Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Φωνητική Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

3 + Εισαγωγή στη Φωνητική Εύβοια Καϊναδά Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

4 + Εισαγωγικά n Διδάσκουσα: Εύβοια Καϊναδά n ekainada@cc.uoi.gr n 2 μαθήματα για Φωνητική και 2 για Φωνολογία

5 + Πηγές διαβάσματος n Fromkin, Rodman & Hyams, Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας. Πατάκης. n Ladefoged, P. Εισαγωγή στη Φωνητική (μτφ. Μ. Μπαλτατζάνη) n Σημειώσεις μαθήματος (στο ecourse) n Σημειώσεις φωνητικής Αθανάσιου Πρωτόπαπα στο internet (Εισαγωγή στη Φωνητική θα το βρείτε και στο ecourse) n Σημειώσεις Άγγελου Λέγγερη στο internet για την ελληνική φωνητική και φωνολογία (θα το βρείτε και στο ecourse)

6 + Οι ήχοι των γλωσσών n Επικοινωνία: πρόθεση ερμηνεία Οι ήχοι πρέπει να παραχθούν, να μεταφερθούν, να επεξεργασθούν και να συνδεθούν με τη σημασία τους

7 + Που βρίσκεται η Φωνητική; ΑΡΘΡΩΤΙΚΗ ΦΩΝΗΤΙΚΗ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΦΩΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΛΗΠΤΙΚΗ ΦΩΝΗΤΙΚΗ Πώς παράγονται οι διάφοροι ήχοι; Ποιά είναι τα ακουστικά χαρακτηριστικά τους; Πρόσληψη και παραγωγή ήχων χρησιμοποιώντας το ΔΦΑ

8 + Εισαγωγή στη Φωνητική n Η Φωνητική περιγράφει τους διάφορους ήχους της ομιλίας και πως διαφέρουν μεταξύ τους n Αρθρωτική Φωνητική: πως παράγονται οι ήχοι στο σώμα του ομιλητή n Ακουστική Φωνητική: πως μεταφέρονται οι ήχοι στον αέρα n Προσληπτική Φωνητική: πως επεξεργάζεται το σώμα του ακροατή τους ήχους n Η φωνητική ανάλυση τροφοδοτεί τη φωνολογία, κοινονιογλωσσολογία, κατάκτηση γλωσσών, κειμενική ανάλυση, διδασκαλία γλωσσών, λογοθεραπεία, τεχνολογία λόγου...

9 + Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (ΔΦΑ) n International Phonetic Alphabet (IPA) n Σύστημα μεταγραφής ομιλίας n Ο στόχος της φωνητικής μεταγραφής είναι να δείξει στους ενδιαφερόμενους πως ακριβώς παράχθηκε μια λέξη/φράση κλπ. n Για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αντιπροσωπεύσουμε διαλεκτικές διαφορές, διαφορές στην προφορά λόγω ξενικής προφοράς, διαφορές στην προφορά λόγω λογοθεραπευτικού προβλήματος, να αντικατοπτρίσουμε την ομιλία ενός ανθρώπου

10 + Παραδείγματα χρήσης n κυλά vs καλά n /ci'la/ vs /ka'la/ n σάλος vs σάλιο n /'salos/ vs /'saʎo/ n τον πατέρα n /toba'teɾa/

11 + ΔΦΑ n Οι ήχοι της ομιλίας μπορούν να περιγραφούν χρησιμοποιώντας φωνητική ορολογία. Οι περιγραφές τους μπορούν να συμπτυχθούν σε μεταγραφές χρησιμοποιώντας τα σύμβολα του ΔΦΑ n Μερικά σύμβολα μοιάζουν με κανονικά γράμματα, αλλά δεν είναι έχουν διαφορετική σημασία

12 + ΔΦΑ n Για παράδειγμα, δείτε n έννοια εννιά n Ηλίας ήλιος n γκαρίζω φεγγάρι n έλα άλλος Η φωνητική ασχολείται με τους φθόγγους όχι με τα γράμματα

13 + ΔΦΑ # ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ!! n Όταν κάνουμε φωνητική, εξοστρακίζουμε την ορθογραφία από το μυαλό μας! n Ο στόχος της ορθογραφίας είναι οι αναγνώστες να ξέρουν ποια λέξη χρησιμοποιείται πρόκειται για λέξεις όμως που ξέρουν ήδη πώς προφέρονται n Η Φωνητική ασχολείται με τους ήχους που μπορεί να παράγει η φωνητική όδος n ΔΕΝ ΠΑΡΑΓΕΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ!! n Η φωνητική μεταγραφή έχει στόχο να δείξει πως προφέρθηκε μια λέξη/ φράση τη δεδομένη χρονική στιγμή n Οι ήχοι αντιπροσωπεύονται από φωνητικά σύμβολα n Όχι από γράμματα - /t/ <τ>

14 + ΔΦΑ # GREEKLISH!! n Επειδή χρησιμοποιούμε στην ηλεκτρονική μας επικοινωνία τα greeklish πολύ, ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΠΛΕΚΟΥΜΕ ΤΑ 2! n Τα greeklish n δεν έχουν κάποια σύμβαση ο καθένας τα χρησιμοποιεί όπως θέλει (π.χ. άλλοι γράφουν το «θ» th και άλλοι 8 μεταξύ πολλών άλλων επιλογών) n ο στόχος τους είναι η επικοινωνία με ένα πληκτρολόγιο που δεν χρησιμοποιεί ελληνικά, και η ευκολία στην χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή n Το ΔΦΑ n Έχει συμβάσεις! Ξέρουμε όταν γράφουμε /χ/ ότι εννοούμε το υπερωικό τριβόμενο άηχο σύμφωνο n ο στόχος του είναι η μεταγραφή του φωνούμενου λόγου με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι κατανοητό από όλους τους χρήστες του ΔΦΑ

15 + Σκεφτείτε n Προκειμένου να γράψουμε ορθογραφικά σε μια γλώσσα, πρέπει να ξέρουμε τη γλώσσα αυτή n Προκειμένου όμως να μεταγράψουμε φωνητικά αυτή τη γλώσσα, ΔΕΝ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ!

16 + Τυπικά παραδείγματα λαθών n «Το φωνήεν είναι πιο ηχηρό γράμμα από το σύμφωνο» n Τα γράμματα δεν έχουν ήχο n «Ο ήχος /ks/» n Πρόκειται για 2 ήχους /k/ και /s/, που μπλέκουν τους φοιτητές επειδή στην ορθογραφία εμφανίζονται ως ένας <ξ> n «To /nt/ προφέρεται ως /d/» n Το ορθογραφικό <ντ> μπορεί να προφερθεί ως /d/ - εμπλοκή ορθογραφίας με φωνητική n Όταν στη φωνητική δίνουμε, λοιπόν, την ορθογραφική απεικόνιση, χρησιμοποιούμε τα <>, ενώ όταν δίνουμε τη φωνητική απεικόνιση χρησιμοποιούμε τα // (ή τα [] θα το εξηγήσουμε αυτό αργότερα)

17 ΣΥΜΦΩΝΑ (πνευμονικά) ΣΥΜΦΩΝΑ (μη- πνευμονικά) ΦΩΝΗ ΕΝΤΑ ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΑ

18

19 + ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΗΧΩΝ

20 + Η φωνητική οδός Lieberman & Blumstein (1988) Speech physiology, speech perception, and acoustic phonetics. Cambridge University Press.

21 + Η φωνητική οδός άρθρωση φώνηση έναρξη

22 + Η φωνητική οδός παράγει το πλήθος των διαφόρων ήχων προσθέτει ηχηρότητα* δημιουργεί ρεύμα αέρα * και εκκινεί τους γλωττιδικούς ήχους

23 + ΕΝΑΡΞΗ ΚΑΙ ΦΩΝΗΣΗ

24 + 1. Έναρξη n n Για να δημιουργηθεί ο οποιοσδήποτε γλωσσικός ήχος πρέπει να κινηθεί αέρας δημιουργώντας πίεση μεταξύ κάποιου σημείου της φωνητικής οδού και του εξωτερικού της Αυτό γίνεται συμπιέζοντας ή αποσυμπιέζοντας κάποιο κομμάτι της φωνητικής οδού n n Συμπίεση: πίεση του αέρα μεγαλύτερη στο εσωτερικό της φωνητικής οδού απ ό,τι στο εξωτερικό της à ο αέρας ρέει προς τα έξω Αποσυμπίεση: πίεση του αέρα μικρότερη στο εσωτερικό της φωνητικής οδού απ ό,τι στο εξωτερικό της à ο αέρας ρέει προς τα μέσα

25 + 1. Έναρξη: Μηχανισμοί Ρεύματος Αέρα n Αποτελούν την εκκίνηση του ήχου n Πνευμονικοί: εκκίνηση ήχου στους πνεύμονες (υπολαρυγγικά) n Αυτόν έχουμε κατά κόρον στην ελληνική, αλλά σε λογοπαθολογικό λόγο μπορούμε να βρούμε άλλου είδους μηχανισμούς ρεύματος αέρα. Πρόκειται για τον εκπνευστικό μηχανισμό κατά τον οποίο ο αέρας έρχεται από τους πνεύμονες και βγαίνει από τη στοματική ή τη ρινική κοιλότητα αφού περάσει από τη γλωττίδα (χώρος μεταξύ φωνητικών χορδών) n Γλωττιδικοί: εκκίνηση ήχου στη γλωττίδα (λαρυγγικά) n n Εξωθητικός: η γλωττίδα κλείνει και ο λάρυγγας ανεβαίνει με μια κίνηση προς τα επάνω, δημιουργώντας συμπίεση μέσα στη φωνητική οδό Αναρροφητικός: η γλωττίδα κλείνει και ο λάρυγγας κινείται προς τα κάτω με μία κίνηση δημιουργώντας αραίωση του αέρα στη φωνητική οδό n Κλικ: εκκίνηση ήχου στη στοματική κοιλότητα (υπερλαρρυγικά) à Μπορούμε να έχουμε εκκίνηση ήχου σε όλα τα μέρη παραγωγής ομιλίας!

26 + 1. Έναρξη: Πνευμονικός μηχανισμός n n Για τους περισσότερους ήχους της ομιλίας (και για την αναπνοή) η εκκίνηση γίνεται από τους. Έναρξη στους πνεύμονες = πνευμονικός μηχανισμός ρεύματος αέρα

27 + 1. Έναρξη: Κλικς n Ένα είδος ρουφήγματος που συμβαίνει στη στοματική κοιλότητα n Η έναρξη του ήχου εδώ είναι πάνω από τη γλωττίδα n Πρόκειται για συχνούς ήχους παρα- γλωσσικά n αλλά υπάρχουν σπάνια και με γλωσσική έννοια (π.χ. σαν τα <τα, φ> κλπ n Khoisan γλώσσες της Νότιας Αφρικής n (e.g. Nama,!Xóo ) n Δεν μπορούν να συναρθρωθούν με άλλους ήχους n Γεγονός το οποίο μπορεί και να εξηγεί τη σπανιότητά τους

28 + Έναρξη Πνευμονικός Γλωττιδικός Κλικ Αναρροφητικός Εξωθητικός

29 + 2. Φώνηση n Ο λάρυγγας εμπεριέχει τις φωνητικές χορδές/πτυχές. Το κενό μεταξύ των χορδών ονομάζεται γλωττίδα O Grady, Dobrovolsky & Katamba (1996) Contemporary linguistics: An introduction, 3 rd edn. Longman.

30 + 2. Φώνηση: Φωνητικές πτυχές/χορδές n Λειτουργούν ως βαλβίδα που ελέγχει τη ροή αέρα από τη γλωττίδα n Γλωττίδα είναι το κενό μεταξύ των φωνητικών πτυχών n Όταν πάλλονται, δημιουργούν τη φώνηση που χρειάζεται για την παραγωγή φωνηέντων και διαφόρων συμφώνων n Δείτε το %20cords/vibrating.html για μια αναπαράσταση της λειτουργίας των φωνητικών χορδών

31 + 2. Φώνηση: ηχηρότητα n Διαφορετικές θέσεις των φωνητικών πτυχών δίνουν και διαφορετική ποιότητα στον διερχόμενο αέρα. Έχουμε κυρίως 2 θέσεις n οι φωνητικές πτυχές είναι τοποθετημένες κοντά και κλειστά η μια στην άλλη, ώστε δημιουργείται παλμός τους όταν ο αέρας πιέζεται από κάτω και περνά ηχηροί ήχοι n οι φωνητικές χορδές είναι μακριά η μια από την άλλη και ο αέρας διέρχεται ανεμπόδιστος άηχοι ήχοι n Στη φώνηση, διαφορές στον ρυθμό των παλμών προσλαμβάνονται ως διαφορές στη μελωδία/συχνότητα n Διαφορές στον τρόπο των παλμών προσλαμβάνονται ως διαφορές στην ποιότητα φώνηση n Ένας ήχος είναι ηχηρός όταν οι φωνητικές χορδές πάλλονται κατά την παραγωγή του, και άηχος όταν οι φωνητικές πτυχές είναι ανοικτές και δεν πάλλονται n ΠΡΟΣΟΧΗ αυτό δεν σημαίνει ότι ένας ήχος έχει ή δεν έχει ήχο αναφερόμαστε στο ότι έχει ή δεν έχει ηχηρότητα, δηλαδή παλμό των φωνητικών πτυχών n Η ηχηρότητα των ήχων είναι συχνά σημαντική σκεφτείτε αν μπορείτε να βρείτε δυο λέξεις που να διαφέρουν μόνο ως προς την ηχηρότητα ενός ήχου n Συγκρίνετε /s/ και /z/ ακουμπώντας το σημείο του λαιμού σας στο οποίο βρίσκονται οι φωνητικές χορδές. Αισθάνεστε τη διαφορά; Ποιο από τα δύο είναι ηχηρό και ποιο άηχο;

32 + Επανάληψη άρθρωση φώνηση έναρξη

33 + ΑΡΘΡΩΣΗ ΕΣΤΙΑΖΟΥΜΕ ΣΤΟΥΣ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΟΥΣ ΗΧΟΥΣ

34 + 3. Άρθρωση: Τόπος και τρόπος n Η έναρξη και φώνηση μας επιτρέπουν να παράγουμε έναν ήχο με διαφορετικές συχνότητες και ποιότητες n Η άρθρωση μας επιτρέπει να παράγουμε διαφορετικούς φθόγγους n Το υπερλαρυγγικό κομμάτι της φωνητικής οδού εμπεριέχει την γλώσσα, τα χείλη και τη μαλακή υπερώα n Οι μύες αυτού του κομματιού της φωνητικής οδού μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αλλάζουν το σχήμα της και να παράγουν πληθώρα φθόγγων Τόπος άρθρωσης Πού συμβαίνει η κυρίως αλλαγή του σχήματος της οδού; Τρόπος άρθρωσης Τί είδους αλλαγή στο σχήμα είναι;

35 + 3. Άρθρωση: Τόπος ΠΑΘΗΤΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΤΕΣ Χείλη Δόντια ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΤΕΣ Φατνία Ουρανίσκος Μαλακή υπερώα Σταφυλή Φάρυγγας Επιγλωττίδα Γλωττίδα Laver (1994) Principles of phonetics. Cambridge University Press.

36 + 3. Άρθρωση n Αρθρωτές= μέρη της φωνητικής οδού που κινούνται για να έρθουν κοντά κατά την άρθρωση n Ενεργητικός αρθρωτής = το μέρος της φωνητικής οδού που κινείται n Παθητικός αρθρωτής = ο στόχος της κίνησης n Συνήθως οι αρθρώσεις ονομάζονται από τον παθητικό αρθρωτή n π.χ. φατνιακό, υπερωικό κλπ

37 + Άνω Επιφάνεια Φωνητικής Οδού Σχήµατα από Ladefoged µτφ. Μ. Μπαλτατζάνη

38 + Κάτω Επιφάνεια Φωνητικής Οδού

39 + ΤΡΟΠΟΣ και ΤΟΠΟΣ Άρθρωσης n Τους συμφωνικούς ήχους τους κατατάσσουμε (μεταξύ άλλων) με βάση τον τόπο και τον τρόπο άρθρωσής τους n ΤΡΟΠΟΣ: το είδος της προσέγγισης που επιτελεί ο ενεργητικός αρθρωτής στον παθητικό προκειμένου να παραχθεί ήχος n ΤΟΠΟΣ: το σημείο- στόχος στο οποίο προσεγγίζονται οι δύο αρθρωτές μέσα στη φωνητική οδό

40 + ΤΡΟΠΟΣ Άρθρωσης n Ο τρόπος άρθρωσης συνήθως περιγράφεται με βάση την απόσταση μεταξύ των αρθρωτών, το βαθμό προσέγγισής τους n Έχουμε 3 βαθμούς: Πλήρης φραγή Κοντινή προσέγγιση Ανοιχτή προσέγγιση

41 + ΤΡΟΠΟΣ Άρθρωσης n Ο τρόπος άρθρωσης συνήθως περιγράφεται με βάση την απόσταση μεταξύ των αρθρωτών, το βαθμό προσέγγισής τους n Έχουμε 3 βαθμούς: Στιγμιαία πλήρης φραγή της διόδου του αέρα Ο αέρας πιέζεται να περάσει μέσα από ένα μικρό κανάλι Ο αέρας αλλάζει σχήμα αλλά δεν παρεμποδίζεται στη δίοδό του κλειστά/ στιγμαία τριβόμενα υγρά

42 + Τρόπος άρθρωσης: ρινικά κλειστά n Στοματο- ρινική διαδικασία Στοματική Ρινική Στοματο-ρινική Κατεβασμένη μαλακή υπερώα = ανοιχτή δίοδος στη ρινική κοιλότητα Ανεβασμένη μαλακή υπερώα = κλειστή δίοδος στη ρινική κοιλότητα

43 + Τρόποι Άρθρωσης n Στοματικά κλειστά n Ρινικά κλειστά n Τριβόμενα n Προστριβόμενα ΚΕΝΤΡΙΚΑ n Μονοπαλλόμενα n Πολυπαλλόμενα n Προσεγγιστικά n Πλευρικά τριβόμενα n Πλευρικά προσεγγιστικά ΠΛΕΥΡΙΚΑ

44 + ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ n Όταν περιγράφουμε έναν (συμφωνικό) φθόγγο πρέπει να αναφερθούμε n Στην πηγή αέρα (πνευμονική - γλωττιδική κλπ) n Στην ηχηρότητα (ηχηρός/άηχος) n Στον τρόπο άρθρωσης (συμπεριλαμβάνει τη στοματορινική διαδικασία) n Στον τόπο άρθρωσης

45 + ΤΡΟΠΟΙ ΑΡΘΡΩΣΗΣ

46 + Στοματικά Κλειστά (oral stops) n Στοματικό κλειστό n Πλήρης φραγή κάπου στη στοματική κοιλότητα n Ανεβασμένη μαλακή υπερώα

47 + Στοματικά κλειστά n Πλήρης φραγή κάπου στη στοματική κοιλότητα n Στοματικά κλειστά n Ρινικά κλειστά n Στοματικά κλειστά: πλήρης φραγή στη στοματική κοιλότητα, αλλά η μαλακή υπερώα είναι ανεβασμένη, ώστε δεν περνάει αέρας μέσα στη ρινική κοιλότητα

48 Άρθρωση του [n] + Ρινικά κλειστά n Πλήρης φραγή κάπου στη στοματική κοιλότητα n Στοματικά κλειστά n Ρινικά κλειστά n Ρινικά κλειστά: πλήρης φραγή στη στοματική κοιλότητα, αλλά η μαλακή υπερώα είναι κατεβασμένη και περνάει ανεμπόδιστα αέρας μέσα στη ρινική κοιλότητα

49 + Ρινικά κλειστά

50 + Κλειστά n Οι κλειστοί/στιγμαίοι ήχοι συμπεριλαμβάνουν μια πλήρη φραγή στη στοματική κοιλότητα. Χωρίζονται σε στοματικά και ρινικά κλειστά. n Ρινικά κλειστά: πλήρης φραγή στη στοματική κοιλότητα, αλλά η μαλακή υπερώα είναι κατεβασμένη και ο αέρας περνά ανεμπόδιστος μέσα από τη ρινική κοιλότητα n Τα ρινικά κλειστά είναι συνήθως ηχηρά n Μπορούν να παραχθούν σε διαφορετικούς τόπους άρθρωσης

51 + Κλειστά n Οι κλειστοί/στιγμαίοι ήχοι συμπεριλαμβάνουν μια πλήρη φραγή στη στοματική κοιλότητα. Χωρίζονται σε στοματικά και ρινικά κλειστά. n Ρινικά κλειστά: πλήρης φραγή στη στοματική κοιλότητα, αλλά η μαλακή υπερώα είναι κατεβασμένη και ο αέρας περνά ανεμπόδιστος μέσα από τη ρινική κοιλότητα n Στοματικά κλειστά: πλήρης φραγή κάπου στη στοματική κοιλότητα και η μαλακή υπερώα είναι ψηλά, ώστε δεν περνά αέρας από τη ρινική κοιλότητα n Αποτέλεσμα: μικρή χρονική περίοδος κατά την οποία δεν βγαίνει αέρας, και ακολουθείται από μια μικρή έκρηξη αέρα όταν απελευθερώνεται η φραγη 1. Φραγή 2. Απελευθέρωση

52 + Κλειστά Άρθρωση του [n] Άρθρωση του [t]

53 + Στοματικά κλειστά 1. Closure

54 + Στοματικά κλειστά 1. Φραγή 2. Απελευθέρωση

55 + Στοματικά κλειστά n Τα στοματικά κλειστά μπορούν να είναι είτε ηχηρά είτε άηχα n Μπορούν να παραχθούν σε διαφορετικούς τόπους άρθρωσης:

56 + Τριβόμενα (fricatives) n Στα τριβόμενα δεν υπάρχει πλήρης φραγή, αλλά οι αρθρωτές είναι τοποθετημένοι πολύ κοντά ο ένας στον άλλο ώστε όταν περνά αέρας ανάμεσά τους δημιουργείται τριβή (θόρυβος)

57 + Τριβόμενα (fricatives) n Στα τριβόμενα δεν υπάρχει πλήρης φραγή, αλλά οι αρθρωτές είναι τοποθετημένοι πολύ κοντά ο ένας στον άλλο ώστε όταν περνά αέρας ανάμεσά τους δημιουργείται τριβή (θόρυβος) Άρθρωση του [s]

58 + Τριβόμενα (fricatives) n Στα τριβόμενα δεν υπάρχει πλήρης φραγή, αλλά οι αρθρωτές είναι τοποθετημένοι πολύ κοντά ο ένας στον άλλο ώστε όταν περνά αέρας ανάμεσά τους δημιουργείται τριβή (θόρυβος) Άρθρωση του [s]

59 + Τριβόμενα n Στα τριβόμενα δεν υπάρχει πλήρης φραγή, αλλά οι αρθρωτές είναι τοποθετημένοι πολύ κοντά ο ένας στον άλλο ώστε όταν περνά αέρας ανάμεσά τους δημιουργείται τριβή (θόρυβος) n Τα τριβόμενα μπορούν να είναι είτε ηχηρά είτε άηχα n Μπορούν να παραχθούν σε διαφορετικούς τόπους άρθρωσης:

60 + Τρόποι Άρθρωσης n Στοματικά κλειστά n Ρινικά κλειστά n Τριβόμενα n Προστριβόμενα ΚΕΝΤΡΙΚΑ n Μονοπαλλόμενα n Πολυπαλλόμενα n Προσεγγιστικά n Πλευρικά τριβόμενα n Πλευρικά προσεγγιστικά ΠΛΕΥΡΙΚΑ

61 + Προσεγγιστικό (approximant) n Προσεγγιστικό (/j, ɹ, ɻ, ɰ/) n Οι αρθρωτές έρχονται αρκετά κοντά ο ένας στον άλλο, αλλά όχι τόσο κοντά ώστε να δημιουργείται τριβή (θόρυβος)

62 + Πλευρικά (lateral) n Πλευρικά n Προκαλείται εμπόδιο στη ροή του αέρα στο κέντρο της στοματικής κοιλότητας n Παράλληλα τα πλάγια της γλώσσας προσεγγίζουν την οροφή της στοματικής κοιλότητας n Προσεγγιστικά όταν τα πλάγια της γλώσσας προσεγγίζουν τον ουρανίσκο (/l, ʎ /) n Τριβόμενα όταν τα πλάγια της γλώσσας προσεγγίζουν αρκετά τον ουρανίσκου ώστε να δημιουργείται τριβή (/ɬ, ɮ/)

63 + Προστριβόμενα n Προστριβόμενα = έκκροτο + ομοργανικό τριβόμενο n «Ομοργανικό»: φθόγγοι που παράγονται στον ίδιο τόπο άρθρωσης n Ερώτηση: είναι τα [ps] και [ks] στα lapse ( παράπτωμα ), sacks ( σάκοι ), ψήνω, ξύνω προστριβόμενα; n Όχι, επειδή τα έκκροτα και τα τριβόμενα δεν είναι ομοργανικά n [tʃ] και [dʒ] είναι τα μόνα προστριβόμενα των Αγγλικών n Το αν τα [ts, dz] των Ελληνικών, όπως στα τσάντα, τζάμι είναι προστριβόμενα ακόμα διερευνάται

64 + Μονοπαλλόμενα (taps/ laps) n Ένας χτύπος βαλιστικής μορφής του ενεργητικού αρθρωτή στον παθητικό n Η ελληνική έχει το φατνιακό μονοπαλλόμενο /ɾ/

65 + Πολυπαλλόμενα (trills) n Επαναλαμβανόμενοι χτύποι του ενεργητικού αρθρωτή στον παθητικό (συνήθως 2-3 χτύποι) n Η ελληνική έχει το φατνιακό πολυπαλλόμενο /r/

66 + Περίληψη Διαδικασία παραγωγής ομιλίας Έναρξη Φώνηση Άρθρωση

67 + Περίληψη Διαδικασία παραγωγής ομιλίας Έναρξη Φώνηση Άρθρωση Τόπος Τρόπος

68 + Περίληψη Διαδικασία παραγωγής ομιλίας Έναρξη Φώνηση Άρθρωση Τόπος Τρόπος Βαθμός προσέγγισης αρθρωτών Κατεύθυνση ροής αέρα

69 + Περίληψη Διαδικασία παραγωγής ομιλίας Έναρξη Φώνηση Άρθρωση Τόπος Τρόπος Βαθμός προσέγγισης αρθρωτών Κατεύθυνση ροής αέρα Πλήρης φραγή Κοντινή προσέγγιση Ανοιχτή προσέγγιση Στοματική Ρινική Στοματο- ρινική

70 + ΤΟΠΟΙ ΑΡΘΡΩΣΗΣ

71 + Άνω Επιφάνεια Φωνητικής Οδού Σχήµατα από Ladefoged µτφ. Μ. Μπαλτατζάνη

72 + Τόποι άρθρωσης φατνιακά ουρανικά ρινική κοιλότητα υπερωικά σταφυλικά χειλικά οδοντικά φαρυγγικά επιγλωττιδικά

73 + Ταξινόμηση συμφώνων ανά τόπο άρθρωσης Διχειλικά (bilabial) Χειλο- οδοντικά (labio- dental) Χειλικά (labial) Οδοντικά (dental) Φατνιακά (alveolar) Ανακεκαμμένα (retro lex) Ουρανικο- φατνιακά (palato- alveolra) ή Μετα- φατνιακά (post- alveolar) Κορωνιδικά (coronal) Ουρανικά (palatal) Υπερωικά (velar) Σταφυλικά (uvular) Ραχιαία (dorsal) Φαρυγγικά (pharyngeal) Γλωττιδικά (glottal)

74

75 + Ταξινόμηση στο ΔΦΑ ΗΧΗΡΟΤΗΤΑ Διχειλικό Χειλοδοντικό Οδοντικό Φατνιακό Μετα- Φατνιακό Ανακε- καμμένο Ουρανικό Υπερωικό Σταφυλικό Φαρυγγικό Γλωττιδικό Κλειστά Ρινικά Πολυπαλ- λόμενα Μονοπαλ- λόμενα Τριβόμενα Πλευρικά τριβόμενα Προσεγγι- στικά Πλευρικά ΤΡΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ ΤΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ

76 + ΔΦΑ Συμφώνων n Οριζόντιος άξονας: τόπος άρθρωσης n Κάθετος άξονας: τρόπος άρθρωσης n Όταν έχουμε ζεύγος ήχων: στα δεξιά ο άηχος στα αριστερά ο ηχηρός n Γκρι κουτάκια: παραγωγές που θεωρούμε ότι δεν είναι δυνατές, άρα δεν υπάρχουν

77 + Συμφωνικοί Φθόγγοι Ελληνικών ΔΦΑ Λέξη ΔΦΑ Λέξη p πόνος v βάρος t τόνος θ θάρρος k κώνος ð δέµα c κερί s σώµα b µπάλα z ζυγός d ντάµα l λυτός g γκάµα ʎ λιαστή ɟ γκέµι ɾ ράµπα m µάνα j γάιδαρος n νάνι x χαρά ŋ άγχος ɣ γάλα ɲ νοιάζοµαι ç χέρι f φόβος ʝ γεροί

78 + Ταξινόμηση στο ΔΦΑ Διχειλικό Χειλοδοντικό Οδοντικό Φατνιακό Μετα- Φατνιακό Ανακε- καμμένο Ουρανικό Υπερωικό Σταφυλικό Φαρυγγικό Γλωττιδικό Κλειστά Ρινικά Πολυπαλ- λόμενα Μονοπαλ- λόμενα Τριβόμενα Πλευρικά τριβόμενα Προσεγγι- στικά Πλευρικά

79 + Ταξινόμηση n Όλοι οι συμφωνικοί ήχοι μπορούν να περιγραφούν ως προς 1. Ροή αέρα 2. Τρόπο άρθρωσης 3. Τόπο άρθρωσης 4. Ηχηρότητα v /p/ {πνευμονικό} {στοματικό} κλειστό δειχιλικό άηχο v /m/ {πνευμονικό} ρινικό {κλειστό} δειχιλικό ηχηρό

80 + ΦΩΝΗΕΝΤΑ

81 + Φωνήεντα και προσεγγιστικά σύμφωνα n Τα φωνήεντα και οι προσεγγιστικοί ήχοι παράγονται με τους αρθρωτές σε ανοιχτή προσέγγιση. Η πορεία του ρεύματος αέρα αλλάζει σε σχήμα αλλά δεν εμποδίζεται. n Είναι συνήθως ηχηροί ήχοι. n Τα φωνήεντα μπορούν να περιγραφούν καλύτερα χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς το που βρίσκεται το υψηλότερο σημείο της γλώσσας μέσα στη στοματική κοιλότητα, και με το σχήμα των χειλιών. O Grady, Dobrovolsky & Katamba (1996) Contemporary linguistics: An introduction, 3 rd edn. Longman.

82 + Φωνήεντα και προσεγγιστικά σύμφωνα πρόσθιo, υψηλό, τεταμένα χείλη οπίσθιο, χαμηλό, ουδέτερα χείλη οπίσθιο, υψηλό, στρογγυλά χείλη

83 + Φωνήεντα και προσεγγιστικά σύμφωνα n Τα φωνήεντα μπορούν να τοποθετηθούν σχηματικά σε ένα φωνηεντικό χώρο, το φωνηεντικό τραπέζιο from Giegerich (1992) English phonology: An introduction. Cambridge University Press.

84 + Διαφορετικά σχήματα αρθρωτικού μηχανισμού οδηγούν σε διαφορετικές συχνότητες à διαφορετική ποιότητα φωνήεντος [i] υψηλό πρόσθιο [α] χαμηλό οπίσθιο [u] υψηλό οπίσθιο Φωνηεντικός χώρος = στοματική οδός μεταξύ του ουρανίσκου και του πίσω τοίχου του φάρυγγα

85

86 ψηλό/κλειστό πρόσθιο οπίσθιο χαµηλό/ανοιχτό

87 + Άρθρωση Φωνηέντων n Κύριοι αρθρωτές στην παραγωγή φωνηέντων n Γλώσσα n Χείλη n Σύμφωνα: δημιουργούνται όταν οι αρθρωτές εμποδίζουν με κάποιο τρόπο (φραγή, προσέγγιση, τριβή κλπ) τον αέρα n Φωήεντα: οι αρθρωτές δεν δημιουργούν κανένα εμπόδιο στον αέρα n Συχνά λέμε ότι είναι δυσκολότερο να εντοπίσουμε την άρθρωση των φωνηέντων από αυτή των συμφώνων. Γιατί;; n Τα σύμφωνα δημιοργούνται με κινήσεις των αρθρωτών πιο εύκολα εντοπίσιμες, καθώς πλησιάζει ο ένας αρθρωτής τον άλλο n Στα φωνήεντα απλά αλλάζει το σχήμα της γλώσσας και των χειλιών πιο σταδιακές και διαβαθμήσιμες αλλαγές, που δεν εντοπίζονται τόσο εύκολα έλλειψη σταθερών σημείων αναφοράς

88 + Άρθρωση Φωνηέντων n Κατά την παραγωγή των φωνηέντων μας ενδιαφέρουν οι παρακάτω άξονες: n Ύψος γλώσσας (κάθετος άξονας) n Προσθιότητα/Οπισθιότητα γλώσσας (οριζόντιος άξονας) n Στρογγυλότητα χειλιών n Θέση ρίζας γλώσσας

89 + Τα Φωνήεντα Υπερώα ανυψωµένη Φωνητικές πτυχές πάλλονται

90 + Ύψος Γλώσσας Τρείς βασικές θέσεις: α) Ψηλό β) Μέσο γ) Χαμηλό

91 + Προσθιότητα Γλώσσας Τρείς βασικές θέσεις: α) Πρόσθιο β) Κεντρικό γ) Οπίσθιο

92 + Άξονες Γλώσσας ψηλό/κλειστό πρόσθιο οπίσθιο χαµηλό/ανοιχτό

93 + Φωνηεντικός χώρος/τραπέζιο n Φωνηεντικός χώρος: αναπαράσταση της στοματικής κοιλότητας και της θέσης της γλώσσας μέσα σε αυτήν n 2 άξονες: κάθετος και οριζόντιος n Κάθετος: ύψος γλώσσας n Οριζόντιος: προσθιότητα/οπισθιότητα γλώσσας n Επίσης, αναπαράσταση στρογγυλού μη στρογγυλού n Φωνήεν στα δεξιά είναι το στρογγυλό, στα αριστερά το μη στρογγυλό

94 + Φωνηεντικό Τραπέζιο Τα IPA σύμβολα για τα φωνήεντα

95 + Φωνηεντικό Τραπέζιο n Τα IPA σύμβολα για τα φωνήεντα Μ Η ΥΨΗΛΑ / ΚΛΕΙΣΤΑ - Ο ΣΠ Τ ΡΙ ΟΣ ΓΘ Γ ΥΙ ΛΑ ΧΑΜΗΛΑ Α / ΑΝΟΙΧΤΑ Σ Τ Ρ Ο Γ Γ Υ Λ Α

96 + Στρογγυλότητα Συγκρίνετε τα φωνήεντα των λέξεων: πεις, πας, πες σε σχέση με τα: πως, πους Τί παρατηρείτε; Στις δύο τελευταίες λέξεις, εκτός από την κίνηση των χειλιών που δημιουργείται από την κίνηση της κάτω γνάθου, υπάρχει επιπρόσθετη κίνηση των χειλιών, η οποία ονομάζεται στρογγυλοποίηση Τα φωνήεντα μπορούν να περιγραφούν ως στρογγυλά ή ως μη στρογγυλά

97 + Ρίζα Γλώσσας n Λιγότερο διαισθητική διάκριση των φωνηέντων. Έχει περισσότερο φωνολογική παρά φωνητική υπόσταση n Η ρίζα της γλώσσας μπορεί να είναι προωθημένη ή σε ουδέτερη στάση n Όταν είναι προωθημένη, έχουμε τεταμένα (tense) φωνήεντα (π.χ. [i] beat ) n Όταν είναι ουδέτερη/αδρανής, έχουμε χαλαρά (lax) φωνήεντα (π.χ. [ɪ] bit )

98 + Τα 5 συχνότερα φωνήεντα

99 + Τα 5 φωνήεντα της Κοινής Νέας Ελληνικής

100 + ΕΞΑΣΚΗΣΗ ΣΕ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ

101 + Ασκήσεις n Γράψτε το σύμβολο για τον ήχο που ακούτε n Δώστε τον πλήρη χαρακτηρισμό του ως προς τόπο, τρόπο και ηχηρότητα n Βρείτε μια ελληνική λέξη που να τον περιέχει

102 + Ασκήσεις n Στα ακόλουθα ζεύγη οι κόκκινοι ήχοι είναι διαφορετικοί. Δώστε το φωνητικό σύμβολο για τον καθένα. n Π.χ. βλάκας - βλάκες: n φεύγω φεύγεις n παντρεύομαι παντρεύτηκα n σμήνος στόλος n ματιά πόδια n ανησυχώ ανησυχείς n χάλι χάλια n αργός - αργή [k] [c]

103 + Ασκήσεις n Βρείτε τα χαρακτηριστικά που είναι κοινά για την κάθε ομάδα φθόγγων n Π.χ. [b] [p] [m] n [g] [p] [t] [d] [k] [b] n [u] [o] [a] n [i] [e] [a] n [t] [s] [p] [k] [f] [x] [θ] [c] [ç] διχειλικά, κλειστά, σύμφωνα

104 + ΥΛΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. Σημειώσεις στο ecourse 2. Fromkin, Rodman & Hyams, Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας. Πατάκης. Κεφάλαιο 6.

105 Τέλος Ενότητας

106 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

107 Σημειώματα

108 Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.

109 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Φωνητική». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

110 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]