ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ. Τίτλος Διπλωματικής Εργασίας: «O Θεσμός της Ετεροδικίας των Κρατών και των Κρατικών Λειτουργών

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ Τμήμα Νομικής Τομέας Διεθνών Σπουδών Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Τίτλος Διπλωματικής Εργασίας: «O Θεσμός της Ετεροδικίας των Κρατών και των Κρατικών Λειτουργών στο Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας» Επιβλέπων Καθηγητής : Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος Συγγραφέας: Βαμβακόπουλος Θρασύβουλος του Παναγιώτη, ΑΜ 1820 / 2011 Οκτώβριος 2015

2 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑΣ 1. Αντικείμενο της Διπλωματικής Εργασίας 3 2. Έννοια και φύση του θεσμού της ετεροδικίας 3 3. Προέλευση του Θεσμού της Ετεροδικίας Διάκριση κρατικής ετεροδικίας και ασυλιών 4 5. Οι διακρίσεις της ετεροδικίας 5 6. Η απόλυτη ετεροδικία στη διεθνή έννομη τάξη Η σχετική ετεροδικία στη διεθνή έννομη τάξη Η θεωρία των κυβερνητικών πράξεων 7 8. Ο θεσμός της ετεροδικίας σε διεθνές και εσωτερικό επίπεδο Σύγχρονες νομολογιακές. τάσεις... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 1. Η προσέγγιση του θεσμού στον ΚΠολ.Δ 9 2. Περιορισμοί της «δικαιοδοσίας» που απορρέουν από κανόνες του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου αλλά και από το Σύνταγμα Ετεροδικία και αδικοπρακτική ευθύνη Η ετεροδικία των κρατών στην αναγκαστική εκτέλεση Η αντιμετώπιση της ετεροδικίας του αλλοδαπού δημοσίου στην ελληνική νομολογία Σ ΚΠολΔ άρθ Η σχετική ετεροδικία προβληματική εξαίρεση στη διεθνή δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων Έννομες σχέσεις που δεν καλύπτονται από την ένσταση ετεροδικίας Ζητήματα παθητικής νομιμοποίησης του αλλοδαπού δημοσίου Ασφαλιστικά μέτρα και αναγκαστική εκτέλεση 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ 1. Η ασυλία των κρατών υπό το πρίσμα του ευρωπαϊκού δικαίου καθώς και του δημοσίου διεθνούς δικαίου Η απόφαση 11/2000 της Ολ.ΑΠ. Ορόσημο στην Ευρωπαϊκή Νομολογία του δημοσίου διεθνούς δικαίου Ετεροδικία και αναγκαστική εκτέλεση υπό το πρίσμα της Ευρωπαϊκής Νομολογίας Ετεροδικία και αναγκαστική εκτέλεση υπό το πρίσμα της Ελληνικής Νομολογίας Οι νέες προσεγγίσεις στην Ευρωπαϊκή Νομολογία που τείνουν να κάμψουν το «προνόμιο της κρατικής ασυλίας». Η συμβολή του ΕΔΔΑ. 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ Η ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑ 1. Συγκλίσεις και αποκλίσεις των δύο θεσμών του διεθνούς δικαίου Η διπλωματική προστασία και η ιδιωτικοποίηση της διεθνούς ευθύνης. 35

3 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1. Η παρακαταθήκη της Νομολογίας του ΕΔΔΑ Το δικαίωμα της αποζημίωσης λόγω αδικοπραξίας του ξένου κράτους και η σύγκρουσή του με την ετεροδικία. Ποια τα όρια της απρόσκοπτης πρόσβασης στη δικαιοσύνη; Η απαγόρευση των βασανιστηρίων. 41 i) Η διεθνής και εσωτερική αναγνώριση του jus cogens χαρακτήρα της απαγόρευσης των βασανιστηρίων.. 41 ii) Υποθέσεις Pinochet και Διστόμου. Η ασυλία ratione materiae ενός αρχηγού κράτους πρέπει να αίρεται όταν διαπράττονται διεθνή εγκλήματα: Η υπόθεση Pinochet Η Ετεροδικία ξένου κράτους ύστερα από παραβίαση κανόνων του Διεθνούς Δικαίου σε υποθέσεις αστικής φύσεως και ειδικότερα αγωγές αποζημίωσης για παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, ήτοι του Ανθρωπιστικού Δικαίου, και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας: Υπόθεση Διστόμου Συνθετική αποτίμηση Η παρακαταθήκη των υποθέσεων Pinochet και Διστόμου διαμορφώνει τις νέες τάσεις που αναπτύχθηκαν και μορφοποιούνται στο δίκαιο της διεθνούς κοινωνίας. 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΧΑΓΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ (ΓΕΡΜΑΝΙΑ v. ΙΤΑΛΙΑΣ) ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 1. Η προσφυγή της Γερμανίας Προθεσμίες για υπομνήματα Το Υπόμνημα της Γερμανίας Το Υπόμνημα Αντίκρουσης της Ιταλίας Η Απάντηση της Γερμανίας Η ανταπάντηση της Ιταλίας Η παρέμβαση της Ελλάδας Η τελική ετυμηγορία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης Επίλογος-Τελικές παρατηρήσεις. 57 Βιβλιογραφία.. 60 Νομολογία. 65 Συντομογραφίες. 66

4 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑΣ 1. Αντικείμενο της Διπλωματικής Εργασίας Στην παρούσα μελέτη πρωταρχικός στόχος είναι η αναλυτική προσέγγιση του «Θεσμού της Ετεροδικίας» των Κρατών αφενός, των Κρατικών Λειτουργών αφετέρου, υπό το πρίσμα των σύγχρονων διεθνών τάσεων που αναπτύσσονται στο Διεθνές Δίκαιο. Η ιδιόμορφη αυτή ασυλία που αποτελεί θεσμό του εθιμικού διεθνούς δικαίου, έχει κατά καιρούς αμφισβητηθεί δικονομικά, ως προς τα έννομα αποτελέσματα που παράγει. Προς το σκοπό αυτό θα γίνει απόπειρα να αναλυθεί τόσο σε νομικό όσο και σε πραγματικό επίπεδο ο θεσμός αυτός, καθόσον η νομολογία των εγχώριων αλλά και των αλλοδαπών δικαστηρίων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την δικανική τους κρίση. 2. Έννοια και φύση του θεσμού της ετεροδικίας Ως προελέχθη ανωτέρω η ετεροδικία του κράτους αποτελεί θεσμό του εθιμικού διεθνούς δικαίου και ως τέτοιος νοείται το δικαίωμα ή το προνόμιο του κράτους το οποίο ως κυρίαρχη οντότητα του επιτρέπει να μην υπόκειται- εν όλω ή εν μέρει- στη δικαιοδοσία των δικαστηρίων (πολιτικών, ποινικών και διοικητικών) των άλλων κρατών. Βασικός πυλώνας της ετεροδικίας του κράτους αποτελεί αφενός η κυριαρχία και η ανεξαρτησία που του αναγνωρίζεται από το διεθνές δίκαιο, αφετέρου η αρχή της ισότητας μεταξύ των κρατών, υπό την έννοια ότι τα κράτη όντας ίσα μεταξύ τους, δεν μπορεί το ένα να δικάζει το άλλο 1. Έτσι προέκυψε και το αξίωμα par in parem non habet judicium όπερ σημαίνει ότι κανένα κράτος δεν μπορεί να υπαχθεί στη δικαιοδοσία άλλου κράτους χωρίς τη βούλησή του 2. Κατά άλλη άποψη το δικαίωμα αυτό αφορά την πολιτική δικαιοδοσία και όχι τόσο την διοικητική 3 ή ποινική δικαιοδοσία 4. Η ετεροδικία δεν αφορά την ουσία της διαφοράς. Πρόκειται, καθαρά, για δικονομικό κώλυμα που αποκλείει την δικαιοδοσία των εγχώριων δικαστηρίων και συγκεκριμένα για νομική κατάσταση κατά την οποία τα δικαιοδοτικά όργανα του κράτους κωλύονται να ασκήσουν, μία δικαιοδοσία που έχουν και την οποία υπό άλλες προϋποθέσεις θα ασκούσαν και δεν τίθεται θέμα ανυπαρξίας εννόμου συμφέροντος, βασιμότητας ή όχι της απαίτησης ως προς την έναρξη της δικαστικής διαδικασίας εναντίον του αλλοδαπού κράτους. Το δικονομικό κώλυμα (απαράδεκτο) αφορά τον εναγόμενο και συγκεκριμένα την αλλοδαπή κρατική οντότητα. Συνεπάγεται λοιπόν ότι η ετεροδικία αφορά την εξαίρεση από την εγχώρια δικαιοδοσία και δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση την απάλειψη της ενδεχόμενης διεθνούς ευθύνης του κράτους Προέλευση του Θεσμού της Ετεροδικίας. Από την ιστορική επισκόπηση του θεσμού της ετεροδικίας συνάγεται ότι αυτός προέρχεται από τον θεσμό της ασυλίας που απολάμβαναν παραδοσιακά οι αρχηγοί των κρατών και οι αντιπρόσωποι αυτών, ουσιαστικά δηλαδή οι διπλωματικοί τους απεσταλμένοι 6. Η ετεροδικία θεωρείται από πολλούς γενική αρχή του διεθνούς δικαίου 7, θεμελιωμένη με την πάροδο των ετών από τη σταθερή και ομοιόμορφη πρακτική των κρατών να εξαιρούν από την δικαιοδοσία τους άλλα κράτη ενεργώντας με την πεποίθηση ότι με την συμπεριφορά τους αυτή υπακούουν σε κανόνα δικαίου. Η αρχή της ετεροδικίας λοιπόν, αποτέλεσε ουσιώδες 1 Χάρτης των Η.Ε άρθρο 2παρ.1 που ορίζει ότι «ο Οργανισμός βασίζεται στην αρχή της ισότητας όλων των Μελών του». 2 Κ.Ιωάννου-Κ.Οικονομίδη-Χ.Ροζάκη-Α.Φατούρου Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Αρμοδιότητες στο Διεθνές Δίκαιο, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Εκδ. Αντ. Ν Σάκκουλα 1991 σελ βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ό.π σε Explanatory Report of the European Convention on State Immunitty. 4 βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ό.π ILC Yearbook,o.π σελ βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ. 6 και 7 επ. όπου παραπέμπει σε I. Brownlie, Princeples of Public International Law,6 ed,oxford University Press. Oxford βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ο.π Οικονομίδης Κ. ο.π 44 P.D Trooboff, o.p Άρθρο 5 στο Σχε.ΕΔΔ ο.π 23

5 4 τμήμα του εθιμικού διεθνούς δικαίου 8. Οι σημαντικότερες προσπάθειες των διεθνολόγων σε ότι αφορά τη γενική αρχή της ετεροδικίας των κρατών εστιάζουν τη δικαιολογητική της βάση α) στην αρχή της κυριαρχικής ισότητας των κρατών όπως αυτή ενσωματώνεται στο άρθρο 2 παρ.1 του Χάρτη των Η.Ε, β) στην αρχή της κρατικής κυριαρχία ή ανεξαρτησίας και γ) στην αρχή της αμοιβαιότητας που επηρεάζει ένα ευρύ φάσμα των διακρατικών σχέσεων και ενσωματώνεται και σε εσωτερικά συνταγματικά ή νομοθετικά κείμενα 9. α) Σύμφωνα με την πρώτη αρχή, γνωστή με το λατινικό αξίωμα par in parem non habet imperium, νομικά πρόσωπα ισότιμα και κυριαρχικά δεν είναι δυνατόν να ρυθμίζουν τις διαφορές τους στα εγχώρια δικαστήρια, παρά μόνον ενώπιον μιας ανώτερης δικαστικής αρχής που δε θα σχετίζεται, οριζόντια ή κάθετα, με την εσωτερική τους δικαιοδοσία. Βάσει αυτής της αρχής της νομικής ισότητας κανένα κράτος δεν μπορεί να υπαχθεί στη δικαιοδοσία άλλου κράτους παρά μόνο αν το ίδιο το επιλέξει 10. β) Σύμφωνα με τη δεύτερη αρχή, άμεσα συναρτώμενη με την προηγούμενη, τα εγχώρια δικαστήρια παρουσιάζονται διστακτικά στην άσκηση της δικαιοδοσίας τους σε υποθέσεις που αφορούν κρατικές πράξεις, δεδομένου ότι εν τοιαύτη περιπτώσει θα έφερναν σε δυσχερή θέση την εκτελεστική εξουσία του κράτους στην εύρεση της κατάλληλης διπλωματικής λύσης. γ) Η απόδοση του προνομίου της ετεροδικίας σε ένα κράτος λειτουργεί υπό τον όρο της αρχής της αμοιβαιότητας. Όταν ένα κράτος αναγνωρίζει την ετεροδικία κάποιου αλλοδαπού κράτους, αναμένει ότι θα τύχει της ίδιας μεταχείρισης αν βρεθεί εναγόμενο ενώπιον των δικαστηρίων του αλλοδαπού αυτού κράτους. Αν και η αρχή της αμοιβαιότητας δεν μπορεί να θεωρηθεί ως θεμέλιο της ετεροδικίας, ωστόσο διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο ως κριτήριο παραχώρησης του προνομίου στην εκάστοτε περίσταση, ενώ έχει ενσωματωθεί σε πολλές εγχώριες νομοθεσίες αναφορικά με την ετεροδικία. Στη σύγχρονη εποχή ιδιαίτερα τα επιχειρήματα αυτά δεν φαίνονται να είναι επαρκή. Δεν υπάρχει καταπάτηση των αρχών της κυριαρχικής ισότητας της ανεξαρτησίας ή της κρατικής κυριαρχίας με την υπαγωγή του αλλοδαπού κράτους στη συνήθη δικαστική διαδικασία εντός του κράτους forum, πόσο μάλλον αν το αλλοδαπό κράτος δέχεται την υπαγωγή του στη δικαιοσύνη εντός του δικού του δικαιοδοτικού συστήματος 11, ενώ ο σεβασμός της αρχής της αμοιβαιότητας ατονεί όταν πρόκειται περί παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών ενός ατόμου από την αλλοδαπή κρατική οντότητα. Η παραχώρηση του προνομίου της ετεροδικίας καταλήγει να αποτελεί άρνηση ενός ένδικου βοηθήματος αναφορικά με τη νόμιμη απαίτηση που απορρέει από νόμιμο δικαίωμα. Υπό αυτή την οπτική η ετεροδικία έχει πλέον αρχίσει να περιορίζεται για ορισμένες πράξεις των κρατών Διάκριση κρατικής ετεροδικίας και ασυλιών Η κρατική ετεροδικία δεν πρέπει να συγχέεται με τις ασυλίες που απολαμβάνουν οι αρχηγοί των κρατών, οι διπλωμάτες και προξενικοί υπάλληλοι, οι ειδικές αποστολές καθώς και οι μόνιμες αντιπροσωπείες του ξένου κράτους, ως υποκείμενα του διεθνούς δικαίου, στα κράτη όπου ασκούν τα καθήκοντά τους, αν και πηγή της εξέλιξής και ανάπτυξής τους αποτελεί η θεμελιώδης έννοια της ετεροδικίας. Υφίστανται δύο κατηγορίες ασυλιών: α) Οι ασυλίες ratione materiae ή λειτουργικές, οι οποίες αφορούν τις δραστηριότητες κάθε κυβερνητικού αξιωματούχου, που ενεργεί στο εξωτερικό, όταν οι πράξεις αυτές εντάσσονται στα επίσημα καθήκοντα του. Οι δραστηριότητες αυτές δεν πραγματοποιούνται από το κρατικό όργανο με την ιδιότητά του ως ατόμου αλλά στο όνομα και για λογαριασμό του ξένου κράτους. Αφού δεν είναι προσωπικές ισχύουν και μετά την παύση του αξιώματος και 8 βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ο.π Jennings R.- Watts A. (ed) o.π Βλ.άρθ.28παρ.1 Ελληνικού Συντάγματος 1975/1986/ βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ 8.Η συναίνεση του κράτους για την εμπλοκή του σε δικαστική διαδικασία του forum αποτελεί εξαίρεση στην αρχή της ετεροδικίας κοινή σε όλα τα νομοθετικά κείμενα περί ετεροδικίας εγχώρια και ξένα.βλ.infra Κεφάλαιο ΙΙ. 11 βλ.σαράντη Βασιλική ο.π Oppenheim s International Law σ βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ.8-9

6 5 β) οι ασυλίες ratione personae ή προσωπικές, που ανήκουν σε συγκεκριμένο άτομο (πχ τον αρχηγό του κράτους), προκειμένου να διευκολύνουν την εκτέλεση των επίσημων καθηκόντων του στο εξωτερικό. Για το λόγο αυτό, αποβάλλουν την ισχύ τους μετά την παύση του αξιώματος στο πρόσωπο του συγκεκριμένου φορέα του. Οι ασυλίες των διπλωματών και των προξένων έχουν κωδικοποιηθεί από τις Συμβάσεις της Βιέννης των ετών 1961 και , καθόσον πριν την υιοθέτηση τους, η ασυλία των διπλωματών ταυτιζόταν ουσιαστικά με την κρατική ετεροδικία σύμφωνα με τη νομολογία διαφόρων κρατών. Κατ αρχάς η ασυλία των διπλωματών θεσμοθετήθηκε σε εθιμικό επίπεδο προκειμένου να ασκούν απρόσκοπτα τις δραστηριότητές τους, στα πλαίσια των διπλωματικών αποστολών τους, αποτελώντας έτσι κατ επέκταση προνόμιο του διαπιστεύοντος κράτους. Η ετεροδικία αυτή διακρίνεται σε ποινική και αστική 14. Σε ότι αφορά την πρώτη αυτή είναι απόλυτη, καθόσον οι διπλωμάτες εξαιρούνται της ποινικής δικαιοδοσίας του κράτους για όλα τα αδικήματα που διέπραξαν κατά την άσκηση των επισήμων καθηκόντων τους, είτε εκτός αυτών 15. Αντιθέτως η αστική ετεροδικία είναι σχετική, καθόσον τα δικαστήρια του κράτους υποδοχής μπορούν και ασκούν τη δικαιοδοσία τους σε περιπτώσεις εμπραγμάτων διαφορών σε σχέση με την ακίνητη περιουσία την κληρονομία και την επαγγελματική δραστηριότητα 16. Σχετική είναι η ετεροδικία των προξένων που εκτείνεται μόνο στις πράξεις οι οποίες πραγματοποιούνται στα πλαίσια της εκτέλεσης των επίσημων καθηκόντων τους Οι διακρίσεις της ετεροδικίας Η κρατική ετεροδικία είναι ένας θεσμός που συνεχώς εξελίσσεται. Το σύστημα που επικράτησε στη νομολογία των κρατών καθ όλη τη διάρκεια του 19ου και στην περίπτωση των κρατών του common law ακόμη και στο πρώτο μισό του 20 ου αιώνα ήταν αυτό της απόλυτης ετεροδικίας κατά το οποίο τα κράτη, για όλες ανεξαιρέτως τις πράξεις τους, δεν υπάγονταν στη δικαιοδοσία των εγχώριων δικαστηρίων. Αποδιδόταν πρωταρχική σημασία όχι στη φύση της πράξης αλλά στο ότι αυτήν την πραγματοποιούσε το κράτος και άρα, βάσει των αρχών της κυριαρχίας και της ισότητας, δεν μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο δικαιοδοτικής εκτίμησης σε δικαστήρια άλλου κράτους. Η μόνη εξαίρεση που υπήρχε στο ανωτέρω σύστημα ήταν η αυτόβουλη παραίτηση, ρητή ή σιωπηρή, του ίδιου του κράτους από την ετεροδικία του. Η ανωτέρω θεωρία της απόλυτης ετεροδικίας άρχισε σταδιακά να εγκαταλείπεται μεταπολεμικά από τα κράτη, τόσο σε νομοθετικό όσο και σε νομολογιακό επίπεδο και να υιοθετείται αυτή της σχετικής, στη βάση της οποίας θεσπίζονται εξαιρέσεις, όταν οι δραστηριότητες του κράτους επεκτάθηκαν στον εμπορικό και γενικότερα τον ιδιωτικό τομέα. Το σύστημα που επικράτησε, το οποίο ισχύει και σήμερα στις περισσότερες χώρες έπαυσε να έχει ως κριτήριο την ιδιότητα του ξένου κράτους ως εναγομένου και βασίζεται πλέον στη φύση των επίδικων πράξεων, οι οποίες διαχωρίζονται σε κυριαρχικές πράξεις του κράτους (acta iure imperii), κατά τις οποίες το ξένο κράτος ενεργεί ως κυρίαρχη δύναμη και σε διαχειριστικές πράξεις (acta iure gestionis), ήτοι τις πράξεις ιδιωτικού δικαίου τις οποίες το ξένο κράτος ενεργεί ως fiscus. Σύμφωνα με τη διάκριση αυτή, το κράτος απολαύει του προνομίου της ετεροδικίας μόνο για τις πρώτες πράξεις (acta iure imperii), ενώ στερείται του προνομίου αυτού για τις δεύτερες, δηλαδή για τις πράξεις (iure gestionis), ως προς τις οποίες υπάγεται στη δικαιοδοσία των εγχώριων δικαστηρίων 18. Εξάλλου, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν κανόνες διεθνούς δικαίου που να διέπουν το χαρακτηρισμό των πράξεων ως iure imperii και iure gestionis, πρέπει αυτός να γίνεται με βάση το δίκαιο του forum και με βασικό κριτήριο τη φύση της πράξης της 13 βλ. Brown J. Diplomatic Immunity : State Practice under the Vienna Convention on Diplomatic Relations 37 ICLQ 1988, Κ.Ιωάννου-Κ.Οικονομίδη-Χ.Ροζάκη-Α.Φατούρου Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Οι φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων στη διεθνή έννομη τάξη, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Εκδ. Αντ. Ν Σάκκουλα Brownlie o.π Άρθρο 31 Σύμβαση ς της Βιέννης για τις Διπλωματικές Σχέσεις, Περράκης Σ. Θεμελιώδεις πράξεις της διεθνούς δικαιοταξίας, Κείμενα Διεθνούς Πρακτικής, 17 Αντ. Ν. Σάκκουλα Ibid., 17 Άρθρο 43 της Σύμβασης της Βιέννης για τις Προξενικές Σχέσεις ibid Αυτή η διάκριση κυριαρχεί και στο χώρο της ελληνικής θεωρίας, υπήρξε δε σταθερή αφετηρία, τόσο της πλειοψηφίας, όσο και της μειοψηφίας που διαμορφώθηκαν στην ολομέλεια του Αρείου Πάρου κατά τη διάσκεψη για την έκδοση της απόφασης 11/2000 (Μπέης, Η Διεθνής Δικαιοδοσία υπό τις πιέσεις της αρχής της ασυλίας των κρατών και της αξίωσης για δικαστική προστασία, ΝοΒ 49, 180)

7 6 αλλοδαπής πολιτείας, αν δηλαδή αυτή ενέχει άσκηση κυριαρχικής εξουσίας 19. Μόνο στην περίπτωση της αδικοπραξίας ξένου κράτους, ως αφετηρία της εξαίρεσης στο προνόμιο της ετεροδικίας δεν υφίσταται ο διαχωρισμός μεταξύ πράξεων iure imperii και gestionis. Το κράτος δεν δύναται να επικαλεσθεί την ετεροδικία του, όταν με πράξη ή παράλειψή του προκαλέσει προσωπική βλάβη ή θάνατο σε άτομα ή ζημία σε περιουσία εντός του εδάφους του κράτους του forum. Tα κριτήρια στις περιπτώσεις των αδικοπραξιών είναι διαφορετικά και συνέχονται κυρίως με τον εδαφικό σύνδεσμο που υφίσταται μεταξύ της άδικης πράξης και του κράτους του forum. 6. Η απόλυτη ετεροδικία στη διεθνή έννομη τάξη. Η επίκληση της αρχής της απόλυτης ετεροδικίας από αλλοδαπά κράτη ενώπιον του δικαστηρίου του κράτους forum, έγινε κατά κύριο λόγο για ξένα πλοία κρατικής ιδιοκτησίας. Χαρακτηριστική θεωρείται η υπόθεση The Schooner Exchange v. McFaddon (1812) 20. Επρόκειτο για ένα γαλλικό πολεμικό πλοίο το οποίο αφού κατέφυγε σε λιμάνι των ΗΠΑ, διαπιστώθηκε ότι ήταν ουσιαστικά εμπορικό πλοίο αμερικανικών συμφερόντων που είχε κατασχεθεί από τους γάλλους κατά την διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων. Οι αμερικάνοι ιδιοκτήτες ζήτησαν την απόδοση του πλοίου, όμως το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάνθηκε ότι το ξένο κρατικό πλοίο απολαμβάνει ετεροδικίας. Κατά την νομική σκέψη του δικαστή Marshall αν και επιβεβαιώθηκε η απόλυτη και αποκλειστική δικαιοδοσία του κράτους στην εδαφική του επικράτεια, ωστόσο διευκρίνισε ότι αυτή δεν δύναται να συμπεριλάβει κυρίαρχα κράτη που είναι δικαιούχοι της απόλυτης ετεροδικίας. Στην ίδια νομική σκέψη ο δικαστής θεωρεί ότι κάθε κράτος, εθελούσια και υπό τον όρο της αμοιβαιότητας, εξαιρεί από τη δικαιοδοσία του κυρίαρχες και ισότιμες και κατά συνέπεια ανεξάρτητες κρατικές οντότητες 21. Ένα πιο ακραίο παράδειγμα απόλυτης ετεροδικίας αποτέλεσε η υπόθεση του Porto Alexandre (1920) 22. Η υπόθεση αφορούσε την μη πληρωμή οφειλών από την Πορτογαλία σε βρετανική εταιρεία για παροχή υπηρεσιών στο πλοίο. Παρότι οι δραστηριότητες του πλοίου ήταν καθαρά εμπορικές, τα συμφέροντα που διατηρούσε η πορτογαλική επ αυτού, οδήγησαν το δικαστήριο στην εφαρμογή της αρχής της απόλυτης ετεροδικίας με αποτέλεσμα να απορρίψει την αγωγή. Παρόμοια περίπτωση ήταν η απόφαση σχετικά με το πλοίο Christina 23 αν και υπήρχαν μειοψηφούσες γνώμες, γεγονός που καταδεικνύει την αναστροφή του διεθνούς νομικού κλίματος σχετικά με την απόλυτη ετεροδικία του κράτους. Η υπόθεση αφορούσε τα διατάγματα επίταξης πολλών εμπορικών πλοίων, μεταξύ των οποίων και το Christina, τα οποία είχε εκδώσει η Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ισπανίας με την ανάληψη της εξουσίας, προκειμένου να μην χρησιμοποιηθούν από το Στρατηγό Franco. Οι ιδιοκτήτες του προσέφυγαν στα δικαστήρια διεκδικώντας την επιστροφή του πλοίου και τα δικαιώματά τους, κατά της Κυβέρνησης των Δημοκρατικών. Η Βουλή των Λόρδων της Αγγλίας δέχθηκε κατά πλειοψηφία της αρχή της ετεροδικίας του Ισπανικού κράτους. Η μειοψηφία διαφώνησε αντιτάσσοντας το επιχείρημα ότι το πλοίο ήταν εμπορικό και ότι η εκάστοτε ιδιοκτησία του, συμπεριλαμβανομένου και του κράτους, εμπλέκεται σε ιδιωτικού δικαίου δραστηριότητες. Η απόφαση αυτή αποτέλεσε ενδεχομένως το πρώτο ρήγμα στην αρχή της απόλυτης ετεροδικίας. 7. Η σχετική ετεροδικία στη διεθνή έννομη τάξη. Η διεθνής νομολογία πλέον διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει κανόνας του γενικού διεθνούς δικαίου ο οποίος υποχρεώνει το κράτος του forum να αποδεχθεί το προνόμιο της απόλυτης ετεροδικίας κάποιου ξένου κράτους 24. Η επέκταση των δραστηριοτήτων του κράτους, ιδιαίτερα στον εμπορικό τομέα καθιστούσε την απόλυτη ετεροδικία ισοπεδωτική και απλουστευτική 25, καθώς προσέφερε ένα εμφανές πλεονέκτημα στο 19 βλ. Ενημερωτικό Σημείωμα του Εισηγητή Αρεοπαγίτη κ. Νικόλαου Γεωργίλη, ΝοΒ 2001, σελ Βλ. Εμμ.Ρούκουνας ο.π Βλ.M. Shaw ο.π The Porto Alexandre, England Court of Appeal The Christina, England, House of Lord Βλ. I Seidl-Honhenveldern, State Immunity, Federal Republic of Germany, 10 NYBIL Βλ. S.K. Agrawala, A note on Indian State Practice with respect to the immunity of Indian property located within the jurisdiction of foreign states 10NYBIL 1979, 128.

8 7 κράτος, γεγονός το οποίο ερχόταν σε αντίθεση με την πάγια αρχή του αστικού δικαίου, της ισότητας των συναλλασσομένων. Η αρχή της απόλυτης ετεροδικίας εμφανίζει μία μορφή δικονομικής ανισότητας, με δεδομένο ότι ενώ το κράτος όταν ενάγεται, επικαλείται το δικαίωμα της ετεροδικίας, δεν συμβαίνει το ίδιο με τον ιδιώτη ο οποίος όταν ενάγεται από το κράτος δεν δύναται αυτός να επικαλεστεί την ετεροδικία του τελευταίου, για να εμποδίσει τη συνέχιση της διαδικασίας. Ως προελέχθη ανωτέρω η αρχή της ετεροδικίας των κρατών σχετικοποιήθηκε με τη θέσπιση ενός κριτηρίου που διαχωρίζει τις κρατικές πράξεις σε πράξεις κυριαρχικές (acta iure imperii), που συνδέονται στενά με την κυριαρχία του κράτους και εκφεύγουν της δικαιοδοσίας των εγχώριων δικαστηρίων, και σε πράξεις διαχειριστικές (acta iure gestionis), που μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο δικαιοδοτικής κρίσης. Ο διαχωρισμός των πράξεων σε κυριαρχικές και διαχειριστικές είναι εξαιρετικά δυσχερής και ο διαχωρισμός τους στα συμβατικά κείμενα, αλλά και στις εγχώριες νομοθεσίες στηρίζουν τη διαφοροποίηση είτε στη «φύση» είτε στο «σκοπό» της πράξης που επιχειρείται. Είναι προφανές ότι δεν υπάρχουν αντικειμενικοί κανόνες του διεθνούς δικαίου για το χαρακτηρισμό των πράξεων ως κυριαρχικών ή διαχειριστικών και η εστίαση στη φύση και στο σκοπό της πράξης δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο, δεδομένου ότι το κράτος ως κυρίαρχη οντότητα σε κάθε πράξη του, όσο διαχειριστική και αν είναι, ενέχει πάντα εξ ορισμού στο σκοπό της κάποιο στοιχείο κυριαρχικότητας. Είναι πιο εύκολο για το δικαστήριο και για τους παράγοντες της δίκης να θεμελιώνουν την κυριαρχικότητα των πράξεων του κράτους, από το να προσπαθεί να αποδείξει ότι στην ουσία πρόκειται περί πράξεων ιδιωτικού δικαίου Η θεωρία των κυβερνητικών πράξεων «Η θεωρία των πράξεων της κυβέρνησης» 27 γνωστή και ως (act of state doctrine) η οποία έχει αναπτυχθεί με συνέπεια τόσο στις ΗΠΑ όσο και σε άλλα αγγλοσαξονικά κράτη, ήδη από το 19 ο αιώνα 28 όσο και κατά τη διάρκεια του 20 ου. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή τα δικαστήρια ενός κράτους δεν αποφαίνονται κατά κανόνα, επί της ισχύος ή νομιμότητας των πράξεων άλλου κυρίαρχου κράτους ή των πράξεων των αναγνωρισμένων οργάνων του, όταν οι πράξεις αφορούν την άσκηση δημόσιας εξουσίας του κράτους, αποσκοπούν να αναπτύξουν τα αποτελέσματά τους εντός της δικαιοδοσίας αυτού του κράτους και δεν είναι αντίθετες στο διεθνές δίκαιο 29. Στην περίπτωση αυτή το βάρος της απόδειξης για την ύπαρξη πράξης του κράτους φέρει το μέρος που επικαλείται αυτό τον ισχυρισμό 30. Τόσο η αρχή της ετεροδικίας, όσο και το δόγμα των κυβερνητικών πράξεων παρόλο που συγκλίνουν σημειακά ως έννοιες εντούτοις παρουσιάζουν και σημαντικές διαφορές ως θεωρίες 31. Καταρχάς αμφότερες αντιπροσωπεύουν την αρχή της κυριαρχίας των ξένων κρατών. Παρά ταύτα όμως η ετεροδικία αποτελεί θεσμό του διεθνούς δικαίου, ενώ η θεωρία των πράξεων της κυβέρνησης είναι ένα εγχώριο «νομικό δόγμα» που αναγνωρίζει την κυριαρχία των ξένων κρατών και ανακύπτει κάθε φορά που τα εγχώρια δικαστήρια καλούνται να κρίνουν τη νομιμότητα των κυριαρχικών πράξεων των ξένων κρατών 32. Συνεπώς η κρατική ετεροδικία είναι δικονομικό κώλυμα που αναφέρεται στη δικαιοδοσία του δικαστηρίου (έλλειψη δωσιδικίας), σε αντίθεση με τις 26 βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ Στο ελληνικό διοικητικό δίκαιο ως «κυβερνητικές πράξεις» ή «πράξεις κυβέρνησης» χαρακτηρίζονται «ορισμένες πράξεις του Αρχηγού του Κράτους ή Κυβερνητικών οργάνων, οι οποίες αν και έχουν όλα τα στοιχεία της διοικητικής πράξης και αποτελούν ιδιαίτερη κατηγορία, επειδή δεν υπόκεινται σε δικαστικό έλεγχο με αίτηση ακύρωσης και ρυθμίζουν θέματα σχετικά με τη λεγόμενη «πολιτική εξουσία ή κυβερνητική λειτουργία» Βλ. Ε. Σπηλιωτόπουλος Εγχειρίδιο Διοικητικού Δικαίου Ι 7 η έκδ. Αντ Ν. Σάκκουλα Βλ.Underhill v Hernandez 65 Fed. 577 (CCA1985), όπου το Ανώτατο Δικαστήριο της Ν.Υ δεν δύναται να κρίνει πράξεις του πρώην προέδρου της Δομινικανής Δημοκρατίας υπό την επίσημη ιδιότητά του, έστω και αν ο τελευταίος δεν ήταν πλέον πρόεδρος τη στιγμή της άσκησης της αγωγής. 29 Βλ. Oppenheim s International Law ο.π Βλ. Republic of Philippines v Marcos et al. 1,81,ILR σ βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ.21 ο.π Barker J.C State Immunity Diplomatic Immunity and act of state: a triple protection against legal action, 47 ICLQ, βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ.21 ο.π Association de reclamantes v United Mexican States (US District Court for the district of Columbia ) 22ILM

9 8 πράξης της κυβέρνησης η οποίες συνιστούν την εξ ολοκλήρου αποφυγή της δικαστικής εκτίμησης σε λεπτά διπλωματικά θέματα. Η ετεροδικία δηλαδή ανήκει στο χώρο του «δικονομικού δικαίου», ενώ η θεωρία των πράξεων της κυβέρνησης στο «ουσιαστικό δίκαιο». Στην εξελικτική πορεία του δικαίου οι δύο αυτές θεωρίες τείνουν να υποχωρούν 33, προκειμένου να επιτρέπεται η δικαστική εκτίμηση σε περίπτωση που οι κρατικές πράξεις παραβιάζουν κατάφωρα θεμελιώδεις κανόνες του διεθνούς δικαίου. 8. Ο θεσμός της ετεροδικίας σε διεθνές και εσωτερικό επίπεδο Σύγχρονες νομολογιακές τάσεις. Οι κωδικοποιήσεις του δικαίου της ετεροδικίας που πραγματοποιήθηκαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τις Δικαστικές Ασυλίες των Κρατών και της Περιουσίας τους ακολουθούν την αρχή της «σχετικής ετεροδικίας», εισάγοντας εξαιρέσεις από το προνόμιο κυρίως επί τη βάσει της διακρίσεως σε acta iure imperii και acta iure gestionis. Γίνεται δεκτό ότι οι διαφορές ιδιωτικού δικαίου μεταξύ κράτους, που ενεργεί ως fiscus, και ιδιώτη (π.χ εμπορικές δραστηριότητες κ.λ.π) υπάγονται στην αρμοδιότητα των εγχώριων δικαστηρίων, όταν συντρέχουν οι ανάλογες προϋποθέσεις του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, δίχως το διαδικαστικό κώλυμα της ετεροδικίας. Μόνο στην περίπτωση της αδικοπραξίας κράτους, αφετηρία της εξαίρεσης στο προνόμιο της ετεροδικίας δεν υπήρξε ο διαχωρισμός μεταξύ πράξεων iure imperii και gestionis. Αν το ξένο κράτος με πράξη ή παράλειψή του προκαλέσει θάνατο, προσωπική βλάβη ή ζημία σε περιουσία του ιδιώτη, δεν δικαιούται ετεροδικίας. Η μη αναγνώριση της ετεροδικίας ως αποτέλεσμα τέλεσης άδικης πράξης από την πλευρά του αλλοδαπού κράτους προβλέπεται σε όλα σχεδόν τα συμβατικά κείμενα και εγχώρια νομοθετήματα περί ετεροδικίας 34. Η προϋπόθεση που υφίσταται στην περίπτωση αυτή δεν είναι η φύση της πράξης ως κυριαρχικής ή διαχειριστικής, αλλά η ύπαρξη ενός αιτιώδους συνδέσμου της παράνομης πράξης ή παράλειψης του αλλοδαπού κράτους, ή του αποτελέσματός της, με το έδαφος του κράτους του forum. Σε περιφερειακό επίπεδο, τα ευρωπαϊκά κράτη συνήψαν το 1972 την «Ευρωπαϊκή Σύμβαση περί Κρατικής Ασυλίας» (European Convention on State Immunity), η οποία μέχρι σήμερα έχει επικυρωθεί από οκτώ κράτη, χωρίς μεταξύ αυτών να συγκαταλέγεται η Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια άρχισε να διαγράφεται η τάση το προνόμιο της ετεροδικίας να μην αναγνωρίζεται σε κράτος που παραβιάζει το διεθνές δίκαιο όπως είναι η παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου, του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου καθώς και η διάπραξη γενοκτονίας και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Η νέα αυτή τάση διαμορφώθηκε σταδιακά στη νομολογία όταν τα δικαστήρια κλήθηκαν να αποφανθούν για ειδεχθή εγκλήματα που διαπράττονταν από κυβερνήσεις και κρατικά όργανα τα οποία συνιστούσαν κατάφωρη παραβίαση αναγκαστικών κανόνων του διεθνούς δικαίου, πλην όμως επειδή χαρακτηρίζονταν ως πράξεις κυβερνητικές, απέφευγαν τη δικαιοδοτική κρίση, δεδομένου ότι ρητή εξαίρεση από την ετεροδικία για κράτη που παραβιάζουν το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο δεν υπάρχει σε διεθνή και εθνικά κείμενα, όπως άλλωστε και στην περίπτωση της παραβιάσεων των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Εξ αυτού του λόγου και διαπιστώνοντας ότι ο κλασσικός διαχωρισμός των κρατικών πράξεων σε iure imperii και iure gestionis προκειμένου να υποβληθεί ένα κράτος σε δικαιοδοτική κρίση, αποδεικνύεται εν προκειμένω ανεπαρκής, τα δικαστήρια προσπάθησαν να θεμελιώσουν την άρση της ετεροδικίας κράτους λόγω παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου σε διάφορες νομικές βάσεις. Ενδεικτικές της ανωτέρω νομολογιακής τάσεως όταν διαπράττονται διεθνή εγκλήματα και ιδίως όταν παραβιάζονται αναγκαστικοί κανόνες του Διεθνούς Δικαίου (jus cogens), είναι οι υποθέσεις Pinochet και Διστόμου οι οποίες «τάραξαν» το δικαιϊκό οικοδόμημα της ετεροδικίας του κράτους όπως είχε διαμορφωθεί στο εθιμικό και το θετικό δίκαιο. 33 βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ.21.η αρχή της μη επέμβασης στα εσωτερικά των κρατών.(άρθρο 2παρ.7 Χάρτη των ΗΕ).έδωσε σταδιακά τη θέση της στον περιορισμό του «επιφυλασσόμενου πεδίου» (domaine reserve), όταν τα τελευταία προβαίνουν σε κατάφωρες παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Έτσι λοιπόν, η μη αναγνώριση της ετεροδικίας του αλλοδαπού κράτους για παράνομες πράξεις του, που θίγουν το πυρήνα του διεθνούς δικαίου, έρχεται σε απόλυτη αρμονία με το νέο δόγμα της «υποχρέωσης διασφάλισης του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου.» 34 Άρθρο 12 Σύμβασης ΗΕ, άρθρο 11 ΕΣΚΕ, άρθρο 1605 παρ. 5 FSIA, άρθρο 5 SIA-UK, άρθρο 6 SIA-Canada.

10 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ. 1. Η προσέγγιση του θεσμού στον ΚΠολ.Δ Στην Ελλάδα δεν έχει θεσπιστεί ακόμη η σχετική νομοθεσία σε σχέση με τον θεσμό της κρατικής ετεροδικίας και ούτε είναι συμβαλλόμενο μέρος στην ΕΣΚΕ 35. Η μόνη αναφορά που γίνεται στο θέμα της ετεροδικίας είναι στο άρθρο 3 του ΚΠολΔ που καθορίζει τη διεθνή δικαιοδοσία των εγχώριων δικαστηρίων. Σύμφωνα με τη διάταξη αυτή: «Στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων υπάγονται Έλληνες και αλλοδαποί, εφόσον υπάρχει αρμοδιότητα ελληνικού δικαστηρίου. Εξαιρούνται από τη δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων οι αλλοδαποί που έχουν ετεροδικία, εκτός αν πρόκειται για τις διαφορές που υπάγονται στις διατάξεις του άρθρου 29 36».Η ανωτέρω διάταξη σαφώς αναφέρεται στις διπλωματικές και προξενικές ασυλίες των Συμβάσεων της Βιέννης για τις Διπλωματικές (1961) και Προξενικές Σχέσεις (1963), προκειμένου να διασφαλιστεί η αποτελεσματική εκπλήρωση των καθηκόντων τους. Σε κάθε περίπτωση όμως αυτή η διάταξη ερμηνεύεται διασταλτικά ούτως ώστε να συμπεριλάβει και τα αλλοδαπά κράτη 37. Σε περίπτωση που εκδοθεί απόφαση εναντίον προσώπου που απολαμβάνει ετεροδικίας, αυτή είναι ανύπαρκτη ( άρθ. 313 παρ.1ε ΚΠολΔ). 2. Περιορισμοί της «δικαιοδοσίας» που απορρέουν από κανόνες του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου αλλά και από το Σύνταγμα. Το δημόσιο διεθνές δίκαιο περιορίζει τη δικαιοδοτική δράση των κρατικών δικαστηρίων «στα όρια της έννομης τάξεώς τους» για να αποφευχθεί η προσβολή των κυριαρχικών δικαιωμάτων άλλων κρατών. Οι περιορισμοί της κρατικής δικαιοδοτικής εξουσίας εκ μέρους του δημοσίου διεθνούς δικαίου δεν σταματούν ωστόσο εδώ. Κανόνες του τελευταίου εξαιρούν από τη διεθνή δικαιοδοσία των πολιτειακών δικαστηρίων αλλοδαπά κράτη, καθώς και συγκεκριμένα πρόσωπα που συνδέονται άμεσα με την κρατική δράση, διαμορφώνοντας με τον τρόπο αυτό το θεσμό της ετεροδικίας ("immunity", "Immunitat") 38. Με την ετεροδικία επιδιώκεται η αποφυγή επιβαρύνσεως των διακρατικών σχέσεων εξαιτίας της υπαγωγής στην κρατική δικαιοδοσία αλλοδαπών κρατών, καθώς και των διπλωματικών ή προξενικών αντιπροσώπων τους 39. Όπως προαναφέρθηκε, σημαντικά κανονιστικά κείμενα του δημοσίου διεθνούς δικαίου τα οποία διέπουν την ετεροδικία είναι η Διεθνής Σύμβαση της Βιέννης της για τις διπλωματικές σχέσεις, η οποία κυρώθηκε με το ν.δ. 503/1970, η Διεθνής Σύμβαση της Βιέννης της για τις προξενικές σχέσεις η οποία κυρώθηκε με το ν. 90/1975 και η Σύμβαση της Βασιλείας της για την ετεροδικία των κρατών, η οποία καταρτίσθηκε στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης. Σημαντικό για τη ρύθμιση της ετεροδικίας παραμένει και το διεθνές έθιμο 40, παρά την όποια αβεβαιότητα συνεπάγεται η διαπίστωση της ισχύος και του περιεχομένου του. Στη διαπίστωση του διεθνούς εθίμου είναι δυνατό να συμβάλουν και οι διεθνείς συμβάσεις που προαναφέρθηκαν, εφόσον θεωρηθεί ότι αντανακλούν μία γενικότερη πεποίθηση και πρακτική των κρατών κατά το χρόνο θέσεώς τους σε ισχύ. Μπορεί επίσης να αναφερθεί, ότι το διεθνές 35 βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ.40. Πρόκειται για την αποκλειστική δικαιοδοσία της τοποθεσίας του ακινήτου. 37 βλ.σαράντη Βασιλική Η Ετεροδικία του Κράτους στο Διεθνές Δίκαιο. σύγχρονο καθεστώς και νέες τάσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου σελ.41. ό.π. Ρούκουνα Εμμ. Διεθνές Δίκαιο III σελ.93 Τσιλιώτης Χ. Η απόφαση της ολομέλειας του Α.Π 11/2000 και το ζήτημα της ετεροδικίας του Γερμανικού Δημοσίουσε σχέση προς το άρθ. 28 παρ.1 του Συντάγματος.49 ΝοΒ 2001, Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π. Μητσόπουλο, Πολιτική Δικονομία, Α, 1972, σελ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π. Μητσόπουλο, ό.π., σελ. 164, Μαρκεζίνης Δ 5, 608/609, Μπέη, ΝοΒ 49, 179, Νίκα, ό.π., 9 αριθ. 3, σημ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Μητσόπουλο, ό.π., σελ. 164/165, Ιωάννου, ΕλλΔνη 37 (1996), 1530, Νίκα, ό.π., 9 αριθ. 3, σημ. 10, Τσιλιώτη.

11 10 συμβατικό δίκαιο είναι δυνατό να αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία διεθνούς εθίμου, εφόσον οι κανόνες του εφαρμοσθούν για ικανό χρονικό διάστημα και από τρίτα, μη συμβαλλόμενα κράτη. Οι κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου που διέπουν την ετεροδικία ισχύουν αμέσως στην ελληνική έννομη τάξη κατά το άρθρο 28 1 Σ και μάλιστα κατισχύουν κάθε αντίθετης διατάξεως τυπικού νόμου. Συνεπώς, ο έλληνας δικονομικός νομοθέτης δεν μπορεί να επιβάλει στο θεσμό της ετεροδικίας περιορισμούς ή εξαιρέσεις άλλους από εκείνους που προκύπτουν από τη δημοσίου διεθνούς δικαίου ρύθμισή του. Τέλος, εάν ανακύψουν ερμηνευτικά ζητήματα σχετικά με την ισχύ και το περιεχόμενο των κανόνων του δημοσίου διεθνούς δικαίου που διέπουν την ετεροδικία, κάτι που σε σχέση με το διεθνές έθιμο είναι αρκετά πιθανό, τότε κατά τη διάταξη του άρθρου 100 1στ του Συντάγματος το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο αποφαίνεται για την ισχύ και το περιεχόμενο των κανόνων αυτών. Επισημαίνεται ότι η μελέτη του θεσμού της ετεροδικίας λαμβάνει υπόψη τη διάκριση μεταξύ ετεροδικίας διπλωματικών και προξενικών αντιπροσώπων και ετεροδικίας κρατών, ενώ επίσης είναι σημαντική η διάκριση μεταξύ ετεροδικίας στη διαγνωστική δίκη και ετεροδικίας στην αναγκαστική εκτέλεση. Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω παλαιότερα γινόταν δεκτό ότι η ετεροδικία των κρατών ήταν «απόλυτη» 41 τόσο στη διαγνωστική δίκη όσο και στην αναγκαστική εκτέλεση. Εφόσον τα κράτη αποτελούσαν και αποτελούν ισότιμες μεταξύ τους οντότητες στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, γινόταν δεκτό ότι μεταξύ ίσων δεν ήταν δυνατή η άσκηση δικαιοδοτικής εξουσίας του ενός επί του άλλου ("par in parem non habet imperium"). Ωστόσο πλέον σήμερα η διεύρυνση των κρατικών δραστηριοτήτων και κυρίως η συμμετοχή των κρατών στις ιδιωτικές συναλλαγές κατέστησαν επιβεβλημένη την υπαγωγή τους στη δικαιοδοσία άλλου κράτους, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η παροχή δικαστικής προστασίας στους συναλλασσόμενους με αυτά. Έτσι, γίνεται λόγος για «σχετική» 42 ετεροδικία των κρατών τόσο στη διαγνωστική δίκη όσο και στην αναγκαστική εκτέλεση. Στη διαγνωστική δίκη γίνεται διάκριση μεταξύ πράξεων με τις οποίες ασκείται δημόσια εξουσία ("acta jure imperii") και συναλλακτικών πράξεων ("acta jure gestionis") με τις οποίες το κράτος συμμετέχει ως ίσος προς ίσο στην ιδιωτική συναλλακτική ζωή. Για τις πράξεις δημόσιας εξουσίας κατά τις οποίες το κράτος ενεργεί κυριαρχικά, υφίσταται ετεροδικία 43 (πρβλ. επίσης άρθρο 24 της Συμβάσεως της Βασιλείας για την ετεροδικία των κρατών). Αντίθετα, οι πράξεις της ιδιωτικής συναλλαγής είναι δυνατό να υπαχθούν στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων ενός άλλου κράτους 44. Συνεπώς, είναι δυνατή η άσκηση αγωγής ενώπιον των ημεδαπών πολιτικών δικαστηρίων εναντίον αλλοδαπού δημοσίου για την καταβολή του τιμήματος πωλήσεως επίπλων τα οποία αγοράσθηκαν για τον εξοπλισμό της πρεσβείας του στην Ελλάδα. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση που το αλλοδαπό δημόσιο είναι υπερήμερο ως προς την καταβολή μισθωμάτων στο πλαίσιο μιας ιδιωτικής συμβάσεως μισθώσεως που έχει συνάψει για τη στέγαση των διπλωματικών ή προξενικών του υπηρεσιών. Στην τελευταία περίπτωση επιτρέπεται η άσκηση αγωγής για την καταβολή των καθυστερούμενων μισθωμάτων, ωστόσο είναι αμφίβολο κατά πόσον ασκείται παραδεκτά και η συναφής αγωγή αποδόσεως του μισθίου ακινήτου λόγω καταγγελίας της συμβάσεως μισθώσεως. Εφόσον η χρήση του ακινήτου εξυπηρετεί άμεσα «κυριαρχικούς σκοπούς» του αλλοδαπού κράτους (διπλωματική και προξενική εκπροσώπηση) μπορεί να υποστηριχθεί ότι υφίσταται ετεροδικία ως προς την αγωγή αποδόσεως του ακινήτου, παρά το γεγονός ότι η σχετική αξίωση θεμελιώνεται σε μία ιδιωτική σύμβαση μισθώσεως. Ετεροδικία του αλλοδαπού δημοσίου δεν υφίσταται επίσης στις περιπτώσεις ασκήσεως αγωγών που αφορούν «ακίνητα» (βλ. επίσης άρθρο 9 Συμβάσεως της Βασιλείας για την ετεροδικία των κρατών). Συναφής είναι και η διάταξη του άρθρου 3 2 ΚΠολΔ η οποία εξαιρεί από την ετεροδικία αλλοδαπά κράτη, καθώς και αλλοδαπά φυσικά ή νομικά πρόσωπα, στις περιπτώσεις που φέρονται προς εκδίκαση οι διαφορές που ορίζονται στο άρθρο 29 ΚΠολΔ (εμπράγματες και μικτές αγωγές, καθώς και αγωγές που αφορούν στη μίσθωση ή άλλη 41 Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π. Μαρκεζίνη, Δ 5, 606 επ., 610 επ., Μπέη, ΝοΒ 49, Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Μητσόπουλος, ό.π., σελ. 164/165, Μαρκεζίνης, Δ 5, 614 επ., Μπέης, ΝοΒ 49, 179/180, Schack, ό.π. αριθ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Μητσόπουλος, ό.π., σελ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Μητσόπουλος, ό.π., σελ. 164, Ιωάννου, ΕλλΔνη 37 (1996), 1530/1531, Μαρκεζίνης, Δ 5, 620, Κεραμεύς, ό.π., αριθ. 30, σελ. 12, Νίκας, ό.π., 9 αριθ. 3, Τσιλιώτης, ΝοΒ 49, 195, Schack, ό.π., αριθ. 148, Gavouneli, RHDI 50 (1997), 606.

12 11 εκμετάλλευση ακινήτου) 45. Αναφέρθηκε ωστόσο ότι η ετεροδικία οριοθετείται αποκλειστικά από τους κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου οι οποίοι κατά το άρθρο 28 1 Σ κατισχύουν κάθε αντίθετης διατάξεως τυπικού νόμου. Συνεπώς, η ρύθμιση της διατάξεως του άρθρου 3 2 ΚΠολΔ είναι ισχυρή και δεσμευτική τόσο για τα κράτη όσο και τα λοιπά πρόσωπα που απολαμβάνουν ετεροδικίας, μόνον στην έκταση που εναρμονίζεται με τους κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου που διέπουν την ετεροδικία. Η ένταξη μιας πράξεως στην άσκηση δημόσιας εξουσίας, ή αντίθετα στην ιδιωτική συναλλακτική δραστηριότητα ενός κράτους θα γίνει κατά πρώτον σύμφωνα με τα κριτήρια του δημοσίου διεθνούς δικαίου. Ωστόσο σε περίπτωση που οι κανόνες του τελευταίου δεν είναι σε θέση να παράσχουν ασφαλείς και βέβαιες λύσεις, καλούνται σε εφαρμογή οι αρχές και οι κανόνες της έννομης τάξεως του δικάζοντος δικαστηρίου ("lex fori") 46. Ένα από τα πλέον δυσχερή ζητήματα που θέτει η ετεροδικία των κρατών είναι εκείνο της εκδικάσεως αξιώσεων εναντίον τους λόγω αδικοπραξίας, που έχουν διαπράξει τα κρατικά όργανα. Εάν τα κρατικά όργανα αδικοπραγούν κατά τη συμμετοχή τους στην ιδιωτική συναλλακτική ζωή, με συνέπεια να πληρούται το πραγματικό τόσο της «ενδοσυμβατικής» όσο και της «αδικοπρακτικής» ευθύνης, μπορεί να γίνει δεκτό ότι δεν υφίσταται ετεροδικία. Εάν αντίθετα η κρατική αδικοπραξία διαπράττεται κατά την άσκηση δημόσιας εξουσίας, τότε είναι δυνατό να υποστηριχθεί ότι η ετεροδικία αποκλείει την ενάσκηση των σχετικών αξιώσεων ενώπιον των πολιτικών δικαστηρίων άλλου κράτους, εφόσον και στην περίπτωση αυτή πρόκειται για acta jure imperii. Επισημαίνεται βέβαια ότι κατά το άρθρο 11 της «Συμβάσεως της Βασιλείας» για την ετεροδικία των κρατών, ένα συμβαλλόμενο κράτος στερείται ετεροδικίας σε περίπτωση ασκήσεως εναντίον του αγωγής αποζημιώσεως στα δικαστήρια άλλου συμβαλλόμενου κράτους, εφόσον τα ζημιογόνα γεγονότα συνέβησαν στο έδαφος του κράτους του forum από πρόσωπο που ήταν παρόν κατά το χρόνο επελεύσεως των ζημιογόνων γεγονότων 47. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Σύμβαση δεν δέχεται ετεροδικία σε περίπτωση «αδικοπρακτικής» ευθύνης συμβαλλόμενου κράτους και εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις που θέτει, χωρίς σύμφωνα με το γράμμα της να διακρίνει μεταξύ πράξεων που διενεργούνται jure gestionis και πράξεων που ασκούνται jure imperii, δηλαδή κατά την εκδήλωση «κυριαρχικής» κρατικής δράσεως. Τη ρύθμιση αυτή επικαλείται μάλιστα μεταξύ των άλλων και η ΟλΑΠ 11/2000 για να θεμελιώσει την κρίση της περί υπάρξεως «διεθνούς εθίμου» το οποίο εισάγει εξαίρεση από την ετεροδικία σε περίπτωση ασκήσεως αγωγής αποζημιώσεως εναντίον κράτους εξαιτίας εγκλημάτων που διέπραξαν οι ένοπλες δυνάμεις του (αξιώσεις αποζημιώσεως κατά της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, λόγω των εγκληματικών πράξεων των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στο Δίστομο της Βοιωτίας). Οι απόφαση προς υποστήριξη της θέσεώς της επικαλείται και τη νομολογία των δικαστηρίων των ΗΠΑ η οποία επιτρέπει την άσκηση αδικοπρακτικών αξιώσεων κατά αλλοδαπού κράτους. Πρέπει ωστόσο να αναφερθεί ότι είναι εξαιρετικά αμφίβολη η διαμόρφωση «διεθνούς εθίμου» με περιεχόμενο αντίστοιχο της προαναφερόμενης ρυθμίσεως 48 (πρβλ. και ΑΕΔ 6/2002, η οποία εκδόθηκε στην ίδια υπόθεση των αγωγών αποζημιώσεως κατά της Ομοσπονδιακής Γερμανίας). Η νομολογία των δικαστηρίων των ΗΠΑ απορρίπτει μεν την ύπαρξη ετεροδικίας σε περίπτωση ασκήσεως αδικοπρακτικών αξιώσεων κατά ξένου κράτους, ακόμα και όταν αυτές απορρέουν από την κυριαρχική δράση του, ωστόσο η νομολογία αυτή διαμορφώθηκε κατ' εφαρμογή όχι διεθνούς εθίμου, αλλά εσωτερικού ομοσπονδιακού δικαίου, της Foreign Sovereign Immunities Act. Συνεπώς, η νομολογία των αμερικανικών δικαστηρίων δεν είναι η πλέον κατάλληλη για τη διαπίστωση της ισχύος ενός κανόνα του διεθνούς εθιμικού δικαίου, η εμβέλεια του οποίου μάλιστα υπερβαίνει τα όρια του αμερικανικού δικαίου Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Με εξαίρεση ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, τις αγωγές αποδόσεως μισθίου, όταν το τελευταίο εξυπηρετεί τις ανάγκες της διπλωματικής αποστολής του αλλοδαπού κράτους. Πρβλ. σχετικά, Κεραμέα/Κονδύλη/Νίκα, ΚΠολΔ Ι, 2000, άρθρο 3 αριθ. 24, Νίκα, Πολιτική Δικονομία, Ι, 2003, 9 αριθ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Μητσόπουλος, ό.π., σελ. 165, Κεραμεύς, ό.π., αριθ. 30. σελ. 12, σημ. 5, καθώς και Schack, ό.π., αριθ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π. επίσης Μπέη, ΝοΒ 49, 181, Panezi, RHDI 56 (2003), 211/ Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π. Hess, Staatenimmunitat bei Menschenrechtsverletzungen, τιμ.τομ. Schutze, 1999, 276, Τσιλιώτη, ΝοΒ 49, 197, καθώς όμως και Μπέη, ΝοΒ 49, Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π επίσης Τσιλιώτη, ΝοΒ 49, 197/198.

13 12 Από την άλλη πλευρά η νομολογία των ευρωαϊπκών δικαστηρίων, με εξαίρεση την προαναφερόμενη απόφαση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου επιμένει στη διάκριση μεταξύ acta jure gestionis και acta jure imperii και κατά την ενάσκηση αδικοπρακτικών αξιώσεων. Επίσης και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στην από απόφασή του στην υπόθεση Mc Elhinney κατά Ιρλανδίας υιοθετεί την πιο πάνω διάκριση και καταφάσκει την ύπαρξη ετεροδικίας όταν η ζημία προκαλείται από κυριαρχικές πράξεις των κρατικών οργάνων. 3. Ετεροδικία και αδικοπρακτική ευθύνη. Η αποδοχή της ετεροδικίας για την περίπτωση της «αδικοπρακτικής» ευθύνης που προκύπτει από jure imperii συμπεριφορά των οργάνων αλλοδαπού κράτους είναι ορθή, αφού ανταποκρίνεται στη λειτουργία της ετεροδικίας ως εξαιρέσεως του τελευταίου από τη δικαιοδοσία των ημεδαπών δικαστηρίων. Η άσκηση δικαιοδοτικής εξουσίας προϋποθέτει τη «νομική υπεροχή» ενός κράτους απέναντι σε ένα άλλο. Η υπεροχή αυτή είναι ωστόσο δυνατό να αμφισβητηθεί, όταν το αλλοδαπό κράτος ενεργεί «κυριαρχικά». Εδώ τόσο το ημεδαπό όσο και το αλλοδαπό κράτος βρίσκονται σε σχέση ισότητας και η εκδίκαση της διαφοράς είναι δυνατή, μόνον εάν το αλλοδαπό κράτος αποδεχθεί τη διαιτητική επίλυσή της με την κατάρτιση σχετικής συμφωνίας, ή ενδεχομένως και τη δικαστική επίλυση παραιτούμενο από την ετεροδικία. Αυτή είναι πλέον σήμερα ή έννοια του κανόνα "par in parem non habet imperium". Αντίθετα, όταν το αλλοδαπό δημόσιο συμμετέχει ως ιδιώτης στη συναλλακτική ζωή, δεν ενεργεί «κυριαρχικά» και συνεπώς υπόκειται, όπως κάθε ιδιώτης, στη δικαιοδοσία των ημεδαπών δικαστηρίων. Συνακόλουθα κρίνεται επιβεβλημένη η τελολογική συστολή της διατάξεως του άρθρου 11 της Συμβάσεως της Βασιλείας, έτσι ώστε ο αποκλεισμός της ετεροδικίας να ισχύει μόνο για την εκδίκαση αδικοπρακτικών αξιώσεων που προκύπτουν από τη συναλλακτική δραστηριότητα του αλλοδαπού δημοσίου. Ειδικότερα για την περίπτωση της ασκήσεως αδικοπρακτικών αξιώσεων στα ημεδαπά δικαστήρια κατά αλλοδαπού κράτους εξαιτίας «εγκληματικών πράξεων των ενόπλων δυνάμεών του» καταλήγουμε, σύμφωνα και με όσα προαναφέρθηκαν, στην αποδοχή της υπάρξεως ετεροδικίας. Οι εγκληματικές πράξεις των στρατευμάτων ενός κράτους στο έδαφος άλλου κράτους συνιστούν πράξεις ασκήσεως κρατικής κυριαρχίας, ακόμα και όταν διενεργούνται καθ' υπέρβαση ή κατάχρηση των στρατιωτικών καθηκόντων. Ως acta jure gestionis που εξαιρούνται της ετεροδικίας χαρακτηρίζονται πράξεις της συναλλακτικής δραστηριότητας, όπου το κράτος συμμετέχει υπό συνθήκες ισότητας, όπως συμβαίνει με κάθε ιδιώτη. Συνεπώς, εγκληματικές πράξεις ενόπλων στρατευμάτων, οι οποίες ακριβώς θεμελιώνονται στην καταλυτική δια των όπλων υπεροχή των κρατικών οργάνων, δεν είναι δυνατό να χαρακτηρισθούν ως acta jure gestionis ώστε να αρθεί η ετεροδικία 50. Επισημαίνεται μάλιστα ότι και η Σύμβαση της Βασιλείας για την ετεροδικία των κρατών (άρθρο 31) ορίζει ότι οι διατάξεις της δεν θίγουν τα προνόμια και τις ασυλίες των συμβαλλομένων κρατών σε σχέση με οποιαδήποτε πράξη ή παράλειψη που έγινε από τις ένοπλες δυνάμεις τους κατά το χρόνο που αυτές ευρίσκονται στο έδαφος άλλου συμβαλλόμενου κράτους. Συνεπώς, όποια ερμηνεία και να δοθεί στη διάταξη του άρθρου 11 της ίδιας Συμβάσεως, δεν είναι δυνατό να υποστηριχθεί με βάση τις διατάξεις της ο αποκλεισμός της ετεροδικίας σε περίπτωση αδικοπρακτικής ευθύνης αλλοδαπού κράτους λόγω παρανόμων πράξεων των ενόπλων δυνάμεών του, αφού το άρθρο 31 ρητά αποκλείει οποιονδήποτε περιορισμό της ετεροδικίας με βάση τη Σύμβαση στις περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν. Μπορεί επίσης να αναφερθεί ότι κατά την άποψη της μειοψηφίας της υπ' αριθ. 6/2002 αποφάσεως του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου ο αποκλεισμός της ετεροδικίας στις περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν είναι δυνατό να στηριχθεί στις διατάξεις της Συμβάσεως των Βρυξελλών και πλέον σήμερα του κανονισμού 44/2001 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις και ειδικότερα στη διάταξη του άρθρου 5 σημείο 3. Η τελευταία διάταξη εκφράζει, κατά την άποψη της μειοψηφίας της 6/2002 ΑΕΔ, την αρχή της «εδαφικής κυριαρχίας», σύμφωνα με την οποία τα δικαστήρια του τόπου που συνέβη το ζημιογόνο γεγονός έχουν διεθνή δικαιοδοσία για την εκδίκαση των σχετικών αδικοπρακτικών αξιώσεων. 50 Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Πρβλ. όμως και την ΕφΑθηνών 1122/1999, ΝοΒ 47, 972, η οποία χαρακτηρίζει τις πράξεις αυτές ως acta jure gestionis. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η Panezi, RHDI 56 (2003), 208.

14 13 Η άποψη αυτή δεν γίνεται ωστόσο δεκτή ακόμα και κάτω από το πρίσμα της υπεροχής του κοινοτικού δικαίου (ο κανονισμός 44/2001 αποτελεί παράγωγο κοινοτικό δίκαιο) απέναντι στο δημόσιο διεθνές δίκαιο και συνεπώς και απέναντι στους κανόνες του τελευταίου, που, όπως προαναφέρθηκε, διέπουν την ετεροδικία. Επισημαίνεται ότι η διεθνής δικαιοδοσία διακρίνεται από τη διεθνή αρμοδιότητα των ημεδαπών δικαστηρίων. Ως «διεθνής δικαιοδοσία» ορίζεται η εξουσία των ημεδαπών δικαστηρίων να επιληφθούν της εκδικάσεως κάθε διαφοράς με στοιχεία αλλοδαπότητας, η οποία περιορίζεται από τους περί ετεροδικίας κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου. Από την άλλη πλευρά τα ημεδαπά δικαστήρια έχουν «διεθνή αρμοδιότητα» να δικάσουν συγκεκριμένες κατηγορίες υποθέσεων με στοιχεία αλλοδαπότητας, τις οποίες προσδιορίζει το εκάστοτε εφαρμοστέο δικονομικό διεθνές δίκαιο, είτε αυτό είναι το αυτόνομο δίκαιο, είτε το διεθνές συμβατικό, είτε το σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Κοινότητας εναρμονισμένο δίκαιο. Με βάση την πιο πάνω διάκριση είναι σαφές ότι ο κανονισμός 44/2001 ρυθμίζει όχι τη «διεθνή δικαιοδοσία», αλλά τη «διεθνή αρμοδιότητα» των δικαστηρίων των κρατών μελών να δικάσουν συγκεκριμένες κατηγορίες υποθέσεων. Ο κανονισμός έχει λοιπόν διαφορετικό ρυθμιστικό αντικείμενο και διαφορετική τελολογία από τους κανόνες του δημοσίου διεθνούς δικαίου που ορίζουν το περιεχόμενο και το εύρος της ετεροδικίας. Μάλιστα είναι δυνατόν να υφίσταται κατά τον κανονισμό βάση διεθνούς αρμοδιότητας των ημεδαπών δικαστηρίων για την εκδίκαση αξιώσεως από σύμβαση ή αδικοπραξία, στρεφόμενης κατά αλλοδαπού κράτους (άρθρο 5 σημ. 1 και 3 αντίστοιχα), ωστόσο ταυτόχρονα να αποκλείεται η διεθνής δικαιοδοσία τους εξαιτίας της κατά το δημόσιο διεθνές δίκαιο υφιστάμενης ετεροδικίας, εάν οι αξιώσεις απορρέουν από κυριαρχική (jure imperii) δράση του αλλοδαπού κράτους. Ως εκ τούτου είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένη η συναγωγή ερμηνευτικών αρχών με βάση τον κανονισμό 44/2001 με σκοπό τη χρησιμοποίησή τους κατά την οριοθέτηση του θεσμού της ετεροδικίας. Επισημαίνεται τέλος ότι η κατάφαση της ετεροδικίας ενός κράτους δεν σημαίνει αδυναμία των προσώπων, τα οποία ζημιώθηκαν από τη δράση του, να επιτύχουν την παροχή «δικαστικής προστασίας». Έχουν πάντοτε τη δυνατότητα να απευθυνθούν στα δικαστήρια του κράτους αυτού. Πρόκειται για τα πολιτικά ή τα διοικητικά δικαστήρια του ζημιώσαντος κράτους ανάλογα με την οριοθέτηση της δικαιοδοσίας των πολιτικών και των διοικητικών δικαστηρίων που γίνεται αποδεκτή από την έννομη τάξη του. Ωστόσο στην περίπτωση που τα δικαστήρια του ζημιώσαντος κράτους αρνούνται την ύπαρξη δικαιοδοσίας τους για την εκδίκαση των αξιώσεων που στρέφονται εναντίον του, είναι δυνατό να υποστηριχθεί ότι το υπερνομοθετικής ισχύος δικαίωμα «δικαστικής προστασίας» επιβάλλει τον περιορισμό της ετεροδικίας, ώστε να καταστεί δυνατή η παροχή «δικαστικής προστασίας» στα πρόσωπα που ζημιώθηκαν από την παράνομη δράση του αλλοδαπού κράτους. Εδώ, το δικαίωμα «δικαστικής προστασίας», το οποίο κατοχυρώνεται από το άρθρο 20 Σ και το άρθρο 6 1 ΕΣΔΑ, κατισχύει των κανόνων του δημοσίου διεθνούς δικαίου περί ετεροδικίας και επιτρέπει στα ημεδαπά δικαστήρια να δικάσουν τις αξιώσεις κατά του αλλοδαπού κράτους, παρά το γεγονός ότι αυτές απορρέουν από την «κυριαρχική» δράση του τελευταίου. Προϋπόθεση ωστόσο του περιορισμού της ετεροδικίας είναι η αμετάκλητη απόρριψη της αγωγής των ζημιωθέντων από τα δικαστήρια του ζημιώσαντος κράτους με την αιτιολογία της ελλείψεως δικαιοδοσίας, ή η διαμόρφωση πάγιας νομολογίας των τελευταίων περί ελλείψεως δικαιοδοσίας, η οποία καθιστά εκ των προτέρων βέβαιη την αποτυχία κάθε προσπάθειας εκδικάσεως των αξιώσεων των ζημιωθέντων προσώπων. 4.Η ετεροδικία των κρατών στην αναγκαστική εκτέλεση Η ετεροδικία των κρατών στην αναγκαστική εκτέλεση είναι ανεξάρτητη από την ετεροδικία τους στη διαγνωστική δίκη και στηρίζεται στη διάκριση μεταξύ «δημόσιας» και «ιδιωτικής» περιουσίας ενός κράτους. Η δημόσια κρατική περιουσία, δηλαδή εκείνη που εξυπηρετεί άμεσα δημόσιους σκοπούς, δεν υπόκειται σε αναγκαστική εκτέλεση, αφού καλύπτεται από την ετεροδικία 51. Ετσι, δεν είναι δυνατό να κατασχεθεί αλλοδαπό πολεμικό πλοίο που βρίσκεται σε ελληνικά χωρικά ύδατα, ούτε και τα περιουσιακά στοιχεία αλλοδαπών κρατικών μορφωτικών ιδρυμάτων, αφού εξυπηρετούν άμεσα την κρατική μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα. 51 Τσικρικάς Δ. Σκέψεις για τη θεμελίωση της ετεροδικίας των κρατών ό.π Μπέη, ό.π., άρθρο 923 αριθ. 8/9, Schack, ό.π., αριθ. 151