Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Transcript

1 Συνάρθρωση (coarticulation) στην αρθρωτική φωνητική καλείται το φαινόµενο κατά το οποίο, σε συνεχή οµιλία, τη στιγµή της άρθρωσης ενός φθόγγου κάποια από τα όργανα του φωνητικού συστήµατος προλαβαίνουν την άρθρωση του φθόγγου που ακολουθεί, προσλαµβάνοντας ένα ή περισσότερα από τα χαρακτηριστικά του ή/και παρατείνουν την άρθρωση του φθόγγου που προηγείται, προσλαµβάνοντας και σε αυτή την περίπτωση χαρακτηριστικά του φθόγγου που έπεται. Πολλά φωνολογικά φαινόµενα, γνωστά και ως πάθη των φθόγγων οφείλονται στο φαινόµενο της συνάρθρωσης. Τα φαινόµενα συνάρθρωσης παρουσιάζουν ενδιαφέρον όχι µόνο για τον γλωσσολόγο αλλά και για τον δάσκαλο της ελληνικής γλώσσας, ως µητρικής ή ως ξένης, τους λογοθεραπευτές κ.ά., εφόσον πρόκειται για φαινόµενα που αντικατοπτρίζονται στην προφορά της γλώσσας, όχι όµως, τουλάχιστον σε συγχρονικό επίπεδο, στην ορθογραφία της. Στο πρώτο µέρος του βιβλίου αναλύουµε βασικές έννοιες και όρους της αρθρωτικής φωνητικής και παρουσιάζουµε στοιχεία φωνητικής και φωνολογίας της νέας ελληνικής γλώσσας. Στο δεύτερο µέρος εξετάζουµε συστηµατικά τις περιπτώσεις συνάρθρωσης των συµφώνων της νέας ελληνικής και προσδιορίζουµε παραµέτρους για την τυπολογία και την κατηγοριοποίησή τους. Σε πρακτικό επίπεδο τα πορίσµατα, τα πολλά παραδείγµατα, όπου συνδέεται η προφορά µε την ορθογραφία, και η φωνητική απόδοσή τους, θα συντελέσουν στην επίλυση προβληµάτων προφοράς της νέας ελληνικής και στην αντιµετώπιση ορθογραφικών λαθών που οφείλονται στην επίδραση των φαινοµένων συνάρθρωσης στον γραπτό λόγο. ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ [sinárθrosi rosi fθό ŋ gon] ISBN:

2

3

4 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

5 Τίτλος βιβλίου: «Η Συνάρθρωση στη Νέα Ελληνική Τυπολογικές και ιδακτικές Προσεγγίσεις» Συγγραφέας: Ευγενία Γ. Μαγουλά Λέκτορας Πρώτη έκδοση: 2010 ISB : Copyright : Ευγενία Γ. Μαγουλά Καραϊσκάκη 18, Βούλα Τηλ.: & dzenimag@primedu.uoa.gr

6 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΑΘΗΝΑ 2010

7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... ΚΕΦΑΛΑΙΟ I: Στοιχεία αρθρωτικής φωνητικής Εισαγωγή Αρθρωτική φωνητική Οι µηχανισµοί πρόσληψης της οµιλίας Η παραγωγή των φθόγγων Τα σύµφωνα Τα φωνήεντα Τα ρινικά ή έρρινα φωνήεντα Τα ηµίφωνα... ΚΕΦΑΛΑΙΟ II: Στοιχεία φωνολογίας της νέας ελληνικής: φθόγγοι, φωνήµατα και αλλόφωνα Εισαγωγή Σχέση αντίθεσης: τα φωνήµατα Τα αλλόφωνα... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI: Tο φαινόµενο της συνάρθρωσης Εισαγωγή Περιγραφή του φαινοµένου της συνάρθρωσης Αιτίες της συνάρθρωσης: αρχή της ελάχιστης προσπάθειας έναντι αρχής της διατήρησης των αντιθέσεων Φωνολογικό σύστηµα και συνάρθρωση... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV: Ορολογία και τυπολογία των περιπτώσεων συνάρθρωσης στη νέα ελληνική Εισαγωγή Ταξινόµηση και ορολογία Κατηγοριοποίηση των περιπτώσεων συνάρθρωσης µεταξύ συµφώνων Αφοµοιώσεις των έρρινων φθόγγων Αφοµοιώσεις των συρριστικών φθόγγων Αφοµοιώσεις του συµφωνικού στοιχείου των συνδυασµών <αυ/ευ> ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 78

9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Επιθυµώντας να προλάβω τις αντιδράσεις των αναγνωστών της παρούσας εργασίας, θα ξεκινήσω µε την ακόλουθη παραδοχή: οι περισσότεροι από τους µη ειδικούς που θα ανοίξουν το βιβλίο αυτό θα διστάσουν να προχωρήσουν στη µελέτη του καθώς θα συναντήσουν φωνητικά σύµβολα και κωδικοποιηµένους φωνητικούς κανόνες: ένα [ɲ], ένα [ ], ένα [ ] θα τους προβληµατίσει ενώ έναν κανόνα του τύπου [n] [ɲ] / -i(άτονο) + Φ(ωνήεν) είναι αµφίβολο αν θα επιχειρήσουν έστω να τον διαβάσουν. Παρά τις όποιες αρχικές δυσκολίες, σύντοµα ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι, ξεπερνώντας τες, ανοίγεται ένας δρόµος συνειδητοποίησης των µηχανισ- µών που χρησιµοποιούµε όταν µιλάµε, γνώσης για το πώς θα προφέρου- µε καλύτερα τη γλώσσα µας και, ασφαλώς, για το πώς θα διδάξουµε α- ποτελεσµατικότερα την προφορά και τη γραφή στη µητρική γλώσσα και την ξένη γλώσσα, την ορθοφωνία, τη λογοπαθολογία κ.λπ. Η διδασκαλία µαθηµάτων φωνητικής-φωνολογίας σε πανεπιστηµιακό επίπεδο έχει δείξει ότι, µετά το πρώτο ξάφνιασµα, πολλοί είναι εκείνοι που εντρυφούν στον τοµέα αυτό, αναγνωρίζοντας την αξία των γνώσεων που αποκτούν και τις πάµπολλες δυνατότητες αξιοποίησής τους στην πράξη. Η συνάρθρωση (coarticulation) είναι ένα φαινόµενο του προφορικού λόγου τόσο φυσικό ώστε απαντά σε κάθε οµιλούµενη γλώσσα. Στον προφορικό λόγο, όταν µιλάµε µε κανονικό ρυθµό, οι λέξεις σε πολλά ση- µεία συνδέονται µεταξύ τους µε αποτέλεσµα γειτονικοί φθόγγοι να τροποποιούνται ως προς την άρθρωση και τα ακουστικά τους χαρακτηριστικά. Αλλά και στο πλαίσιο της λέξης, οι φθόγγοι αποδεικνύεται ότι επηρεάζονται, σε µεγάλο βαθµό, στο φωνητικό τους περιβάλλον, όπως φαίνεται από τις µεταβολές που υφίστανται. Αυτό συµβαίνει διότι κατά την παραγωγή του λόγου οι αρθρωτικές κινήσεις που απαιτούνται για την παραγωγή των φθόγγων επικαλύπτονται σε σηµαντικό βαθµό, µε αποτέλεσµα οι φθόγγοι να συναρθρώνονται. Η διαδικασία αυτή της συνάρθρωσης εξετάζεται τόσο στο πλαίσιο της αρθρωτικής και πειραµατικής

11 10 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ φωνητικής όσο και στο φωνολογικό επίπεδο της γλώσσας, καθώς οι µεταβολές αυτές χαρακτηρίζονται από κανονικότητα, διαχρονικότητα και αποτυπώνονται στο σύστηµα της γλώσσας. Εξαιτίας της συνάρθρωσης οι γλώσσες αλλάζουν: ο οικοκύρης έγινε νοικοκύρης, λόγω συµπροφοράς της λέξης µε την αιτιατική του άρθρου: τον οικοκύρη το νοικοκύρη. Η αρχαία πρόθεση εν σε συµπροφορά µε ρήµα παρήγαγε νέο ρήµα: εν + πίπτει εµπίπτει. Από την πλευρά της παραγωγής της οµιλίας, η συνάρθρωση διευκολύνει την οµαλή ροή της, µε αποτέλεσµα να αυξάνεται η ταχύτητα στη µετάδοση του µηνύµατος. Από την πλευρά της αντίληψης, όµως, µπορεί να περιπλέκει τη διαδικασία αποκωδικοποίησης του µηνύ- µατος από τον ακροατή, ιδίως όταν πρόκειται για µη φυσικό οµιλητή της γλώσσας, εξαιτίας της µη σαφούς αντίληψης των ορίων των λέξεων. Στην εργασία αυτή επιχειρείται συστηµατική εξέταση των φαινο- µένων συνάρθρωσης της κοινής νέας ελληνικής τα οποία εµφανίζονται µεταξύ συµφώνων και γίνονται αντιληπτά από τον φυσικό οµιλητή κατόπιν παρατήρησης και γνώσης. Η έρευνα αυτή στηρίζεται σε γλωσσικό υλικό που συγκεντρώσαµε από καταγραφές προφορικού λόγου οµιλητών διαφορετικών ηλικιών, από 18 έως 60 ετών, και διαφορετικού µορφωτικού επιπέδου, κυρίως σε καθηµερινή οµιλία µε φυσική ροή. Το υλικό αυτό συµπληρώσαµε µε παραδείγµατα από τη σχετική βιβλιογραφία, ενώ στις περιπτώσεις όπου δεν είχαµε παραδείγµατα φυσικής οµιλίας, κατασκευάσθηκαν παραδείγµατα, για να αναδείξουµε φαινόµενα υπαρκτά στη γλώσσα. Οι περιπτώσεις συνάρθρωσης ταξινοµούνται καταρχάς, βάσει των εµπλεκόµενων φθόγγων και των φωνητικών χαρακτηριστικών που αλληλεπιδρούν. Στη συνέχεια εξετάζεται το είδος της αφοµοίωσης που προκαλείται σε κάθε περίπτωση όπως και η φορά της συνάρθρωσης, δηλαδή αν η επίδραση των χαρακτηριστικών ασκείται από τα αριστερά προς τα δεξιά, από τα δεξιά προς τα αριστερά ή είναι αµφίδροµη. Τέλος, ελέγχουµε τα περιβάλλοντα στα οποία µπορεί να εµφανισθεί κάθε τύπος συνάρθρωσης, δηλ. σε εσωτερική θέση στη λέξη και στα όρια των λέξεων της ίδιας φράσης. Με αυτόν τον τρόπο αναζητούµε τη συστηµατικότητα, ή µη, του είδους της συνάρθρωσης που εξετάζουµε. Αν το φαινόµενο παρουσιάζει συστηµατικότητα, τότε επισηµαίνουµε τις εξαιρέσεις και

12 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 11 διερευνούµε τις πιθανές αιτίες τους. Η παραπάνω ανάλυση οδηγεί στην κατηγοριοποίηση και την τυπολογία των περιπτώσεων συνάρθρωσης για την ελληνική γλώσσα. Η τυπολογία των περιπτώσεων συνάρθρωσης θα µας βοηθήσει να εκτιµήσουµε συνολικά την τάση της κοινής ελληνικής ως προς τα φαινόµενα αυτά και να διατυπώσουµε υποθέσεις σχετικά µε το φωνολογικό σύστηµα της ελληνικής και τη δυναµική που παρατηρείται κατά την επικοινωνιακή του λειτουργία. Το βιβλίο αυτό έχει την παρακάτω δοµή: στο Κεφάλαιο Ι Στοιχεία αρθρωτικής φωνητικής παρουσιάζεται η φυσιολογία παραγωγής της οµιλίας και δίνουµε τις βασικές αρχές και τα εργαλεία της φωνητικής ανάλυσης βάσει των οποίων προσδιορίζουµε µε όρους αρθρωτικής φωνητικής τους φθόγγους των γλωσσών. Στο Κεφάλαιο ΙΙ Στοιχεία φωνολογίας της ελληνικής: φθόγγοι, φωνήµατα και αλλόφωνα καθιστούµε σαφή τη διάκριση µεταξύ των όρων φθόγγος, φώνηµα, αλλόφωνο, αναφέρουµε τους βασικούς κανόνες διάκρισης µεταξύ φωνηµάτωναλλοφώνων και παρουσιάζουµε, στο σύνολό του, το φωνολογικό σύστη- µα της νέας ελληνικής γλώσσας. Τα κεφάλαια Ι και ΙΙ, εισαγωγικού χαρακτήρα, έχουν συνταχθεί µε βάση την πρόσφατη βιβλιογραφία και ο στόχος τους είναι πρωτίστως διδακτικός. Το Κεφάλαιο ΙΙΙ Το φαινόµενο της συνάρθρωσης και το Κεφάλαιο IV Ορολογία και τυπολογία των περιπτώσεων συνάρθρωσης στη νέα ελληνική συνθέτουν τον πυρήνα της έρευνας του παρόντος πονήµατος. Στο πρώτο περιγράφουµε λεπτοµερώς το φαινόµενο της συνάρθρωσης, παραθέτοντας παραδείγµατα από την ελληνική και άλλες γλώσσες και προχωρούµε σε κριτική παρουσίαση των ερµηνειών του φαινοµένου βάσει των αρχών της φωνητικής και της φωνολογίας. Στο δεύτερο εξετάζουµε συστηµατικά όλες τις περιπτώσεις συνάρθρωσης µεταξύ συµφώνων που εµφανίζονται στη νέα ελληνική. Η εξέταση των περιπτώσεων γίνεται βάσει των εξής παραµέτρων: του είδους της µεταβολής, του βαθµού αφοµοίωσης, της φοράς της αφοµοίωσης, του φωνητικού περιβάλλοντος και του πεδίου λειτουργίας της. Στους πίνακες των παραδειγµάτων δίνουµε κάθε φορά την προφορά και την ορθογραφία των λέξεων, έτσι ώστε να αξιοποιηθούν τα παραδείγµατα αυτά κατά τη διδασκαλία της γλώσσας είτε ως µητρικής είτε ως ξένης. Τέλος, στα συµπεράσµατα, αναδεικνύεται η τάση της νέας ελληνικής γλώσσας

13 12 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ ως προς τα φαινόµενα της προφοράς της. Στα οφέλη της παρούσας µελέτης πιστεύω ότι συγκαταλέγεται η συγκέντρωση και ανάλυση όλων των περιπτώσεων συνάρθρωσης µεταξύ συµφώνων, ο προσδιορισµός παραµέτρων για την τυπολογία και κατηγοριοποίησή τους, ενώ σε πρακτικό επίπεδο τα πορίσµατα, τα πολλά παραδείγµατα και η σύνδεση της προφοράς µε την ορθογραφία θα συντελέσουν στον σχεδιασµό κατάλληλου διδακτικού υλικού - συµβατικού και ψηφιακού - για την αρτιότερη και αποτελεσµατικότερη διδασκαλία της σύνδεσης του προφορικού µε τον γραπτό λόγο. Κλείνοντας την εισαγωγή αυτή, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά, κάθε έναν χωριστά, όσους έχουν συµβάλει, µε τον δικό τους τρόπο, στην εκπόνηση και υλοποίηση αυτής της µελέτης. Βούλα, 2010

14 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Στοιχεία αρθρωτικής φωνητικής 1.1. Εισαγωγή Τι είναι η Φωνητική Ο επιστηµονικός όρος φωνητική είναι µετάφραση από τον αντίστοιχο αγγλικό phonetics, παράγωγο της λέξης phone, η οποία ανάγεται στο φωνή, και σηµαίνει «φθόγγος». Φθόγγοι, στη γλώσσα, ή γλωσσικοί ήχοι, καλούνται τα µικρότερα τεµάχια που παράγονται από τα όργανα της οµιλίας και µπορούν να γίνουν αντιληπτά από το ανθρώπινο αφτί. Η φωνητική εντάσσεται στις επιστήµες της γλώσσας και εξετάζει πώς παράγονται οι γλωσσικοί ήχοι/φθόγγοι από τα φωνητικά όργανα, ποια είναι τα ακουστικά τους χαρακτηριστικά (δηλ. οι φυσικές τους ιδιότητες ως ήχοι) και πώς γίνονται αντιληπτοί από το ανθρώπινο αφτί (δηλ. ποια είναι τα ακουστικά χαρακτηριστικά που κάνουν τα στοιχεία της ο- µιλίας αντιληπτά). Ως προς τοµέα της παραγωγής, η Φωνητική διαπιστώνει, για παράδειγµα, ότι ο φθόγγος [b], που απαντά στις περισσότερες γλώσσες, παράγεται µε τα δύο χείλη. Όµως, µε τα ίδια φωνητικά όργανα, το άνω και το κάτω χείλος, παράγεται και ο ήχος του φιλιού. Ο ήχος αυτός δεν είναι γλωσσικός για την ελληνική, µπορεί να είναι όµως για κάποια νοτιοαφρικάνικη γλώσσα. Αυτός ο ήχος ανήκει στην κατηγορία των φθόγγων κλικ (click sounds) οι οποίοι χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερο τρόπο άρθρωσης. Ο ήχος όµως που παράγεται αν χτυπήσουµε τα άνω µε τα κάτω δόντια δεν είναι γλωσσικός ήχος σε κανένα σύστηµα. Στην ακουστική φωνητική εξετάζονται οι φυσικές ιδιότητες των φθόγγων ως ήχων, δηλ. πώς αυτοί δηµιουργούνται, πώς µεταδίδονται και ποιες είναι οι ιδιότητες των ηχητικών κυµάτων. Στην επιστήµη της φωνητικής εξετάζεται και ο επιτονισµός (intonation). Πρόκειται για τη µεταβαλλόµενη κύµανση της φωνής, που χαρακτηρίζει ολόκληρο το εκφώνηµα κι έχει ως σκοπό να µεταδώσει κάποιο µήνυµα (ερώτηση, απορία, θυµό, έκπληξη κ.λπ.). Για παράδειγ-

15 14 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ µα, στα πλαίσια των φωνητικών µας ικανοτήτων λειτουργούν τουλάχιστον δύο µουσικοί τόνοι, ένας υψηλός κι ένας χαµηλός. Έτσι, στην ελληνική γλώσσα, για να καλέσουµε κάποιον που βρίσκεται µακριά µας, χρησιµοποιούµε µια µελωδία που περιλαµβάνει, µε την ακόλουθη διάταξη, έναν χαµηλό, έναν υψηλό κι έναν χαµηλό τόνο (Ράλλη & Nespor 1999: 26). -- π.χ. Μι χά λη Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, στη σύγχρονη φωνητική επιστήµη διακρίνουµε τουλάχιστον τρεις τοµείς έρευνας: την αρθρωτική φωνητική (articulatory phonetics), την ακουστική φωνητική (acoustic phonetics) και την αντιληπτική φωνητική (auditory phonetics). Στην αρθρωτική φωνητική εξετάζονται, καταρχήν, πλευρές της ανθρώπινης ανατοµίας και φυσιολογίας που αναφέρονται στην παραγωγή της οµιλίας. Ιδιαίτερα, εξετάζονται τα φωνητικά όργανα και πώς αυτά δραστηριοποιούνται για την παραγωγή των γλωσσικών φθόγγων (συµφωνικών και φωνηεντικών). Επίσης εξετάζεται ο τρόπος παραγωγής των φθόγγων και το σηµείο, στο φωνητικό κανάλι, όπου παράγονται. Στην πειραµατική φωνητική χρησιµοποιούνται εξειδικευµένα όργανα για την ακριβέστερη παρατήρηση της παραγωγής των φθόγγων και τη µετάδοση του σήµατος οµιλίας. Στην ακουστική φωνητική χρησιµοποιούνται επίσης µηχανήµατα για την καταγραφή της οµιλίας και αναλύονται εργαστηριακά οι α- κουστικές ιδιότητες του σήµατος της οµιλίας (η φύση των ακουστικών κυµάτων που προκαλούνται από τη δραστηριότητα των φωνητικών οργάνων), τα ακουστικά χαρακτηριστικά των φθόγγων (δηλ. ό,τι µπορούµε να ακούσουµε από έναν φθόγγο εξαρτάται από την ακουστική του δοµή 1 ). Ο στόχος της φωνητικής επιστήµης είναι να εµπλουτίσει µε περισσότερα στοιχεία τη γνώση µας για τον τρόπο παραγωγής και πρόσληψης 1. Είναι σηµαντικό να µπορούµε να εντοπίσουµε τα ακουστικά χαρακτηριστικά των φθόγγων, ιδίως σε περιπτώσεις που µερικοί φθόγγοι συγχέονται µεταξύ τους ή σε περιπτώσεις φθόγγων που είναι δύσκολο να προσδιοριστούν µε όρους αρθρωτικών κινήσεων.

16 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 15 της οµιλίας. Αυτό θα είναι χρήσιµο σε παιδαγωγούς που ασχολούνται µε παιδιά που µαθαίνουν φυσικά να µιλούν τη γλώσσα ή τις γλώσσες του περιβάλλοντός τους, σε ειδικούς της αποκατάστασης προβληµάτων λόγου και οµιλίας, σε όσους ασχολούνται µε τη διδασκαλία ξένων γλωσσών αλλά και σε όσους ασχολούνται µε τις νέες τεχνολογίες και εργάζονται στην σύνθεση τεχνητής οµιλίας και τη δηµιουργία συστηµάτων αναγνώρισης της φωνής. Τι είναι η Γλωσσολογία Θα µπορούσαµε πολύ γενικά να πούµε ότι η γλωσσολογία συνδέεται µε την γραµµατική µιας γλώσσας. Κι αυτό γιατί η γλωσσολογία εξετάζει τα επίπεδα της γλώσσας όπως περίπου τα προσδιορίζει η γραµµατική δοµή της γλώσσας. Ενώ όµως η γραµµατική είναι η περιγραφή του συστήµατος της γλώσσας στα διάφορα επίπεδα λειτουργίας του, η γλωσσολογία πηγαίνει πέρα από την περιγραφή και αναζητά τις αρχές και τους κανόνες που διέπουν κάθε γλωσσικό σύστηµα αλλά και γενικές αρχές που διέπουν τα συστήµατα των γλωσσών. Η γλωσσολογία λοιπόν εξετάζει όλα τα επίπεδα ανάλυσης του συστήµατος της γλώσσας: τους φθόγγους (φωνητική-φωνολογία), την κλίση, την παραγωγή και τη σύνθεση (µορφολογία), τη σύνταξη (συντακτικό), τις σηµασίες (σηµασιολογία - πραγµατολογία), τα κείµενα (κειµενογλωσσολογία) κ.λπ. Τι είναι η Φωνολογία Φωνολογία είναι ο κλάδος της γλωσσολογίας που εξετάζει σε κάθε γλώσσα τους φθόγγους από τη λειτουργική τους πλευρά, δηλ. ως σύστη- µα αντιθέσεων, ως ελάχιστες διαφοροποιητικές µονάδες (φωνήµατα), η παρουσία ή απουσία των οποίων σε ορισµένο περιβάλλον λέξεως διαφοροποιεί τη σηµασία της λέξεως. Εξετάζονται επίσης οι ποικιλίες των φθόγγων σε διαφορετικά φωνητικά περιβάλλοντα (διαφορετικά προφέρεται το κ στη λέξη κόρη και διαφορετικά στη λέξη κύριος). Στη φωνολογία εξετάζονται και φαινόµενα συµπροφοράς όταν, π.χ., προηγείται έρρινος φθόγγος (n, m), ο άηχος φθόγγος που ακολουθεί παράγεται ως ηχηρός στην ελληνική. Εξετάζει επίσης τους κανόνες βάσει των οποίων

17 16 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ τα φωνήµατα απαρτίζουν συλλαβές, οι συλλαβές λέξεις και τα φαινόµενα που εµφανίζονται στα όρια των λέξεων κατά την παραγωγή φράσεων. 1.2 Αρθρωτική Φωνητική Τα φωνητικά όργανα-φυσιολογία της παραγωγής οµιλίας Τα φωνητικά όργανα είναι τα µέρη του σώµατος που εµπλέκονται στην παραγωγή του λόγου. Ξεκινούν από τη θωρακική κοιλότητα και καταλήγουν στη στοµατική και τη ρινική κοιλότητα. Αν και η βασική και πρωτογενής λειτουργία των οργάνων αυτών είναι η αναπνοή και η θρέψη, η λειτουργία τους είναι τόσο ανεπτυγµένη ώστε να καλύπτουν αποτελεσµατικά τις ανάγκες της γλωσσικής επικοινωνίας. Στο κάτω µέρος της θωρακικής κοιλότητα βρίσκονται οι πνεύµονες, ενώ στη συνέχεια των πνευµόνων, προς τα επάνω, βρίσκεται η τραχεία. H περιοχή του λαι- µού διακρίνεται στο κάτω µέρος ή λάρυγγα, όπου βρίσκονται οι φωνητικές χορδές, και στο άνω µέρος ή φάρυγγα. Ο φάρυγγας, το στόµα και η µύτη συνήθως λαµβάνονται ως ένα όλο που καλείται φωνητικό κανάλι (vocal tract). Για πρακτικούς λόγους θα χωρίσουµε τα φωνητικά όργανα σε τρεις περιοχές: την περιοχή των πνευµόνων, την περιοχή του λάρυγγα και την περιοχή πάνω από το λάρυγγα που περιλαµβάνει τον φάρυγγα, τη στοµατική και τη ρινική κοιλότητα. Οι πνεύµονες (lungs) Για την παραγωγή οποιουδήποτε ήχου χρειάζεται µια πηγή ενέργειας. Στην οµιλία η ενέργεια είναι το ρεύµα του αέρα το οποίο, σε κανονικές συνθήκες, παράγεται από τους πνεύµονες. Ο πνευµονικός αέρας (pulmonic air), όταν εκπνέεται (egressive), είναι η ενέργεια που χρησιµοποιείται στην οµιλία. Είναι δυσκολότερο και σπανιότερο να παραχθεί οµιλία µε εισπνεόµενο (ingressive) πνευµονικό αέρα. Εντούτοις µπορεί να συµβεί σε συγκεκριµένες περιπτώσεις, π.χ. όταν κάποιος προσπαθεί να µιλήσει ενώ είναι λαχανιασµένος ή όταν γελάει. Για το φαινόµενο αυτό στα Αγγλικά ο Crystal (1992:125) παρατηρεί ότι, καθώς οι ήχοι αυτοί δεν είναι ευχάριστοι στην ακοή, είναι δύσκολο να καθιερωθούν στην καθηµερινή οµιλία. Εντούτοις, λέξεις όπως ναι ή όχι παράγονται µερικές

18 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 17 φορές µε εισπνεόµενο ρεύµα αέρα στην καθηµερινή οµιλία 2. Αυτό µοιάζει περίπου µε τον τρόπο που χρησιµοποιούµε την αναπνοή µας όταν προσπαθούµε να µετρήσουµε από µέσα µας. Οι περισσότεροι φθόγγοι παράγονται µε τη λειτουργία των πνευµόνων. Εντούτοις, υπάρχουν ορισµένοι φθόγγοι οι οποίοι παράγονται χωρίς τη λειτουργία των πνευµόνων. Πρόκειται για τους φθόγγους κλικ (π.χ. τσ-τσ ή κλ-κλ), οι οποίοι αποτελούν µέρος του συστήµατος των συµφώνων σε νοτιοαφρικάνικες γλώσσες. Οι φθόγγοι αυτοί παράγονται µέσα στο στόµα καθώς το ρεύµα του αέρα ελέγχεται µε κινήσεις που λαµβάνουν χώρα στη στοµατική κοιλότητα. Μερικοί από τους φθόγγους αυτούς παράγονται ως εξής: το πίσω µέρος της γλώσσας τοποθετείται κάθετα στο πίσω µέρος του ουρανού, την υπερώα (κλ-κλ). Το οδοντικό κλικ παράγεται στην µεταφατνιακή περιοχή (τσ-τσ) και χρησιµοποιείται σε ανατολικές γλώσσες, αλλά και στην ελληνική ως άρνηση. Υπάρχουν επίσης το πλευρικό κλικ, που µοιάζει µε τον ήχο που παράγουµε για την παρότρυνση των αλόγων, το διχειλικό, το οποίο µοιάζει µε τον ήχο που παράγεται όταν στέλνουµε φιλί µακριά κ.ά. Ο λάρυγγας (larynx) Ο λάρυγγας βρίσκεται στο άνω µέρος της περιοχής της τραχείας και έχει σχήµα σωλήνα. Στο εσωτερικό του, περίπου στο ύψος του «µήλου του Αδάµ», κάθετα, βρίσκονται δύο λωρίδες µυϊκού ιστού, οι φωνητικές χορδές (vocal folds), που συγκρατούνται στα τοιχώµατα µε τρία είδη χόνδρων, χάρη στους οποίους είναι δυνατή και η κίνησή τους. Το άνοιγµα µεταξύ των φωνητικών χορδών καλείται γλωττίδα (glottis). Αυτές είναι οι βασικές φωνητικές χορδές. Λίγο πιο πάνω από αυτές βρίσκονται δευτερεύουσες φωνητικές χορδές (κοιλιακές) που δεν χρησιµοποιούνται σε φυσικές συνθήκες οµιλίας, έχουν βαρύ τόνο και ενεργοποιούνται σε ορισµένους τραγουδιστές (π.χ. Louis Armstrong) και σε ορισµένες περιπτώσεις διαταραχής της 2. Στο Παρίσι, για παράδειγµα, µπορεί να ακούσει κανείς να προφέρεται η λέξη oui «ναι» µε αυτόν τον τρόπο, σαν να ρουφούν τον αέρα µε το στόµα, µε αποτέλεσµα να προφέρεται η λέξη άψυχα και να ακούγεται ως [fuˈi]. Στην ελληνική θεωρώ πως είναι ευκολότερο να συναντήσει κανείς τέτοια προφορά στη λέξη όχι παρά στη λέξη ναι. «ναι».

19 18 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ φωνής. Οι φωνητικές χορδές είναι ιδιαίτερα ευπροσάρµοστες, αλλά η ελαστικότητα, το πάχος και το µήκος τους µπορούν να ποικίλλουν από άτοµο σε άτοµο, δίνοντας διαφορετικά ακουστικά αποτελέσµατα. Η επιγλωττίδα είναι µια προεξοχή στην είσοδο του λάρυγγα, η οποία λειτουργεί ως βαλβίδα και καθοδηγεί την τροφή ώστε να περάσει από τον λάρυγγα προς την τραχεία και όχι προς τους πνεύµονες. Οι φωνητικές χορδές (vocal folds) Ο εξερχόµενος από τους πνεύµονες αέρας συναντά τις φωνητικές χορδές τις οποίες θέτει σε παλµική κίνηση όταν προσεγγίζουν η µία την άλλη. Το πιο σηµαντικό αποτέλεσµα της λειτουργίας των φωνητικών χορδών είναι όταν προκαλείται αντιληπτή από την ακοή ταλάντωση, η ηχηρότητα ή φώνηση (sonority, phonation). Για τα φωνήεντα και για πολλά σύµφωνα γίνεται χρήση αυτής της λειτουργίας των φωνητικών χορδών. Οι φωνητικές χορδές πάλλονται µε διαφορετική συχνότητα στους άντρες, τις γυναίκες και τα παιδιά. Στη φωνή ενός ενήλικου άνδρα, η συχνότητα της παλµικής κίνησης των φωνητικών χορδών είναι περίπου 120 φορές το δευτερόλεπτο, ενώ στη γυναίκα είναι 220 και στο νεογέννητο 400. Όταν η συχνότητα της παλµικής κίνησης των φωνητικών χορδών αλλάζει, τότε αυτό γίνεται αντιληπτό ως µεταβολή στο τονικό ύψος (pitch) και την ένταση (loudness) του ήχου. Όταν η γλωττίδα, το διάστηµα µεταξύ των δύο φωνητικών χορδών, είναι ανοιχτή (όπως κατά την φάση ηρεµίας και κανονικής αναπνοής), τότε ο αέρας εξέρχεται χωρίς να συναντήσει εµπόδιο. Εάν οι φωνητικές χορδές προσεγγίζουν η µία την άλλη και η γλωττίδα είναι κλειστή, τότε κατά το πέρασµα του αέρα προκαλείται ταλάντωση/ηχηρότητα. Υπάρχουν γλωσσικοί ήχοι που παράγονται µόνο από την κίνηση των φωνητικών χορδών. Οι φθόγγοι αυτοί καλούνται γλωττιδικοί (glottal sounds): η παραγωγή του γλωττιδικού κλειστού (glottal stop), που αποδίδεται µε το σύµβολο [?], γίνεται όταν οι εφαπτόµενες φωνητικές χορδές ανοίξουν απότοµα, ώστε να εξέλθει το προερχόµενο από τους πνεύµονες ρεύµα αέρα. Το γλωττιδικό τριβόµενο (glottal fricative), δηλ. το [h], παράγεται καθώς οι φωνητικές χορδές βρίσκονται σε τόσο µικρή απόσταση

20 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 19 ώστε ο εκπνεόµενος αέρας να εξέρχεται από στενό πέρασµα. Σε άλλες κινήσεις των φωνητικών χορδών οφείλονται ο ψίθυρος, η αδύνατη φωνή και η τσιριχτή φωνή Το φωνητικό κανάλι (vocal tract) Καθώς ο αέρας περνά από το λάρυγγα, εισέρχεται στην περιοχή που ονοµάζεται φωνητικό κανάλι αποτελούµενο από τη φαρυγγική, στο- µατική και ρινική κοιλότητα. Οι κοιλότητες αυτές δίνουν στους γλωσσικούς ήχους την ανάλογη αντήχηση. Τα µέρη της φωνητικής διόδου που χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό φθόγγων καλούνται αρθρωτές. Κατά την περιγραφή της διαδικασίας της άρθρωσης είναι χρήσιµη η διάκριση µεταξύ σταθερών (immobile) και κινητών (mobile) ή ενεργών (active) αρθρωτών. O Φάρυγγας (pharynx) Μυϊκός σωλήνας που ξεκινά από τη λαρυγγική κοιλότητα και καταλήγει στο πίσω µέρος της στοµατικής και ρινικής κοιλότητας. Η περιοχή του φάρυγγα που εγγίζει αυτές τις κοιλότητες επιτρέπει το διαχωρισµό του φάρυγγα σε τοµείς: λαρυγγοφάρυγγα, στοµατοφάρυγγα και ρινοφάρυγγα. Υπάρχουν φθόγγοι που παράγονται µε στένωση σε εκείνα τα σηµεία (φαρυγγικοί φθόγγοι, π.χ. το [ћ] της αραβικής) αλλά και άλλοι που χρωµατίζονται από τη συµµετοχή του φάρυγγα κατά την παραγωγή τους (φαρυγγικοποιηµένοι). Στοµατική κοιλότητα Σταθεροί αρθρωτές Στους σταθερούς αρθρωτές περιλαµβάνονται τα εξής: 1. Τα δόντια (teeth), τα οποία χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό πολλών φθόγγων, π.χ. του πρώτου φθόγγου, [θ], στη λέξη θύµα. 2. Η περιοχή πίσω από τα πάνω δόντια που βρίσκεται µεταξύ των δοντιών και του ουρανίσκου, γνωστή ως φατνία (τα) (alveolar ridge) στην οποία σχηµατίζονται αρκετοί φθόγγοι, π.χ. τα σύµφωνα [s], [l] στη λέξη σόλα. 3. Ο ουρανίσκος ή σκληρός ουρανός (hard palate), ο οποίος χρησι-

21 20 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ µοποιείται στην άρθρωση ορισµένων φθόγγων, όπως οι πρώτοι φθόγγοι [ ], [c], στις λέξεις γίδα, καιρός. 4. Η σταφυλή (uvula) είναι µια προεξοχή που ξεχωρίζει στο πίσω µέρος του στόµατος, στο τέλος της υπερώας. Εκεί σχηµατίζονται ορισµένοι φθόγγοι, όπως ο πρώτος φθόγγος [R] στη γαλλική λέξη rose. Ενεργοί (ή κινητοί) αρθρωτές 1. Μαλακός ουρανός ή υπερώα (soft palate/velum): πρόκειται για την άνω πίσω περιοχή της στοµατικής κοιλότητας, η οποία βρίσκεται µεταξύ του σκληρού ουρανού και της σταφυλής. Κατά την αναπνοή η υπερώα είναι κατεβασµένη, έτσι ώστε να επιτρέπει τη διέλευση του αέρα από τη µύτη. Κατά την οµιλία, τρεις διαφορετικές θέσεις της υπερώας µπορούν να επηρεάσουν την ποιότητα των ήχων: i. Υπερώα ανεβασµένη προς το ρινοφαρυγγικό τοίχωµα, που δηµιουργεί φραγµό, έτσι ώστε ο αέρας να διαφεύγει µόνο από το στόµα. Αυτή η θέση παράγει στοµατικούς φθόγγους (oral) και είναι η πιο συνηθισµένη για τα φωνήεντα και τα σύµφωνα της ελληνικής και πολλών άλλων γλωσσών. ii. Υπερώα κατεβασµένη, που επιτρέπει στον αέρα να διαφύγει από το στόµα και τη µύτη. Αυτή είναι η απαιτούµενη θέση για την παραγωγή έρρινων (ή ρινικοποιηµένων) φωνηέντων, π.χ. των έρρινων φωνηέντων της Γαλλικής. iii. Η υπερώα είναι κατεβασµένη, αλλά το στόµα παραµένει κλειστό. Στην περίπτωση αυτή όλος ο αέρας εξέρχεται από τη µύτη, όπως στην παραγωγή των φθόγγων [m] και [n]. 2. Χείλη (lips): Τα χείλη µπορούν να είναι τελείως κλειστά, όπως για την παραγωγή των [p], [m]) ή να λαµβάνουν διάφορες θέσεις, όπως για την παραγωγή φωνηέντων ([u], [i]) και την παραγωγή τριβόµενων συµφώνων (b [β] στην ισπανική λέξη saber «γνωρίζω»). 3. Σιαγόνα (jaw): Η κάτω σιαγόνα καθορίζει το άνοιγµα µεταξύ των δοντιών και επιδρά στη θέση που λαµβάνουν τα χείλη. Οι βαθµοί ανοίγµατος για τα φωνήεντα εξαρτώνται από τις κινήσεις της κάτω σιαγόνας. 4. Γλώσσα (tongue): απ όλα τα κινητά όργανα, η γλώσσα είναι η

22 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 21 πιο ευκίνητη και µπορεί να λάβει τα περισσότερα σχήµατα και θέσεις και, ως εκ τούτου, να καθορίσει πολλούς φθόγγους. Η γλώσσα ως τρισδιάστατος µυς µπορεί να κινηθεί προς τρεις κατευθύνσεις: πάνω και µπροστά ([i]), πάνω και πίσω ([u]), κάτω και πίσω ([a]). Επιπλέον, χάρη σε ορισµένους µυς µπορούν να κινηθούν η άκρη της γλώσσας, η ράχη και το πίσω µέρος της. Ανάλογα µε τη θέση που µπορεί να λάβει η γλώσσα ως προς το άνω µέρος του στόµατος χαρακτηρίζονται και οι φθόγγοι που παράγονται από τις αντίστοιχες θέσεις: πρόσθιοι, κεντρικοί, οπίσθιοι Οι µηχανισµοί πρόσληψης της οµιλίας Το πρώτο βήµα στην πρόσληψη της οµιλίας γίνεται όταν τα ηχητικά κύµατα φτάσουν στο αφτί. Από εκεί ο ήχος µεταδίδεται µέσω του α- κουστικού νεύρου στον εγκέφαλο. Η διαδικασία είναι περίπλοκη και περιλαµβάνει διαφορετικά στάδια σύµφωνα και µε την ανατοµική διάκριση του αφτιού σε εξωτερικό αφτί ή έξω ους (outer ear), ενδιάµεσο αφτί ή µέσον ους (middle ear) και εσωτερικό αφτί ή έσω ους (inner ear). Το εξωτερικό αφτί αποτελείται από τρία µέρη: το πτερύγιο, τον εξωτερικό ακουστικό πόρο (κανάλι) και την τυµπανική µεµβράνη. Το ενδιάµεσο αφτί είναι αεροφόρος κοιλότητα και αποτελείται από την τυµπανική κοιλότητα (βρίσκεται πίσω από την τυµπανική µεµβράνη), την ευσταχιανή σάλπιγγα και το µαστοειδές άντρον. Το εσωτερικό αφτί αποτελείται από τον κοχλία, την αίθουσα και τα ηµικυκλικά κανάλια. Όταν τα σωµατίδια του αέρα φτάσουν στο τύµπανο, το θέτουν σε παλµική κίνηση. Η κίνηση αυτή µεταδίδεται στο εσωτερικό αφτί µέσω του αέρα που βρίσκεται στο ενδιάµεσο αφτί. Η παλµικές κινήσεις µετατρέπονται εκεί σε νευρικές κινήσεις, ικανές να µεταδώσουν, µέσω του ακουστικού νεύρου, το ηχητικό µήνυµα στον εγκέφαλο Η παραγωγή των φθόγγων Όταν το φωνητικό κανάλι λειτουργεί για την παραγωγή λόγου, τότε παράγονται οι φθόγγοι, οι οποίοι διακρίνονται στα σύµφωνα και τα φωνήεντα. Τα σύµφωνα παράγονται καθώς ο εξερχόµενος από τους

23 22 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ πνεύµονες αέρας συναντά οποιουδήποτε είδους φραγµό που έχει σχηµατιστεί µεταξύ των αρθρωτών. Αντίθετα, τα φωνήεντα παράγονται καθώς ο αέρας εξέρχεται χωρίς να συναντήσει κάποιο εµπόδιο από τους αρθρωτές Τα σύµφωνα (consonants) Για να περιγράψουµε τα σύµφωνα χρησιµοποιούµε ορισµένες παραµέτρους. Οι δύο πιο βασικές είναι οι διακρίσεις ως προς: (α) τον τόπο άρθρωσης (β) τον τρόπο άρθρωσης Τα σύµφωνα διαφοροποιούνται επίσης ως προς: (γ) τη ρινικότητα (δ) την ηχηρότητα ιακρίσεις ως προς τον τόπο άρθρωσης (place of articulation) Με βάση το σηµείο στο φωνητικό κανάλι όπου συντελείται η άρθρωση και τους αρθρωτές, σταθερούς και κινητούς, που συµµετέχουν σε αυτήν, τα σύµφωνα διακρίνονται σε: Χειλικά (labial): Ονοµάζονται έτσι γιατί παράγονται µε τη συµµετοχή των χειλιών. ιακρίνονται περαιτέρω σε διχειλικά (bilabial), τα ο- ποία παράγονται µε τη συµµετοχή και των δύο χειλιών, π.χ. [p, m], και σε χειλοδοντικά (labiodental), όπου τα άνω δόντια συναντούν το κάτω χείλος, π.χ. [f, v]. Οδοντικά (dental): Παράγονται στην περιοχή των άνω δοντιών, καθώς η άκρη της γλώσσας ακουµπά στην κόψη των δοντιών, π.χ. [θ], ή η άκρη της γλώσσας προσκρούει στη βάση των δοντιών, π.χ. [t, n]. Φατνιακά (alveolar): Καλούνται έτσι επειδή το πρόσθιο µέρος της γλώσσας (η άκρη και η κόψη) ακουµπά στα φατνία, δηλ. στην περιοχή που βρίσκεται πίσω από τα δόντια, µεταξύ των δοντιών και του ουρανίσκου. Φθόγγοι που παράγονται σε αυτό το σηµείο άρθρωσης είναι, π.χ., τα [l, r, s]. Ανακεκαµένα (retroflex): Είναι φθόγγοι που παράγονται µε την

24 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 23 άκρη της γλώσσας η οποία ανακάµπτεται, δηλ. γυρνά προς τα επάνω και µε την κάτω επιφάνειά της αγγίζει τον ουρανίσκο. Τέτοιοι φθόγγοι είναι, π.χ., τα [ˇ, ]. Οι φθόγγοι αυτοί απαντούν συχνά στις ινδικές γλώσσες, ενώ το ανακεκαµένο παλλόµενο [ ] σε ορισµένες προφορές της Αγγλικής. Ουρανικά (palatal): Οι ουρανικοί φθόγγοι παράγονται καθώς η ράχη της γλώσσας συναντά τον ουρανίσκο σε διάφορα σηµεία της επιφάνειάς του 3. Μπορούν να διακριθούν περαιτέρω σε ουρανικά, όταν η άρθρωση συντελείται στο µπροστινό µέρος του ουρανίσκου π.χ. [, ] και ουρανικό-υπερωικά, όταν η άρθρωση συντελείται στο οπίσθιο µέρος του ουρανίσκου, π.χ. [c, ]. Υπερωικά (velar): Για την παραγωγή των φθόγγων αυτών το πίσω µέρος της γλώσσας συναντά την υπερώα (ή µαλακό ουρανό). Υπερωικοί καλούνται, π.χ., οι φθόγγοι [k, x, ŋ] Σταφυλικά (uvular): Το πίσω µέρος της γλώσσας υψώνεται προς τη σταφυλή (uvula). Ένα παράδειγµα αποτελεί στα Γαλλικά ο φθόγγος [ ] στη λέξη rose [Roz]. Φαρυγγικά (pharyngeal): Οι φθόγγοι αυτοί παράγονται καθώς η ρίζα της γλώσσας προσεγγίζει το πίσω τοίχωµα του φάρυγγα. Τέτοιοι φθόγγοι απαντούν σε σηµιτικές γλώσσες όπως τα Αραβικά. Η Αραβική λέξη [ћammam] µπάνιο ξεκινά µε το άηχο φαρυγγικό [ћ]. Γλωττιδικά (glottal): Οι φθόγγοι αυτοί παράγονται µε στένωση που προκαλείται στην περιοχή της γλωττίδας, δηλ. στην περιοχή µεταξύ των φωνητικών χορδών, πβ. τη δασεία στα αρχαία ελληνικά και το [h] σε διάφορες γλώσσες. ιακρίσεις ως προς τον τρόπο άρθρωσης (manner of articulation) Οι διακρίσεις ως προς τον τρόπο άρθρωσης αναφέρονται στον τρόπο που οι αρθρωτές προσεγγίζουν ο ένας τον άλλο στα διάφορα σηµεία άρθρωσης κατά την παραγωγή των φθόγγων. Υπάρχουν πέντε βασικά είδη στένωσης στο φωνητικό κανάλι: 3. Οι φθόγγοι αυτοί καλούνται και ραχιαίοι (dorsal), παίρνουν δε το όνοµά τους από τη ράχη της γλώσσας, τον κινητό αρθρωτή.

25 24 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ Α. Πλήρες κλείσιµο των αρθρωτών, έτσι ώστε ο εξερχόµενος αέρας να µη µπορεί να διαφύγει από το στόµα κατά τη στιγµή της άρθρωσης. Στοµατικά κλειστά (oral stop), έκκροτα ή στιγµικά: Στα στοµατικά κλειστά ο αέρας εξέρχεται ύστερα από απότοµο άνοιγµα των αρθρωτών (έκκρουση), γι αυτό καλούνται και έκκροτα. Αυτός ο τρόπος άρθρωσης είναι στιγµιαίος, χωρίς διάρκεια γι αυτό καλούνται και στιγµικά, π.χ. [p, b, d, k]. Β. Στενή προσέγγιση των δύο αρθρωτών, έτσι ώστε το ρεύµα αέρα εµποδίζεται µερικώς και παράγεται στροβιλώδες ρεύµα αέρα (όπως αυτό που δηµιουργείται γύρω από µια γωνία). Τριβόµενα (fricative) ή διαρκή (continuant): Η τριβή, που εµφανίζει διάρκεια, δηµιουργείται σε διάφορα σηµεία άρθρωσης της στοµατικής κοιλότητας, π.χ. [f, θ, x]. Συριστικά (sibilant): Πρόκειται για τριβόµενους φθόγγους οι οποίοι έχουν περισσότερο οξύ ήχο συγκριτικά µε άλλους, εξαιτίας της µεγαλύτερης συσσώρευσης ενέργειας στις υψηλές συχνότητες, π.χ. [s, z]. Γ. Προσέγγιση των αρθρωτών, χωρίς όµως να παράγεται στροβιλώδες ρεύµα αέρα. Προσεγγιστικά (approximant): Είναι ο συµφωνικός φθόγγος στην αγγλική λέξη we όπως και ο τρόπος που προφέρουν συχνά οι άγγλοι την ελληνική λέξη Γιάννης [jˈanis].. Μερικό κλείσιµο σε κάποιο σηµείο στη στοµατική κοιλότητα, έτσι ώστε το ρεύµα αέρα να διαφεύγει από τα πλάγια, γύρω από το ση- µείο κλεισίµατος. Πλευρικά (lateral): η γλώσσα υψώνεται προς τα φατνία και τον ουρανό δηµιουργώντας µερικό κλείσιµο, ενώ ο αέρα διαφεύγει από τα πλάγια. Τέτοιοι φθόγγοι είναι τα [l,, Ò]. Ε. ιακεκοµµένο κλείσιµο. Ένας κινητός αρθρωτής χτυπά µε

26 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 25 απλή ή επαναληπτική κίνηση έναν σταθερό. Παλλόµενα (vibrant): Η άκρη της γλώσσας χτυπά επαναληπτικά ή µία µόνο φορά τα φατνία ή τον ουρανίσκο. Έτσι διακρίνονται το επαναληπτικό παλλόµενο (roll) [r] στα Ιταλικά και Ισπανικά από το στιγµιαίο (flap) στα ελληνικά [R]. Όταν το πίσω µέρος της γλώσσας χτυπά τη σταφυλή επαναληπτικά, όπως στα Γαλλικά ο φθόγγος [R], τότε πρόκειται για trill. ΣΤ. Σύνθετη άρθρωση. Ξεκινά µε έναν τρόπο άρθρωσης και καταλήγει µ έναν άλλο. Προστριβή (affricate): Συνήθως ξεκινούν µ έναν κλειστό φθόγγο και ολοκληρώνονται µ έναν τριβόµενο στον ίδιο τόπο άρθρωσης (οµοργανικοί). Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας τους δηµιουργεί προβλήµατα ως προς το αν πρέπει να θεωρηθούν ένας ή δύο φθόγγοι στο σύστηµα κάθε γλώσσας. Στα ελληνικά, προστριβή θεωρούνται τα [t s, d z]. Συµπλέγµατα συµφώνων θεωρούνται τα [ks, ps] διότι παράγονται σε δύο διαφορετικούς τόπους άρθρωσης. ιακρίσεις ως προς τη ρινικότητα (nasal) Τα ρινικά ή έρρινα σύµφωνα παράγονται καθώς η µαλακή υπερώα είναι κατεβασµένη και ο αέρας που διέρχεται από τον φάρυγγα µπορεί να διαφύγει από τη ρινική κοιλότητα. Παράλληλα, στη στοµατική κοιλότητα παράγεται φραγµός από τα χείλη ([m]), τη γλώσσα και τη βάση των δοντιών ([n]), τη γλώσσα και το µπροστινό µέρος του ουρανίσκου ([ ]), το πίσω µέρος της γλώσσας και την υπερώα ([ŋ]). Η ηχηρότα (sonority) Ο παράγοντας που καθορίζει αν ένας φθόγγος θα παραχθεί ηχηρός (voiced) ή άηχος (voiceless) είναι η θέση των φωνητικών χορδών. Όταν οι φωνητικές χορδές είναι σχετικά κοντά (γλωττίδα κλειστή), έτσι ώστε ο εξερχόµενος αέρας να τις θέσει σε ελαφρά παλµική κίνηση, τότε ο φθόγγος που παράγεται είναι ηχηρός. Τέτοια σύµφωνα είναι, π.χ. τα [b, d, v, g], τα πλευρικά [l], τα παλλόµενα [r] και τα έρρινα [n]. Οι τρεις τελευταίες αυτές κατηγορίες χαρακτηρίζονται από φυσική ηχηρότητα, γι αυτό

27 26 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ και συνήθως δεν αναφέρουµε την ηχηρότητα ως ξεχωριστό χαρακτηριστικό. Αντιθέτως, όταν οι φωνητικές χορδές βρίσκονται σε τέτοια θέση ώστε να υπάρχει απόσταση µεταξύ τους (γλωττίδα ανοιχτή), τότε ο εξερχόµενος αέρας δεν τις θέτει σε παλµική κίνηση. Η φθόγγοι που παράγονται τότε είναι άηχοι, π.χ. [p, t, k, f, x]. Συµπερασµατικά, τα σύµφωνα καθορίζονται από τέσσερις βασικούς παράγοντες: τον τόπο άρθρωσης τον τρόπο άρθρωσης τη θέση της µαλακής υπερώας (στοµατικά-έρρινα) την κατάσταση των φωνητικών χορδών (ηχηρά-άηχα) Τα φωνήεντα (vowels) Φωνήεντα καλούνται οι φθόγγοι που παράγονται καθώς το προερχόµενο από τους πνεύµονες ρεύµα αέρα θέτει σε κίνηση τις φωνητικές χορδές και εξέρχεται από τη στοµατική ή και τη ρινική κοιλότητα, χωρίς να συναντήσει οποιονδήποτε φραγµό. Τα βασικότερο χαρακτηριστικό των φωνηέντων είναι η έντονη ηχηρότητα. Το τελικό ακουστικό αποτέλεσµα, όµως, εξαρτάται από τις θέσεις των αρθρωτών στο στόµα (κυρίως την κίνηση της γλώσσας), τον βαθµό ανοίγµατος του στόµατος και το σχήµα των χειλιών. ιακρίσεις των φωνηέντων ως προς την κίνηση της γλώσσας Για την παραγωγή του φωνήεντος [i] η γλώσσα υψώνεται προς τον ουρανίσκο και το στόµα δεν είναι πολύ ανοιχτό. Η άκρη της γλώσσας βρίσκεται χαµηλά και στο κέντρο της δηµιουργείται πέρασµα για τον εξερχόµενο από τους πνεύµονες αέρα. Κατά την παραγωγή του φωνήεντος [e] το κέντρο της γλώσσας χα- µηλώνει λίγο και το στόµα είναι πιο ανοιχτό. Για τα δύο αυτά φωνήεντα η γλώσσα βρίσκεται µπροστά, περίπου κάτω από τον ουρανίσκο, γι αυτό και καλούνται πρόσθια. Αν η γλώσσα είναι υψηλά και το στόµα λίγο ανοιχτό, παράγεται το [i], που χαρακτηρίζεται ως υψηλό και κλειστό. Αν η γλώσσα χαµηλώνει και το στόµα ανοίγει περισσότερο, το φωνήεν που παράγεται είναι το [e] και χαρακτηρίζεται ηµίκλειστο.

28 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 27 Για την παραγωγή του φωνήεντος [u] η γλώσσα κινείται προς τα πίσω, σαν να πρόκειται το πίσω µέρος της να πλησιάσει την υπερώα. Η γλώσσα βρίσκεται ψηλά και το στόµα δεν είναι πολύ ανοικτό. Αν η γλώσσα χαµηλώσει και το στόµα ανοίξει λίγο περισσότερο, τότε ο φθόγγος που παράγεται είναι το [o]. Για τα δύο αυτά φωνήεντα η γλώσσα κινείται προς τα πίσω, τα χείλη έχουν σχήµα στρογγυλό, για το λόγο αυτό καλούνται οπίσθια και στρογγυλά. Αν το στόµα ανοίξει αρκετά και η γλώσσα είναι χαµηλά και προς το κέντρο, τότε ο φθόγγος που παράγεται είναι το [a], που χαρακτηρίζεται ανοιχτό φωνήεν. Τα φωνήεντα διαφοροποιούνται, ως προς την παραγωγή τους, από γλώσσα σε γλώσσα, αλλά συνήθως τα φωνηεντικά συστήµατα διακρίνουν τα πρόσθια από τα οπίσθια, τα κλειστά από τα ανοιχτά, τα υψηλά από τα χαµηλά και τα στρογγυλά από τα µη στρογγυλά, όπως είναι εµφανές στη συνέχεια. Ως προς την κίνηση της γλώσσας µπρος - πίσω: Πρόσθια (front), στα οποία η γλώσσα κινείται προς τα εµπρός ([i, e, E]). Κεντρικά (central), όπου η γλώσσα βρίσκεται στο κέντρο του στό- µατος σε επίπεδη θέση [a, ]. Οπίσθια (back) µε το πίσω µέρος της γλώσσας να ανυψώνεται προς την υπερώα ([o, ɔ, u]). ιακρίσεις των φωνηέντων ως προς το βαθµό ανοίγµατος του στόµατος Ως προς το βαθµό ανοίγµατος του στόµατος, τα φωνήεντα διακρίνονται σε: Ανοικτά (open), όπου το στόµα έχει τη µεγαλύτερη δυνατή δίοδο και η γλώσσα βρίσκεται χαµηλά ([a, α]). Ηµιάνοικτα (open-mid), στα οποία το άνοιγµα της στοµατικής διόδου ελαττώνεται και η γλώσσα ανυψώνεται ελαφρώς ([ε, ]). Ηµίκλειστα (close-mid), µε το άνοιγµα της στοµατικής κοιλότητας να ελαττώνεται περισσότερο ([e, o]). Κλειστά (closed) όπου η γλώσσα ανέρχεται προς το άνω µέρος του

29 28 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ στόµατος ενώ το άνοιγµα είναι περιορισµένο ([i, u]). ιακρίσεις ως προς το σχήµα των χειλιών Το σχήµα των χειλιών καθορίζει αν τα φωνήεντα είναι: Στρογγυλά (rounded). Κατά την παραγωγή τους τα χείλη λαµβάνουν στρογγυλό σχήµα [o, u, ]. Μη στρογγυλά (unrounded). Κατά την παραγωγή τους τα χείλη είναι τραβηγµένα ([i, e, E]). Η ελληνική γλώσσα έχει οικονοµικό σύστηµα πέντε φωνηέντων (βλ. πίνακα 2) µε βάση τις διακρίσεις πρόσθια οπίσθια, κλειστά ηµιάνοικτα 4 ανοικτά Τα ρινικά ή έρρινα φωνήεντα Όπως έχουµε ήδη αναφέρει, για την παραγωγή των έρρινων συµφώνων (π.χ. m, n) η υπερώα χαµηλώνει και ο αέρας εξέρχεται από τη ρινική κοιλότητα. Για την παραγωγή των φωνηέντων η υπερώα χαµηλώνει, αλλά µόνον ένα µέρος του αέρα εξέρχεται από την ρινική κοιλότητα. Στα έρρινα φωνήεντα δηµιουργείται αντήχηση στη ρινική κοιλότητα. Τα συµβολίζουµε µε περισπωµένη ( ) πάνω από το σύµβολο του φωνήεντος. Τέτοια φωνήεντα συναντούµε στη γαλλική γλώσσα (π.χ. õ, ẽ) στις λέξεις mon «µου», main «χέρι» αντίστοιχα) 5. Στη νέα ελληνική δεν έχουµε έρρινα φωνήεντα, όµως τα φωνήεντα που ακολουθούνται από έρρινο σύµφωνο έχουν ελαφρά έρρινη προφορά, επειδή η υπερώα αρχίζει να χαµηλώνει προτού τελειώσει η άρθρωση του φωνήεντος, καθώς προετοι- µάζεται η άρθρωση του έρρινου συµφώνου. Ένα τέτοιο παράδειγµα έχουµε στα ελληνικά στα εκφωνήµατα τον κήπο [to Ô»ipo], έγκλειστος [»e N glistos]. Αυτό το φαινόµενο λέγεται συνάρθρωση και είναι η αιτία 4. Τα /e, ο/ της ελληνικής είναι ηµιάνοικτα ως προς την προφορά τους και θα έπρεπε να αποδίδονται µε τα σύµβολα [E, ç] αλλά συνήθως συµβολίζονται ως [e, ο] για λόγους ευκολίας και διότι φωνολογικά δεν γίνεται διάκριση µεταξύ ηµιάνοικτων και ηµίκλειστων. 5. Στη γαλλική γλώσσα τα ηµιάνοικτα φωνήεντα διακρίνονται σε ρινικά και µη ρινικά (π.χ. [b ] - [bõ] στις λέξεις beau - bon). Η γαλλική ορθογραφία δείχνει παλαιότερη προφορά της γλώσσας, όταν υπήρχε ο συνδυασµός στοµατικού φωνήεντος και έρρινου συµφώνου, πριν να δηµιουργηθούν τα ρινικά φωνήεντα.

30 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 29 πολλών φωνητικών φαινοµένων Τα ηµίφωνα (semi-vowels) Τα ηµίφωνα προέρχονται από φωνήεντα τα οποία έχουν χάσει τη φωνηεντικότητά τους και δεν αποτελούν πυρήνα συλλαβής (Ladefoged, 2007). Η µεταβολή ενός φωνήεντος σε σύµφωνο γίνεται στον ίδιο τόπο άρθρωσης. Για παράδειγµα, στη νέα ελληνική το άτονο /i/ όταν ακολουθεί άλλο φωνήεν τρέπεται συχνότατα σε /j/: παιδί παιδιά [pedjˈa], σπίτι σπίτια [spˈitca]. Επίσης, στη νέα ελληνική η κατάληξη των θηλυκών σε ia κατέληξε, πολλές φορές σε ja εκκλησία εκκλησιά [ekliscˈa]. Στα παραπάνω παραδείγµατα παρατηρούµε ότι, όταν προηγείται ηχηρό σύµφωνο, το ηµίφωνο παράγεται ως ηχηρό σύµφωνο ενώ όταν προηγείται άηχο, παράγεται ως άηχο. Εξάλλου, σε παραδείγµατα όπως ιατρός γιατρός το ηµίφωνο σε αρχική θέση στη λέξη κατέληξε σε σύµφωνο.

31 30 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Στοιχεία φωνολογίας της νέας ελληνικής: φθόγγοι, φωνήµατα και αλλόφωνα 2.1 Εισαγωγή Για τα ελάχιστα στοιχεία δοµής του προφορικού λόγου χρησιµοποιούνται συνήθως οι όροι φθόγγοι, φωνήµατα, φωνές, ήχοι κ.ά. Από αυτούς ορισµένοι είναι επιστηµονικοί, όπως οι όροι φθόγγος, φώνηµα, ενώ άλλοι συνηθίζεται να χρησιµοποιούνται στη σχολική διδασκαλία προς διευκόλυνση της κατανόησης από τα παιδιά. Στις σχολικές γραµµατικές, συχνά, οι όροι φθόγγος και φώνηµα συγχέονται. Ο φθόγγος χρησι- µοποιείται και για το φώνηµα, ενώ ο όρος φώνηµα συχνά αποφεύγεται. Στη γλωσσολογία όµως, αυτοί οι όροι είναι καταρχήν διακριτοί και συνδέονται µε διαφορετικά επιστηµονικά πεδία: τους φθόγγους περιγράφει η Φωνητική και τα φωνήµατα η Φωνολογία. Ας δούµε, στη συνέχεια, πώς διακρίνονται αυτοί οι δύο όροι µεταξύ τους. Φθόγγος είναι κάθε γλωσσικός ήχος που παράγεται από τα φωνητικά όργανα του ανθρώπου και, σε συνδυασµό µε άλλους φθόγγους, δηµιουργεί µεγαλύτερες µονάδες, τις συλλαβές και τις λέξεις. Σκεφτείτε πόσους και ποιους φθόγγους προφέρουµε στις λέξεις νιάτα, παλιός, χέρια, κυλιέµαι. Η προφορά των λέξεων αυτών είναι, αντιστοίχως, η εξής: [ áta], [pa όs], [çérja], [ci éme]. Κάθε σύµβολο που καταγράφουµε αντιπροσωπεύει κι έναν φθόγγο. Κάθε φθόγγος όµως δεν αποτελεί απαραιτήτως φώνηµα για το σύστηµα της γλώσσας, δηλαδή δεν έχουν όλοι φθόγγοι την ίδια λειτουργία σε επίπεδο γλωσσικού συστήµατος. Τι είναι, όµως, το φώνηµα και πώς διαφοροποιείται από τον φθόγγο; Φωνήµατα καλούνται οι φθόγγοι που έχουν λειτουργική αξία στη γλώσσα. Η λειτουργία τους είναι η διάκριση µεταξύ λέξεων και σηµασιών. Στον προφορικό λόγο, κατά την παραγωγή των λέξεων, π.χ. πόνος, µόνος, τόνος, κώνος, η αντίληψη της διαφορετικής σηµασίας τους στηρί-

32 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 31 ζεται µόνο στον αρχικό τους φθόγγο, ενώ το υπόλοιπο φωνητικό περιβάλλον είναι κοινό για τις λέξεις αυτές. Με βάση τη διαδικασία της υποκατάστασης ή εναλλαγής (commutation), οι αρχικοί φθόγγοι των λέξεων αυτών αποτελούν τα φωνήµατα της ελληνικής /p, m, t, k/. Τα ζεύγη λέξεων που χρησιµοποιούνται για να αναδείξουµε τη λειτουργική αξία των φθόγγων στο σύστηµα µιας γλώσσας καλούνται ελάχιστα ζεύγη αντίθεσης. Οι φθόγγοι που δεν δηµιουργούν, κατά συστηµατικό τρόπο, ελάχιστα ζεύγη αντίθεσης και δεν έχουν λειτουργική αξία στη γλώσσα, καλούνται αλλόφωνα. Παραδείγµατα αλλοφώνων αποτελούν οι φθόγγοι που βρίσκονται στις γωνιώδεις αγκύλες των λέξεων [ ]άτα, πα[ ]ός, χέρ[j]α, κυ[ ]έµαι. 2.2 Σχέση αντίθεσης: τα φωνήµατα Κάθε γλώσσα διαθέτει σχετικά µεγάλη ποικιλία φθόγγων, από τους οποίους µόνο ορισµένοι χρησιµοποιούνται για τη διαφοροποίηση των σηµασιών των λέξεων. Ας πάρουµε για παράδειγµα τους φθόγγους [k, x, γ] της ελληνικής, οι οποίοι εµφανίζονται αντιστοίχως στις λέξεις: [kόma] κόµµα, [xόma] xώµα, [γόma] γόµα Παρατηρούµε ότι αυτές οι λέξεις διαφοροποιούνται µόνο βάσει του αρχικού φθόγγου. ηλαδή αντικαθιστώντας τον ένα µε τον άλλο στο ίδιο περιβάλλον έχουµε διαφορετικές λέξεις. Εποµένως, οι φθόγγοι [k, x, γ] βρίσκονται σε σχέση αντίθεσης και συνιστούν τα φωνήµατα /k, x, γ/ της ελληνικής. Το φώνηµα λοιπόν είναι η µικρότερη µονάδα του λόγου που χρησι- µεύει για τη διαφοροποίηση των σηµασιών των λέξεων σε συγκεκριµένη γλώσσα. Το φώνηµα είναι στην ουσία φθόγγος. Για να µιλήσουµε α- πλουστευµένα, το φώνηµα είναι βασικός φθόγγος σε µια γλώσσα. Στη φωνολογία όµως θεωρείται λειτουργικό και αφηρηµένο στοιχείο. Αυτό σηµαίνει ότι στη φωνολογία δεν µας ενδιαφέρει τόσο η υλική του πλευρά - τόπος, τρόπος άρθρωσης κ.λπ. - όσο η λειτουργία του στη γλώσσα, η οποία προκύπτει από τις σχέσεις του µε τους άλλους φθόγγους του φωνητικού συστήµατος.

33 32 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ 2.3 Τα αλλόφωνα Είναι δυνατό δύο φθόγγοι που µοιάζουν, που έχουν κοινά χαρακτηριστικά, να µη βρίσκονται σε σχέση αντίθεσης. Ας εξετάσουµε το παρακάτω παράδειγµα: [kόma] κόµµα, [kuvári] κουβάρι, [karávi] καράβι αλλά [címa] κύµα, [cá a] κυάλια, [cerόs] καιρός ιαπιστώνουµε ότι ο φθόγγος [c] εµφανίζεται σε περιβάλλον πριν από [i], [iφ], [e], ενώ ο φθόγγος [k] εµφανίζεται µπροστά από τα οπίσθια φωνήεντα [a], [o], [u] και γενικότερα σε όλα τα άλλα περιβάλλοντα, πβ. κρασί, έκθεση. Η αντικατάσταση του ενός από τον άλλο στο ίδιο περιβάλλον δείχνει ότι οι φθόγγοι αυτοί δεν έχουν αντιθετική σχέση, καθώς δεν προκύπτουν διαφορετικές λέξεις της ελληνικής. Αυτό δείχνει ότι η σχέση των φθόγγων [k] [c] στην ελληνική δεν είναι σχέση αντίθεσης, αλλά συµπληρωµατική, καθώς οι δύο αυτοί φθόγγοι εµφανίζονται υποχρεωτικά σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Έτσι, ο φθόγγος [c] είναι αλλόφωνο του φωνήµατος /k/ ή, µε άλλα λόγια, [k] και [c] είναι διαφορετικές πραγµατώσεις του φωνήµατος /k/. Παρόµοια περίπτωση αλλοφώνων σε συµπληρωµατική κατανοµή έχουµε στις παρακάτω περιπτώσεις: Φθόγγοι Φώνηµα α. γάµος - γέρος [γ]άµος - [ ]έρος /γ/ β. χάρη - χέρι [x]άρη - [C]έρι /x/ γ. γκάµα - γκέµια [g]άµα - [Ô]έµια /g/ δ. λάθος - λιώνω [l]άθος - [ ]ώνω /l/ Εκτός από τα αλλόφωνα σε συµπληρωµατική κατανοµή, υπάρχουν και τα ελεύθερα αλλόφωνα, τα οποία ονοµάζονται ελεύθερες παραλλαγές ή ποικιλίες και εξαρτώνται από την ιδιόλεκτο του οµιλητή, τις ιδιωµατικές ποικιλίες, την περίσταση επικοινωνίας, την ταχύτητα της οµιλίας και, πιθανώς, άλλους επικοινωνιακούς παράγοντες:

34 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 33 ορθογραφική µορφή φωνολογική µορφή φωνητική πραγµάτωση έντοµο /édomo/ [édomo], [é n domο], [éndomo] νησί /nisí / [nisí], [ isí] (ιδιωµατ. προφ.) λύκος /líkos/ [líkos], [ íkos] (ιδιωµατ. προφ.) Στις περιπτώσεις αυτές δύο οι περισσότεροι συγγενείς φθόγγοι µπορούν να εναλλάσσονται ανάλογα µε τον οµιλητή, τον τόπο καταγωγής του, το επίπεδο συνοµιλίας κ.λπ., χωρίς να διαταράσσεται η κατανόηση του µηνύµατος. Κανόνες για τη διάκριση φωνηµάτων-αλλοφώνων 1. Αποτελούν διαφορετικά φωνήµατα οι φθόγγοι που, όταν εναλλάσσονται στο ίδιο φωνητικό περιβάλλον, επιφέρουν µεταβολή στη ση- µασία των λέξεων: Παράδειγµα: φθόγγοι [p] - [f] - [k] [pόnos] - [fόnos] - [kόnos] / pόnos / - / fόnos / - / kόnos / φωνήµατα /p/ - /f/ - /k/. 2. ύο οι περισσότεροι συγγενείς φθόγγοι αποτελούν ελεύθερες παραλλαγές (ελεύθερα αλλόφωνα) ενός φωνήµατος αν στο ίδιο φωνητικό περιβάλλον µπορούν να αντικαταστήσουν ο ένας τον άλλο χωρίς συνέπειες στη µεταβολή της σηµασίας των λέξεων: Παράδειγµα: φθόγγοι [l] ~ [ ] [líkos] ~ [ íkos] /líkos/ στην ελληνική γλώσσα υπάρχει µόνο το φώνηµα /l/. 3. Αν συγγενείς φθόγγοι αποκλείονται αµοιβαία στο ίδιο φωνητικό περιβάλλον, δηλαδή στο περιβάλλον όπου εµφανίζεται ο ένας δεν εµφανίζεται ο άλλος, τότε οι φθόγγοι αυτοί είναι αλλόφωνα σε σχέση συµπληρωµατικής κατανοµής. Παράδειγµα: [x] ~ [ç] [xόra] - [çéri] /xόra / - /xéri/ φώνηµα /x/.

35 34 ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ Οι φθόγγοι της ελληνικής γλώσσας Οι φθόγγοι και τα φωνήµατα είναι µονάδες του προφορικού λόγου. Προκειµένου να τις απεικονίσουµε χρησιµοποιούµε σύµβολα από το ιεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (Ι.Ρ.Α.). Τα φωνήεντα της ελληνικής ταξινο- µούνται ως υψηλά χαµηλά, σύµφωνα µε την κάθετη διάσταση του στό- µατος, ως πρόσθια οπίσθια, σύµφωνα µε την οριζόντια διάσταση του στόµατος και στρογγυλά µη στρογγυλά (ουδέτερα), σύµφωνα µε τον βαθµό στρογγυλέµατος των χειλιών (βλ. Μποτίνης, 2009:87) 6. Τα σύµφωνα της ελληνικής, όπως και των περισσότερων ευρωπαϊκών γλωσσών, κατηγοριοποιούνται µε βάση (α) τον τρόπο άρθρωσής τους, δηλαδή το είδος του φραγµού που δηµιουργείται µεταξύ των αρθρωτών, (β) τον τόπο άρθρωσή τους, δηλαδή την περιοχή ή το σηµείο στη στοµατική κοιλότητα όπου συντελείται η άρθρωση, (γ) τη συµµετοχή ή όχι της ρινικής κοιλότητας και (δ) την ηχηρότητα. Οι φωνηεντικοί φθόγγοι της ελληνικής περιγράφονται µε τα παρακάτω φωνητικά χαρακτηριστικά, ως εξής: [i] υψηλό, πρόσθιο, χείλη τεταµένα π[í]ρα πείρα [u] υψηλό, οπίσθιο, χείλη στρογγυλά π[ú]ρα πούρα [e] ενδιάµεσο, πρόσθιο, χείλη τεταµένα π[é]ρα πέρα [ο] ενδιάµεσο, οπίσθιο, χείλη στρογγυλά π[ó]ρος πόρος [a] χαµηλό, κεντρικό προς οπίσθιο, χείλη ελαφρώς τεταµένα π[á]ρος Πάρος Οι ηµιφωνικοί φθόγγοι είναι: [ i9] φωνηεντικό ηµίφωνο 7, υψηλό, πρόσθιο, χείλη τεταµένα γά[i9]δαρος γάιδαρος 6. Βλ. και Κρύσταλ (2006), Ράλλη-Nespor (1999). 7. Ως ηµίφωνο θεωρείται ο φθόγγος αυτός από τους Ράλλη-Nespor (1999:47) και Μπαλτατζάνη (Ladefoged, 2007:282), ο οποίος απαντά σε λέξεις όπως γριά, γάιδαρος και τον συµβολίζουν µε το [j]. Στην παρούσα εργασία το [j] θα χρησιµοποιηθεί για τον συµβολισµό της συµφωνικής πραγµάτωσης του ηµιφώνου, όπως συµβαίνει στη λέξη παιδ[j]ά.

36 Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 35 [ɲ] συµφωνικό ηµίφωνο, ρινικό, ουρανικό µ[ɲ]α µια [j] συµφωνικό ηµίφωνο, ουρανικό, τριβόµενο, ηχηρό ροδ[j]ά ροδιά [ç] συµφωνικό ηµίφωνο, ουρανικό, τριβόµενο, άηχο π[ç]ος ποιος Οι συµφωνικοί φθόγγοι της ελληνικής είναι: [p] κλειστό, διχειλικό, άηχο, [p]όρτα πόρτα [b] κλειστό, διχειλικό, ηχηρό [b]όρα µπόρα [t] κλειστό, οδοντικό/φατνιακό, άηχο [t]είνω τείνω [d] κλειστό, οδοντικό/φατνιακό, ηχηρό [d]ύνω ντύνω [k] κλειστό, υπερωικό, άηχο [k]όµµα κόµµα [c] κλειστό, ουρανικό, άηχο [c]ύµα κύµα [g] κλειστό, υπερωικό, ηχηρό [g]άµα γκάµα [Ô] κλειστό, ουρανικό, ηχηρό [Ô]έµια γκέµια [f] τριβόµενο, χειλοδοντικό, άηχο [f]άρος φάρος [v] τριβόµενο, χειλοδοντικό, ηχηρό [v]άρος βάρος [θ] τριβόµενο, οδοντικό/µεσοδοντικό, άηχο [θ]έµα θέµα [δ] τριβόµενο, οδοντικό/µεσοδοντικό, ηχηρό [δ]έµα δέµα [x] τριβόµενο, υπερωικό, άηχο [x]ώρα χώρα [ç] τριβόµενο, ουρανικό, άηχο [ç]έρι χέρι [γ] τριβόµενο, υπερωικό, ηχηρό [γ]όπα γόπα [ ] τριβόµενο, ουρανικό, ηχηρό [ ]ύπα γύπα [s] (τριβόµενο), συριστικό, φατνιακό, άηχο [s]ώνει σώνει [z] (τριβόµενο), συριστικό, φατνιακό, ηχηρό [z]ώνη ζώνη [m] ρινικό, διχειλικό [m]έρα µέρα [ɱ] ρινικό, χειλοδοντικό ρά[ɱ]φος ράµφος [n] ρινικό, φατνιακό έ[n]α ένα [ɲ] ρινικό, ουρανικό ε[ɲ]ά εννιά [ŋ] ρινικό, υπερωικό σύ[ŋ]χρονος σύγχρονος [l] πλευρικό, φατνιακό έ[l]αια έλαια [ ] πλευρικό, ουρανικό ε[ ]ά ελιά [r] παλλόµενο, φατνιακό [r]όδα ρόδα