκλήρωσε τους δηµοκρατικούς θεσµούς, αναδεικνύοντας το δήµο σε κύριο ρυθµιστικό παράγοντα της πολιτικής ζωής µε τις µισθοφορές, τα θεωρικά και άλλα δηµοκρατικά µέτρα, έτσι ώστε η πόλη να παρουσιάζεται "αυταρκεστάτην τοις πάσιν". 2. Με ποια εκφραστικά μέσα εξαίρεται η συμβολή των συγχρόνων του Περικλή; Ο Θουκυδίδης ακολουθεί ανορθόδοξο τρόπο στην παρουσίαση και αξιολόγηση της κάθε γενιάς. Ενώ από όλους τους Επιτάφιους η ηρωική εποχή παρουσιάζεται ανυπέρβλητη και όλες οι άλλες συγκρίνονται µ' αυτή, εδώ θεωρείται ως η πιο αξιόλογη η σύγχρονη γενιά του Περικλή. Αυτό φαίνεται και από τα εκφραστικά µέσα που χρησιµοποιεί ο ιστορικός αναφερόµενος σ' αυτή: 1ο. η συσσώρευση κατηγορηµατικών και επιθετικών προσδιορισµών "αυτοί ηµείς οίδε οι νυν έτι όντες εν τη καθεστηκυία ηλικία" ο "βραχύλογος" Θουκυδίδης τονίζει το µεγαλείο και την προσφορά της σύγχρονης γενιάς του Περικλή. 2ο. Επίσης αν συγκρίνουµε το συλλαβικό µέγεθος των ρηµάτων, βλέπουµε ότι στους προγόνους χρησιµοποιεί το "παρέδοσαν" (4 συλλαβές), στους πατέρες το "εδέξαντο" και το "προσκατέλιπον" (5 συλλαβές), ενώ στους σύγχρονους τα ρήµατα "επηυξήσαµεν" και παρεσκευάσαµεν (6 συλλαβές - και τα δύο δηλώνουν αύξηση). 3ο. αξιολογικά συµβάλλει και ο υπερθετικός "αυταρκεστάτην". Έτσι προσδιορίζει ο Θουκυδίδης µε την κλίµακά του την προσφορά της κάθε γενιάς. Σελίδα 4 από 12

5 3. Ποια είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν το μεγαλείο μιας πόλης, σύμφωνα με το κείμενο; Με τον όρο "επιτήδευσις" νοούνται οι γενικές αρχές συµπεριφοράς και µεθόδευσης ενεργειών, τα ιδεώδη που εµπνέουν και καθοδηγούν τη δηµόσια και ιδιωτική ζωή των Αθηναίων, το ιδεολογικό σύστηµα που αποτελεί το υπόβαθρο της δηµόσιας και ιδιωτικής ζωής τους. Με τον όρο "πολιτεία" το πολίτευµα, οι πολιτειακοί θεσµοί, οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία της δηµόσιας ζωής, οι µέθοδοι οργάνωσης και διακυβέρνησης του κράτους. Τέλος µε τον όρο "τρόποι" νοείται ο χαρακτήρας του Αθηναίου πολίτη, το ήθος, η διαγωγή των πολιτών γενικά, όπως εκδηλώνεται στις σχέσεις των πολιτών µεταξύ τους ως άτοµα και ως µέλη του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Στον Επιτάφιο εγκωµιάζονται κυρίως οι τρόποι των Αθηναίων, γιατί σ' αυτούς µετουσιώνονται και η επιτήδευση και το πολίτευµα. 4. Σχήματα λόγου: α) δίκαιον και πρέπον σχήμα εκ παραλλήλου β) οὐκ ἀπόνως σχήμα λιτότητας γ) ἀπό δέ οἵας... καί μεθ οἵας... καί έξ οἵων έμφαση, παρήχηση, ομοιοτέλευτο δ) πρός οἷς ἐδέξαντο βραχυλογία 5. α) Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: οικογενειακός, απομνημόνευση, δοχείο, προϊόν, ανατρεπτικός, φοροαπαλλαγή, μονογενής, μνημόσυνο, αποδεκτό, εξιτήριο, εκτρέπομαι, φοροδιαφυγή; β) Να γράψετε ένα ομόρριζο ουσιαστικό κι ένα ομόρριζο επίθετο από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: ἄρξομαι, εἰδόσιν Να διακρίνετε στηριζόμενοι στο κείμενο ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές ή λανθασμένες. α. Η πρωτοτυπία του αθηναϊκού πολιτεύματος ακούγεται ως μειωτικός υπαινιγμός για το σπαρτιατικό που ήταν έκτυπο του κρητικού. β. Ο Αθηναίος, για την επίτευξη της ισότητας, επιλέγεται στα δημόσια αξιώματα με τη σειρά. γ. Η λέξη αρετή χρησιμοποιείται κυρίως για να αποδώσει την έννοια της προσωπικής ικανότητας. δ. Στο απόσπασμα υπάρχουν στοιχεία εξιδανίκευσης. Σωστές είναι οι προτάσεις γ και δ, ενώ λανθασμένες οι προτάσεις α και β. 2. Ποια είναι τα γνωρίσματα του αθηναϊκού πολιτεύματος, όπως προκύπτουν από το απόσπασμα που σας δόθηκε; (Απλή αναφορά). Να επιλέξετε και να σχολιάσετε με συντομία ένα από αυτά. Τα γνωρίσματα του αθηναϊκού πολιτεύματος μπορούν να αποδοθούν επιγραμματικά ως εξής: 1. Η πρωτοτυπία και η "αυτοχθονία" 2. Η στήριξη στην πλειοψηφία των πολιτών 3. Η ισότητα έναντι των νόμων (ισονομία) 4. Η αναρρίχηση στα δημόσια αξιώματα με κριτήριο την προσωπική αξία (αξιοκρατία). Ο ζτολιαζμός ποσ ακολοσθεί αθορά ηο ηέηαρηο καηά ζειρά γνώριζμα ηην αθηναϊκής δημοκραηίας. Ο τρόπος με τον οποίο οι πολίτες επιλέγονται για τα δημόσια αξιώματα αποτελεί ένα ακόμα στοιχείο που διαφοροποιεί το αθηναϊκό πολίτευμα από το ολιγαρχικό (τύπου Σπάρτης) ή το τιμοκρατικό (κορινθιακού τύπου), καταδεικνύοντας την αναμφισβήτητη υπεροχή του. Η περιουσιακή κατάσταση, η κοινωνική τάξη, Σελίδα 5 από 12

6 η καταγωγή παύουν να αποτελούν προϋποθέσεις για την άσκηση εξουσίας και το νέο κριτήριο που τα αντικαθιστά είναι αυτό της προσωπικής αξίας και ικανότητας. Η αλλαγή βέβαια αυτή, αποτέλεσμα της ενδυνάμωσης της δημοκρατίας, δεν έγινε με κάθετη τομή. Όπως συμβαίνει σε κάθε μεταίχμια κατάσταση, το παλιό ζει δίπλα στο νέο, ώσπου να αφομοιωθεί από αυτό και να σβήσει. Από την άποψη αυτή η λέξη "αρετή", σημασιολογικά συγγενής με την αριστοκρατία, φαίνεται να επιλέγεται σκόπιμα, για να απολέσει το θεμελιακό για την αριστοκρατική αντίληψη χαρακτήρα της ευγενικής καταγωγής, διατηρώντας όμως παράλληλα το πλούσιο ηθικό και πνευματικό περιεχόμενό της. Η αθηναϊκή δημοκρατία άλλωστε παρουσιάζεται σε όλο σχεδόν το λόγο ως το πολίτευμα που μπορεί να συνθέσει τα πιο αντίμαχα και αντίρροπα στοιχεία σε μια σύνθεση μάλιστα τόσο θαυμαστή, για την οποία ο ιστορικός θα εκφράσει αργότερα τη βεβαιότητα πως θα αποτελέσει αντικείμενο θαυμασμού εκ μέρους της ιστορίας. 3. Ποιες βασικές αρχές του αθηναϊκού πολιτεύματος και του απορρέοντος από αυτό τρόπου ζωής παρουσιάζονται σε αυτό το κεφάλαιο; Να αναφερθείτε στην καθεμία από αυτές καταδεικνύοντας τη σημασία τους για τον Αθηναίο πολίτη. Στο ΚΕΦ. 37 ο Θουκυδίδης, δια στόματος Περικλή, παραθέτει τις βασικές αρχές του αθηναϊκού πολιτεύματος και του απορρέοντος από αυτό τρόπου ζωής, που είναι οι ακόλουθες: α. η ισότητα όλων ανεξαιρέτως των πολιτών απέναντι στο νόμο (νομική ισότητα Ι ισονομία) και κατ επέκταση στην άσκηση των διαφόρων εξουσιών της πόλης (πολιτική ισότητα Ι ισηγορία και ισοπολιτεία). Πρόκειται για σημαντική αρχή καθώς εξασφάλιζε την απρόσκοπτη απονομή της δικαιοσύνης και την προστασία των αδυνάτων από τις αυθαιρεσίες των ισχυρών, ενώ παράλληλα κατοχύρωνε το δικαίωμα της ελεύθερης και επί ίσοις όροις έκφρασης στα συλλογικά όργανα της πόλης και της ισότιμης συμμετοχής στα κοινά. β. η αξιοκρατία (επιλογή στα δημόσια αξιώματα της πόλης με κριτήριο την προσωπική αξία και ικανότητα του καθενός και όχι την κοινωνική του θέση ή την οικονομική του κατάσταση). Η αρχή αυτή εξασφάλιζε την ανάδειξη στα κοινά των ικανότερων σε κάθε περίπτωση πολιτών κι επομένως την εξυπηρέτηση με τον καλύτερο δυνατό τρόπο του δημόσιου συμφέροντος, ενώ αξιοποιούσε πλήρως το σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού της πόλης παρέχοντας τη δυνατότητα στον κάθε πολίτη να αξιοποιήσει τις ικανότητές του και να αναδειχθεί κοινωνικά γ. η ελευθερία τόσο στον ιδιωτικό βίο (ελευθερία σκέψης, έκφρασης και δράσης, σεβασμός και αποδοχή) του ιδιαίτερου τρόπου ζωής του κάθε πολίτη, κοινωνική ανεκτικότητα) όσο και στο δημόσιο (αυτόβουλη υπακοή στους άρχοντες και τους νόμους, γραπτούς και άγραφους). Με την αρχή αυτή διασφαλιζόταν η ανεμπόδιστη ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε πολίτη και περιφρουρούνταν τα ατομικά του δικαιώματα. 4. Ποια στοιχεία υπερβολής και εξιδανίκευσης παρατηρείτε στην περιγραφή του ιδιωτικού και δημόσιου βίου των Αθηναίων από τον Περικλή στο ΚΕΦ. 37; Πώς δικαιολογούνται; Μελετώντας κανείς τα λεγόμενα του Περικλή στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, αντιλαμβάνεται ότι η αθηναϊκή «πολιτεία» και οι απορρέοντες από αυτήν «τρόποι» παρουσιάζονται στην ιδεατή / εξιδανικευμένη τους μορφή, όπως τους οραματιζόταν ο μεγάλος Αθηναίος πολιτικός παρά όπως στην πραγματικότητα ήταν. Έτσι, στο κείμενο εμφανίζεται να υπάρχει απόλυτη αξιοκρατία στην ανάληψη των δημόσιων αξιωμάτων, η απουσία οικονομικών πόρων να μην αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην κοινωνική και πολιτική ανάδειξη των άξιων και ικανών, οι γραπτοί και οι άγραφοι νόμοι να γίνονται αυτοπροαίρετα σεβαστοί από το σύνολο των πολιτών, ενώ κι ο διαφορετικός τρόπος ζωής του καθενός να γίνεται σε κάθε περίπτωση σεβαστός από τους υπολοίπους. Είναι όμως γνωστό ότι στην αρχαία Αθήνα οι ευκαιρίες ανάδειξης στα κοινά δεν ήταν για όλους ίδιες, αφού το εκπαιδευτικό σύστημα είχε ιδιωτικό και όχι δημόσιο χαρακτήρα κι επομένως η ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, απαραίτητης για τη διάκριση στο δημόσιο βίο, ποίκιλλε ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες του κάθε πολίτη. Επίσης, η κοινωνική ανεκτικότητα δεν επεκτεινόταν και σε ζητήματα θρησκευτικών πεποιθήσεων - απόδειξη η Σελίδα 6 από 12

7 προσαγωγή σε δίκη των Αναξαγόρα και Σωκράτη με τις κατηγορίες της αθεΐας και της μη συμμόρφωσης αντίστοιχα στις κρατούσες θρησκευτικές αντιλήψεις - ενώ είναι αδύνατον η υπακοή στους νόμους να ίσχυε σε τέτοιο απόλυτο βαθμό. Η εξιδανίκευση αυτή εξηγείται -και δικαιολογείται ως ένα βαθμό- από το είδος του κειμένου (λόγος επιδεικτικός / εγκωμιαστικός) και τις προθέσεις του συντάκτη που είναι να εξυμνήσει την κορυφαία πόλη της αρχαιότητας στην πιο κλασσική της μορφή. Αυτό πάντως δε σημαίνει ότι η πραγματική εικόνα της αθηναϊκής δημοκρατίας στα χρόνια του Περικλή απείχε πολύ απ αυτή που μας δίνει ο ιστορικός στο συγκεκριμένο επιτάφιο λόγο. 5. Η αθηναϊκή δημοκρατία και ο αθηναϊκός τρόπος ζωής παρουσιάζονται σε αυτό το κεφάλαιο ως αρμονική σύνθεση αντινομιών, στοιχείων δηλαδή φαινομενικά αντίθετων μεταξύ τους. Ποιες είναι αυτές οι αντινομίες και με ποιο εκφραστικό μέσο αποδίδονται από τον ιστορικό; Οι αντινομίες που συνθέτουν το αθηναϊκό πολίτευμα και τον αθηναϊκό τρόπο ζωής είναι οι εξής: η πολιτική εξουσία ασκείται από την πλειοψηφική μερίδα των Αθηναίων πολιτών, που έχει πάντα την ίδια κοινωνική σύνθεση, όμως απέναντι στο νόμο είναι όλοι οι πολίτες ίσοι, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουν υπάρχει ισότητα απέναντι στο νόμο, όμως για την ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα δεν ξεκινούν όλοι από την ίδια αφετηρία, αλλά έχει το προβάδισμα ο πιο άξιος και ικανός η ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα γίνεται με βάση την προσωπική αξία, την αρετή του καθενός, όμως η ύπαρξη του αριστοκρατικής προέλευσης και χαρακτήρα κριτηρίου αυτού δεν οδηγεί στον αποκλεισμό από τα κοινά των ασθενέστερων οικονομικά κοινωνικών ομάδων ο πολίτης είναι ελεύθερος τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια ζωή να πράξει αυτό που θέλει, όμως την ίδια στιγμή υπάρχει απόλυτος σεβασμός και υπακοή στους άρχοντες και στους νόμους υπάρχει ανοχή και κατανόηση απέναντι στον ιδιαίτερο τρόπο ζωής του καθενός, όμως η παράβαση των άγραφων ηθικών νόμων επιφέρει τη γενική κοινωνική κατακραυγή του παραβάτη Οι αντινομίες αυτές δίνονται από τον Θουκυδίδη με την προσφιλή σ αυτόν τεχνική των αντιθέσεων: ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ' ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται - μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους πρὸς τὰ ἴδια διάφορα πᾶσι τὸ ἴσον // κατά μέν τούς νόμους... πᾶσι τὸ ἴσον - κατά δέ τήν ἀξίωσιν οὐκ ἀπὸ μέρους... ἢ ἀπ' ἀρετῆς προτιμᾶται // ἢ ἀπ' ἀρετῆς προτιμᾶται - οὐδ' αὖ κατά πενίαν...κεκώλυται // ἐλευθέρως.. ἀκροάσει// ἀνεπαχθῶς εἰ καθ ἡδονήν αἰσχύνην ὁμολογουμένην 6. Να γράψετε στην αρχαία ελληνική γλώσσα τα αντίθετα των παρακάτω λέξεων: Κωλύω ἐῶ, μάλιστα ἐλάχιστα, ὠφελία ζημία, πενία πλοῦτος, τό πλέον τό μεῖον, λυπηρός ἰλαρός, αἰεί ποτέ Ποιες υλικές και πνευματικές απολαύσεις παρείχε στον Αθηναίο πολίτη η πόλη της Αθήνας σύμφωνα με τα λεγόμενα του Περικλή στο ΚΕΦ. 38; Ποια ήταν η συμβολή τους στη διαμόρφωση της ανώτερης ποιότητας ζωής που αυτός απολάμβανε; Στο ΚΕΦ. 38 ο Περικλής, συνεχίζοντας τον έπαινο του αθηναϊκού τρόπου ζωής, αναφέρεται στα πολλά και ποικίλα μέσα που παρέχονται στον Αθηναίο πολίτη, ώστε να ξεκουράζει και να τέρπει το πνεύμα και το σώμα του από τις καθημερινές κοπιώδεις ενασχολήσεις (ατομικές δραστηριότητες, συμμετοχή στα κοινά): α. συμμετοχή σ ένα πλήθος εορταστικών εκδηλώσεων, θρησκευτικού κατά βάση χαρακτήρα, που διοργανώνονταν με ευθύνη και φροντίδα της πολιτείας και συνοδεύονταν από την τέλεση αγώνων διαφόρων ειδών, γυμνικών, μουσικών, δραματικών, ιππικών. Οι εορτές αυτές προσέφεραν υ ψηλού Σελίδα 7 από 12

8 επιπέδου ψυχαγωγία στον Αθηναίο πολίτη, σφυρηλατούσαν την εθνική του συνείδηση τονώνοντας το αίσθημα συλλογικότητας που έπρεπε να τον διακρίνει, ενδυνάμωναν την κοινωνική συνοχή της πόλης, ενώ επιτελούσαν και αξιόλογο παιδευτικό έργο με την ευρύτερη σημασία του όρου. β. διαβίωση σε καλαίσθητες και εξαιρετικά φροντισμένες ιδιωτικές κατοικίες. Οι ιδιωτικές κατοικίες στην Αθήνα του 5ου π.χ. αι. δεν ήταν εντυπωσιακές και μεγαλόπρεπες, όπως τα δημόσια κτίσματα, αλλά διακρίνονταν για τη λιτή τους κατασκευή και την απλή διαρρύθμιση. Ταυτόχρονα όμως ήταν όμορφες, άνετες και καλαίσθητα διακοσμημένες και τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν αρκετά για να δημιουργούν ευφρόσυνη διάθεση στους ενοίκους τους ξεκουράζοντάς τους από τον καθημερινό μόχθο. γ. απόλαυση πλήθους υλικών αγαθών που εισάγονταν από όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης χάρη στην οικονομική και ναυτική δύναμη της πόλης. Τα αγαθά αυτά εισάγονταν μάλιστα με τέτοια ευκολία και σε τόσο μεγάλες ποσότητες στην πόλη της Αθήνας, ώστε ο Αθηναίος πολίτης να τα απολαμβάνει στον ίδιο βαθμό που απολάμβανε και τα προϊόντα της δικής του παραγωγής. Έτσι, χάρη στους δημοκρατικούς θεσμούς της Αθήνας και τις βασικές αρχές που τους διέπουν (ελευθερία, ισονομία, αξιοκρατία, ανεκτικότητα στο διαφορετικό τρόπο ζωής), ο Αθηναίος πολίτης έχει τη δυνατότητα, πέρα από την ενεργό και ισότιμη συμμετοχή στα κοινά, να καλύπτει πλήρως τόσο τις πνευματικές / ψυχικές όσο και τις βιοτικές του ανάγκες, στοιχείο απαραίτητο για τη βίωση μιας πλούσιας σε εμπειρίες και ολοκληρωμένης από κάθε άποψη ζωής «Διαφέρομεν δέ καί τaῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις ταῶν ἐναντίων»: Σε ποια βασικά σημεία εντοπίζει ο Περικλής τη διαφοροποίηση της Αθήνας από τη Σπάρτη στον τομέα των πολεμικών; Πού οφείλεται κατ αυτόν η υπεροχή των Αθηναίων έναντι των Σπαρτιατών στο συγκεκριμένο τομέα; Ξεκινώντας τη διαπραγμάτευση των πολεμικών ο Περικλής υποστηρίζει ότι και στον τομέα αυτό Αθήνα και Σπάρτη διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Τη διαφοροποίηση αυτή την εντοπίζει σε δυο κύρια σημεία: α. στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει η κάθε πόλη τους ξένους που επιθυμούν να την επισκεφθούν ή να ζήσουν σ εκείνη και β. στον τρόπο ανατροφής και εκπαίδευσης των νέων. Όσον αφορά στο πρώτο σημείο, ο Περικλής επισημαίνει ότι ο τρόπος αντιμετώπισης των ξένων από τις δύο πόλεις είναι ολωσδιόλου διαφορετικός: η Αθήνα είναι ανοιχτή σε κάθε ξένο που επιθυμεί να την επισκεφθεί και δεν του αποκρύπτει τίποτα απ όσα εκείνος θέλει να δει ή να μάθει από φόβο μήπως αποκαλυφθεί κάποιο στοιχείο του αθηναϊκού τρόπου ζωής, η γνώση του οποίου θα μπορούσε να ωφελήσει κάποια αντίμαχη πόλη. Αντίθετα η Σπάρτη εφαρμόζοντας το θεσμό της ξενηλασίας απομακρύνει από την εδαφική της επικράτεια όποιον ξένο επιθυμεί να παραμείνει για κάποιο χρονικό διάστημα σ εκείνη. Η διαφορετική συμπεριφορά τους οφείλεται στο γεγονός ότι η στρατιωτική ισχύς της Αθήνας δεν βασίζεται σε εξωτερικούς παράγοντες, την προπαρασκευή και τα τεχνάσματα -όπως συμβαίνει με τη Σπάρτη- αλλά σε εσωτερικούς, την ευψυχία του κάθε Αθηναίου πολίτη, απόρροια του ελεύθερου φρονήματος που η πόλη μέσω των δημοκρατικών της θεσμών τού έχει εμφυσήσει. Οσον αφορά στο δεύτερο σημείο, ο Περικλής επισημαίνει ότι η διαφορά ανάμεσα στις δύο πόλεις είναι εξίσου σημαντική: ενώ δηλαδή τόσο η Αθήνα όσο και η Σπάρτη έχουν στο ζήτημα αυτό τον ίδιο στόχο, την κατάκτηση της πολεμικής αρετής, χρησιμοποιούν εντελώς διαφορετικά μέσα για να τον επιτύχουν: οι Σπαρτιάτες εφαρμόζουν από την παιδική ηλικία ένα σύστημα αγωγής που βασίζεται στην αυστηρή πειθαρχία, στη συνεχή και επίπονη στρατιωτική εκπαίδευση, στην άρνηση των υλικών ανέσεων και απολαύσεων οι Αθηναίοι αντίθετα ακολουθούν ένα σύστημα διαπαιδαγώγησης που έχει σαν κύριο γνώρισμα τη βίωση μιας άνετης και ευχάριστης ζωής, με την απόλαυση πολλών και ποικίλων υλικών και πνευματικών αγαθών, που δίνουν νόημα και πληρότητα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Σελίδα 8 από 12

9 Επομένως, η υπεροχή του αθηναϊκού τρόπου ζωής έναντι του σπαρτιατικού στο σημείο αυτό έγκειται στο γεγονός ότι πραγματώνει τον ίδιο στόχο και στον ίδιο βαθμό απαιτώντας από τον πολίτη πολύ λιγότερο μόχθο και χρόνο: ο Σπαρτιάτης αφιερώνει από παιδί ακόμη όλη τη ζωτικότητά του στην προσπάθεια κατάκτησης της πολεμικής αρετής, ενώ ο Αθηναίος πετυχαίνει το ίδιο αποτέλεσμα χωρίς να στερείται την ανεμελιά της παιδική ς ηλικίας αλλά και την ενασχόληση στη συνέχεια με πλήθος άλλων δραστηριοτήτων. 2. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η ανειμένη δίαιτα δε συμβάδιζε με την πολεμική ετοιμότητα και ευψυχία. Με ποιον τρόπο ο Αθηναίος καταφέρνει να συμβιβάσει τις δύο αυτές καταστάσεις; Ο Αθηναίος κατακτά το εύψυχον ως εσωτερικό βίωμα που του το έχουν ενσταλάξει οι φιλελεύθεροι θεσμοί του δημοκρατικού πολιτεύματος αυτοί αρτιώνουν ηθικά και πνευματικά τον Αθηναίο καθιστώντας τον ενεργό και υπεύθυνο πολίτη με σαφή γνώση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών του. Ετσι εκείνος δε χρειάζεται τον καταναγκασμό ή την επιβολή του νόμου, τη σκληρή και απάνθρωπη εκπαίδευση, για να φανεί γενναίος όταν οι περιστάσεις το απαιτήσουν, αλλά το πράττει αυτοπροαίρετα. Σε αντίθεση λοιπόν με το Σπαρτιάτη που χρειάζεται να εκπαιδευθεί σκληρά και απάνθρωπα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του για να φανεί γενναίος (κάτι που σημαίνει ότι η ανδρεία του είναι αποτέλεσμα εξωτερικής επιβολής και αυτοματικής συνήθειας), ο Αθηναίος οδηγείται στο ίδιο αποτέλεσμα χωρίς να στερηθεί τις χαρές και τις απολαύσεις της ζωής. 3. Η παιδεία στην Αθήνα και τη Σπάρτη έχουν ως κοινό στόχο την αρετή. Ποιους τρόπους χρησιμοποιεί καθεμιά από τις πόλεις αυτές για να την επιτύχει; Η παιδεία τόσο στην Αθήνα όσο και στη Σπάρτη έχει κοινό στόχο, την αρετή. Η παιδεία στη Σπάρτη στηρίζεται στην "έπίπονον άσκησιν" από πολύ μικρή' ηλικία. Ο ασκητικός τρόπος ζωής, η αυστηρότητα και πειθαρχία διαμορφώνουν το ιδεώδες της αρετής για τον Σπαρτιάτη είτε βρίσκεται σε περίοδο πολέμου είτε σε περίοδο ειρήνης. Από την άλλη μεριά οι Αθηναίοι αντιπροβάλλουν το δικό τους σύστημα παιδείας, που βασίζεται στην άνεση και τον φιλελευθερισμό. Η φράση "άνειμένως διαιτώμενοι" συρρικνώνει την ιδεολογία τους, η οποία σέβεται τη νεανική ηλικία, της αφήνει περιθώριο ν' αναπτυχθεί, αλλά ταυτόχρονα προετοιμάζει τους νέους για τον πόλεμο. Και πώς γίνεται αυτό; Μα πολύ απλά, μέσα από τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς οδηγούνται στην ωριμότητα και η ανδρεία δεν προέκυπτε με κόπο και κούραση αλλά αυθόρμητα και φυσικά. 4. Να επισημάνετε τους αντιθετικούς συλλογισμούς του Περικλή και να διατυπώσετε τη γνώμη σας για τη λειτουργικότητα τους. Οι αντιθετικοί συλλογισμοί: α) τήν τε γάρ πόλιν κοινήν παρέχομεν καί οὐκ ἒστιν ὃτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα β)πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τό πλέον καί ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τά ἒργα εὐψύχῳ γ)οἱ μέν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθύς νέοι ὄντες τό ἀνδρεῖον μετέρχονται, ἡμεῖς δέ ἀνειμένως διαιτώμενοι δ)καίτοι εἰ ῥαθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ καί μή μετά νόμων τό πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν Οι αντιθέσεις δηλώνουν πιο έντονα την υπεροχή, ειδικά ως προς τη στρατιωτική εκπαίδευση, του καθεστώτος της Αθήνας απέναντι στο συντηρητικό και κλειστό καθεστώς της Σπάρτης. Δεν αμφισβητείται η ανδρεία των Σπαρτιατών, αλλά εξυμνείται το σύστημα αγωγής των Αθηναίων, που με την ίδια γενναιότητα «ἐπί τούς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦσι», αντιμετωπίζουν δηλ. με επιτυχία μεγάλους κινδύνους. Τα παραπάνω δίνονται και σε χιαστό σχήμα, όπου τα θετικά γνωρίσματα ανήκουν στους Αθηναίους και τοποθετούνται στα άκρα για έμφαση, ενώ τα αρνητικά χαρακτηριστικά αναφέρονται στους Σπαρτιάτες και αποδυναμώνονται τοποθετημένα στις μεσαίες θέσεις: Σελίδα 9 από 12

10 τήν πόλιν κοινήν παρέχομεν οὐκ ἒστιν ὃτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τό πλέον καί ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τά ἒργα εὐψύχῳ 5. Τι ήταν η "ξενηλασία" και τι επιδίωκε με την εφαρμογή της η Σπάρτη; Στη Σπάρτη υπήρχε ο νόμος της ξενηλασίας, σύμφωνα με τον οποίο οι ξένοι ήταν ανεπιθύμητοι. Το έργο αυτό το αναλάμβαναν οι έφοροι, οι οποίοι πίστευαν πως μ' αυτό τον τρόπο προφύλασσαν τα ήθη και τα έθιμα της πόλη^, τους και έτσι διαφύλατταν το πολεμικό ήθος των ανδρών. Η ξενηλασία αποτέλεσε βασικό θεσμό για το σπαρτιατικό πολίτευμα και πολύ ενοχλητικό για τους Αθηναίους. Αυτό δε φαίνεται μόνο από το συγκεκριμένο κεφάλαιο αλλά και από άλλη μαρτυρία του Θουκυδίδη, σύμφωνα με την οποία οι Αθηναίοι έθεσαν ως όρο στους Σπαρτιάτες 6. Να αναφέρετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο ρήτορας αποδεικνύει την υπεροχή της Αθήνας. Ο Περικλής, περνώντας στις αποδείξεις των ισχυρισμών του, κατονομάζει για πρώτη φορά τους αντιπάλους του (οὔτε γάρ Λακεδαιμόνιοι). Τα επιχειρήματα με τα οποία προσπαθεί ο ρήτορας να αποδείξει τη στρατιωτική ανωτερότητα της Αθήνας σε σχέση με τη Σπάρτη είναι: α) "οὔτε γάρ Λακεδαιμόνιοι...τά πλείω κρατοῦμεν" Οι Σπαρτιάτες δεν εκστρατεύουν στην Αττική μόνοι τους αλλά με όλους του συμμάχους τους, ενώ οι Αθηναίοι εκστρατεύουν μόνοι τους και τις πιο πολλές φορές νικούν σε ξένη χώρα. Είναι σαφής η πρόθεση του ρήτορα να μειώσει τη σημασία και το μέγεθος των πολεμικών κατορθωμάτων των Σπαρτιατών. Η σύγκριση αρχικά είναι άνιση, γιατί, ενώ οι Σπαρτιάτες εισβάλλουν στην Αττική, οι Αθηναίοι δεν κάνουν το ίδιο και στη Σπάρτη. Δεν ξέρουμε λοιπόν αν η ξένη χώρα, την οποία νικούν, είναι το ίδιο σημαντική όπως η χώρα των Λακεδαιμονίων. Έπειτα η αυτοδυναμία των Αθηναίων δεν έχει απόλυτη ισχύ, γιατί οι ίδιοι ενισχύθηκαν συχνά από ξένες δυνάμεις (ιππομαχία στα Φρυγία εναντίον των Βοιωτών). β) " ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει.ἐπίπεμψιν ". Εδώ έχουμε τον ισχυρισμό πως κανείς εχθρός δεν έχει συναντήσει ολόκληρη τη στρατιωτική δύναμη της Αθήνας, λόγω της φροντίδας του ναυτικού και των αναγκών που παρουσιάζονται σε μια μεγάλη πόλη. Πρόκειται για ένα σχετικά αξιόπιστο επιχείρημα, αφού ιστορικά έχει εξακριβωθεί πως συχνά οι Αθηναίοι έστελναν ταυτόχρονα τμήματα στρατού σε διάφορα μέρη είτε για να βοηθήσουν τους συμμάχους είτε για να επαναφέρουν στη Συμμαχία πόλεις, που αποστάτησαν, γ) " ἢν δέ που μορίῳ τινί ἡσσῆσθαι" : Εδώ ο ρήτορας αναφέρεται στον ισχυρισμό των Σπαρτιατών, οι οποίοι, αν νικήσουν ένα μέρος του Αθηναϊκού στρατού, καυχιούνται ότι νίκησαν όλο το στρατό, ενώ αν νικηθούν, διατυμπανίζουν πως ηττήθηκαν πάλι από το σύνολο των Αθηναϊκών δυνάμεων. Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία, που να επιβεβαιώνουν αυτούς τους ισχυρισμούς. Αυτό όμως που επιδιώκει ο ρήτορας και ως ένα σημείο το καταφέρνει, είναι να μειώσει τις νίκες των αντιπάλων και να εξάρει τις ήττες τους. Και τελικά καταφέρνει να υπαινιχθεί πως η φήμη των Λακεδαιμόνιων στο στρατιωτικό τομέα δε στηριζόταν σε γεγονότα αλλά σε ψεύδη των ίδιων. 7. Με ποιες λέξεις σχετίζονται ετυμολογικά οι παρακάτω; σχήμα: παρέχομεν, έφεση: ἀνειμένως, ωστικός: ἀπεῶθαι, κάθειρξη: ἀπείργομεν, φάση: φαίνεσθαι Σελίδα 10 από 12

11 40 1. Να αναφέρετε τους λόγους που καθιστούν απαραίτητη τη συμμετοχή του πολίτη στις δημόσιες υποθέσεις. Στην Αθήνα η οργάνωση της δημοκρατίας στηρίζεται στη συμμετοχή του δήμου στις υποθέσεις της πόλης. Η εκκλησία του δήμου είναι ο βασικότερος θεσμός, είναι το σώμα όπου συμμετέχουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες και παίρνει τις αποφάσεις, εγκρίνοντας ή απορρίπτοντας προτάσεις της βουλής (προβουλεύματα) αλλά και ιδιωτών. Εκεί είχε δικαίωμα ο καθένας να πάρει το λόγο και να καταθέσει την πρόταση του. Ένας αδιάφορος πολίτης (ἀπράγμων) δεν έχει θέση σ' αυτό το σύστημα, γιατί εκ προοιμίου είναι άχρηστος. Η δημοκρατία στην Αθήνα λειτουργεί εξαιτίας της δράσης του Αθηναίου. Μάλιστα ο Σόλωνας όριζε ως "άτιμο" τον άνθρωπο εκείνο, που σε ώρα κρίσιμη δεν παίρνει καθαρή και συγκεκριμένη θέση. Η συνεχής ενασχόληση με τα κοινά δεν ήταν δραστηριότητα χωρίς ουσία. Ήταν η δύναμη, που έδινε ώθηση για δημιουργία και πρόοδο. 2. Να συγκρίνετε τη στάση του Αθηναίου και του Σπαρτιάτη πολίτη απέναντι στις δημόσιες υποθέσεις. Η εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος βασίζεται στη συμμετοχή του πολίτη στα κοινά. Μια συμμετοχή με ελευθερία λόγου και έκφρασης και εκδηλώνεται με το διάλογο. Μ' αυτόν διατυπώνονται και κρίνονται όλες οι απόψεις και προτάσεις, οι οποίες θεωρούνται ισότιμες, έστω κι αν είναι αντίθετες. Γι' αυτό κύρια προϋπόθεση για την ολοκλήρωση του Αθηναίου αποτελεί η υποχρέωση του ν' ασχολείται με τα κοινά, να είναι " οὐκ ἀπράγμονα" αλλά " πολυπράγμων". Ο Σπαρτιάτης από την άλλη υποστήριζε βέβαια την οργάνωση της κοινωνίας, την ένταξη του ατόμου σ' αυτήν καθώς και να γίνεται ένα μαζί της, σε σημείο να θυσιάζεται για χάρη της. Αποδεικνύει την αγάπη του, όταν αυτή κινδυνεύει, ενώ σε περίοδο ειρήνης το ενδιαφέρον του εξακολουθεί να στρέφεται στην πολεμική προετοιμασία. Χωρίς καμιά συμμετοχή στα κοινά, χωρίς να μπορεί να κρίνει τιζ δημόσιες υποθέσεις. Έχει αποδεχτεί πως αυτές ρυθμίζονται από άλλη τάξη ανθρώπων και όχι από εκείνον, τον απλό πολίτη. Θεωρεί το λόγο αίτιο φθοράς και του ήθους των ανθρώπων και των θεσμών. Σ' αυτή τη μονομέρεια ο Αθηναίος προβάλλει ως αρετή την πολυμέρεια και την εξισορρόπηση του ιδιωτικού με το δημόσιο βίο. 3. Πώς περιγράφει ο Περικλής τις δημοκρατικές διαδικασίες με τις οποίες οι Αθηναίοι έπαιρναν αποφάσεις; Η σχετική αναφορά είναι το απόσπασμα: «καί οἱ αὐτοί ἣτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τά πράγματα». Δηλαδή αντιμετώπιζαν τα πολιτικά πράγματα με βάση «τό κρίνειν» και «τό ἐνθυμεῖσθαι». Έκριναν οι ίδιοι τις θέσεις που διατύπωνε η βουλή για κάθε θέμα της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής ή παίρνοντας οι ίδιοι το λόγο στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του δήμου, εξέφραζαν τις απόψεις τους για τα θέματα αυτά και πρότειναν τις, κατά τη γνώμη τους, ενδεικνυόμενες λύσεις. Βεβαίως και εδώ υπαινίσσεται τους Σπαρτιάτες, στην εκκλησία των οποίων καμιά κρίση δεν ήταν επιτρεπτή, αλλά μόνο επί των προτάσεων της γερουσίας " ἔκρινον βοῇ καί οὐχί ψήφῳ". 4. Γιατί οι Αθηναίοι αποφασίζουν "ὀρθῶς" για τα πράγματα της πόλης; Οι Αθηναίοι αποφασίζουν " ὀρθῶς" για τις υποθέσεις της πόλης, γιατί η συμμετοχή τους στα κοινά είναι ουσιαστική. Η διαδικασία λήψης των αποφάσεων γίνεται μέσα από τα συλλογικά όργανα της αθηναϊκής δημοκρατίας, την εκκλησία του δήμου, όπου διατυπώνονταν κρίσεις και αντιθέσεις και με το διάλογο, ελεύθερος και ισότιμος για όλους, προέκυπταν τα συμπεράσματα. Κυριαρχούσε το " κρίνομέν" και " ἐνθυμούμεθα", ουσιαστικά όργανο του πολίτη ήταν ο λόγος, είτε ο εσωτερικός (της σκέψης και διανόησης) είτε ο προφορικός με τη μορφή διαλόγου. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια οι αποφάσεις λαμβάνονταν μετά από λογική διερεύνηση του θέματος και διεξοδική συζήτηση πάνω σ' αυτό. Δηλαδή η βασική προϋπόθεση, ώστε οι πολίτες να μπορούν να αποφασίζουν «ὀρθῶς»! Σελίδα 11 από 12

12 5. Να επισημάνετε τα σημεία του κειμένου στα οποία ο Περικλής κάνει λόγο για τη μοναδικότητα των Αθηναίων. Τα σημεία τα οποία προβάλλουν την μοναδικότητα της Αθήνας είναι: a) φιλοσοφοῦμεν... μαλακίας"/ φιλοσοφοῦμεν... εὐτέλείας : Εδώ τονίζεται η κομψότητα και χάρη, η αρμονία και το μέτρο που χαρακτηρίζει την Αθηναϊκή κουλτούρα και τον Αθηναϊκό πολιτισμό. β) "Πλούτῳ τέ ἔργου... ἔργῳ αἴσχιον": Ο πλούτος για την Αθήνα δεν είναι το αίτιο για ψευτοπερηφάνια και αλαζονεία αλλά το μέσο για την πραγματοποίηση υλικών και πνευματικών έργων. Οι πολίτες της είναι μοναδικοί, γιατί δεν ντρέπονται να παραδεχτούν τη φτώχεια τους, αντίθετα είναι περήφανοι, όταν, με τη δουλειά τους, παλεύουν να την εξουδετερώσουν. γ) Η πολυμέρεια του Αθηναίου τον καθιστά ικανό ν' ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις τόσο του επαγγέλματος του όσο και της πολιτικής ζωής. δ) "οὐ τούς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι": Οι Αθηναίοι δε φοβούνται το διάλογο ούτε την άσκηση κριτικής. Αυτό που τους φοβίζει είναι η άγνοια και η ημιμάθεια. ε) "κράτιστοι δ' ἄν τήν ψυχήν... ἐκ τῶν κινδύνων": Μοναδικοί και στην ανδρεία, ως πράξη συνειδητή, μετά από ώριμη σκέψη και ελεύθερη επιλογή. Ο συνειδητοποιημένος πολίτης είναι ο χρήσιμος πολίτης. στ) "καί τά ἐς ἀρετήν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς" : Πρωτοπόροι και σ' αυτό οι Αθηναίοι, προσφέρουν διαρκώς ευεργεσίες, χωρίς να αγκομαχούν, αφού ξέρουν πως αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος ν' αποκτήσουν σταθερούς και καλούς φίλους. 6. Ποιες αρετές των Αθηναίων αναφέρει ο Περικλής στο κεφάλαιο 40; Στο κεφάλαιο αυτό προβάλλονται αντιθετικά κάποιες σημαντικές αρετές Αθηναίων: α) Αγαπούν το ωραίο αλλά και τις θεωρητικές αναζητήσεις με απλότητα χωρίς να γίνονται νωθροί. β) Είναι φίλοι του λόγου αλλά και της δράσης. γ) Ασχολούνται με ιδιωτικές και δημόσιες υποθέσεις. δ) θεωρούν τον πλούτο ως κίνητρο δράσης και όχι ως ευκαιρία κομπασμού ε) Έχουν επίγνωση των κινδύνων του πολέμου αλλά δεν υποχωρούν. στ) Αποκτούν φίλους προσφέροντας ευεργεσίες, όχι από συμφεροντολογισμό αλλά από το φιλελεύθερο φρόνημα. 7. Να επισημάνετε τα σημεία στα οποία ο Περικλής συγκρίνει την Α θήνα με τη Σπάρτη. a. Οι Αθηναίοι αποδέχτηκαν την εργασία ως μέσο που θα τους βγάλει aπ τη φτώχεια και θα τους προσφέρει ποιότητα στη ζωή τους. Αντίθετα οι Σπαρτιάτες εξακολουθούσαν ν' αποκηρύσσουν κάθε δραστηριότητα, που οδηγεί σε πλούτο και επέμεναν στη λιτή και ασκητική ζωή, που για αιώνες ακολουθούσαν. b. Επιπλέον οι Αθηναίοι φρόντιζαν τις ιδιωτικές τους υποθέσεις ταυτόχρονα με τις δημόσιες και μάλιστα με μια θαυμάσια ισορροπία. Οι Σπαρτιάτες όμως πρόβαλλαν τη μονομέρεια στα στρατιωτικά και θεωρούσαν περιττή κάθε ενασχόληση σε προσωπικό ή δημόσιο επίπεδο. c. Οι Αθηναίοι επίσης έπαιρναν αποφάσεις ακούγοντας και κρίνοντας και μαθαίνουν να σκέφτονται σωστά για τα δημόσια πράγματα, με δυνατότητα να διατυπώνουν γνώμες ορθές. Οι Σπαρτιάτες από την άλλη θεωρούσαν ασυμβίβαστα τα λόγια με τα έργα αποφάσεις στη Βουλή τους λαμβάνονταν δια βοής, χωρίς συζήτηση και διάλογο. Θεωρούσαν πως κάτι τέτοιο αποτελεί διάβρωση των θεσμών και του κράτους τους. d. Τέλος ο ηρωισμός των Αθηναίων βρίσκεται ανάμεσα στις δυο ακραίες καταστάσεις, του θράσους και του όκνου και παρουσιάζεται ως μια τέλεια μεσότητα. Παραγόταν μετά από ώριμη σκέψη, συνειδητά και με λογική εκτίμηση των δεδομένων. Οι Σπαρτιάτες δε σκέφτονται τι κάνουν. Όταν ορμούν στη μάχη, απλά κάνουν αυτό για το οποίο εκπαιδεύτηκαν όλη τους τη ζωή. Σελίδα 12 από 12