Συντάχθηκε απο τον/την Εκπαιδευτικός Κυριακή, 27 Νοέμβριος :55 - Τελευταία Ενημέρωση Κυριακή, 27 Νοέμβριος :33

Transcript

1 ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ενότητα 11 η (514a-515a) - Η αλληγορία του σπηλαίου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Σωκράτης: Μετά από αυτά λοιπόν, είπα, παρομοίασε την ανθρώπινη φύση μας όσον αφορά την παιδεία και την απαιδευσία με μια τέτοια κατάσταση. Φαντάσου, δηλαδή, ανθρώπους, σαν σε μια υπόγεια κατοικία όμοια με σπηλιά, η οποία έχει την είσοδο ανοιχτή προς το φως σε όλο το μάκρος της σπηλιάς, και μέσα σ αυτή από την παιδική τους ηλικία να βρίσκονται (άνθρωποι) δεμένοι σε δεσμά και στα πόδια και στον αυχένα, ώστε να μένουν ακίνητοι και να βλέπουν μόνο μπροστά, και να μην μπορούν να στρέφουν γύρω το κεφάλι τους λόγω των δεσμών, κι ένα φως από φωτιά να καίει γι αυτούς από ψηλά και μακριά και πίσω τους, και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες (φαντάσου) να περνά ψηλά ένας δρόμος, κοντά στον οποίο φαντάσου έναν μικρό τοίχο να έχει χτιστεί κοντά (ή παράλληλα), όπως ακριβώς έχουν τοποθετηθεί από τους ταχυδακτυλουργούς μπροστά τους τα παραπετάσματα, πάνω στα οποία δείχνουν τα θαυμαστά τεχνάσματά τους. Γλαύκων: (Τα) φαντάζομαι, είπε. Σωκράτης: Φαντάσου λοιπόν κοντά σ αυτόν τον μικρό τοίχο ανθρώπους να μεταφέρουν κάθε είδους αντικείμενα, που εξέχουν από τον τοίχο, και ομοιώματα ανθρώπων και άλλα ομοιώματα, κατασκευασμένα κι από πέτρα κι από ξύλο και από κάθε είδους υλικά όπως είναι φυσικό, άλλοι από αυτούς που περνούν φορτωμένοι να μιλούν και άλλοι να σιωπούν. Γλαύκων: Αλλόκοτη, είπε, περιγράφεις εικόνα και αλλόκοτους δεσμώτες. Σωκράτης: Όμοιους με μας, είπα εγώ. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ἀπείκασον : εικόνα, εικονίδιο, εικονικός, απεικόνιση, εικασία, εικαστικός πάθει : πάθος, πάθημα, πάθηση, παθητικός, πένθος, συμπάθεια, αντιπάθεια, ηδυπάθεια, απάθεια, εμπαθής, παθογένεια καταγείῳ : γήινος, γηγενής, γήλοφος, γήπεδο, υπόγειος, υπέργειος, ισόγειος, απόγειο, απογείωση, προσγείωση, γεωμετρία, γεωγραφία, γεωτρύπανο, γεώτρηση, γαιοκτήμονας, γαιάνθρακας οἰκήσει: οικία, κατοικία, πολυκατοικία, οικείος, οικογένεια, οίκος, οίκημα, οικισμός, οικόσιτος, οικότροφος, οικουμένη, οικονομία, ιδιοκατοίκηση, συγκατοίκηση περιάγειν : αγωγή, αγωγός, αγώνας, άγημα, άξονας, απαγωγή, συναγωγή, διαγωγή, εισαγωγέας, αρχηγός, στρατηγός, λοχαγός, ξεναγός δεικνύασιν : δείκτης, δεικτικός, δείγμα, ένδειξη, ενδεικτικός, επίδειξη, επιδεικτικός, υπόδειξη, απόδειξη, αποδεικτικός, παράδειγμα, παραδειγματικός, 1 / 11

2 παραδειγματισμός, υπόδειγμα, υποδειγματικός, δειγματολόγιο, δειγματοληψία φέροντας: φερέφωνο, φερέγγυος, φέρετρο, φόρτος, φορά, φορέας, φόρος, παράφορος, φορείο, ασθενοφόρο, μαρσιποφόρο, φόρεμα, οισοφάγος, διένεξη, διηνεκής, αυτόφωρος, κατάφωρος, φαρέτρα φθεγγομένους : φθόγγος, φθογγολογικός, απόφθεγμα ὁμοίους: ομοιότητα, ομοίωμα, εξομοίωση, ομοιόσταση, ομόθρησκος, ομογένεια, ομοιογένεια, παρόμοιος, όμορος 1. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΡΑΣΗΣ: «Μετὰ ταῦτα δὴ, εἶπον» Η φράση αυτή υποδηλώνει ότι συνεχίζεται η συζήτηση που είχε ξεκινήσει σε προηγούμενες ενότητες σχετικά με τη λειτουργία της δικαιοσύνης μέσα στα πλαίσια της ιδεώδους πολιτείας. Στις προηγούμενες αυτές ενότητες είχε γίνει λόγος για τους φύλακες, τους άρχοντες, τις γυναίκες, τα παιδιά, αλλά και για άλλα θέματα. Τώρα, λοιπόν, ήρθε η ώρα να στραφεί η συζήτηση στους φιλοσόφους, που αποτελούν τα μοναδικά πρόσωπα που μπορούν να σώσουν την πολιτεία, και στην εκπαίδευσή τους, η οποία πρέπει να τείνει προς την ιδέα του αγαθού. 2. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ: «ἀπείκασον» Με το ρήμα «ἀπείκασον» ο Σωκράτης εισάγει μια παρομοίωση ή μεταφορά: παρομοιάζει τον κόσμο με μια σπηλιά και τους ανθρώπους με δεσμώτες. Όταν, όμως, η παρομοίωση ή η μεταφορά δεν περιορίζεται σε μια έννοια ή φράση, αλλά εκτείνεται σε μεγαλύτερο τμήμα του κειμένου ή σε μια ενότητα ή και σε ολόκληρο το έργο, όπως συμβαίνει στη δική μας περίπτωση, τότε ονομάζεται αλληγορία. Η αλληγορία, επομένως, είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. Η αξία της είναι διδακτική και όχι αποδεικτική. 3. Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Για να κατανοήσουμε την αλληγορία του σπηλαίου, πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στην πλατωνική κοσμοθεωρία. Ο Πλάτωνας διέκρινε δύο κόσμους: τον νοητό και τον αισθητό. Στον νοητό κόσμο υπάρχει μια ουσιαστική υπόσταση, που δεν φαίνεται, αλλά γίνεται αντιληπτή μέσω της νόησης, της επιστήμης. Η 2 / 11

3 υπόσταση αυτή είναι η ιδέα, η οποία υπερέχει της υλικής ύπαρξης, είναι αιώνια και αποτελεί την αντικειμενική πραγματικότητα. Στον αισθητό κόσμο, μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, υπάρχουν όλα τα υλικά πράγματα, τα οποία είναι ρευστά, φθαρτά και συνεχώς μεταβαλλόμενα. Αυτά γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων και επειδή συνεχώς μεταβάλλονται, δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο γνώσης. Ενώ, όμως, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών, είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα υλικά πράγματα, που αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Αυτό ακριβώς παρουσιάζεται και μέσα στην αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρύσει ποτέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και των ανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχο μπροστά τους λόγω της φωτιάς που καίει πίσω από αυτούς. Μην έχοντας επίγνωση της άγνοιάς τους εγκλωβίζονται στις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τα πάθη τους και απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την αλήθεια. Η διάκριση των δύο αυτών κόσμων από τον Πλάτωνα (ο δυϊσμός) έχει τις ρίζες του στους ορφικούς, στις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα. 4. ΟΙ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ Συγκεκρι μένα, μέσα στο κείμενο αυτό εντοπίζονται οι εξής συμβολισμοί, που προσθέτουν εικονοπλαστική δύναμη: - Η σπηλιά: είναι η αισθητή πραγματικότητα, η πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι πεπαιδευμένοι, οι φιλόσοφοι, - Οι δεσμώτες: είναι οι άνθρωποι που ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας και θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα, - Οι σκιές οι ήχοι: είναι τα είδωλα των πραγματικών όντων, τα απεικάσματα της πραγματικότητας, ο αισθητός κόσμος, που μας γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, - Οι αλυσίδες: είναι οι αισθήσεις που μας κρατούν δέσμιους και δεν μας αφήνουν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα. Αν το εξετάσουμε σ ένα ευρύτερο πλαίσιο, οι αλυσίδες μπορούν να παρομοιαστούν με τα εμπόδια που συναντάμε στη ζωή μας, με την προσήλωσή μας στα υλικά αγαθά που μας κρατούν μακριά από τη θέαση του αγαθού. - Ο φωτεινός κόσμος: είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης, - Οι άνθρωποι που βρίσκονται στον φωτεινό κόσμο - τα αντικείμενα που μεταφέρουν - οι ήχοι : είναι τα αληθινά όντα, οι ιδέες, - Το φως του ήλιου: είναι η ύψιστη ιδέα του Αγαθού, - Η πορεία από το σπήλαιο προς την έξοδο: συμβολίζει την πορεία του δεσμώτη από την άγνοια προς τη γνώση, την απελευθέρωσή του, που σκοπό έχει την κατάκτηση της γνώσης και της αλήθειας μέσω της νόησης και της παιδείας και, επομένως, τη μεταστροφή του σε φιλόσοφο-βασιλέα. Έχοντας αποκτήσει αυτά τα 3 / 11

4 εφόδια θα μπορέσει να αφοσιωθεί πλήρως στο έργο της διοίκησης της πολιτείας, που είναι και το ζητούμενο. Για να κατακτήσει κανείς τη γνώση πρέπει να ξεκινήσει την πορεία του από τον αισθητό κόσμο και να φτάσει στον νοητό. Ειδικότερα, η πορεία της γνώσης έχει ως εξής: Αισθητός κόσμος: α. ο κόσμος της δόξας (= γνώμης) ή της εικασίας: οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων, β. η πίστη: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει για πρώτη φορά τα αισθητά πράγματα (αυτά που μεταφέρουν οι άνθρωποι κατά μήκος του τοίχου) Νοητός κόσμος: α. διάνοια: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει την εξωτερική πραγματικότητα, τον νοητό κόσμο, β. νόηση: ο απελευθερωμένος δεσμώτης ατενίζει τον ήλιο και φτάνει στη θέαση του Αγαθού. 5. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΡΑΣΗΣ: «ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς» Ο Πλάτωνας παρομοιάζει τον μικρό τοίχο που είναι παράλληλα χτισμένος με τον δρόμο με το διαχωριστικό διάφραγμα των «θαυματοποιών», εκείνων, δηλαδή, που δίνουν παραστάσεις παρουσιάζοντας διάφορες ταχυδακτυλουργίες. Ο τρόπος, όμως, με τον οποίο λειτουργεί αυτός ο τοίχος και οι μορφές, οι σκιές των οποίων προβάλλονται μέσα στη σπηλιά, παραπέμπει σε κάτι ανάλογο του θεάτρου σκιών. Κάτι αντίστοιχο, ένα κουκλοθέατρο με μαριονέτες, παρουσιάζεται και από τον Αριστοτέλη. Προφανώς, λοιπόν, το κοινό της εποχής ήταν συνηθισμένο σε τέτοιου είδους παραστάσεις. 6. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΡΑΣΗΣ: «Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ ἐγώ.» Το κείμενο κλείνει με το συμπέρασμα του Σωκράτη: παραλληλίζει τους δεσμώτες με τη σύγχρονη πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι, κι επομένως οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας (διαχρονική άποψη). Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα: το χρέος του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες. 7. ΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ 4 / 11

5 - Αλληγορία: όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος, με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. - Διάλογος: χάρη σ αυτόν η περιγραφή του σπηλαίου δεν γίνεται μονότονη, αλλά αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα. - Χρήση β ενικού προσώπου: η χρήση β ενικού προσώπου («ἀπείκασον», «ἰδὲ», «ὅρα») συνδέεται με τον διάλογο και προσδίδει στην περιγραφή αμεσότητα. - Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται μέσω πληθώρας οπτικο-ακουστικών και κινητικών εικόνων. Ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα τα εξής: α. οπτικές εκόνες: η περιγραφή της σπηλιάς («καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει»), οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες («ἐν δεσμοῖς ἀδυνάτους περιάγειν»), η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος («φῶς δὲ αὐτῶν») και του τοίχου («μεταξὺ δὲ δεικνύασιν»). β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στον δρόμο («ὅρα τοίνυν εἰργασμένα»). γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους («οἷον παραφερόντων»). ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙA Γλώσσα ύφος σύνδεση: - Η γλώσσα του κειμένου είναι ποιητική και το ύφος γλαφυρό. Έτσι, προκαλείται το ενδιαφέρον των συνομιλητών, ώστε να συνεχίσουν τη συζήτηση και να φτάσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, την αλήθεια. - Η χρήση των επιθέτων «κατάγειος», «σπηλαιώδης», όπως και η χρήση σύνθετων ρημάτων και ρηματικών τύπων («καταμένειν», «περιάγειν», «παρῳκοδομημένον», «ὑπερέχοντα», «παραφερόντων») προσδίδουν ακρίβεια και λεπτομέρεια στην περιγραφή του σπηλαίου. - Οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά. Πολυσύνδετο σχήμα: «ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας» «ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν» 5 / 11

6 «σκεύη τε παντοδαπὰ καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα» - ΑΣΚΗΣΗ 1 Με αφορμή την πλατωνική αλληγορία για τη σπηλιά σχολιάστε τα ακόλουθα δυο ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη (Ποιήματα Α, σελ ). ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ Σ αυτές τες σκοτεινές κάμαρες, που περνώ μέρες βαρυές, επάνω κάτω τριγυρνώ για νάβρω τα παράθυρα. Όταν ανοίξει ένα παράθυρο θάναι παρηγορία Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται, ή δεν μπορώ να τάβρω. Και καλλίτερα ίσως να μην τα βρω. Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει. ΤΕΙΧΗ Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ. Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον. Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω. Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Ανεπαισθήτως μ έκλεισαν από τον κόσμον έξω. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 116) Απάντηση Έχοντας μελετήσει την αλληγορία του σπηλαίου και τα παραπάνω ποιήματα του Καβάφη μπορούμε να κάνουμε αρκετούς παραλληλισμούς. Και στα δύο ποιήματα ο ποιητής βρίσκεται στην ίδια θέση με τους δεσμώτες μέσα στη σπηλιά. Πιο συγκεκριμένα, στο ποίημα «Τα παράθυρα» έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: οι σκοτεινές κάμαρες μπορούν να παραλληλιστούν με τη σπηλιά στην οποία ζουν οι δεσμώτες. Τα παράθυρα μοιάζουν με την έξοδο της σπηλιάς προς το φως. Βέβαια, στο ποίημα του Καβάφη τα παράθυρα δεν υπάρχουν, αλλά τα αναζητά ο ποιητής. Στη σπηλιά οι δεσμώτες έχουν τη διέξοδο προς το φως, αλλά δεν επιθυμούν να βγουν. Τελικά, βέβαια, ούτε ο ποιητής ούτε οι δεσμώτες θέλουν να βγουν στον έξω κόσμο, επειδή φοβούνται να αντιμετωπίσουν το άγνωστο («Ίσως το φως θάναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει.»). Απ την άλλη, στο ποίημα «Τα τείχη» είναι διάχυτη η ατμόσφαιρα του εγκλεισμού, 6 / 11

7 όπως και μέσα στο σπήλαιο. Το επιπλέον στοιχείο είναι ότι ο ποιητής επιρρίπτει ευθύνες και στον εαυτό του για τον εγκλεισμό του μέσα στα τείχη. - ΑΣΚΗΣΗ 2 Ποια συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου προσομοιάζει με την κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 117) Απάντηση Όπως οι πλατωνικοί δεσμώτες, κλεισμένοι μέσα στη σπηλιά, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές που βλέπουν να προβάλλονται μπροστά τους, έτσι και ο σύγχρονος άνθρωπος είναι δέσμιος της καταναλωτικής του μανίας. Πιστεύει ότι η πραγματική ζωή και ευτυχία βρίσκονται στα υλικά αγαθά και στο χρήμα και έτσι, παραμελεί άλλα πιο ουσιαστικά πράγματα, όπως την αυτογνωσία, τις ανθρώπινες σχέσεις, την πνευματική καλλιέργεια. - ΑΣΚΗΣΗ 3 Τι ονομάζουμε αλληγορία και ποια η λειτουργικότητά της; Απάντηση Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται συνεπώς για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. Η αξία της είναι διδακτική και όχι αποδεικτική. - ΑΣΚΗΣΗ 4 Παρουσιάστε το περιεχόμενο της αλληγορίας του σπηλαίου. Απάντηση Σύμφωνα με την αλληγορία του σπηλαίου, μέσα σ ένα σπήλαιο ζουν από παιδιά άνθρωποι αλυσοδεμένοι στα πόδια και στο λαιμό, έτσι ώστε να μένουν ακίνητοι και να κοιτούν μόνο μπροστά. Ψηλά και έξω από το σπήλαιο καίει μια φωτιά. Μεταξύ της φωτιάς και των δεσμωτών υπάρχει ένας δρόμος, παράλληλα στον οποίο είναι χτισμένος ένας μικρός τοίχος. Πίσω από αυτόν τον τοίχο κινούνται άνθρωποι φορτωμένοι με διάφορα αντικείμενα, που προεξέχουν από τον τοίχο. Οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρύσει ποτέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και των ανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχο μπροστά τους λόγω της φωτιάς που καίει πίσω από αυτούς. Κάποια στιγμή ένας δεσμώτης καταφέρνει να ελευθερωθεί και να βγει στο φως. Αρχικά θαμπώνεται και θέλει να ξανακατέβει στη σπηλιά. Στην πορεία όμως συνηθίζει και καταλαβαίνει ότι αυτός είναι ο αληθινός κόσμος. Χρέος του είναι να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει και τους υπόλοιπους δεσμώτες στο φως. 7 / 11

8 - ΑΣΚΗΣΗ 5 Τι γνωρίζετε για την πλατωνική θεωρία των ιδεών; Απάντηση Ο Πλάτωνας διέκρινε δύο κόσμους: τον νοητό και τον αισθητό. Στον νοητό κόσμο υπάρχει μια ουσιαστική υπόσταση, που δεν φαίνεται, αλλά γίνεται αντιληπτή μέσω της νόησης, της επιστήμης. Η υπόσταση αυτή είναι η ιδέα, η οποία υπερέχει της υλικής ύπαρξης, είναι αιώνια και αποτελεί την αντικειμενική πραγματικότητα. Στον αισθητό κόσμο, μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, υπάρχουν όλα τα υλικά πράγματα, τα οποία είναι ρευστά, φθαρτά και συνεχώς μεταβαλλόμενα. Αυτά γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων και επειδή συνεχώς μεταβάλλονται, δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο γνώσης. Ενώ, όμως, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα υλικά πράγματα, που αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Μην έχοντας επίγνωση της άγνοιάς τους εγκλωβίζονται στις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τα πάθη τους και απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την αλήθεια. Η διάκριση των δύο αυτών κόσμων από τον Πλάτωνα (ο δυϊσμός) έχει τις ρίζες του στους ορφικούς, στις μυστηριακές θρησκείες της Ανατολής και στη διδασκαλία του Πυθαγόρα. - ΑΣΚΗΣΗ 6 Ποια είναι τα σύμβολα που εμπεριέχονται στην αλληγορία του σπηλαίου και πώς ερμηνεύονται; Απάντηση Μέσα στο κείμενο αυτό εντοπίζονται οι εξής συμβολισμοί, που προσθέτουν εικονοπλαστική δύναμη: - Η σπηλιά: είναι η αισθητή πραγματικότητα, η πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι πεπαιδευμένοι, οι φιλόσοφοι, - Οι δεσμώτες: είναι οι άνθρωποι που ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας και θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα, - Οι σκιές οι ήχοι: είναι τα είδωλα των πραγματικών όντων, τα απεικάσματα της πραγματικότητας, ο αισθητός κόσμος, που μας γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, - Οι αλυσίδες: είναι οι αισθήσεις που μας κρατούν δέσμιους και δεν μας αφήνουν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα. Αν το εξετάσουμε σ ένα ευρύτερο πλαίσιο, οι αλυσίδες μπορούν να παρομοιαστούν με τα εμπόδια που συναντάμε στη ζωή μας, με την προσήλωσή μας στα υλικά αγαθά που μας κρατούν μακριά από τη θέαση του αγαθού. - Ο φωτεινός κόσμος: είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης, - Οι άνθρωποι που βρίσκονται στον φωτεινό κόσμο - τα αντικείμενα που 8 / 11

9 μεταφέρουν - οι ήχοι : είναι τα αληθινά όντα, οι ιδέες, - Το φως του ήλιου: είναι η ύψιστη ιδέα του Αγαθού, - Η πορεία από το σπήλαιο προς την έξοδο: συμβολίζει την πορεία του δεσμώτη από την άγνοια προς τη γνώση, την απελευθέρωσή του, που σκοπό έχει την κατάκτηση της γνώσης και της αλήθειας μέσω της νόησης και της παιδείας, και, επομένως, τη μεταστροφή του σε φιλόσοφο-βασιλέα. Έχοντας αποκτήσει αυτά τα εφόδια θα μπορέσει να αφοσιωθεί πλήρως στο έργο της διοίκησης της πολιτείας, που είναι και το ζητούμενο. Για να κατακτήσει κανείς τη γνώση πρέπει να ξεκινήσει την πορεία του από τον αισθητό κόσμο και να φτάσει στον νοητό. Ειδικότερα, η πορεία της γνώσης έχει ως εξής: Αισθητός κόσμος: α. ο κόσμος της δόξας (= γνώμης) ή της εικασίας: οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων, β. η πίστη: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει για πρώτη φορά τα αισθητά πράγματα (αυτά που μεταφέρουν οι άνθρωποι κατά μήκος του τοίχου) Νοητός κόσμος: α. διάνοια: ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει την εξωτερική πραγματικότητα, τον νοητό κόσμο, β. νόηση: ο απελευθερωμένος δεσμώτης ατενίζει τον ήλιο και φτάνει στη θέαση του Αγαθού. Έτσι, από την παραπάνω ερμηνεία των συμβόλων προκύπτει η κυριολεκτική ερμηνεία της αλληγορίας του σπηλαίου. Ιδιαίτερη σημασία όμως έχει να την ερμηνεύσουμε και πολιτικά: ο Πλάτωνας ερμηνεύει την ιδανική του Πολιτεία ως μία πορεία από την άγνοια προς την γνώση. Οι δεσμώτες (δηλαδή οι φύλακες και ιδίως οι άρχοντες βασιλείς) κατακτούν το αγαθό με τη γνώση και την επίπονη πορεία της παιδείας που με τη σειρά της οδηγεί στη σοφία κι έτσι φτάνουν στον κόσμο των ιδεών. Αυτό σημαίνει ότι θέτουν ως σκοπό της ζωής τους να υπηρετήσουν πιστά και ανιδιοτελώς ολόκληρη την πολιτεία. Ο Πλάτωνας επιμένει στον φιλοσοφημένο πολιτικό, ο οποίος έχει κατορθώσει να καταπολεμήσει ή να περιορίσει τα ελαττώματά του και να αλλάξει ουσιωδώς ώστε από δεσμώτης να γίνει φιλοσοφημένος άρχοντας - βασιλιάς. Κατά τον φιλόσοφο, μόνο με τέτοιους ηγέτες μπορεί η πολιτεία να οδηγηθεί στην ευτυχία. - ΑΣΚΗΣΗ 7 Ποιο το νόημα της φράσης του Σωκράτη «ὁμοίους ἡμῖν»; Απάντηση Με τη φράση αυτή ο Σωκράτης παραλληλίζει τους δεσμώτες με τη σύγχρονη 9 / 11

10 πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι, κι επομένως οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας(διαχρονική άποψη). Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα το χρέος δηλαδή του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες. - ΑΣΚΗΣΗ 8 Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών και ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος του καθενός; Απάντηση Οι εκφραστικοί τρόποι με τους οποίους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου είναι οι εξής: - Αλληγορία: όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος, με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. - Διάλογος: χάρη σ αυτόν η περιγραφή του σπηλαίου δεν γίνεται μονότονη, αλλά αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα. - Χρήση β ενικού προσώπου: η χρήση β ενικού προσώπου («ἀπείκασον», «ἰδὲ», «ὅρα») συνδέεται με τον διάλογο και προσδίδει στην περιγραφή αμεσότητα. - Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται μέσω πληθώρας οπτικο-ακουστικών και κινητικών εικόνων. Ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα τα εξής: α. οπτικές εκόνες: η περιγραφή της σπηλιάς («καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει»), οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες («ἐν δεσμοῖς ἀδυνάτους περιάγειν»), η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος («φῶς δὲ αὐτῶν») και του τοίχου («μεταξὺ δὲ δεικνύασιν»). β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στον δρόμο («ὅρα τοίνυν εἰργασμένα»). γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους («οἷον παραφερόντων»). - ΑΣΚΗΣΗ 9 Να συγκρίνετε το ευαγγελικό «ἐγὼ εἰμὶ τὸ φῶς τοῦ κόσμου ὁ ἀκολουθῶν ἐμοὶ οὐ μὴ περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς» με την εικόνα του αγαθού στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου. Απάντηση 10 / 11

11 Η ευαγγελική αυτή φράση παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου. Πιο συγκεκριμένα, και στην αλληγορία του σπηλαίου και στη χριστιανική διδασκαλία το φως ταυτίζεται με το θείο. Ο φιλόσοφος, λοιπόν, από τη μία και ο Χριστός από την άλλη αποτελούν το φως και υπόσχονται να οδηγήσουν και τους άλλους ανθρώπους σ αυτό. Ο φιλόσοφος, δηλαδή ο απελευθερωμένος δεσμώτης, υπόσχεται να οδηγήσει τους ανθρώπους στη γνώση, την αλήθεια και τη θέαση του Αγαθού, ενώ ο Χριστός υπόσχεται να βγάλει τους πιστούς από την πλάνη και την αμαρτία και να τους χαρίσει τη σωτηρία της ψυχής και την αληθινή ζωή. Λεξιλογικές ασκήσεις - ΑΣΚΗΣΗ 1 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: οικία, φορείο, παιδευτικός, σχήμα, άξονας, εργάτης. - ΑΣΚΗΣΗ 2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: εἶπον, πάθει, φῶς, πυρὸς, ὁμοίους. - ΑΣΚΗΣΗ 3 Να βρείτε αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά: παιδείας, καταγείῳ, φῶς, ἀδυνάτους, ἄνωθεν, ὄπισθεν. 11 / 11