Επισημάνσεις: Ο Πλάτωνας διέκρινε τον κόσμο σε δύο επίπεδα:

Transcript

1 ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ενότητα 11η Επισημάνσεις: Ο Πλάτωνας διέκρινε τον κόσμο σε δύο επίπεδα: α)τον κόσμο των αισθητών πραγμάτων, των οποίων κυρίαρχο γνώρισμα είναι οι αδιάλειπτες μεταβολές τους, και β)τον κόσμο των ιδεών, που είναι άυλες οντότητες, μένουν αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές υπάρξεις, τα όντως όντα. Τα αισθητά πράγματα είναι σκιές, εικόνες, είδωλα, απεικάσματα, αντίγραφα των ιδεών που είναι οι μόνες που υπάρχουν στην πραγματικότητα. Ένα τραπέζι π.χ. που βρίσκεται στο δωμάτιό μας και το βλέπουμε, το πιάνουμε, δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, αλλά νομίζουμε ότι υπάρχει, επειδή παρίσταται σε αυτό η ιδέα του τραπεζιού. Μια ιδέα την οποία η ψυχή μας κουβαλάει ως ανάμνηση από την εποχή που βρίσκονταν στον κόσμο των ιδεών, προτού να έλθει να κατοικήσει στο σώμα μας. Ενώ, όμως, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών, είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα υλικά πράγματα, που αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους. Αυτό ακριβώς παρουσιάζεται και μέσα στην αλληγορία του σπηλαίου: οι δεσμώτες, που δεν έχουν αντικρύσει ποτέ τον πραγματικό κόσμο, θεωρούν πραγματικότητα τις σκιές των αντικειμένων και των ανθρώπων που προβάλλονται στον τοίχο μπροστά τους λόγω της φωτιάς που καίει πίσω από αυτούς. Μην έχοντας επίγνωση της άγνοιάς τους εγκλωβίζονται στις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τα πάθη τους και απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την αλήθεια. Δομή της ενότητας α. παρομοίωση του κόσμου με φανταστκή σπηλιά β. παρομοίωση των ανθρώπων με δεσμώτες γ. περιγραφή του κόσμου έξω από τη σπηλιά δ. η δαστηριότητα των ανθρώπων έξω από τη σπηλιά 1. «μετά ταῦτα εἶπον»: Στη συζήτηση που προηγήθηκε έγινε λόγος για τους φύλακες και τους άρχοντες, για τις γυναίκες και τα παιδιά και για άλλα θέματα τώρα η συζήτηση στρέφεται στους αληθινούς φιλοσόφους και στην εκπαίδευσή τους, που πρέπει να κατατείνει στο Αγαθό. Πριν από την αλληγορία του σπηλαίου οι συνομιλητές συμφώνησαν να αναλάβουν τη διοίκηση της πόλης οι 1

2 φιλόσοφοι και προσδιόρισαν τη φύση του Αγαθού και τους τέσσερις αναβαθμούς της γνώσης: εικασία, πίστις, διάνοια, νόησις. Μέσω της αλληγορίας του σπηλαίου ο Σωκράτης εκθέτει τις απόψεις του στο Γλαύκωνα. 2. «ἀπείκασον...ἀπαιδευσίας»: Με τη φράση αυτή δηλώνεται: α) το θέμα της ενότητας: η επίδραση της παιδείας στην ανθρώπινη φύση β) η μέθοδος που θα ακολουθήσει ο Πλάτωνας: με το ρήμα ἀπείκασον εισάγει μια παρομοίωση ή μεταφορά. Παρομοιάζει τον κόσμο με ένα μισισκότεινο χώρο σαν σπηλιά και τους ανθρώπους με δεσμώτες. Η μεταφορά και η παρομοίωση περιορίζονται σε μία έννοια ή σε μια μικρή φράση. Όταν όμως εκτείνεται σε μεγαλύτερο τμήμα ενός κειμένου, σε μια ενότητα ή ακόμα και σε ολόκληρο έργο, ονομάζεται αλληγορία, δηλ. άλλα λέει και άλλα εννοεί Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο Πλάτωνας τη χρησιμοποιεί: για να κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες και για να κερδίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, ο εκφραστικός αυτός τρόπος τού είναι χρήσιμος, όταν θέλει να θεμελιώσει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή για να ενισχύσει τη διαλεκτική. Η αξία της είναι διδακτική και όχι αποδεικτική. 3. Τα κυριότερα σύμβολα και η ερμηνεία τους: α) το σπήλαιο ο αισθητός κόσμος, η πολιτική κοινωνία στην οποία δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι. β) οι δεσμώτες οι άνθρωποι που βρίσκονται στο σκοτάδι της αμάθειας, οι απαίδευτοι άνθρωποι που θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα. γ) οι σκιές των αντικειμένων-οι ήχοι τα είδωλα, τα απεικάσματα των όντων του κόσμου των ιδεών, τα αισθητά πράγματα, που γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων δ) αλυσίδες είναι οι αισθήσεις που μας κρατούν δέσμιους και δεν μας αφήνουν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα. Τα ηθικά εμπόδια και τα προβλήματα της καθημερινότητας που δεν αφήνουν τον άνθρωπο να ασχοληθεί με το πνεύμα του. ε)ο φωτεινός κόσμος: είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης. στ) το φέγγος της φωτιάς ο αισθητός ήλιος ζ) είσοδος ανοιχτή στο φως η δυνατότητα να περάσει κανείς από τον 2

3 κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο του φωτός, από την αμάθεια στη γνώση, την απελευθέρωσή του, που σκοπό έχει την κατάκτηση της γνώσης και της αλήθειας μέσω της νόησης και της παιδείας και, επομένως, τη μεταστροφή του σε φιλόσοφο-βασιλέα. Έχοντας αποκτήσει αυτά τα εφόδια θα μπορέσει να αφοσιωθεί πλήρως στο έργο της διοίκησης της πολιτείας, που είναι και το ζητούμενο. η) το φως, ο ήλιος η ιδέα του Αγαθού που αντικρύζουν μόνο όσοι καταφέρνουν και ανεβαίνουν προς αυτό θ) τα δεσμά και η υποχρεωτική καθήλωση: Τα δεσμά καθηλώνουν τους ανθρώπους σε ένα σημείο, ώστε να βλέπουν μόνο τις εικόνες των πραγμάτων και επιπλέον πιστεύουν ότι είναι η μοναδική αλήθεια. Οι σκιές των αντικειμένων που αντικρύζουν οι δεσμώτες είναι απεικάσματα των όντων που βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών. Τα δεσμά είναι λοιπόν τα εμπόδια που συναντά ο άνθρωπος στη ζωή και που τον απομακρύνουν από την αναζήτηση και τη θέαση του Αγαθού. Η άγνοια, η προσήλωση στα υλικά αγαθά και η επιδίωξη της υλικής ευημερίας δεν προσανατολίζουν τον άνθρωπο προς τη δικαιοσύνη και το αγαθό. 4. Η περιγραφή του αισθητού κόσμου: Στις δύο τελευταίες σειρές του κειμένου («ἄτοπον ἦν δ ἐγώ») φαίνεται ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος. Ο αισθητός αυτός κόσμος περιγράφεται σε σχέση με το νοητό αλληγορικά. Παρομοιάζεται με τη σχέση που έχει το πράγμα με τη σκιά του. Οι άνθρωποι ζουν στο σκοτάδι του σπηλαίου, έχουν άγνοια, αλλά δεν έχουν επίγνωση της άγνοιάς τους. Βλέπουν τις σκιές των όντων και νομίζουν ότι γνωρίζουν την αλήθεια. Έτσι η ζωή κυλά με τα προβλήματά της, οι άνθρωποι δέσμιοι των παθών τους, των προκαταλήψεων, των ψευδαισθήσεων απομακρύνονται από την αλήθεια και οδηγούνται σε αδιέξοδο. Συνηθίζουν τη σκιώδη πραγματικότητα και χρειάζεται εξαναγκασμός για να τραβηχτούν προς το φως του όντος. Οι κοινωνίες δεν είναι οργανωμένες με βάση τη δικαιοσύνη και την αξιοκρατία, οι δυνατοί ελέγχουν την εξουσία και αδικούν τους πολλούς. 5. «Ὁμοίους ἡμῖν»: Το κείμενο κλείνει με το συμπέρασμα του Σωκράτη: παραλληλίζει τους δεσμώτες με τη σύγχρονη πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι, κι επομένως οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας (διαχρονική άποψη). Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα: το χρέος του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες. 3

4 6. Εκφραστικοί τρόποι που αισθητοποιούν την εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών: α) Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του χρησιμοποιεί αφηγημένο διάλογο. Με αυτόν τον τρόπο ξεδιπλώνει την τέχνη του και στις τρεις μορφές της λογοτεχνικής έκφρασης: την καθαρή περιγραφή τον πλάγιο διάλογο και τον ευθύ δραματοποιημένο διάλογο. Με το διάλογο ο λόγος αποκτά ζωντάνια, ενδιαφέρον και αποφεύγεται η μονοτονία. β) Άλλος τρόπος είναι η αλληγορία. Πρόκειται για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Είναι παραστατική, προκαλεί, κερδίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. γ) Εικόνα: γίνεται λεπτομερής περιγραφή του χώρου του σπηλαίου, των δεσμωτών και του εξωτερικού χώρου με εικόνες οπτικές, στατικές, κινητικές, ηχητικές. Δημιουργούν ζωντάνια, αμεσότητα, παραστατικότητα. δ) Η χρήση του β ενικού προσώπου (ἀπείκασον, ἰδέ, ὅρα) δίνει την αμεσότητα της προσωπικής επικοινωνίας Ερωτήσεις 1. Τι νομίζετε ότι συμβολίζουν τα δεσμά και η υποχρεωτική καθήλωση-ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου; 2. Με ποια φράση δηλώνεται το θέμα της ενότητας και ποια μέθοδο ακολουθεί ο Πλάτων στην ανάπτυξή του 3. Να αναλύσετε τα σύμβολα με τα οποία παριστάνεται η κατάκτηση της γνώσης. Ποια είναι η πορεία για την κατάκτηση της γνώσης, κατά τον Πλάτωνα; 4. Απείκασον, παρῳκοδομημένον, δεικνύασιν, φθεγγομένους: να γράψετε από τρία ομόρριζα για κάθε λέξη, απλά ή σύνθετα, στην αρχαία ή στη νέα ελληνική. 4

5 Ενότητα 12η Για να γίνει περισσότερο κατανοητό το περιεχόμενο αυτής της ενότητας είναι σκόπιμο να δοθούν ορισμένα στοιχεία από το κείμενο της Πολιτείας που βρίσκεται ανάμεσα στις ενότητες 11 και 12 και παραλείπεται από το σχολικό εγχειρίδιο. Στο τμήμα λοιπόν που παραλείπεται, ο Πλάτωνας αναφέρεται στη γνωστική κατάσταση των ανθρώπων που βρίσκονται μέσα στη σπηλιά και στα στάδια της γνωστικής πορείας της ψυχής του ανθρώπου, δηλαδή στη διαδικασία της παιδείας. Έτσι: Μέσα στη σπηλιά οι δεσμώτες βλέπουν μόνο σκιές πιστεύοντας ότι η μόνη πραγματικότητα είναι ό,τι βλέπουν ή ό,τι ακούνε, αφού ποτέ δεν έχουν αντικρίσει τον αληθινόκόσμο, τον κόσμο των ιδεών. Η γνωστική τους κατάσταση είναι ο χώρος της φαντασίας, η εικασία. Αν κάποιος απελευθερωθεί από τα δεσμά και ανεβεί από το σκοτάδι στο φως, στην αρχή πονάνε τα μάτια του αλλά σταδιακά συνηθίζει και μπορεί να αντικρίσει ακόμα και τον ήλιο. Ο απελευθερωμένος δεσμώτης τώρα ευρισκόμενος στο νοητό κόσμο αντιλαμβάνεται τα όντως όντα, τα πραγματικά όντα, τις ιδέες, και τέλος αυτή την ίδια την ιδέα του Αγαθού. Αν εκεί ψηλά που βρίσκεται θυμηθεί τους άλλους δεσμώτες, θα μακαρίσει τον εαυτό του και θα ελεεινολογήσει εκείνους. Αν όμως κατεβεί πίσω από οίκτο, για να ελευθερώσει τους δεσμώτες και να τους ανεβάσει στον πραγματικό κόσμο και τους πει ότι οι σκιές που βλέπουν δεν είναι η αληθινή πραγματικότητα, εκείνοι θα τον περιγελάσουν και θα πουν ότι χάλασαν τα μάτια του. Αν παρόλα αυτά επιχειρήσει να τους λύσει για να τους οδηγήσει έξω από τη σπηλιά και να τους ανεβάσει ψηλά,είναι ικανοί ακόμα και να τον σκοτώσουν. Αυτό αποτελεί αναχρονιστικό υπαινιγμό για τη θανάτωση του Σωκράτη. Το πρόβλημα είναι ότι όσοι φτάνουν στον κόσμο των ιδεών, δεν θέλουν να καταγίνονται με τις συνηθισμένες ασχολίες των ανθρώπων, αλλά αισθάνονται την ανάγκη να μείνουν για πάντα εκεί ψηλά απολαμβάνοντας τη θέα του Αγαθού και να μη θέλουν να κατεβούν και να αναλάβουν πολιτική δράση παρόλο που είναι οι πιο κατάλληλοι να κυβερνήσουν με την παιδεία που έχουν. ετσι καταλήγουμε στο θέμα της ενότητας 12. Δομή της ενότητας: α.οι κατηγορίες ανθρώπων που δεν μπορούν να κυβερνήσουν ικανοποιητικά μια πόλη β. το έργο των ιδρυτών της πολιτείας γ. το χρέος των ορθά πεπαιδευμένων ανθρώπων, των φιλοσόφων. 5

6 1. Ποιο θέμα τίθεται για συζήτηση: Το θέμα που τίθεται για συζήτηση στην ενότητα αυτή είναι ποιοι άνθρωποι είναι κατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πολιτείας και κατ επέκταση η υποχρέωση των ορθά πεπαιδευμένων να κυβερνήσουν την πολιτεία. 2. Πώς αυτό συνδέεται με το θέμα της Πολιτείας: Κεντρικό θέμα του διαλόγου είναι η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας. Για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο ζήτημα ο Σωκράτης πρότεινε να το εξετάσουν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης-κράτους. Με αυτό τον τρόπο άρχισε η θεωρητική κατασκευή μιας πόλης από τη ν αρχή ως την πλήρη ανάπτυξή της. Το ερώτημα που εξετάζεται τώρα είναι πώς λειτουργεί η δικαιοσύνη μέσα στο ζωντανό οργανισμό μιας πόλης. Τον Πλάτωνα τον απασχολούσε το θέμα της λειτουργίας της δημοκρατίας, των δημαγωγών που κολάκευαν και εξαπατούσαν το Δήμο, η ανάθεση πολλών αξιωμάτων με κλήρωση σε πρόσωπα ανίκανα να κυβερνήσουν σωστά, οι αποφάσεις διά βοής του πλήθους για κρίσιμα θέματα της πόλης, η πειθώ των ρητόρων. Ποιος είναι λοιπόν ο κατάλληλος άρχοντας για μια ιδεώδη πολιτεία; Αυτό το ερώτημα πρέπει να απαντηθεί σ αυτό το σημείο της συζήτησης. 3.Οι δύο κατηγορίες ανθρώπων Οι άνθρωποι λοιπόν εξετάζονται από την άποψη της καταλληλότητας για τη διακυβέρνηση της πόλης και έτσι γίνεται λόγος για δύο κατηγορίες ανθρώπων: α. Οι απαίδευτοι, οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι πολιτικοί δεν μπορούν να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας, γιατί τους λείπει η παιδεία (ἀληθείας ἀπείρους), δεν έχουν γνώση είναι άνθρωποι που στερούνται την αρετή. Αφού λοιπόν σκοπός της πολιτείας είναι το αγαθό και μέσο για την κατάκτησή του είναι η γνώση και η αρετή, είναι λογικό οι άπειροι της αλήθειας, οι απαίδευτοι, να μην μπορούν να κυβερνήσουν σωστά. Επιπλέον δεν έχουν ένα σκοπό που να κατευθύνει οποιαήποτε πράξη τους στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. Τέτοιος σκοπός, όσον αφορά στην ορθή αντιμετώπιση των προβλημάτων της πόλης, είναι η προσήλωση χωρίς ιδιοτέλεια στην επίλυση των προβλημάτων της πόλης. Όμως οι άπειροι της αλήθειας και στερούμενοι πνευματικής καλλιέργειας δεν είναι σε θέση να υπηρετήσουν αυτό το σκοπό. Αντίθετα, υπηρετούν μόνο το προσωπικό τους συμφέρον και είναι ασυνεπείς απέναντι στο λαό. Οι στόχοι και τα κίνητρα των απαίδευτων είναι ταπεινά: παρασύρονται από υλικά αγαθά και αξιώματα. Είναι ιδιοτελείς, αλαζόνες και ασυνεπείς 6

7 απέναντι στις ευθύνες άσκησης της εξουσίας, ανάξιοι και ανίκανοι να διαχειριστούν τις υποθέσεις της πόλης, έτσι ώστε να διασφαλίσουν την ευημερία όλων. Στην κατηγορία αυτή εντάσσει ο Πλάτωνας και τους πολιτικούς ηγέτες της εποχής του, χωρίς να κάνει εξαίρεση ούτε για τον Περικλή και τον Θεμιστοκλή. Κατά τη γνώμη του, είναι κι αυτοί υπεύθυνοι για την καταστροφή της Αθήνας, γιατί φρόντισαν περισσότερο για την υλική (οικονομική-στρατιωτική) ανάπτυξη της πόλης και λιγότερο για τη δικαιοσύνη και την πνευματική ζωή των πολιτών. β. Οι πεπαιδευμένοι. Ούτε αυτοί κρίνονται ικανοί να διοικήσουν σωστά μια πολιτεία, όχι γιατί δεν διαθέτουν τα προσόντα, αφού και παιδεία έχουν και γνώση και έχουν κατακτήσει την αρετή, αλλά γιατί προτιμούν να ζουν αφοσιωμένοι στις πνευματικές τους ενασχολήσεις και να απέχουν από τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και την ενεργό πολιτική. Η πολιτική δραστηριότητα, η ενασχόληση με τα κοινά και η διαχείριση των προβλημάτων της πόλης δεν τους αφορά, όπως επίσης δείχνουν αδιαφορία για την εξουσία, τις τιμές, τον σεβασμό και την αγάπη των συμπολιτών τους. Είναι μοναχικοί τύποι και απόκοσμοι στοχαστές που προτιμούν να ζουν στο δικό τους κόσμο, αυτόν που κατάφεραν να προσεγγίσουν ανεβαίνοντας από το σπήλαιο στο φως. Ο Πλάτων τους παρουσιάζει να ζουν στα νησιά των μακάρων, πέρα από τις στήλες του Ηρακλή στο ρεύμα του Ωκεανού, εκεί που σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες ζούσαν οι άνθρωποι, οι ήρωες και οι ευσεβείς της Χρυσής εποχής. Η απροθυμία τους να συμμετάσχουν στην ενεργόπολιτική δραστηριότητα δηλώνεται με μια διπλή άρνηση: μή ἐθέλειν μηδέ μετέχειν. 4. Το έργο των οικιστών: Οι θεμελιωτές (οἰκισταί) της ιδεώδους πολιτείας είναι ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του. Έργο τους είναι είναι να ενδιαφερθούν για την εδραίωση της ιδανικής πολιτείας, δηλαδή να οδηγήσουν τα ξεχωριστά πνεύματα («τὰς βελτίστας φύσεις»), τους φιλοσόφους, στην αρετή και στη θέαση του αγαθού («μέγιστον μάθημα») και να μην τους αφήνουν να αδρανούν μένοντας μακριά από την πολιτική ζωή («μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται») να μην επιτρέψουν στους προικισμένους να αρνηθούν την κάθοδό τους στο σπήλαιο. Αντίθετα πρέπει να τους υποχρεώσουν να επιστρέψουν στο σκοτάδι που βρίσκονται οι δεσμώτες και να τους απαλλάξουν από την πλάνη και το σκοτάδι στο οποίο ζουν, 7

8 έστω κι αν αυτό σημαίνει θυσίες. Το οφείλουν άλλωστε στην πολιτεία που τους εκπαίδευσε κατάλληλα για το σκοπό αυτό. 5. τάς τε βελτίστας φύσεις: Ο Πλάτωνας πιστεύει ότι καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου παίζει η φύση, δηλ. τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ο άνθρωπος από τη γέννησή του. (βλέπε και σχόλιο του εγχειριδίου) Οι βέλτιστες φύσεις είναι οι ιδιαίτερα προικισμένοι άνθρωποι με οξύτητα νου και με δυνάμεις ψυχής, που όταν απελευθερωθούν με την παιδεία, μπορούν να προσεγγίσουν το αγαθό. Αυτοί ανήκουν στην τάξη των φυλάκων. Ο Πλάτων πιστεύει ότι δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι αυτές τις πνευματικές ικανότητες (όπως για παράδειγμα αυτοί που ανήκουν στην τάξη των δημιουργών) και συνεπώς, δεν μπορούν να δουν το αγαθό. Μέγιστον μάθημα η ιδέα του αγαθού. Το μάθημα αυτό πρέπει να διδαχτούν όλοι και κυρίως όσοι θέλουν να κυβερνήσουν μια πολιτεία. Για τη σημασία του όρου Αγαθόν δες το σχόλιο του εγχειριδίου. Ο Πλάτωνας στη δεύτερη παράγραφο της ενότητας 12 χρησιμοποιεί για το ἀγαθόν και την πορεία για την προδσέγγισή του συγκεκριμένες λέξεις που σημαίνουν τα ακόλουθα: α. το ἀγαθόν είναι η μεγαλύτερη αξία (μέγιστον μάθημα) β. ο άνθρωπος μπορεί να το προσεγγίσει (ἀφικέσθαι, ἰδεῖν, ἴδωσι) και γ. η κατάκτησή του είναι δύσκολη, απαιτεί κόπο, επίπονη προσπάθεια και αγώνα (ἀναβῆναι, ἀνάβασιν, ἀναβάντες). 6.Το χρέος των πεπαιδευμένων: Πρόκειται για το χρέος των φυλάκων. Αυτοί αφού θα έχουν εκπαιδευτεί, όπως προβλέπει η ιδεώδης πολιτεία, θα έχουν γνωρίσει τον κόσμο των ιδεών και έχουν φτάσει στο αγαθό, θα πρέπει να αναγκάζονται να κατεβαίνουν στη σπηλιά, στην ενεργό δηλαδή πολιτική και να αναλαμβάνουν τη διοίκηση της πόλης για να ωφελήσουν με τις γνώσεις και την αρετή τους την πόλη ολόκληρη. Αυτό όμως που επιτρέπεται στους πεπαιδευμένους την εποχή του Πλάτωνα (ὅ νῦν ἐπιτρέπεται) είναι να παραμένουν εσαεί στον κόσμο της θεωρίας και να μη κατέρχονται στο χώρο της πράξης. Αυτό λοιπόν οι οικιστές της ιδανικής πολιτείας πρέπει να το αποτρέψουν. Αυτό το χωρίο μπορεί να θεωρηθεί υπαινικτικό για τον ίδιο τον Πλάτωνα. Ο ίδιος δεν ακολούθησε την πορεία των πεπαιδευμένων καθώς δεν ασχολήθηκε με την ενεργό πολιτική. Είναι γνωστό ότι ο Πλάτωνας προσπάθησε να ασχοληθεί με την πολιτική αλλά δεν τα κατάφερε, αφού νέος ακόμα η πολιτική τον απογοήτευσε: είδε με τα μάτια του τη δημαγωγική συμπεριφορά κάποιων πολιτικών ανδρών και δύο από τους συγγενείς του (τον Κριτία και τον Χαρμίδη) να συμμετέχουν στο τόσο 8

9 οδυνηρό για την Αθήνα καθεστώς των Τριάντα τυράννων, το οποίο, μάλιστα, οδήγησε και τον δάσκαλό του, τον Σωκράτη, στον θάνατο. Όμως, δεν κατέθεσε τα όπλα προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στον τύραννο των Συρακουσών, τον Διονύσιο τον Α και Β, αλλά χωρίς επιτυχία. Έτσι, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα. Είναι επομένως φανερό πως, όταν διατυπώνει στο έργο του την άποψη για το υπέρτατο χρέος των φιλοσόφων να συμμετέχουν στο επίπονο έργο της επίλυσης των πρακτικών προβλημάτων, δεν είναι γι αυτόν απλός θεωρητικός λόγος, είναι ακλόνητη πίστη που μετουσιώνεται σε πράξη. 7.«τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι» Με τη λέξη «τιμῶν» ο Πλάτων εννοεί την κοινωνική προβολή, την ηθική ικανοποίηση, τις επευφημίες και τις τιμητικές διακρίσεις που έρχονται ως αποτέλεσμα της συμμετοχής σε δημόσια αξιώματα. Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που οι φιλόσοφοι επιλέγουν να στερηθούν. Όμως, άσχετα με το πώς αυτοί τα αξιολογούν, δεν απαλλάσσονται από το κοινωνικό και ηθικό τους χρέος απέναντι στην πολιτεία. Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς 1. Ποιους θεωρεί ο Σωκράτης ακατάλληλους για τη διακυβέρνηση της ιδεώδους πολιτείας και γιατί; 2. «ἐν παιδείᾳ ἑωμένους: ποιους εννοεί ο Σωκράτης και γιατί τους επικρίνει; 3. Ποιοι είναι οι οικιστές της πόλης και ποιο το έργο τους; 4. ἀνάγκη, παιδείᾳ, βίῳ, πράττειν, τιμῶν: να γράψετε από δύο ομόρριζα για κάθε λέξη. 5. Λήθη, άστοχος, βήμα, φορείο, ατραπός: να βρείτε ετυμολογικά συγγενείς λέξεις του κειμένου με τις δοσμένες της νέας ελληνικής. 6. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς τους από τη δεύτερη στήλη: Α ἔργον τιμῶν ἰδεῖν ἀνάβασιν μετέχειν ποῖον Β βωμούς ποιότητα πάρεργο σχέση κάτοπτρο εντιμότητα 9

10 Ενότητα 13 η H ενότητα αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης, όπου αναφέρθηκε ότι οι εξαιρετικές φύσεις δεν πρέπει να μένουν μόνιμα στο χώρο της αληθινής πραγματικότητας και στην ευτυχία του θεωρητικού βίου, αλλά να αναγκάζονται να επιστρέφουν στη σπηλιά και να ασχολούνται με τα πρακτικά προβλήματα του πολιτικού βίου. Στο σημείο αυτό ο Πλάτωνας δεν παρεκκλίνει από από τη στάση εκείνη του αρχαίου Έλληνα που θέλει τη σύζευξη λόγων και έργων. Μόνο που στον Πλάτωνα προηγείται ο θεωρητικός εξοπλισμός για να αξιοποιηθεί στη συνέχεια στον πρακτικό πολιτικό βίο. 1. Η αντίδραση του Γλαύκωνα: Η ενότητα αρχίζει με μια αντίδραση του Γλαύκωνα, η οποία διατυπώνεται αφού στην προηγούμενη ενότητα ο Σωκράτης υποστήριξε ότι οι φιλόσοφοι πρέπει να κατεβαίνουν στο σπήλαιο, να ασχολούνται δηλ. με τα πρακτικά πολιτικά ζητήματα και να προσπαθούν με κόπους και θυσίες να απελευθερώσουν τους δεσμώτες από τα δεσμά της πλάνης και της αμάθειας. Αυτό ακριβώς ο Γλαύκων το θεωρεί αδικία για τους φιλοσόφους, γιατί αν απαρνηθούν τις φιλοσοφικές τους αναζητήσεις και τη γαλήνια ζωή τους, θα γίνουν δυστυχισμένοι. Ο Γλαύκωνας βλέπει το δίκαιο από τη σκοπιά του ατομικού συμφέροντος και θεωρεί άδικο να παραβλέπεται η επιθυμία του ατόμου στο όνομα της δικαιοσύνης. Άλλωστε ο Γλαύκωνας υποστήριξε ότι η δικαιοσύνη είναι μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς για την αυτοπροστασία τους. 2. Η απάντηση του Σωκράτη: Ο Σωκράτης απαντώντας υπενθυμίζει ότι προηγουμένως, μετά την ένσταση του Αδείμαντου ότι στερεί την ευτυχία από τους άρχοντες αφού δεν τους επιτρέπει απόκτηση υλικών αγαθών, συμφώνησαν ότι έστω και με αυτούς τους όρους οι φύλακες είναι ευδαιμονέστατοι. τονίζει ότι ο νόμος και κατ επέκταση η ιδανική πολιτεία δεν ενδιαφέρεται για την ευημερία μόνο μιας κοινωνικής τάξης αλλά για την ευδαιμονία και των τριών τάξεων. υποστηρίζει ότι αυτό θα επιτευχθεί αν ενωθούν στην πόλη οι πολίτες σε ένα αρμονικό σύνολο με την πειθώ και τη βία. Έτσι θα μοιράζονται μεταξύ τους την ωφέλεια που ο καθένας θα μπορεί να προσφέρει στο σύνολο. O Σωκράτης βλέπει το δίκαιο από τη σκοπιά του καλού του συνόλου. Σ αυτό το σημείο πρέπει να επισημανθεί η πολύ μεγάλη σημασία που είχε ο νόμος για τον Πλάτωνα, κάτι που φαίνεται και στον διάλογο «Κρίτων». Εκεί, ο νόμος προσωποποιείται και συνδιαλέγεται με τον Σωκράτη. Ο μύθος αυτός εκφράζει τη θεμελιώδη θεωρία του «Κοινωνικού συμβολαίου». Σύμφωνα με αυτό, κάθε πολίτης που νοιάζεται για την πόλη του οφείλει να τηρεί τους νόμους και να παραμερίζει το προσωπικό του συμφέρον, για να εξασφαλίσει τη συνοχή και την ομαλή συμβίωση μέσα σ αυτή. Αυτή τη στάση, άλλωστε, ακολούθησε μέχρι το τέλος της ζωής του και ο ίδιος ο Σωκράτης και το ίδιο θεωρεί ότι πρέπει να κάνουν και οι φιλόσοφοι. 10

11 3. Ο σκοπός του νόμου: Σκοπός του νόμου είναι η ευδαιμονία όλων των πολιτών και όχι η ευπραγία μιας μόνο κοινωνικής ομάδας. Όταν μια τάξη ευτυχεί και οι άλλες δυστυχούν, τότε υπάρχει δυσαρμονία στην πόλη και αστάθεια. Επιδιώκει συνεπώς την ευτυχία του συνόλου εξασφαλίζοντας τη συνοχή και τη συγκρότησή του σε αρμονικό σύνολο. Η αρμονία προκύπτει α)από την υποταγή του κατώτερου στον ανώτερο και β)από την προσφορά των φυλάκων-αρχόντων στο κοινωνικό σύνολο. Αυτή η αρμονία αποτελεί τη βάση της ιδανικής πολιτείας. Ο Πλάτωνας συχνά κάνει λόγο για την αναγκαιότητα της αρμονίας. Ας θυμηθούμε ότι, κατά τον Πλάτωνα, ο άνθρωπος είναι δίκαιος όταν τα τρία στοιχεία που συναπαρτίζουν την προσωπικότητά του βρίσκονται σε αρμονική συμβίωση, με την υποταγή του κατώτερου μέρους στο ανώτερο (το «ἐπιθυμητικὸν» πρέπει να υποτάσσεται στο «θυμοειδὲς» και το τελευταίο στο «λογιστικόν»).το ίδιο συμβαίνει και στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Μόνο αν επιτευχθεί αυτή η αρμονία, θα οδηγηθούν οι πολίτες στη δικαιοσύνη, στην ομαλή συμβίωση μέσα στην πόλη και κατ επέκταση στην ευδαιμονία. Αν όμως ο πολίτης είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίσης δεν είναι σε θέση να οριοθετήσει τον τομέα της δραστηριότητάς του, τότε τουλάχιστον θα πρέπει να συμμορφώνεται προς τις υποδείξεις του εμπειρότερου, του σοφότερου, του σωφρονέστερου (βλέπε εισαγωγή σχολικού εγχειριδίου). 4. Τα μέσα του νόμου για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Στην άριστη πολιτεία λοιπόν ο νόμος δεν ενδιαφέρεται πώς θα ευτυχήσει μια μόνο κοινωνική τάξη αλλά όλες. Στη διάθεσή του για το σκοπό αυτό ο νόμος έχει την πειθώ και τον εξαναγκασμό. Ο άριστος νομοθέτης κατά τον Πλάτωνα συνδυάζει την πειθώ με τη βία. Με την πειθώ, με τη χρήση, δηλαδή, λογικών επιχειρημάτων, και με την παιδεία πρέπει οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν τον κοινωνικό τους ρόλο, να παραμερίσουν το προσωπικό τους συμφέρον και να προσφέρουν αλληλοβοηθούμενοι ό,τι είναι δυνατόν στην πολιτεία. Η μέθοδος αυτή απευθύνεται κυρίως στους πεπαιδευμένους πολίτες. Υπάρχουν, όμως, και κάποιοι πολίτες, οι οποίοι δεν πείθονται με τον λόγο. Σ αυτούς επιβάλλεται η βία. Πρόκειται για τον καταναγκασμό που ορίζεται από τον νόμο και δεν επιβάλλεται τυραννικά, αυταρχικά. Η μέθοδος αυτή απευθύνεται, α) κυρίως, στον «ἄπειρον παιδείας ὄχλον», στον οποίο ο φιλόσοφοςνομοθέτης θα επιβάλλει, αν πολυπραγμονεί, καταναγκαστικά, υποχρεωτικά μέτρα για τη συμμόρφωση των πολιτών στο πνεύμα της δικαιοσύνης, αλλά και β) στους πεπαιδευμένους, που δεν έχουν συνετιστεί με την πειθώ, και στους άρχοντες, που είναι υποχρεωμένοι να ζουν με λιτότητα και ευσυνειδησία, ώστε να εκλείψει η διαφθορά από τον δημόσιο βίο. Αυτός ο λιτός και ευσυνείδητος τρόπος ζωής αναφέρθηκε και στην εισαγωγή του βιβλίου μας: τόσο οι φύλακες όσο και οι φιλόσοφοι-βασιλείς δεν είχαν προσωπική περιουσία, πολυτελείς κατοικίες, δεν διέθεταν ούτε καν 11

12 οικογένεια για να είναι απερίσπαστοι στο λειτούργημά τους. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ο νόμος, μέσω της δικαιοσύνης, οφείλει να αποβλέπει στην ευδαιμονία όλων των πολιτών και να υποχρεώνει τους ικανούς να ασκήσουν την εξουσία. Με αυτά καθοδηγούνται οι πολίτες ώστε να δημιουργηθεί ένα αρμονικό σύνολο, μέσα στο οποίο ο καθένας θα ωφελεί τους συμπολίτες του και ταυτόχρονα θα απολαμβάνει την ωφέλεια που θα προσφέρουν οι άλλοι. Ταυτόχρονα περιορίζεται η ασύδοτη δράση του καθενός (οὐχ ἵνα ἀφιῇ βούλεται). Ιδιωτική ζωή, στην οποία ο καθένας κάνει ό,τι θέλει ο νόμος δεν την επιτρέπει. Ο νόμος θέτει όρια και περιορισμούς στη συμπεριφορά των πολιτών, αλλά και των φιλοσόφων-βασιλέων, ώστε να μην παρεκτρέπονται και διαταράσσουν τη συνοχή της πόλης. («καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως») 5. Σχέσεις μεταξύ των πολιτών: Ο νόμος ρυθμίζει και τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών, έτσι ώστε να τις διέπει η αρμονία. Η αρμονία είναι αποτέλεσμα: υποταγής των κατώτερων στους ανώτερους προσφοράς των φιλοσόφων στο κοινωνικό σύνο προσφοράς στο σύνολο της ωφέλειας που μπορεί να προσφέρει ο καθένας. Ἄλλωστε η πόλη οικίζεται επειδή κανείς δεν είναι αυτάρκης αλλά πολλῶν ἐνδεής. Ο καταμερισμός λοιπόν της εργασίας προσπορίζει οικονομικά οφέλη σε όλους τους πολίτες. Συνέπεια θα είναι η ευδαιμονία ολόκληρης της πόλης. Προϋπόθεση γι αυτό και ταυτόχρονα συνέπεια είναι οι αρμονικές σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες. 6. Σχέσεις μεταξύ νόμου και πολιτών: Οι νόμοι εφαρμόζονται στους πολίτες με την πειθώ και τη βία. Ουσιαστικά οι φιλόσοφοι ενσαρκώνουν το νόμο και οι πολίτες οφείλουν σ αυτούς υπακοή. Όσοι δεν πείθονται υποτάσσονται με τη βία. Αυστηροί περιορισμοί υπάρχουν και για την ανώτερη τάξη. Η διαβίωση των φυλάκων διέπεται από αυστηρό πνεύμα λιτότητας (δεν έχουν προσωπική περιουσία-η εξουσία δεν είναι μέσο πλουτισμού). Οι πολίτες είναι όλοι υποχρεωμένοι να προσφέρουν το μέγιστο δυνατό στην πόλη. 7. Πώς παρουσιάζεται ο νόμος στο κείμενο: Στη 2 η παράγραφο του κειμένου ο νόμος προσωποποιείται: «νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει-μηχανᾶται-συναρμόττων-ποιῶν-ἐμποιῶν-οὐχ ἵνα ἀφιῇ-ἀλλ ἵνα καταχρῆται». Δίνει την εντύπωση ενός προσώπου που με τη στάση, τις ενέργειες, τις αρμοδιότητες και γενικά με το κύρος και την ισχύ του γίνεται ο κύριος ρυθμιστής των λειτουργιών του κράτους και των ενεργειών του πολίτη, ο κυβερνήτης της πολιτείας. Βέβαια ένας τέτοιος κυβερνήτης είναι ένας απρόσωπος άρχοντας, που κυβερνάει ψυχρά κι αντικειμενικά, χωρίς ανθρώπινα σφάλματα και παρεκκλίσεις, χωρίς συναισθηματισμούς και αδυναμίες: είναι ο ιδεώδης κυβερνήτης για το καλό του συνόλου. 12

13 Τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι η πειθώ και ο εξαναγκασμός. Βέβαια η αναγκαστική επιβολή κανόνων και απαγορεύσεων είναι μέσα στη φύση των νόμων, όμως η τόσο προχωρημένη παρέμβαση στις ελεύθερες επιλογές τω πολιτών αποτελεί αρνητικό στοιχείο, που αντιβαίνει στις δημοκρατικές αρχές. Πίσω από τις γραμμές του κειμένου διακρίνουμε ένα κράτος που δεν αφήνει περιθώρια για ατομική ελευθερία και δράση, που ελέγχει και κατευθύνει τις δραστηριότητες του πολίτη και τις καθυποτάσσει στην κρατική εξουσία. Πρέπει, βέβαια, να επισημάνουμε ότι οι προθέσεις του είναι αγαθές, αφού απώτερος στόχος του νόμου είναι η χρήση κάθε μέσου για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι για τον Πλάτωνα ευδαιμονία δεν είναι η προσωπική ευτυχία στη ζωή, αλλά η συναίσθηση ότι με τις ενέργειές σου καθιστάς τους άλλους ευδαίμονες. 8. «Σκέψαι, τοίνυν φυλάττειν»: Σ αυτό το σημείο, διατυπώνεται το συμπέρασμα του Σωκράτη. Δικαιολογεί την άποψή του ότι οι φιλόσοφοι δεν πρέπει να αφήνονται να κάνουν τη ζωή που έχουν επιλέξει, μένοντας μακριά από τα κοινά: έχουν καθήκον, εφόσον έχουν εκπαιδευτεί κατάλληλα γι αυτό, να θυσιάσουν την προσωπική τους ευτυχία και να προσφέρουν ό,τι είναι δυνατόν για το καλό ολόκληρης της πολιτείας. 9. Γιατί ο Σωκράτης θεωρεί δίκαιο τον εξαναγκασμό των φιλοσόφων να φροντίζουν και να φυλάττουν τους άλλους; Ο Σωκράτης θεωρεί ότι είναι ηθικό χρέος των φιλοσόφων να αναλάβουν την πολιτική εξουσία και να δημιουργήσουν καλά οργανωμένες πόλεις προς όφελος των πολλών. Το ηθικό χρέος προκύπτει από το γεγονός ότι α)μόνον αυτοί προικίστηκαν από τη φύση να μπορούν να ατενίσουν τον κόσμο των ιδεών β)μόνο σ αυτούς παρασχέθηκε από την πολιτεία η κατάλληλη παιδεία ώστε να φτάσουν στη θέαση του Αγαθού. Είναι το ίδιο χρέος που έχουν όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι σε κάθε κοινωνία. Αν αυτοί δε βοηθήσουν στη σωστή διακυβέρνηση, τότε στις κοινωνίες θα υπάρξει παρακμή και αδικία, οι σχέσεις θα είναι ανταγωνιστικές με συνέπεια τη βία, την εγκληματικότητα, τους πολέμους. Οι φιλόσοφοι λοιπόν πρέπει να πειστούν να αναλάβουν αυτό το ρόλο. Σε αντίθετη περίπτωση πρέπει να υποχρεωθούν άλλη λύση δεν υπάρχει. 10. Κριτική της επιχειρηματολογίας του Σωκράτη Το συμπέρασμα του Σωκράτη δεν είναι πειστικό, γιατί δεν απορρέει από λογική αναγκαιότητα: δεν μπορούμε να προβάλουμε ή να υιοθετήσουμε κάτι ως δίκαιο μόνο και μόνο επειδή αποβλέπει στο καλό του συνόλου, ενώ παράλληλα βλάπτει μια μερίδα πολιτών (στην προκειμένη περίπτωση βλάπτονται οι φιλόσοφοι). Το αδύνατο αυτό σημείο του συλλογισμού το παρατήρησε πρώτος ο Αριστοτέλης γράφοντας ότι: ενώ ο Σωκράτης αφαιρεί από τους φύλακες την ευδαιμονία, ισχυρίζεται ότι ο νομοθέτης οφείλει να κάνει 13

14 ευτυχισμένη όλη την πόλη,πράγμα αδύνατο, αφού κάποιοι (λίγοι ή πολλοί) δε θα είναι ευτυχισμένοι. Ερωτήσεις 1. Ποιος είναι ο ρόλος του νόμου στην ιδεώδη πολιτεία, ποιος ο στόχος του και με ποιους τρόπους τον επιδιώκει; 2. Ποια είναι η σχέση της αλληγορίας του σπηλαίου με τη δικαιοσύνη; 3. Ποιες απόψεις διατυπώνονται από τον Σωκράτη και τον Γλαύκωνα για το αν είναι δίκαιος ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων; Αξιολογήστε τη θέση του Σωκράτη. 4. χεῖρον, ἄμεινον, ἐπελάθου, μηχανᾶται, καταχρῆται, σκέψαι; Για κάθε μια από τις λέξεις που σας δίνονται να γράψετε δύο ετυμολογικά συγγενείς. 5. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς τους στη Β στήλη. Δύο λέξεις περισσεύουν. Α ἐπελ άθου μηχανᾶται νόμῳ ἀφιῇ ἄμεινον μεταδιδόναι Β εφετείο δωρεά εισιτήριο λησμονιά πολυμήχανος νόμισμα μειονότητα δόνηση 14