I. I I. «Π ο λ ίτ ε υ μ α», «π ο λ ιτ ικ ό σ ύσ τ η μ α», «κ υβ ε ρ νη τ ικ ό σ ύ σ τ η μ α» : έ ν νο ιε ς, δ ια κ ρ ίσ ε ις

Transcript

1 A. ΜΟΡΦΈΣ ΠΟΛΙΤΕΎΜΑΤΩΝ I. I I. «Π ο λ ίτ ε υ μ α», «π ο λ ιτ ικ ό σ ύσ τ η μ α», «κ υβ ε ρ νη τ ικ ό σ ύ σ τ η μ α» : έ ν νο ιε ς, δ ια κ ρ ίσ ε ις ΕΠΙΣΤΡΟΦΉ ΣΤΟΝ ΟΡΙΣΜΌ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΗΜΑΣΊΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΣΙΚΉΣ ΈΝΝΟΙΑΣ «ΠΟΛΊΤΕΥΜΑ» Η συνταγματική θεωρία και κυρίως η ελληνική δεν μπορεί να απαρνηθεί ούτε να απαλλαγεί από τον όρο «πολίτευμα» αλλά ούτε και από τον όρο «κυβερνητικό σύστημα». Αυτό όχι μόνον διότι ο όρος πολίτευμα αναφέρεται ρητά στο Σύνταγμα και έχει καθιερωθεί στην ελληνική συνταγματική επιστήμη και ιστορία, αλλά κυρίως διότι η κρατική εξουσία και ειδικότερα η πολιτική εξουσία προσδιορίζεται και αποκτά ταυτότητα σε αναφορά προς την έννοια πολίτευμα, δηλαδή με την σημαίνουσα χρήση του αρχαίου αυτού όρου. Πρόκειται επομένως για έννοια καταστατική της ελληνικής Πολιτείας καθώς και της ελληνικής επιστήμης του Συνταγματικού Δικάιου, με κανονιστικό περιεχόμενο, και μάλιστα συνταγματικό, και όχι απλώς περιγραφικό. Άλλωστε το είδος του πολιτεύματος στο ισχύον Σύνταγμα δεν περιγράφεται, απλώς, όπως είδαμε στο κείμενο του ισχύοντος Συντάγματος και ειδικά στο άρθρο 1 παρ. 1, επιβάλλεται με την μορφή κανονιστικής επιταγής. «το πολίτευμα της Ελλάδος είναι», με την έννοια ότι «πρέπει» να είναι. Πρόκειται για έννοια καθαρά συνταγματική, η οποία δεν χρειάζεται καν το πρόθεμα συνταγματικό. Μετά από τις εννοιολογικές διευκρινίσεις που δώσαμε στο προηγούμενο μέρος, μπορούμε να επανέλθουμε στην αφετηρία μας και να ορίσουμε με περισσότερη ακρίβεια την έννοια «πολίτευμα» υπογραμμίζοντας ότι, με την σημερινή σημασία, αναφέρεται στον συστηματικό τρόπο με τον οποίο ο ρ γ α ν ώ ν ε τ α ι κ α ι μ ο ρ φ ο π ο ι ε ί τ α ι σ υ ν τ α γ μ α τ ι κ ά η κ υ ρ ι α ρ χ ί α ε ν ό ς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ κ ρ ά τ ο υ ς, και ειδικότερα στον συνταγματικό, κατά βάση, τρόπο σ υ γ κ ρ ό τ η σ η ς της κυριαρχίας, ως κρατικής εξουσίας, καθώς και στον τρόπο κ α τ α ν ο μ ή ς της στα άμεσα όργανα του κράτους ή σε άλλους συνταγματικούς θεσμούς και της ά σ κ η σ ή ς τ η ς από αυτά. Ο ορισμός που υιοθετούμε του πολιτεύματος δεν διαφέρει όπως θα δούμε λίγο πιο κάτω- ουσιαστικά από αυτόν που έδωσε η συνταγματική θεωρία, Σβώλος και Μάνεσης, και δεν απομακρύνεται από τον κλασσικό ορισμό του Αριστοτέλη, ο οποίος ταυτίζοντας την

2 πολιτεία 1 με το πολίτευμα και υπογραμμίζοντας ότι το πολίτευμα προσδιορίζεται από την κύρια ή βασική Αρχή της πόλεως ( «Επεί δε πολιτεία μεν και πολίτευμα ταυτόν, πολίτευμα δ εστι το κύριον των πόλεων,») όρισε ως πολίτευμα ή πολιτεία: «τάξις ταις πόλεσιν η περί τας αρχάς, τίνα τρόπον νενέμηνται, και τι το κύριον της πολιτείας και τί το τέλος εκάστης της κοινωνίας εστίν, νόμοι δε κεχωρισμένοι των δηλούντων την πολιτείαν, καθ ούς δει τους άρχοντας άρχειν και φυλάττειν τους παραβαίνοντας αυτούς.» (1289a 16-19). Αναλυτικότερα, τονίζοντας αυτή την φορά την κανονιστική σημασία του όρου, θα λέγαμε ότι η έννοια πολίτευμα, σήμερα, περιλαμβάνει, τις θεμελιώδεις αρχές, τους κ α ν ό ν ε ς και τις π ρ α κ τ ι κ έ ς, που καθορίζουν τόσο α) τον τ ρ ό π ο σ ύ ν τ α ξ η ς μιας Πολιτείας, που εκδηλώνεται, αρχικά, με την συγκρότηση της «κύριας» ή «ύπατης» εξουσίας, δηλαδή της κυριαρχίας αποσκοπώντας στην πρωταρχική κανονιστική μορφοποίηση και δέσμευσή της, όσο και β) τον τ ρ ό π ο κ α τ α ν ο μ ή ς τ ω ν ε ξ ο υ σ ι ώ ν, π ο υ α π ο ρ ρ έ ο υ ν α π ό α υ τ ή ν, σ τ ι ς σ υ ν τ ε τ α γ μ έ ν ε ς ε ξ ο υ σ ί ε ς (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική, αναθεωρητική) ή σε θ ε σ μ ο ύ ς σ υ ν τ α γ μ α τ ι κ ο ύ ς, στους οποίους ανατίθενται η εκπλήρωση κρατικών και γενικότερα δημόσιων λειτουργιών, όπως συμβαίνει με τα πολιτικά κόμματα ή με τις ανεξάρτητες δημόσιες αρχές. Η ειδικότερη μορφή ενός πολιτεύματος ξεκινά από τη βάση του, που είναι ο προσδιορισμός της έδρας ή της πηγής όλων των εξουσιών, δηλαδή της «κυριαρχίας», η οποία αποτελεί τον κέντρο αναγωγής τους, και προχωρά στην κανονιστική μορφοποίησή της για να καταλήξει στην κατανομή και ανάθεση της άσκησής της σε διάφορα κρατικά όργανα ή σε θεσμούς που αναλαμβάνουν να επιτελέσουν κρατικές ή δημόσιες λειτουργίες. Το συνταγματικό πολίτευμα συνδέεται, τελικά, εκ γενετής με την οργάνωση και άσκηση των εξουσιών που απορρέουν από την κυριαρχία, η οποία μορφοποιείται και περιορίζεται από θεμελιώδεις και πάγιους κανόνες, τους συνταγματικούς. 2. Η διάκριση πολιτεύματος και κυβερνητικού συστήματος 1 Ο όρος Πολιτεία είναι αμετάφραστος στις ξένες γλώσσες και αποδίδεται συνήθως με τον όρο Constitution ή με τον όρο Republic, République.

3 2 Το πολίτευμα, έτσι όπως το ορίσαμε, διακρίνεται τόσο από τις μορφές κράτους όσο και από τα πολιτικά καθεστώτα και τα πολιτικά συστήματα. Το πρώτο και κυριότερο κριτήριο της διάκρισής τους βασίζεται, όπως ήδη τονίστηκε 2, στην «συνταγματικά κατά βάση προσδιορισμένη» έννοια του πολιτεύματος και το δεύτερο, που είναι και το ουσιαστικό, στην αναγωγή της κυριαρχίας σε στοιχείο καθοριστικό για τον ορισμό του πολιτεύματος, στοιχείο που προσδιορίζει και πάντως δεν αποτελεί την βάση για τον ορισμό των πολιτικών καθεστώτων ή των πολιτικών συστημάτων. Σχετικά με την διάκριση, τώρα, πολιτεύματος και κυβερνητικού συστήματος, χρειάζεται να υπομιμνηστεί ότι στην ελληνική συνταγματική θεωρία, ο Σβώλος και ο Μάνεσης, διέκριναν στο πολίτευμα τον «συστηματικό τρόπο με τον οποίο αφ ενός συγκροτείται η κρατική εξουσία», συγκρότηση που μας δίνει την «μορφή του κράτους» «και αφ ετέρου ασκείται» η ίδια, άσκηση που μας δίνει τη μορφή κυβερνήσεως» 3. Στην διάκριση αυτή, η «μορφή του κράτους» εκλαμβάνεται ως συνώνυμη του όρου «μορφή του πολιτεύματος», από την οποία και απορροφάται. Η τελευταία, περιλαμβάνει τόσο την μορφή κράτους όσο και την «μορφή (δια)κυβέρνησης», αλλά ως διακριτό μέγεθος: «η μορφή του κράτους και η μορφή της κυβερνήσεως απαρτίζουν την έννοιαν του πολιτεύματος». Στην μορφή του πολιτεύματος, με την ευρεία του όρου έννοια η ελληνική συνταγματική θεωρία περιλαμβάνει άρα τόσο την «μορφή του πολιτεύματος» όσο και τη «μορφή διακυβέρνησης» και αυτόν τον ευρύ ορισμό του πολιτεύματος δεν τον αποκλείουμε ούτε τον θεωρούμε λανθασμένο. Αν και για μας, η μορφή του πολιτεύματος προσδιορίζεται κυρίως με βάση τον συστηματικό τρόπο που συγκροτείται η υπερτάτη και πρωταρχική έκφραση της κρατικής εξουσίας, που είναι η κυριαρχία4και οργανώνεται η υπέρτατη ή η κύρια εντός του κράτους εξουσία. Έτσι με κριτήριο την «κυριαρχία» θα ορίζαμε συνοπτικά ως πολίτευμα, παραφράζοντας τον Μάνεση, τον συστηματικό τρόπο με τον οποίο συγκροτείται και ασκείται η κυριαρχία και ως κυβερνητικό 5 2 Βλέπε πιο πάνω, παρ. σ. 3 Ο ΜΆΝΕΣΗΣ (ΣυντΔίκ., 1967, σ. 78) ορίζει ως εξής την «μορφή του κράτους» την οποία αντιδιαστέλλει προς την «μορφή κυβερνήσεως»: «Μορφήν του κράτους εννοούμεν τον συστηματικόν τρόπον καθ όν συγκροτείται η κρατική εξουσία. Μορφήν δε της κυβερνήσεως τον συστηματικόν τρόπον καθ όν ασκείται η κρατική εξουσία. Η μορφή του κράτους και η μορφή της κυβερνήσεως απαρτίζουν την έννοιαν του πολιτεύματος». 4 Ο ΜΆΝΕΣΗΣ ακολουθώντας στο σημείο αυτό τον Σβώλο (ΑΛ. ΣΒΏΛΟΣ, ΣυντΔίκ., 1934, σ. 236) και συνεπής στην κρατικο-θετικιστική θεώρηση του Δικαίου και του Κράτους ορίζει ως πολίτευμα το σύνολο των κανόνων δικαίου κατά τους οποίους σχηματίζεται και ασκείται η συνιστώσα την κρατική εξουσία θέλησις. Και δη η υπερτάτη και πρωταρχική εκήλωσις της κρατικής εξουσίας ως συντακτικής, δηλαδή ο κυρίαρχος». (ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ό.π., σ ).

4 σύστημα ή μορφή διακυβέρνησης τον συστηματικό τρόπο με τον οποίο οργανώνεται η άσκηση των εξουσιών που απορρέουν από την κυριαρχία. 3 Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑTOΣ ΚΑΙ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΤΆ ΤΟ ΣΎΝΤΑΓΜΑ Στο κείμενο του ισχύοντος Συντάγματος οι εννοιολογικές διακρίσεις «πολίτευμα», «μορφή του πολιτεύματος» και «μορφή διακυβερνήσεως ή κυβερνήσεως» δεν είναι ευκρινείς ούτε βρίσκουν αντίκρισμα γραμματικό. Στο άρθρο 110 παρ. 1Σ ο συντακτικός νομοθέτης το κριτήριο της κυριαρχίας το αποκαλεί «βάση» του πολιτεύματος και το αντιδιαστέλλει προς την «μορφή» του 6 πολιτεύματος. Ως «βάση» θα πρέπει να θεωρήσουμε άρα αυτό που ο συντακτικός νομοθέτης αποκαλεί στο άρθρο 1 παρ. 2Σ «θεμέλιο» του πολιτεύματος, που είναι η λαϊκή κυριαρχία και η αναφορά αυτή εξομοιώνεται με αναγωγή «στον καλούμενο κυρίαρχο, αυτόν που έχει την υπερτάτην εντός του κράτους αρμοδιότητα να καθορίζει την αρμοδιότητά του, καθώς και την ύπαρξιν και αρμοδιότητα των οργάνων του κράτους». Αν θελήσουμε να σεβαστούμε, 7 πάντως, τη θέληση του συντακτικού νομοθέτη θα πρέπει τον όρο «μορφή του πολιτεύματος» να εκλάβουμε ως συνώνυμο της «μορφής διακυβέρνησης», χωρίς όμως να ταυτίζουμε τις δύο μορφές και να εξαφανίζουμε κάθε διακριτικό τους γνώρισμα, αφού και ο συντακτικός νομοθέτης αναγκάζεται να διακρίνει ή να ξεχωρίσει το «θεμέλιο» ή την «βάση» του πολιτεύματος από την υπόλοιπη μορφή του, η οποία μετά την αφαίρεση αυτήν της βάσης καταλήγει να είναι συνώνυμη της μορφής κυβέρνησης. Αν απομονώσουμε, επομένως, τη «μορφή» του πολιτεύματος από τη «βάση» του πολιτεύματος θα καταλήγαμε, ως προς τα άλλα, στη σχετικοποίηση της διάκρισης μορφής του πολιτεύματος και μορφής διακυβέρνησης 8. Έτσι, το πολίτευμα με την ευρεία έννοια εμπερικλείει μαζί με τις δικές του μορφές και τις μορφές διακυβέρνησης ή τα κυβερνητικά συστήματα. Στην πραγματικότητα όμως τα τελευταία κατανοούνται ως μια ιδεατή κατάταξη σε ειδικότερες κατηγορίες ενός και του αυτού πολιτεύματος, που δεν είναι άλλο από το δημοκρατικό. Στην εποχή μας η τριπλή 5 Ή όπως αναφέρει ο ΜΆΝΕΣΗΣ, ΣυντΔικ., σ. 80: «η μορφή του κράτους εδώ ο όρος μορφή κράτους μπορεί αν εκληφθεί συνώνυμος του όρου μορφή του πολιτεύματος- εξαρτάται και προσδιορίζεται εκάστοτε από την σύνθεσιν του ανωτάτου οργάνου». 6 Βλέπε, τόμος Ι, παρ ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ό.π., σ Έτσι οι ΔΗΜ. ΤΣΆΤΣΟΣ, ΣυντΔίκ., τόμ. Α, Αντ. Σάκκουλας, εκδ. 4 η, 1994, σ και ΧΡ. ΣΓΟΥΡΊΤΣΑΣ, ΣυντΔίκ., τ. Α, 196, σ. 25, οι οποίοι ταυτίζουν τις έννοιες πολίτευμα και κυβερνητικό σύστημα.

5 διάκριση των πολιτευμάτων σε δημοκρατία, ολιγαρχία και μοναρχία έχει αποκλειστικά ιστορική σημασία, αφού η δημοκρατική μορφή του πολιτεύματος έχει επικρατήσει και γίνεται αποδεκτή οικουμενικά, ως η μοναδική ιδεατή μορφή πολιτεύματος. Για τον λόγο αυτό και η διάκριση των μορφών του πολιτεύματος από τις μορφές διακυβέρνησης ή από τα κυβερνητικά συστήματα έχασε την αξία της. Έτσι το κοινοβουλευτικό ή προεδρικό 9 σύστημα διακυβέρνησης συχνά αποκαλείται, αντίστοιχα, κοινοβουλευτικό ή προεδρικό πολίτευμα. Η ταύτιση της μορφής του πολιτεύματος με την μορφή διακυβέρνησης όχι μόνον δεν είναι αδικαιολόγητη, αλλά ενίοτε είναι και αναπόφευκτη. 10 Κατ ακριβολογία, εφ όσον τα άλλα δύο ιστορικά είδη πολιτευμάτων, η μοναρχία και η ολιγαρχία, έχουν εκλείψει, ο όρος πολίτευμα ταιριάζει, πλέον, και αφορά μόνον στο δημοκρατικό πολίτευμα 11. Για τον λόγο αυτό άλλωστε και ο Έλληνας συντακτικός νομοθέτης αναγκάστηκε στο άρθρο 110 παρ. 1Σ, που καθορίζει τις αναθεωρητέες διατάξεις, να διακρίνει, όπως είδαμε, τις διατάξεις που αφορούν τη (δημοκρατική) βάση του πολιτεύματος από εκείνες που αναφέρονται στη μορφή του. Η διάκριση είναι ερμηνευτικά χρήσιμη έως και αναγκαία, εφ όσον η ειδικότερη μορφή του πολιτεύματος προσδιορίζεται, τελικά, από τον συστηματικό τρόπο με τον οποίο κατανέμεται στα συνταγματικά όργανα του κράτους και ασκείται από αυτά η εξουσία που θεμέλιό της έχει την λαϊκή κυριαρχία. Προσδιοριστικό στοιχείο της ειδικότερης μορφής ενός (δημοκρατικού) πολιτεύματος γίνεται, τελικά, ο τρόπος κατανομής και άσκησης της πολιτικής εξουσίας (potere di indirizzo politico) δηλαδή το σύστημα διακυβέρνησης 12, που μπορεί να είναι κοινοβουλευτικό, προεδρικό ή μεικτό. 9 Ο ΔΗΜ. ΤΣΆΤΣΟΣ, ό.π., σ. 137, σημειώνει χαρακτηριστικά και δικαιολογημένα ότι ο όρος πολίτευμα δεν διαφέρει στη σύγχρονη πρακτική χρήση του από την έννοια της του κυβερνητικού συστήματος. Άλλωστε η αναγνώριση της Δημοκρατίας ως του μόνου νομιμοποιητικού πολιτεύματος, δεν φαίνεται να είναι ξένη προς την αρχέγονη αριστοτελική διάκριση, όπου είναι έννοια η της πολιτείας ταυτίζεται με την έννοια της Δημοκρατίας». 10 ΔΗΜ. ΤΣΆΤΣΟΣ, ό.π., σ. 140: «Η εννοιολογία και λογική του άρθρου 1Σ επιβεβαιώνει ότι είναι πλέον εύλογη η ταύτιση των εννοιών πολίτευμα και κυβερνητικό σύστημα». 11 Βλέπε και ΔΗΜ. ΤΣΆΤΣΟΣ, ό.π., σ. 138: «Αν ανανοηματοδοτήσουμε τον όρο «πολίτευμα» με αποκλειστικό σημείο αναφοράς τη δημοκρατική αρχή τότε μπορούμε να το ορίσουμε ως την μορφή και την δομή με τις οποίες ένα Σύνταγμα οργανώνει νομικά τη λαϊκή κυριαρχία». 12 Στην διαπίστωση αυτή καταλήγει και ο G. DE VERGOTTINI, ό.π, σ. 129, στο συγκριτικό συνταγματικό δίκαιο, καθώς και ο και ΔΗΜ. ΤΣΆΤΣΟΣ, ό.π, σ. 138 όπου διαβάζουμε ότι «η μεταβλητή παράμετρος για τον ακριβή χαρακτηρισμό του πολιτεύματος είναι η μορφή της διακυβέρνησής του».

6 Η διάκριση των Πολιτευμάτων σε μοναρχία, ολιγαρχία και δημοκρατία 3. Η κλασσική τριπλή διάκριση των πολιτευμάτων ΤΟ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ Η τριπλή, κλασσική, διάκριση των πολιτευμάτων σε μοναρχία, ολιγαρχία και δημοκρατία, αποτελεί την θεωρητική αφετηρία όλων των σχετικών με τα πολιτεύματα και τα κυβερνητικά συστήματα αναπτύξεων, τόσο της ελληνικής όσο και της ευρωπαϊκής 13 συνταγματικής και πολιτικής θεωρίας. Αποδίδεται στον Αριστοτέλη, αν και σχετικές αναφορές ανευρίσκομε και σε άλλους Έλληνες της κλασσικής αρχαιότητος, όπως στον Ηρόδοτο, στον Θουκυδίδη και στον Πλάτωνα. Κριτήριο της διάκρισης -με σημερινούς 14 όρους- εκλαμβάνεται η κυριαρχία, και πιο συγκεκριμένα ο αριθμός των προσώπων που αναγνωρίζονται φορείς της κυριαρχίας. Έτσι, το πολίτευμα αποκαλείται μοναρχία όταν «άρχει» «ένα πρόσωπο», ολιγαρχία όταν «άρχουν» οι «ολίγοι» και δημοκρατία όταν «κυριαρχούν» οι «πολλοί»: «ανάγκη είναι κύριον ή ένα ή ολίγους ή τους πολλούς». Η αριθμητική συγκρότηση των φορέων της κυριαρχίας, ένα κατ εξοχήν τυπικό και απλό κριτήριο, ανάγεται σε αποφασιστικό κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων. 15 Η κλασσική διάκριση των πολιτευμάτων έχει καθιερωθεί στη συνταγματική θεωρία, διότι ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα του σύγχρονου κράτους: αποδίδει την ιστορική εξέλιξη του τρόπου συγκρότησης της «κυριαρχίας» του και κυρίως την πολιτειακή μεταλλαγή του από κράτος απολυταρχικό ή μοναρχικό σε κράτος με δημοκρατικό πολίτευμα Σχετικά με την ελληνική, βλέπε Ι. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΎ, Ελληνικόν Συνταγματικόν Δίκαιον, τομ. πρώτος, Εν Αθήναις, 1897, σ. 208, ΑΛ. ΣΒΏΛΟΥ, ΣυντΔίκ., 1934, σ. 237 επ. και ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗ, ΠαρΣυντΔικ., 14 Αντί πολλών, Ν. BOBBIO, L Etat et la démocratie Internationale, Ed. Complexe, Bruxelles, 15 Βλ. σχετικά, ΑΛ. ΣΒΏΛΟΥ, ό.π., σ. 241 και ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗ, ό.π., σ Αρκεί κανείς να διαβάσει την κλασσική μονογραφία του ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΥ ΣΒΏΛΟΥ, Το νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος, (1928), και τις σελίδες που αφιερώνει για την ανάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος σε σχέση με το μοναρχικό, (σ ) για να καταλάβει την κεντρική σημασία, που είχε για το πολίτευμα η διάκριση μοναρχίας και δημοκρατίας. Καταλυτική κριτική στην κλασσική διάκριση των πολιτευμάτων και στα κριτήρια που χρησιμοποιούνται ασκούν οι FR. HAMON, M. TROPER, (Droit Constitutionnel, L.G.D.J., 29 e éd., 2005, σ ), οι οποίοι την θεωρούν ξεπερασμένη και άχρηστη, υπογραμμίζοντας την ανεπάρκεια του τυπικού κριτηρίου και την μη ανταπόκρισή της στην σημερινή πραγματικότητα. Την μόνη διάκριση που δέχονται είναι η κλασική που υποστηρίζει ο Κέλσεν, ο οποίος διακρίνει μεταξύ δημοκρατικού και αυταρχικού πολιτεύματος με κριτήριο την αυτονομία και την ετερονομία.

7 Η ιστορία της έννοιας πολίτευμα αρχίζει με τη μοναρχία και ολοκληρώνεται με τη δημοκρατία. Η ιστορία της δημοκρατίας ξεκινά από την αρχαία Αθήνα, αναγεννιέται στη νεωτερική εποχή παίρνοντας μορφή αντιπροσωπευτική και μπαίνει στη μετανεωτερική εποχή κατακτώντας την οικουμένη, έτοιμη να μεταμορφωθεί ενδεχομένως σε μετα-εθνική για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. Θα ήταν, έτσι, ελλιπής οποιαδήποτε σκιαγράφηση της ιστορικής εξέλιξης των πολιτευμάτων από τη μοναρχία στη δημοκρατία καθώς και οποιοσδήποτε ορισμός της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, χωρίς μια σύντομη υπόμνηση μερικών κλασσικών ρήσεων τουλάχιστον του Αριστοτέλη. Θεωρούμε τις σκέψεις του ως τις πλέον αντιπροσωπευτικές του θέματος που μας απασχολεί, δηλαδή της διάκρισης των πολιτευμάτων, καθώς και της διατύπωσης ενός κλασσικού ορισμού της δημοκρατίας που να αντέχει στις προοπτικές του μέλλοντος. Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ ΚΑΤΆ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Πνευματικός πατέρας της τριπλής διάκρισης των πολιτευμάτων σε μοναρχία, δημοκρατία και αριστοκρατία θεωρείται, πάντως, ο Αριστοτέλης, ο οποίος επεξεργάστηκε ένα σχήμα διάκρισης που είχε τεράστια απήχηση στην πολιτική θεωρία 17. Ο σταγειρίτης φιλόσοφος διακρίνει τα πολιτεύματα σε κατηγορίες με βάση τον αριθμό των προσώπων, που είναι κύριοι της πόλης : «Επεί δε πολιτεία μεν και πολίτευμα σημαίνει, ταυτόν, πολίτευμα δ εστίν το κύριον των πόλεων, ανάγκη δ είναι κύριον ή έναν ή ολίγους ή τους πολλούς προς το κοινόν συμφέρον άρχωσι, ταύτας μεν ορθάς αναγκαίον είναι τα πολιτείας, τας δε προς το ίδιον ή του ενός ή των ολίγων ή του πλήθους παρεκβάσεις Kαλείν δ ειώθαμεν των μεν μοναρχιών την προς το κοινόν αποβέπουσα συμφέρον βασιλείαν, την δε των ολίγων μεν πλειόνων του ενός αριστοκρατίαν (ή δια το τους αρίστους άρχειν ή δια το προς το άριστον τη πόλει και τοις κοινωνούσιν αυτής), όταν δε το πλήθος προς το κοινόν Στην περίπτωση αυτή τα δύο πολιτεύματα εκλαμβάνονται ως ιδεότυποι. Στον ιδεότυπο της δημοκρατίας, που διέπεται από την αρχή της αυτονομίας, οι κανόνες είναι δημιούργημα αυτών των ίδιων των υποκειμένων που υπόκεινται σε αυτούς. Στον ιδεότυπο της αυταρχίας αντίθετα οι νόμοι παράγονται από άλλους, ανεξάρτητα από τον αριθμό τους, διαφορετικοί από εκείνους που οφείλουν να υπόκεινται (σ. 90). 17 Βλέπε ενδεικτικά την εισαγωγή του J. BLONDEL, στον συλλογικό τόμο, Traité de science politique, 2. Les régimes politiques contemporains, Généralités: le comparatisme, PUF, 1985, σ. 1-26, (6), ο οποίος υπογραμμίζει ότι η τυπολογία του Αριστοτέλη χαρακτηρίζεται από σαφήνεια και ότι δεν έχει παρατηρηθεί έκτοτε μεγάλο πρόοδος όσον αφορά τις διακρίσεις των πολιτικών καθεστώτων. Τη σημασία και επικαιρότητα της πολιτικής σκέψης του Αριστοτέλη, ιδίως ως προς τη διάκριση των πολιτευμάτων και τα συγκριτικά πλεονέκτημα του καθένα, τονίζει και ο M. G. SCHMIDT, Θεωρίες της Δημοκρατίας, Σαββάλας, 2000, σ. 63, όπου και αναλυτική κριτική παρουσίαση της αριστοτελικής θεωρίας για τις πολιτειακές μορφές στις σελ

8 πολιτεύηται συμφέρον, καλείται το κοινόν όνομα πασών των ορθών πολιτειών, πολιτεία» (1279a 28-42) Έτσι, όταν συμβαίνει οι φορείς των τριών προαναφερόμενων ιδανικών μορφών πολιτευμάτων, της «βασιλείας», της «αριστοκρατίας» και της «πολιτείας», ο ένας, οι ολίγοι ή το πλήθος, να άρχουν «προς το κοινόν συμφέρον» όλων, τότε τα πολιτεύματα ο Αριστοτέλης 18 τα αποκαλεί ορθά, όταν όμως η εξουσία ασκείται όχι για το κοινό καλό αλλά για το «ίδιον» συμφέρον είτε του ενός, είτε των ολίγων είτε του πλήθους τότε έχουμε την παραφθορά ή τις παρεκβάσεις των ορθών πολιτευμάτων: «Φανερόν τοίνυν ως όσαι μεν πολιτείαι το κοινή συμφέρον σκοπούσιν, αύται μεν ορθαί τυγχάνουσιν ούσαι, το απλώς δίκαιον όσαι δε το σφέτερον μόνον των αρχόντων, ημαρτημέναι πάσαι, και παρεκβάσεις ορθών πολιτειών δεσποτικαί γαρ η δε πόλις κοινωνία των ελεύθερων εστίν.» 19. Η μεν μοναρχία ή βασιλεία όταν παρεκβαίνει από τον κοινό σκοπό μιας πολιτείας μεταπίπτει σε τυραννίδα, η αριστοκρατία σε ολιγαρχία και η πολιτεία σε δημοκρατία: «Παρεκβάσεις δε των ειρημένων τυραννίς μεν βασιλείας ολιγαρχία δε αριστοκρατίας δημοκρατία δε πολιτείας η μεν γαρ τυραννίς έστι μοναρχία προς το συμφέρον το του μοναρχούντος, η δ ολιγαρχία προς το των ευπόρων, η δε δημοκρατία προς το συμφέρον το των απόρων, προς δε το τω κοινώ λυσιτελούν ουδεμίαν αυτών.» 20 Στα παρεκβατικά πολιτεύματα ο μονάρχης ασκεί την εξουσία προς το συμφέρον του ίδιου, η ολιγαρχία προς το συμφέρον των ευπόρων, που συμβαίνει να είναι οι λιγότεροι και στη δημοκρατία, ως παρέκβαση της πολιτείας, η εξουσία ασκείται προς το συμφέρον των φτωχών, που είναι και οι περισσότεροι. Στην δημοκρατία με την προηγούμενη έννοια, «κύριοι» της πολιτείας γίνονται όσοι απαρτίζουν το πλήθος, η μάζα δηλαδή των πολιτών που συμβαίνει να μην έχουν περιουσία, και αυτοί είναι οι άποροι. Κατά τον Αριστοτέλη το πολιτεύματα διακρίνονται σε ορθά και παρεκβατικά με κριτήριο βασικό τον αριθμό των ατόμων, που είναι κύριοι της εξουσίας και επιπρόσθετο την διάκριση του συμφέροντος που υπηρετεί τελικά το πολίτευμα σε «ίδιον» και σε 18 Βλέπει σχετικά με την διάκριση αυτή του Αριστοτέλη, ΑΎΓΟΥΣΤΟ ΜΠΑΓΙΌΝΑ, Η διάκριση των ορθών και παρεκβατικών πολιτειών στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, Τιμητικός τόμος Κ. Μπέη, τόμος τέταρτος, Αντ. Σάκκουλας, 2003, σ Από την εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία, βλέπε, J. LECA, Présentation, σε Traité de science politique, 2. Les régimes politiques contemporains, PUF, 1985, σ. IX επ. 19 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, ΙΙΙ, 1279α 18-23). 20 (1279b 4-10) Και συνεχίζει ο Αριστοτέλης διευκρινίζοντας λίγο πιο κάτω «Έστι δε τυραννίς μεν μοναρχία, καθάπερ είρηται, δεσποτική της πολιτικής κοινωνίας, ολιγαρχία δ όταν ώσι κύριοι της πολιτείας οι τας ουσίας έχοντες, δημοκρατία δε τουναντίον όταν οι μη κεκτημένοι πλήθος ουσίας αλλ άποροι. Πρώτη δε απορία προς τον διορισμόν εστίν. Εί γαρ είεν οι πλείους όντες εύποροι κύριοι της πόλεως, δημοκρατία δ εστίν όταν ή κύριον το πλήθος,..» (1279b 16-22).

9 «κοινό». Έχουμε έτσι με βάση τα προηγούμενα κριτήρια τις εξής διακρίσεις των πολιτευμάτων: Κύριοι της εξουσίας Κοινό συμφέρον Ίδιον συμφέρον Ο Ένας Βασιλεία Τυραννία Οι Ολίγοι Αριστοκρατία Ολιγαρχία Το Πλήθος Πολιτεία Δημοκρατία Από τα προηγούμενα παραθέματα της αριστοτελικής σκέψης συνάγεται ότι τα κριτήρια με βάση τα οποία θα μπορούσε να χωρίσει κανείς τα πολιτεύματα, και στα οποία επιμένει ο Αριστοτέλης στο έργο του, είναι τουλάχιστον τρία: α)το ποιος είναι «κύριος» της πόλης, δηλαδή σε ποιόν ανήκει η κυριαρχία, αν θέλουμε να μεταφράσουμε με σημερινούς όρους «το κύριον της πολιτείας», β) το «τέλος» της πολιτείας και ειδικότερα το αν ο εκάστοτε κυρίαρχος ασκεί την εξουσία του αποβλέποντας σε ίδιον όφελος ή προς το κοινό συμφέρον και γ) το αν οι κύριοι της πόλης είναι εύποροι ή άποροι: «ώ δε διαφέρουσιν η τε δημοκρατία και η ολιγαρχία αλλήλων πενία και πλούτός εστίν» 21. Το πρωταρχικό όμως κριτήριο, αυτό που κατ εξοχήν το προσδιορίζει είναι η βασική ή η κύρια εξουσία της πόλεως: τ ι τ ο κ ύ ρ ι ο ν τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς ε σ τ ί ν : «Έστιν μεν πολιτεία πόλεως τάξις των τε άλλων αρχών και μάλιστα της κυρίας πάντων. Κύριον μεν πανταχού το πολίτευμα της πόλεως, πολίτευμα δε εστιν πολιτεία. Λέγω δ οίον εν μεν ταις δημοκρατικαίς κύριος ο δήμος, οι δ ολίγοι τουναντίον εν ταις ολιγαρχίαις φαμέν δε και πολιτείαν ετέραν είναι τούτων.» (Πολιτικά, ΙΙΙ, 1278b 10). Ο όρος που αποδίδει, πράγματι, σήμερα καλλίτερα, που βρίσκεται πιο κοντά στον όρο κύριον της πολιτείας, είναι η κυριαρχία. Θα πρέπει όμως παράλληλα να τονιστεί ότι η έννοια της κυριαρχίας ήταν άγνωστη στον αρχαίο κόσμο και ιδίως στην Αθηναίων πολιτεία 22. Διότι, η κυριαρχία προϋποθέτει την ύπαρξη δημόσιας δύναμης, ακαταγώνιστης και ακαταμάχητης, που επιβάλλεται καταναγκαστικά από μόνη της και β 40, και λίγο πιο κάτω «και αναγκαίον μεν όπου αν άρχωσι δια πλούτον, αν τ ελάττους αν τε πλείους, είναι ταύτην ολιγαρχίαν, όπου δ οι άποροι, δημοκρατίαν, αλλά συμβαίνει, καθάπερ είπομεν, τους μεν ολίγους είναι τους δε πολλούς, ευπορούσι μεν γαρ ολίγοις της δ ελευθερίας μετέχουσιν πάντες, δ ας αιτίας αμφισβητούσιν αμφότεροι της πολιτείας.»(1280 α 1-7). 22 Έτσι και CL. PACCHIANI, Democrazia e costituzione. La lezione di Aristotele, σε Oltre la Democrazia, σ (73-74).

10 με δικά της μέσα. Προϋποθέτει ακόμη και συνεπάγεται τη διαίρεση της πολιτείας σε άρχοντες και αρχόμενους, κυβερνώντες και κυβερνωμένους και της κοινωνίας, σε δημόσια και ιδιωτική, διαιρέσεις άγνωστες στην αρχαία Αθήνα. Οι έννοιες επομένως κυριαρχία, λαός ή έθνος, αντιπροσώπευση, εξουσία και κυβέρνηση δεν μπορούν να προβληθούν πίσω στην αρχαία Πόλη ούτε να αποτελέσουν κώδικα ανάγνωσης των πολιτικών κοινωνιών της αρχαίας Ελλάδας. Για τον Αριστοτέλη, βέβαια, το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων περνά μέσα από την αναζήτηση της «βασικής» ή «κύριας» Αρχής, καθώς και μέσα από τον προσδιορισμό του τρόπου κατανομής για την άσκησή της στα διάφορα όργανα: «τ ι τ ο κ ύ ρ ι ο ν τ η ς π ο λ ι τ ε ί α ς ε σ τ ι ν κ α ι τ ί ν α τ ρ ό π ο ν ν ε ν έ μ η ν τ α ι α ι α ρ χ α ί». 4. Το μοναρχικό πολίτευμα ΜΟΝΑΡΧΙΚΟ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ Χαρακτηριστικό γνώρισμα του μοναρχικού πολιτεύματος, που διαμορφώθηκε στους κόλπους του απολυταρχικού κράτους -με το οποίο άλλωστε και ταυτίστηκε αρχικά, πριν αποχωριστεί από το ίδιο είτε για να επιζήσει αποδυναμωμένο ως κοινοβουλευτική μοναρχία είτε για να αντικατασταθεί βίαια από το συνταγματικό πολίτευμα- είναι κατά τον Μάνεση «το 23 πολίτευμα κατά το οποίο πηγή και φορέας της κυριαρχίας ή άλλως κυρίαρχος αναγνωρίζεται ένα και μόνο φυσικό πρόσωπο, ο μονάρχης ή ο βασιλεύς». Από τον μονάρχη εκπορεύονται όλες οι εξουσίες και σε αυτόν ανάγονται όταν ασκούνται. Το απολυταρχικό πολίτευμα αποτέλεσε ιστορικά μία μεταβατική μορφή κρατικής εξουσίας σηματοδοτώντας την μετάβαση από το απολυταρχικό κράτος ή απόλυτη μοναρχία στην συνταγματική μοναρχία για να καταλήξει στο συνταγματικό πολίτευμα, που ενσαρκώνει την άρνηση της απολυταρχίας. 1. Το πολίτευμα της απόλυτης μοναρχίας 23 ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ΣυντΔίκ., 1967, σ. 84.

11 ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ - Ο μονάρχης στο απολυταρχικό κράτος είναι κύριος του κράτους και της κοινωνίας και ιδιοκτήτης της χώρας που κυβερνά. Η προσωπική του θέληση είναι η υπέρτατη εντός του κράτους θέληση και καμία άλλη θέληση δεν μπορεί να του αντισταθεί. Είναι η ίδια, από μόνη της, νόμος και προσταγή. Δεν δεσμεύεται από νόμους ούτε υπόκειται σε θετούς κανόνες υπέρτερης ισχύος, όπως είναι το σύνταγμα, ασκείται ωστόσο με απρόσωπες και γενικές προσταγές, με διατάγματα. Αν και δεν υπόκειται στο νόμο, ο απόλυτος μονάρχης κυβερνά, εντούτοις, με νόμους, εκδηλώνοντας τη βούλησή του per leges, μέσα από γενικούς και 24 απρόσωπους κανόνες δικαίου. Η εξουσία του είναι απόλυτη, διότι δεν γνωρίζει περιορισμούς ούτε συναντά απέναντί της άλλη εξουσία, εκτός από τη θεία εξουσία ή τους θείους νόμους της φύσης, από τους οποίους και αντλεί τη νομιμοποίησή της. Καθορίζει μόνη της τα του κράτους, την υπόσταση και την συγκρότησή του, την μεταβολή των συνόρων και τη δομή και άσκηση της κρατικής εξουσίας. Η απόλυτη μοναρχία, που σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρξε και φωτισμένη και προετοίμασε το έδαφος δημιουργώντας τις υλικές και κρατικές προϋποθέσεις, όπως είδαμε 25 της έλευσης του σύγχρονου, αστικού ή εθνικού κράτους, χαρακτηρίζεται από την συγκέντρωση απεριόριστης και αδέσμευτης εξουσίας στο πρόσωπο του μονάρχη. Ο απόλυτος μονάρχης ασκεί τη κρατική εξουσία χωρίς να περιορίζεται από άλλη εξουσία και χωρίς να δεσμεύεται από νόμους ή να υπόκειται, όπως και ο αυτοκράτορας, στους ορισμούς θετών κανόνων δικαίου. Η εξουσία του είναι κυριολεκτικά αδέσμευτη και απεριόριστη Το πολίτευμα της συνταγματικής μοναρχί ας Η ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΈΝΗ ΜΟΝΑΡΧΊΑ Με την απόλυτη μοναρχία ήλθαν σε θανατηφόρα, πολιτικά, σύγκρουση η αστική τάξη και οι πολιτικοί της εκπρόσωποι και 24 Βλέπε αντί άλλων, N. BOBBIO, The Rule of Men or the Rule of Law, σε Future of Democracy, Polity Press, Oxford, 1987, s. 25 Βλ. περισσότερα για την απόλυτη μοναρχία, η οποία συστηματικά ανήκει στην απολυταρχική μορφή κράτους, με την οποία άλλωστε ταυτίστηκε ιστορικά και για την οποία αφιερώσαμε, ως πρώτη μορφή 26 Αναλυτικά για το απολυταρχικό κράτος και τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μοναρχίας βλέπε πιο πάνω παρ. σελ

12 με αυτήν την μορφή απολυταρχικού πολιτεύματος αντιπαρατέθηκαν βίαια και πάντως συγκρούστηκαν οξύτατα. Προτάσσοντας την ιδέα του Συντάγματος, ο συνταγματισμός οδήγησε τον συγκροτούμενο σιγά-σιγά σε αυθύπαρκτη πολιτική οντότητα λαό, άλλοτε μέσα από την πολιτική σύγκρουση και άλλοτε μέσα από αλλεπάλληλους πολιτικούς συμβιβασμούς, στην κατάκτηση της έδρας της πολιτικής κυριαρχίας. Είτε ως κίνημα είτε ως ιδέα, ο συνταγματισμός βρίσκεται στον αντίποδα του απολυταρχικού κράτους αντιτάσσοντας σε αυτό την ιδέα του συνταγματικού κράτους ή ορθότερα του συνταγματικού πολιτεύματος. Με την εγκαθίδρυση του τελευταίου η κρατική εξουσία υποτάσσεται σε πάγιους και σταθερούς κανόνες, οριοθετείται και περιορίζεται, ωθώντας, παράλληλα, τον μοναρχικό θεσμό στην απαξίωση και στην οριστική αποδυνάμωση. Από την απόλυτη μοναρχία προήλθε, λοιπόν, η π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η ή σ υ ν τ α γ μ α τ ι κ ή μ ο ν α ρ χ ί α, η οποία χαρακτηρίζεται από τον περιορισμό και τη δέσμευση της μοναρχικής εξουσίας από κανόνες συνταγματικούς. Ο μονάρχης παραμένει φορέας της κυριαρχίας, παύει όμως να την ασκεί αποκλειστικά και απεριόριστα. Εξαναγκάζεται να την μοιράζεται με άλλη εξουσία και κυρίως με τους εκπροσώπους του λαού. Δέχεται έτσι να κυβερνά, και αυτό είναι το πιο σημαντικό, με σύνταγμα, που αναγκάζεται να «παραχωρήσει» στο λαό. Το σύνταγμα αυτής της μορφής θεωρείται παραχωρημένο σύνταγμα και αποκαλείται Χάρτα 27 ή σύνταγμα-συνάλλαγμα. Η περιορισμένη μοναρχία είναι μια συνταγματική μοναρχία, στην οποία ο μονάρχης διατηρεί μεν την έδρα της κυριαρχίας, αλλά μόνον ως ψιλός κύριός της. Την πολιτική εξουσία ή την διακυβέρνηση της χώρας την αναλαμβάνει και την ασκεί ο λαός δια των αντιπροσώπων του. Η μεταβατική αυτή μορφή πολιτεύματος φέρει όλα τα χαρακτηριστικά ενός μικτού ή συγκερασμένου πολιτεύματος, διότι αναμειγνύονται στοιχεία μοναρχικού και δημοκρατικού, ενός πολιτεύματος που απέρχεται και ενός πολιτεύματος που έρχεται. Τα μικτά η συγκερασμένα πολιτεύματα διακρίνονταν από τα αμιγή ή άκρατα, και θεωρούνταν, μάλιστα, ότι πλεονεκτούσαν από τα δεύτερα, διότι περιείχαν στοιχεία και από τις τρείς κατηγορίες πολιτευμάτων και επειδή απέκλειαν την συγκέντρωση της εξουσίας σε ένα και μόνο πρόσωπο με την κατανομή της σε διάφορα κρατικά όργανα, απέτρεπαν την κατάχρηση της εξουσίας. Στην κατηγορία των μικτών ή συγκερασμένων πολιτευμάτων κατέτασσαν το συνταγματικό πολίτευμα, στο οποίο περιλάμβαναν τόσο τη συνταγματική μοναρχία όσο και την συνταγματική δημοκρατία, αντιπροσωπευτικό τύπου αυτού του είδους πολίτευμα θεωρούσαν την Αγγλία Έτσι αποκλήθηκε στην Γαλλία το σύνταγμα της 4 Ιουνίου 1814, charte constitutionnelle, διότι ήταν αποτέλεσμα συμφωνίας μεταξύ 28 Βλέπε εκτενείς αναφορές και σχόλια για την αξία των συγκερασμένων πολιτευμάτων σε ΙΩΆΝΝΟΥ ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΎ, Ελληνικόν Συνταγματικόν Δίκαιον, Εν Αθήναις, 1897, τόμος πρώτος, σ και Γιάννη

13 20632 Η ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΉ ΜΟΝΑΡΧΙΑ Ζωντανό κατάλοιπο της ιστορικής αυτής 5 εξέλιξης αποτελεί σήμερα η κοινοβουλευτική μοναρχία, που ισχύει στη Μ. Βρετανία, στο Βέλγιο, στην Ολλανδία, στη Δανία, Σουηδία και Ισπανία. Χαρακτηρίζεται από τον ουσιαστικό περιορισμό της βασιλικής εξουσίας και από την άσκηση των παλαιών προνομίων του Στέμματος μόνον τύποις ή κατ όνομα. Οι περισσότερες αρμοδιότητες, που ασκούνται τυπικά από τους βασιλείς, έχουν κυρίως ενοποιητική και συμβολική σημασία. Στην κοινοβουλευτική μοναρχία, χωρίς να αλλάξει ο συνταγματικός τύπος πραγματοποιείται, βαθμιαία, η μετατόπιση της έδρας της κυριαρχίας από τον μοναρχικό θεσμό στον λαό και του κέντρου βάρους της πολιτικής εξουσίας από τον μονάρχη στο κοινοβούλιο. Ακολουθώντας την ίδια φορά των πραγμάτων, το δημοκρατικό πολίτευμα συναντιέται και συμπορεύεται με το κοινοβουλευτικό σύστημα, «κατά το οποίον οι υπουργοί ναι μεν διορίζονται και παύονται τυπικά υπό του βασιλέως, πρέπει όμως να απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης του κοινοβουλίου, ιδίως δια να παραμείνουν εις την εξουσίαν». Με την εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτικού συστήματος ολοκληρώνεται η 29 ιστορική εξέλιξη του δημοκρατικού πολιτεύματος: το δημοκρατικό κίνημα ωθούμενο από τον συνταγματισμό διασταυρώνεται με τον κοινοβουλευτισμό και τείνει να απορροφηθεί από αυτόν. Η δημοκρατική αρχή αρθρώνεται και συνυπάρχει αρμονικά με την κοινοβουλευτική. Η πολιτική εξουσία μετατοπίζεται οριστικά από τα, ανεύθυνα πολιτικά, χέρια του μονάρχη στους ώμους της πολιτικά υπεύθυνης ενώπιον του κοινοβουλίου κυβέρνησης ΑΠΟΛΥΤΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Στην ελληνική συνταγματική ιστορία η περίοδος της απόλυτης μοναρχίας υπήρξε εξαιρετικά σύντομη, από το 1833 μέχρι το 1843, οπότε η Ελλάδα, με βάση την συνθήκη του Λονδίνου της 25 Απριλίου/7 Μαϊου 1832, που συνήφθη μεταξύ των Προστάτιδων Δυνάμεων και του Βασιλέως της Βαυαρίας, αποτέλεσε «ανεξάρτητον μοναρχικόν κράτος» και τέθηκε «υπό την κυριαρχίαν του πρίγκηπος της Βαυαρίας Όθωνος και την εγγύησιν των τριών Αυλών». Άλλωστε η προκήρυξη που δημοσίευσε η Αντιβασιλεία αμέσως μετά την άφιξη στην Ελλάδα του ανήλικου πρίγκηπα, δεν άφηνε αμφιβολία για την μορφή του πολιτεύματος. Άρχιζε με τις χαρακτηριστικές φράσεις: «Όθων ελέω Θεού βασιλεύς της Ελλάδος», και δεν έκανε καμία νύξη για παραχώρηση συντάγματος. Το ίδιο, σχετικά, σύντομα διήρκεσε και το πολίτευμα της συνταγματικής Δρόσου, σ.. 29 ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ό.π., σ. 92.

14 μοναρχίας, που διαδέχθηκε μετά την Επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου την απόλυτο μοναρχία, με Βασιλιά πάλι τον Όθωνα, από το 1844 μέχρι το 1862, όσο ίσχυσε το Σύνταγμα του To σύνταγμα εκείνο στηριζόταν στη μοναρχική αρχή και όχι στην κυριαρχία του λαού, μολονότι, όπως σημειώνει ο Σβώλος, είχε τονιστεί στην Συνέλευση 30 του 1843 ότι «εκπηγάζει από κεκτημένον εθνικόν δικαίωμα και δεν είναι εξ εκείνων, τα οποία χορηγούσιν οι ηγεμόνες των λαών.» Δεν χωρούσε ωστόσο αμφιβολία ότι το Σύνταγμα ήταν το αποτέλεσμα συνθήκης μεταξύ βασιλέως και λαού. Ο Όθων εξαναγκάστηκε από την επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου να συγκαλέσει Εθνική Συνέλευση και να δηλώσει ενώπιον αυτής ότι το σχεδιαζόμενο Σύνταγμα «έπρεπε να περιέχη αμοιβαίας παραχωρήσεις μονάρχου και λαού και ότι θα ήτο συνθήκη προς αλλήλους». 31 Με το Σύνταγμα του 1864 και την ρητή καθιέρωση της δημοκρατικής αρχής, με βάση την οποία όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό, το πολίτευμα μετασχηματίζεται σε κοινοβουλευτική μοναρχία και αρχίζει να αποκαλείται βασιλευόμενη δημοκρατία, αφού: «ανώτατον ή κυρίαρχον όργανον το κράτους ήτο ο λάος, ανώτατος δε άρχων ο Βασιλεύς. Δι αυτό το πολίτευμα αυτό ωνομάσθη και παρ ημίν βασιλευόμενη δημοκρατία» 32. Τόσο η ιστορία του Συντάγματος αυτού και ιδίως οι πολιτικές συνθήκες υπό τις οποίες καταρτίστηκε, όσο και το κείμενό του(άρθρα 21, αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, 44, τεκμήριο αρμοδιότητας κατά του βασιλέως, και 107, διαδικασία αναθέωρησης) μαρτυρούν ότι δεν αποτελούσε σύνταγμα-συνάλλαγμα ή συνθήκη μεταξύ βασιλέως και λαού, αλλά ήταν δημιούργημα της συντακτικής βούλησης αποκλειστικά των αντιπροσώπων του έθνους. Το πολίτευμα μπορούσε να χαρακτηριστεί αντιπροσωπευτική δημοκρατία και μάλιστα μη κοινοβουλευτική με ανώτατο άρχοντα τον βασιλέα, στον οποίο είχαν ανατεθεί από τον κυρίαρχο λαό ορισμένες αρμοδιότητες. Η δημοκρατία ήταν κατά τον Σβώλο αμιγής, διότι η συντακτική εξουσία ανήκε μόνον στον Λαό. Τη βασιλευόμενη δημοκρατία ως πολίτευμα διατηρούσαν και καθιέρωναν και τα Συντάγματα του 1911 και του Το πολίτευμα της βασιλευόμενης δημοκρατίας καταργήθηκε οριστικά και τελεσίδικα με το δημοψήφισμα της 8 ης Δεκεμβρίου 1974 και τη θέσπιση του Συντάγματος του ΑΛ. ΣΒΏΛΟΣ, ό.π., σ ibidem 32 ΑΛ. ΣΒΏΛΟΥ, ό.π., σ. 247.

15 5. Το ολιγαρχικό πολίτευμα ΟΡΙΣΜΟΣ. Η ΣΥΝΑΡΘΡΩΣΗ ΤΥΠΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΩΝ Ολιγαρχικό καλείται το πολίτευμα στο οποίο η κυριαρχία ανήκει σε ολίγα άτομα, σε μια ολιγομελή ομάδα φυσικών προσώπων. Ο Μάνεσης περιγράφοντας την ολιγαρχία συμπληρώνει ότι «ο 33 περιωρισμένος αριθμός προσώπων προσδιορίζεται βάσει συγκεκριμένων φυσικών ή επίκτητων ιδιοτήτων, π.χ. επειδή έχουν ωρισμένην αριστοκρατικήν καταγωγήν, επειδή ανήκουν εις ωρισμένην κοινωνικήν τάξιν ή εις ωρισμένον κόμμα, κ.ο.κ.». Το κριτήριο προσδιορισμού του πολιτεύματος είναι μεν τυπικό και μάλιστα αριθμητικό, αφού βασίζεται στον αριθμό των προσώπων που είναι φορείς της κυριαρχίας ή κύριοι της εξουσίας. Ανταποκρίνεται, έτσι, πλήρως στο πρώτο κριτήριο που χρησιμοποίησε για να διακρίνει τα πολιτεύματα, όπως είδαμε, ο Αριστοτέλης, στην πραγματικότητα όμως το κριτήριο αυτό ακυρώνεται από ένα ποιοτικό κριτήριο, αφού οι άρχοντες που συγκροτούν τον σύλλογο των προσώπων που κυβερνούν, ορίζονται με βάση ποιοτικά γνωρίσματα, καταγωγής, περιουσίας, 34 ισχύος, κλπ. Η καθοριστική σημασία που έχει, τελικά, το ποιοτικό γνώρισμα για τον χαρακτηρισμό του ολιγαρχικού πολιτεύματος, καθιστά την αντιδιαστολή ολιγαρχίας και δημοκρατίας ουσιαστική, αφού η δημοκρατία δεν ανέχεται στον προσδιορισμό των μελών του λαού, του συνόλου των πολιτών που τον απαρτίζουν, κανένα ποιοτικό γνώρισμα, καταγωγής, πλούτου, πνεύματος, φυλής, γλώσσας, θρησκείας, χρώματος ή «άλλης τινός ιδιότητος» Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΎ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΟΧΗ 25 Ανεξάρτητα από την χρηστικότητα του τυπικού κριτηρίου και την κριτική που μπορεί να ασκήσει κανείς, το ολιγαρχικό πολίτευμα, έτσι όπως το ορίσαμε, μόνο μεταφορικά θα μπορούσε να βρεί αντίκρισμα στην σημερινή εποχή. Απαντάται σε 33 ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ό.π., σ Βλ. σχετικά ΑΛ. ΣΒΏΛΟΥ, ό.π, σ Ακόμη και ο ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΗΣ, που θεωρείται ο θεμελιωτής του τυπικού, αριθμητικού κριτηρίου διάκρισης των πολιτευμάτων, συγκρίνοντας τη δημοκρατία με την ολιγαρχία και αναζητώντας πιο ουσιώδεις διαφορές μεταξύ τους από τον αριθμό των προσώπων, ολίγοι ή πολλοί, δοκιμάζει ως πρόσθετο κριτήριο διαφοράς τον πλούτο ή την πενία, διατυπώνοντας τους ακόλουθους συλλογισμούς : «Έοικεν τοίνυν ο λόγος ποιείν δήλον ότι το μέν ολίγους ή πολλούς είναι κυρίους συμβεβηκός έστιν, το μεν ταις ολιγαρχίαις το δε ταις δημοκρατίαις, δια το τους μεν ευπόρους ολίγους πολλούς δ είναι τους απόρους πανταχού (δ ι ό κ α ι ο υ σ υ μ β α ί ν ε ι τ α ς ρ η θ ε ί σ α ς α ι τ ί α ς γ ί ν ε σ θ α ι δ ι α φ ο ρ ά ς ) ώ δε διαφέρουσιν ή τε δημοκρατία και η ολιγαρχία αλλήλων πενία και πλούτός έστι και αναγκαίον μεν όπου αν άρχωσι δια πλούτον, αν τ έλάττους αν τε πλείους, είναι ταύτη ολιγαρχίαν, όπου δ οι άποροι, δημοκρατίαν, αλλά συμβαίνει, καθάπερ είπομεν, τους μεν ολίγους είναι τους δε πολλούς, ευπορούσι μεν γαρ ολίγοι της ελευθερίας μετέχουσι πάντες, δι άς αιτίας αμφισβητουσιν αμφότεροι της πολιτείας. (Πολιτικά, ΙΙΙ, 1279b, 35-40, 1280a 1-7).

16 ορισμένα αραβικά, ασιατικά ή μουσουλμανικά κράτη. Η οικουμενική επικράτηση της πολιτικής ισότητας και της δημοκρατικής αρχής δεν άφησε πολλά περιθώρια για καθιέρωση και αναγνώριση πολιτευμάτων, που να προσδιορίζονται με αναφορά σε ιδιότητες που συμβαίνει να έχουν ορισμένοι είτε εκ καταγωγής είτε επίκτητα, όπως είναι προσόντα που βασίζονται στην περιουσία ή ιδιοκτησία, σε στρατιωτικές ικανότητες, στην αριστοκρατική ή βασιλική καταγωγή ή σε θεοκρατικές αναφορές.

17 Τ ο δ η μ ο κ ρ α τ ικ ό π ο λ ίτ ε υ μ α 3. Η ιδεατή πρόσληψη της δημοκρατίας Ο ορισμός της με όρους αρχαίους Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑΣ ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ: «Ο ΔΗΜΟΣ ΚΡΑΤΕΙ» Ξεκινώντας από την ετυμολογία της λέξης θα ορίζαμε ως δημοκρατικό το πολίτευμα εκείνο στο οποίο ο Δήμος κρατεί 36 ή άρχει και κατά Αριστοτέλη εκείνο στο οποίο «κύριος» της Πολιτείας είναι ο Δήμος: Λέγω δ οίον εν μεν ταις δημοκρατίαις κύριος ο δήμος 37. Αναζητώντας, εξάλλου, τον «κυρίαρχο», σε ποιόν δηλαδή ανήκει η κυριαρχία: «τι δει το κύριον της πόλεως 38» και ακολουθώντας το αριθμητικό κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων, που εισήγαγε ο ίδιος φιλόσοφος, ( ανάγκη δ είναι κύριον ή ένα, ή ολίγους ή τους πολλούς 39 ) και υιοθετήσαμε και εμείς Βλέπε σχετικά ΣΑΚΕΛΑΡΊΟΥ, ό. π., σ. Για την ετυμολογία της λέξης Δημοκρατία και τον ορισμό της βλέπε μεταξύ πολλών, G. SARTORI, Democrazia, Cosa è, Milano, Rizzoli, 1993, σ. 20 επ., ειδικά ως προς την πολλαπλή χρήση στις διάφορες γλώσσες των ταυτόσημων όρων, «δήμος», «πλήθος», «όχλος», populus, people, peuple, Volk, populace, D. TURPIN, Droit constitutionnel, PUF, 1994, σ. 152, 155, ROBERT A. DAHL, On Democracy, New Haven, London, Yale University Press, 1998, σ. 11 επ., 16 επ., ANNE BAUDART, Qu est-ce que la démocratie, Paris, Vrin, 2005, σ Πολιτικά, 1278b, Πολιτικά, 1281a, Πολιτικά, 1279a, Βλέπε πιο πάνω κεφ. παρ. 41 Οι πολλοί κυβερνούν όμως ως ένα πρόσωπο: «μόναρχος γαρ ο δήμος γίνεται, σύνθετος είς εκ

18 Η αντιδιαστολή «πλήθους» και «δήμου» δεν είναι χωρίς σημασία, ακόμη και για την σύγχρονη έννοια της δημοκρατίας, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών. Από την 43 εποχή του Ομήρου η λέξη «πλήθος» δηλώνει την μάζα των ανθρώπων, χωρίς διακριτικό γνώρισμα, χωρίς συνοχή, χωρίς κανένα ενοποιητικό ή οργανωτικό στοιχείο, ένα συνονθύλευμα ατόμων με απρόβλεπτη συμπεριφορά. Συνώνυμη είναι η λέξη όχλος και λατινικά multitudo. Η λέξη «δήμος» δηλώνει, αντίθετα, από την εποχή του Περικλή, το οργανωμένο σε σώμα πλήθος, που απαρτίζεται από τα μέλη του ίδιου Δήμου και συγκροτεί μια πολιτική ενότητα πολιτών με ταυτόσημα ή ίδια δικαιώματα συμμετοχής στα κοινά: «δήμος μεν έστιν όταν οι ελεύθεροι κύριοι ώσιν». Θεωρούμε τη διάκριση αναγκαία και πολλαπλά χρήσιμη, διότι μας επιτρέπει να ανιχνεύσουμε τον λογικό και πραγματικό δεσμό που συνδέει τους δύο όρους και μας προϊδεάζει για τον σύγχρονο όρο «λαό», ο οποίος χωρίς να ταυτίζεται, όπως θα δούμε, με τον όρο Δήμο, αντιδιαστέλλεται ωστόσο σαφώς από τον όρο πλήθος. Τόσο, όμως, ο όρος «λαός» όσο και ο όρος «δήμος» έχουν ως κοινό τους γνώρισμα το ότι προέρχονται από το πλήθος, το οποίο προϋποθέτουν και στο οποίο ανήκει πραγματικά η κυριαρχία. Δημοκρατία κατά λέξη σημαίνει, άρα, το πολίτευμα στο οποίο ο «Δήμος κρατεί» και, μάλιστα, για την ακρίβεια, εκείνο στο οποίο o Δήμος κρατεί από μόνος του: «Απάντων γαρ αυτός αυτόν πεποίηκεν ο δήμος κύριον» 44. Η δημοκρατία δεν δηλώνει απλώς την κυριαρχία του Δήμου, αλλά την «αυτοδύναμη κυριαρχία» του, αφού ο Δήμος αντλεί την κυριαρχία του από τον εαυτό του. Δηλώνει άρα 42 δημοκρατία δ εστίν όταν ή κύριον το πλήθος (Πολιτικά, 1279b, 21-22). Προηγουμένως στο ίδιο χωρίο, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί και πάλι την έννοια «πλήθος» για να ορίσει τη δημοκρατία ως το πολίτευμα των πολλών που είναι φτωχοί επειδή δεν έχουν περιουσία «δ η μ ο κ ρ α τ ί α δ ε τ ο υ ν α ν τ ί ο ν ό τ α ν ο ι μ η κ ε κ τ η μ έ ν ο ι π λ ή θ ο ς ο υ σ ί α ς α λ λ ά π ο ρ ο ι». (Πολιτικά, 1279b 18-19) και αλλού: «αλλ έστι δημοκρατία μεν όταν οι ελεύθεροι και άποροι πλείους όντες κύριοι της αρχής ώσιν,»(1290b 19). Χρειάζεται ωστόσο να υπογραμμιστεί εδώ ότι ο διακρίνει πολλά είδη δημοκρατίας και ιδανικό πολίτευμα θεωρεί την Πολιτεία και όχι την Δημοκρατία. Ο ίδιος πάντως δεν θεωρεί ως δημοκρατικό εκείνο στο οποίο απλώς είναι κύριο το πλήθος, αλλά εκείνο στο οποίο το πλήθος άρχει δια του νόμου και οργανώνεται σε Δήμο. Αρκεί να παραθέσουμε ορισμένα χωρία για να φανεί πόσο σύνθετη είναι η σκέψη του Σταγειρίτη φιλόσοφου: «Ου δει δε τιθέναι δημοκρατίαν, καθάπερ ειώθασι τινές νυν, απλώς ούτως, όπου κύριον το πλήθος (1290a, 30) «μάλλον τοίνυν λεκτέον ότι δήμος εστιν όταν οι ελεύθεροι κύριοι ώσιν,»(1290b, 1). Ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο του Περικλέους αποκαλεί δημοκρατία το πολίτευμα «δια το μη εις ολίγους, αλλ ες πλείονας οικείν μέτεστι δε κατά μεν τους νόμους προς τα ίδια διάφορα πάσι το ίσον»(περικλέους Επιτάφιος, ΘΟΥΚΥΔΊΔΟΥ ΙΙ 37). 43 Βλέπε για παράδειγμα τις θέσεις του ANT. NEGRI, Le pouvoir constituant. Essai sur les alternatives de la modernité, Paris, PUF, 1997, σ. 399 επ. καθώς και των M. HARDT και ANT. NEGRI, Empire, Exils Editeurs, Paris, 2000, ιδίως σ και Για τη σημασία του πλήθους και για την αντιδιαστολή πλήθους και δήμου στην αρχαία ελληνική δημοκρατία βλέπε πιο κάτω παρ. 44 ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΗΣ, Αθηναίων Πολιτεία, XLI και περισσότερα πιο κάτω παρ.

19 την κυριαρχία ή κυβέρνηση του Δήμου, ως αυτό-κυβέρνηση. Στην ιδεατή της σύλληψη η δημοκρατία προσδιορίζεται, λοιπόν, ως αυτοκυβέρνηση του Δήμου και αποτελεί μορφή συλλογικού αυτοκαθορισμού. Ο Δήμος θεωρείται κυρίαρχος, επειδή είναι οργανωμένος σε πολιτικό σώμα και αυτό-κυβερνιέται θεσπίζοντας ο ίδιος ή δια της αντιπροσώπευσής του, τους νόμους στους οποίους δέχεται να υπόκειται. Η εξουσία να είναι νομοθέτης του εαυτού του συνιστά εκδήλωση πρωταρχική της «κυριαρχίας» του και επιβεβαιώνει την «δημόσια ή πολιτική αυτονομία» του, δηλαδή την ικανότητά του να αυτό-προσδιορίζεται συλλογικά και να αυτόκυβερνιέται. 45 Στην πράξη, πάντως, ο αυτό-καθορισμός του Δήμου (ή του Λαού) επιτυγχάνεται με την συμμετοχή των μελών της πολιτικής κοινωνίας στην πολιτική εξουσία και κυρίως με την άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων, του δικαιώματος εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Με τον τρόπο αυτό οι κυβερνώμενοι συμμετέχουν στην διακυβέρνηση της Πολιτείας τους και με την συμμετοχή τους επιτυγχάνεται ο πολιτικός αυτό-καθορισμός τους 46. Ορισμός της με όρους σύγχρονους 1 ) Ο αντιπροσωπευτ ι κ ό ς της χαρακτήρας 45 Η σύλληψη αυτή αποδίδεται στον Ρουσώ, ο οποίος πρώτος επισήμανε ότι ο λαός είναι κυρίαρχος όταν είναι αυτόνομος και είναι αυτόνομος όταν θέτει ο ίδιος τους νόμους στους οποίους υπόκειται, είναι ταυτόχρονα δημιουργός του νόμου και αντικείμενο της ρύθμισής του, J. J. ROUSSEAU, Du contrat social, Libre, I, chap. VI, «Trouver une forme d association qui défend et protège de toute la force commune la personne et les biens de chaque associé, et par laquelle par laquelle chacun s unissant a tous n obéisse pourtant qu à lui-même et reste aussi libre qu auparavant». Η θέση αυτή του Ρουσώ συμπίπτει με την κατηγορική προσταγή του ορθού λόγου στο έργο του Καντ, σύμφωνα με την οποία ο πολίτης οφείλει να μην «υπακούει σε κανένα άλλο νόμο παρά μόνον σε εκείνο που έδωσε την συγκατάθεσή του», βλέπε, σχετικά, ERNST-WOLFGANG BOECKENFOERDE, Principes de la démocratie, forme politique et forme de gouvernement, σε Le droit, l Etat et la Constitution démocratique, Bruylant, LGDJ, 2000, σ Περισσότερα για το θέμα αυτό από την πιο πρόσφατη ιταλική βιβλιογραφία, G. DUSO, Genesi e aporie dei concetti della democrazia moderna, στο Oltre la Democrazia, ( A cura di G. Duso), Roma, Carocci, 2004, σ και N. BOBBIO, Το μέλλον της δημοκρατίας, Παρατηρητής, 1993 σ. 33 και αγγλική απόδοση The Future of Democracy, Polity Press, 1987, σ. 30. Βλέπε σχετικά και πιο κάτω. 46 H. KELSEN, Foundations of Democracy, 1955, (και σε ιταλική μετάφραση, I fondamenti della democracia, σε Democrazia, Bologna, Il Mulino, 1984, σ. 184).

20 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑΣ: ΚΥΡΙΑΡΧΊΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΠΡΟΣΏΠΕΥΣΉΣ ΤΟΥ _Αν διατηρούσαμε ως αφετηρία τον ιδεατό ορισμό της δημοκρατίας, που μόλις αναφέραμε, και επιδιώκαμε να ορίσουμε τη σύγχρονη με βάση τον ιδεότυπό της αυτό, ήμασταν υποχρεωμένοι να επιφέρουμε μερικές αναγκαίες λογικές προσαρμογές. Οφείλουμε κατ αρχήν να αντικαταστήσουμε τον αρχαίο όρο Δήμο με τον όρο Λαό και να καταστήσουμε στοιχεία συστατικά του ορισμού τις έννοιες «κυριαρχία» και «αντιπροσώπευση». Έχοντας πάντα ως αφετηρία την ετυμολογία της λέξης, θα ορίζαμε ως Δημοκρατία με την σύγχρονη έννοια, το πολίτευμα της «εξουσίας ή κυβέρνησης του Λαού» 4 7 και αναλυτικότερα εκείνο στο οποίο ο Λαός αναγνωρίζεται από το Σύνταγμα κυρίαρχος και ασκεί την κυριαρχία του δια των αντιπροσώπων του Είναι πολύ διαδεδομένη η ρήση του αμερικανού Πρόεδρου Ab.Lincoln από λόγο που εκφώνησε στο Gettysburg το 1863 για τον χαρακτήρα της δημοκρατικής διακυβέρνησης ως government of the people, by the people, for the people. Η αφοριστική αυτή φράση που έχει έντονα μεταφορικό χαρακτήρα και ποιητικό οίστρο, δεν αποδίδει ωστόσο ούτε κανονιστικά ούτε πραγματικά την δημοκρατία, γι αυτό και δεν μπορεί να αποτελέσει βάση επιστημονικού ορισμού (έτσι ο GIOVANNI SARTORI, Democrazia. Cosa è, Milano, Rizzoli, 1993, σ. 31). Σχετικά με τον ορισμό της δημοκρατίας και ειδικά της αντιπροσωπευτικής βλέπε μεταξύ πολλών P. HIRST, Representative democracy and its limits, London, Polity Press, 1990, s και R. A. DAHL, On Democracy, σ. 16 επ., 35 επ., 46 επ. και 85, ο οποίος αναλύει τα βασικά, κατά την γνώμη του κριτήρια, χαρακτηρισμού ενός πολιτικού συστήματος ως δημοκρατικού, (σ. 38 επ. και 85 επ.) και αποκαλεί την αντιπροσωπευτική δημοκρατία εξουσία του λαού, popular government, σ. 11 επ. και 44. Για την πολιτική και επιστημολογική σημασία της διάκρισης, «εξουσία από τον λαό» και «εξουσία για τον λαό» τις κλασσικές σελίδες του H. KELSEN, Foundations of Democracy, σ Οι Σβώλος και Μάνεσης ναι μεν ορίζουν την δημοκρατία ως τη «μορφή του κράτους κατά την οποία ανώτατο όργανο του κράτους ή άλλως πηγή και φορέας της κρατικής εξουσίας είναι ο λαός», παραλείπουν όμως να συμπεριλάβουν στον ορισμό της τον αντιπροσωπευτικό της χαρακτήρα, ΑΛ. ΣΒΏΛΟΣ, ό.π., σ. 249 και ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ό.π., σ

21 Η κυριαρχία έχει στο δημοκρατικό πολίτευμα οριστικά μεταφερθεί από τον μονάρχη, ως αντιπρόσωπο του Θεού, στο λαό, στον οποίο και ανήκει αποκλειστικά:omnis potestas a populo. Ο Λαός αναγνωρίζεται κύριος της Πολιτείας και επομένως ο ίδιος δεν ετεροπροσδιορίζεται από αλλότριες δυνάμεις, όπως συμβαίνει με τις μορφές κρατικής εξουσίας, όπου οι κυβερνήτες επικαλούνται για να δικαιολογήσουν την εξουσία τους θείες δυνάμεις, τον Θεό ή την αριστοκρατική καταγωγή τους και την κληρονομική διαδοχή τους, αλλά αυτό-καθορίζεταιι, ως κύριος του εαυτού του. Η κυριαρχία ανήκει εκ καταγωγής σε αυτόν, πηγάζει από τον ίδιο. Την ιδιότητα του κυρίαρχου την αντλεί από τον εαυτόν του. Στην πραγματικότητα ο Λαός αυτόανακηρύσσεται δια του Συντάγματος κυρίαρχος, ασκώντας συντακτική εξουσία. Σε αντιδιαστολή όμως με την αρχαία δημοκρατία, στη σύγχρονη ο λαός δεν ασκεί άμεσα την «κυριαρχία» του 49. Την ασκεί δια αντιπροσώπων, τους οποίους ο ίδιος επιλέγει με την ψήφο του. Η κυριαρχία του λαού διαμεσολαβείται από την κυβέρνηση των αντιπροσώπων του λαού, που εκλέγονται περιοδικά μέσα από ανταγωνιστικές εκλογές, γι αυτό και αποκαλείται α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε υ τ ι κ ή. Αντιπροσωπευτική είναι αναγκαστικά η μορφή της σημερινής δημοκρατίας. Δεν μπορεί να υπάρξει η ίδια ως εξουσία του λαού παρά με τον σχηματισμό μέσω των εκλογών αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης. Η εκλογή -και όχι ο διορισμός ούτε η επιλογή- αποτελεί συστατικό γνώρισμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας 50 και αντιδιαστέλλεται, ως προς αυτό κυρίως το γνώρισμα, προς κάθε είδους, αριστοκρατικό, μοναρχικό, αυταρχικό ή θεοκρατικό πολιτικό σύστημα, προς τα οποία αντιπαρατίθεται ιστορικά και λογικά, αφού είτε τα διαδέχθηκε και αντικατέστησε είτε τα αντιμάχεται. Ο ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΗΓΗΣ ΑΠΌ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Η αντιπροσώπευση του λαού συναρτάται και με μια ακόμη λογική και πραγματική συνθήκη: με τον διαχωρισμό της πηγής της εξουσίας από την άσκησή της: πηγή της εξουσίας θεωρείται ο ίδιος ο λαός, ως κτήτορας της αναπαλλοτρίωτης πρωτογενούς κυριαρχίας του, η άσκηση της εξουσίας ανατίθεται όμως σε ένα σώμα συλλογικό, που είναι η αντιπροσωπεία του λαού. Αυτή η διάκριση μεταξύ πηγής και άσκησης της πολιτικής εξουσίας χαρακτηρίζει όλες τις μορφές της σύγχρονης δημοκρατίας 51, η οποία 49 Βλέπε σχετικά G. SARTORI, ό.π., σ. 30.σ , ο οποίος εξυμνεί τα πλεονεκτήματα της αντιπροσωπευτικής ή έμμεσης δημοκρατίας έναντι της άμεσης, αθηναϊκής δημοκρατίας υπογραμμίζοντας κυρίως γεγονός ότι στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία η εργασία και η οικονομία είναι ελεύθερες από κρατικούς καταναγκασμούς. Αυτό όμως είναι ένα χαρακτηριστικό του φιλελεύθερου κράτους και όχι της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. 50 Βλέπε χαρακτηριστικά την παρουσίαση της σχετικής συζήτησης στη Γαλλική επανάσταση από τον P. ROSANVALLON, Le peuple introuvable, Histoire de la représentation démocratique en France, Paris, Gallimard, 1998, ιδίως σ και από ελληνική βιβλιογραφία, ΑΛ. ΣΒΏΛΟΣ, ΣυντΔίκ., σ. 267: «Το βασικόν στοιχείον του αντιπροσωπευτικού συστήματος είναι η κατά τακτάς περιόδους επαναλαμβανόμενη εκλογή» και ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, ΣυντΔίκ., σ Η εκλογή είναι βασικό χαρακτηριστικό της αντιπροσωπσευτικής δημοκρατίας και αντιδιαστέλεται τόσο προς τον διορισμό που ίσχυε κυρίως στα ολιγαρχικά ή αριστοκρατικά πολιτεύματα όσο και προς την κλήρωση που εφαρμοζόταν στην αθηναϊκή δημοκρατία.