ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ

Transcript

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ Ο θεσµός της δίκης είχε και έχει σαν σκοπό την αποφυγή της αυτοδικίας, την πραγµάτωση των επιταγών του δικαίου, την αποκατάσταση και διαφύλαξη της κοινωνικής ειρήνης και την παροχή έννοµης προστασίας στο πρόσωπο, του οποίου προσβάλλονται τα δικαιώµατα. Οι διατάξεις του ισχύοντος Συντάγµατός µας 1975/1986/2001 και η Ευρωπαϊκή Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου κατοχυρώνουν την αξίωση του πολίτη για παροχή έννοµης προστασίας από τα όργανα απονοµής δικαιοσύνης, τα ικαστήρια. Τη σωστή λειτουργία τους και την ακριβή εφαρµογή του νόµου εγγυάται ο έλεγχος του έργου των δικαστηρίων απ τη λαϊκή κυριαρχία. Με αυτό το σκοπό το Σύνταγµα θεσπίζει στο άρθρο 93 2 και 3 τρεις αρχές της λειτουργίας τους : Την αρχή της δηµοσιότητας τόσο των συνεδριάσεων όσο και της απαγγελίας της αποφάσεως (άρθρο 93 2 και 3 εδ. α), την αρχή της ειδικής και εµπεριστατωµένης αιτιολόγησης των δικαστικών αποφάσεων (α 93 3 εδ. α) και την αρχή της υποχρεωτικής δηµοσίευσης της γνώµης της µειοψηφίας (α 93 3 εδ. β). Στην εργασία αυτή, θα προσπαθήσω να αναλύσω τη σηµασία, τη λειτουργία και την αποτελεσµατικότητα της αρχής της δηµοσιότητας 1. Προκειµένου να αναγνωρισθεί η ακριβής αξία της αρχής αυτής, θα βοηθούσε να κάνουµε µια ιστορική αναδροµή στην εποχή του εξεταστή ικαστή. Τότε κανείς από το κοινό δε λάµβανε γνώση της πορείας της δίκης και όσων διαδραµατίζονταν σ αυτήν µέχρις ότου εκδοθεί η απόφαση. Ούτε, µάλιστα, ο κατηγορούµενος είχε σαφή επίγνωση των στοιχείων που υπήρχαν σε βάρος του, ώστε να διαµορφώσει κατάλληλα την υπεράσπισή του. Ενάντια σ αυτή τη µυστικότητα και κατά του εκτελεστικού συστήµατος, οι αρχές του Ευρωπαϊκού ιαφωτισµού και η Γαλλική Επανάσταση επέβαλλαν ένα νέο πλέγµα δικονοµικών κανόνων, στα πλαίσια του οποίου καθιερώθηκε θεσµικά και η δηµοσιότητα των συνεδριάσεων των δικαστηρίων, ο κοινωνικός και πολιτικός έλεγχος της δικαστικής εξουσίας, αντιδρώντας έτσι στις καταχρήσεις εξουσίας της εξεταστικής δίκης 2. ηµοσιότητα των συνεδριάσεων των δικαστηρίων υφίσταται αφενός όταν επιτρέπεται σε κάθε πρόσωπο χωρίς καµιά διάκριση η προσέλευση στο χώρο του 1 Τσάτσος Θ. ηµήτριος, «Συνταγµατικό ίκαιο Οργάνωση και Λειτουργία της Πολιτείας», Τόµος Β, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993, σελ

2 ακροατηρίου 3, όταν καθίσταται δυνατή η δηµοσίευση δια του τύπου των πρακτικών και η λήψη από κάθε ενδιαφερόµενο αντιγράφου της απόφασης. Αφετέρου το περιεχόµενό της έγκειται κατά τη νοµολογία και στη δηµόσια ανάπτυξη της δίκης και των επιχειρηµάτων των µελών, στη µη λήψη υπόψη αποδεικτικού µέσου µη προσιτού στη δηµοσιότητα και τέλος στη δηµόσια αναγγελία της αποφάσεως 4. Η αρχή της δηµοσιότητας των συνεδριάσεων αποτελεί θεµελιώδη δικονοµική αρχή και σοβαρή εγγύηση για την ανεπηρέαστη απονοµή της δικαιοσύνης, ενισχύοντας το αίσθηµα της ευθύνης και την αµεροληψία των δικαστικών προσώπων και αυξάνοντας την εµπιστοσύνη των κοινωνών 5. Το κράτος χάνει πια την αυτονόητη αξίωσή του, οι εξουσιαστικές του πράξεις να γίνονται apriori αποδεκτές. Οι πολιτειακές διαδικασίες και κατά συνέπεια και η δικαστική λειτουργία χαρακτηρίζονται από µια γενικότερη διαφάνεια, που εδραιώνεται ως αρχή του ευρωπαϊκού συνταγµατικού πολιτισµού 6. ΧΡΟΝΙΚΑ ΙΑ ΟΧΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ Όλα τα Ελληνικά Συντάγµατα κατοχυρώνουν τη δηµοσιότητα της δίκης. Παρά το γεγονός ότι στο Προσωρινό Πολίτευµα της Ελλάδας, στο νόµο της Επιδαύρου φαίνεται να περιορίζεται µόνο στις ποινικές δίκες, καθώς λέει ότι : «Αι εγκληµατικαί διαδικασίαι γίνονται παρρησία και ακωλήτως καθένας παρίσταται», η αρχή της δηµοσιότητας καθιερώνεται ήδη στο άρθρο 140 Συντάγµατος της Τροιζήνας : «Αι κρισολογίαι γίνονται δηµοσίως, εκτός οσάκις η δηµοσιότης είναι εναντία εις τη σεµνότητα και τότε το ικαστήριον χρεωστεί να το αποφασίσει». Η διάταξη αυτή περιλήφθηκε κατ ουσία αµετάβλητη στο άρθρο 289 του Συντάγµατος του Καθιερώθηκε και απ το άρθρο 90 Συντάγµατος 1844, που όριζε ότι «αι συνεδριάσεις των δικαστηρίων είναι δηµόσιαι, εκτός αν η δηµοσιότης ήθελεν είσθαι επιβλαβής εις τα χρηστά ήθη και την κοινήν ευταξίαν, αλλά τότε τα δικαστήρια οφείλουσι να εκδίδουσι περί τούτου απόφασιν» 7. Αυτούσια επαναλαµβάνεται στα Συντάγµατα του 1862, 1911, 1925, Το Κυβερνητικό σχέδιο περιελάµβανε στο άρθρο 93 2 χωρίς ουσιαστική µεταβολή τη διάταξη του α 92 Συπ Η Α Υποεπιτροπή της 2 ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ Σγουρίτσας Γ., «Τίνα περί δηµοσιότητος των συνεδριάσεων των δικαστηρίων», Νοµικό Βήµα, 1957, σελ Σαριπόλου Ν.Ν., «Σύστηµα του Συνταγµατικού ικαίου της Ελλάδος εν συγκρίσει προς τα των ξένων κρατών συντάγµατα», Τόµος Γ, εν Αθήνας Τυπογραφείον της Β. Αυλής, Α. Ραφτάνη, 1923, σελ , Υποσηµείωση 3. 5 Ανδρουλάκης Κ. Νικ, «Θεµελιώδεις έννοιες της ποινικής ίκης», δεύτερη έκδοση, Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλας 1994 σελ Τσάτσος Θ. ηµήτριος, όπου παραπάνω, σελ

3 Συνταγµατικής Επιτροπής υιοθέτησε τη διάταξη αυτή του Σχεδίου µε την προσθήκη «προφανώς» πριν απ τη φράση «επιβλαβής εις τα χρηστά ήθη ή την κοινήν ευταξίαν». Η Ολοµέλεια της Επιτροπής προσέθεσε στη διάταξη και µια άλλη εξαίρεση και συγκεκριµένα τη φράση «όταν συντρέχουν ειδικοί λόγοι προς προστασίαν της οικογενειακής ή της ιδιωτικής ζωής προσώπων» (άρθρο δικτατορικού Συντάγµατος του 1968). Η Βουλή διέγραψε απ τη διάταξη του Σχεδίου της Επιτροπής την παραδοσιακή εξαίρεση σχετικά µε την «κοινήν ευταξίαν» και τη λέξη «προφανώς», που προστέθηκε απ την Υποεπιτροπή. Ετσι η Βουλή διατύπωσε τη διάταξη ως έχουσα στον ισχύον Σύνταγµα α 93 2 και 3 του 1975, επιβεβαιώνοντας τη θεσµική αυτή εγγύηση ως απαραίτητη για το θεσµό της δικαιοσύνης και της ασφάλειας του δικαίου και καθιστώντας φανερή έτσι την προσήλωση του Συνταγµατικού νοµοθέτη σ αυτή : «Οι συνεδριάσεις κάθε ικαστηρίου είναι δηµόσιες εκτός αν το δικαστήριο κρίνει µε απόφασή του ότι η δηµοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων». Η ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΟΙΝΙΚΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ, ΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΙΚΑΣΤΗΡΙΑ Η αρχή, όπως κατοχυρώνεται απ το Σύνταγµα 1975 στο άρθρο 93 2 και 3 ισχύει για όλα τα δικαστήρια 8, συµπεριλαµβανοµένων και των στρατιωτικών (άρθρο 96 5 Συντάγµατος). Ο Κώδικας της Πολιτικής ικονοµίας ορίζει στο άρθρο και 2 ΚΠολ. ικ. ότι : «οι συνεδριάσεις όλων των πολιτικών δικαστηρίων γίνονται δηµόσια. Η διάσκεψη για την έκδοση της απόφασης γίνεται µυστικά». «Οποιος διευθύνει τη διαδικασία ορίζει κατά την κρίση του τον αριθµό των προσώπων που µπορούν να µείνουν στην αίθουσα των συνεδριάσεων και έχει την εξουσία να διατάξει τον αποκλεισµό των ανηλίκων, εκείνων που οπλοφορούν, καθώς και εκείνων που εµφανίζονται µε τρόπο ανάρµοστο και αντίθετο προς την τάξη και την ευπρέπεια της συνεδρίασης». Η δηµοσιότητα µε την έννοια της δυνατότητας πρόσβασης στο υλικό της δίκης είναι καθολική, δηλαδή επιτρέπεται τόσο για τους διαδίκους όσο και για καθένα που έχει έννοµο συµφέρον 9. Οσον αφορά στη διεξαγωγή της δίκης, η 7 Ράϊκος Γ. Αθανάσιος, «Συνταγµατικό ίκαιο Εισαγωγή Οργανωτικό µέρος», Τόµος Ι, Β έκδοση, Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2002, σελ Ράϊκος Γ. Αθανάσιος,, «Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου», Τόµος Α, Αθήνα, 1979, σελ Μπέης Ε.Κ., «ικονοµία των ιδιωτικών διαφορών», Γενικό µέρος Ι, Αθήνα, Εκδόσεις Ευνοµία Verlag Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ

4 αρχή της δηµοσιότητας ισχύει και λειτουργεί υπέρ µόνο των διαδίκων (άρθρο 112 Κ.Πολ. ικ.), ενώ έναντι τρίτων περιορίζεται στη διαδικασία στο ακροατήριο και στην εκδιδόµενη δικαστική απόφαση (α 113 ΚΠολ ικ.). ικαστική απόφαση που εκδίδεται κατά παράβαση της αρχής της δηµοσιότητας, υπόκειται σε έφεση και αναίρεση (άρθρα 557 αρ. 7 και 560 αρ. 4 ΚΠολ ικ.). Ο Κώδικας Ποινικής ικονοµίας ορίζει στο άρθρο 329 ότι «η συζήτηση στο ακροατήριο, καθώς και η απαγγελία της απόφασης, γίνονται δηµόσια σε όλα τα ποινικά δικαστήρια και επιτρέπεται στον καθένα να παρακολουθεί ανεµπόδιστα τις συνεδριάσεις. Απαγορεύεται όµως η παρουσία στο ακροατήριο προσώπων που κατά την ελεύθερη κρίση εκείνου που διευθύνει τη συζήτηση δεν συµπλήρωσαν το 17 ο έτος της ηλικίας τους». «Αν πρόκειται για δίκες που είναι πιθανό να προσελκύσουν µεγαλύτερο αριθµό ακροατών απ το συνηθισµένο, οι οποίοι µπορεί εξαιτίας της ανεπάρκειας του χώρου στον οποίο διεξάγεται η δίκη να εµποδίσουν την οµαλή διεξαγωγή της διαδικασίας, ο πρόεδρος του δικαστηρίου σε συνεννόηση µε τον εισαγγελέα ορίζουν τον αριθµό των ακροατών, οπότε επιτρέπεται χωρίς διάκριση η είσοδος στον καθένα, ωσότου συµπληρωθεί ο αριθµός αυτός». Το δικαίωµα που απορρέει απ την αρχή της δηµοσιότητας στις ποινικές δίκες είναι κατά το περιεχόµενό του απόλυτο και η παραβίαση του για τον οποιοδήποτε που θέλει να παρευρεθεί στη συνεδρίαση του δικαστηρίου στοιχειοθετεί λόγο αναιρέσεως (α 510 ΚΠοιν.),µε κύριο στόχο έτσι την εξασφάλιση των στοιχειωδών δικαιωµάτων και συµφερόντων του κατηγορούµενου. Λαϊκή δηµοσιότητα στο στάδιο της προδικασίας είναι βέβαια ανέφικτη εφόσον θα δυσκόλευε άσκοπα το έργο και τη έρευνα της ανακριτικής αρχής, ενώ θα αποτελούσε παράλληλα µια πρόωρη απαράδεκτη ηθική µείωση για τον κατηγορούµενο, κυρίως γι αυτόν κατά του οποίου η κατηγορία αποδείχθηκε τόσο ισχνή ώστε να αποκλεισθεί η περαιτέρω παραποµπή του στο ακροατήριο. Στην κύρια διαδικασία όµως καθίσταται αναγκαία η γνώση και η απόδειξη, ώστε να υφίσταται έλεγχος των δικαστικών προσώπων και να θεµελιώνεται η εµπιστοσύνη των κοινωνών, ότι οι ατοµικές ελευθερίες προστατεύονται και δεν έχουν εγκαταλειφθεί στο έλεος των εκάστοτε κρατούντων και ότι η τιµώρηση των εγκληµάτων δεν είναι έκθετη στην κάθε είδους εύνοια και συναλλαγή Ανδρουλάκης Κ. Νικ., «Θεµελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης», δεύτερη έκδοση, Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1994, σελ

5 Ειδική µνεία γίνεται απ το συντακτικό νοµοθέτη στις συνεδριάσεις των ειδικών δικαστηρίων ανηλίκων µε τη διάταξη του άρθρου 96 3 Σ 1975, όπου ορίζεται ότι οι συνεδριάσεις επιτρέπεται να µη διεξάγονται δηµοσίως και ότι οι αποφάσεις τους είναι δυνατόν να απαγγέλλονται «κεκλεισµένων των θυρών». Η ανάγκη για αυξηµένη προστασία του ανήλικου υπερισχύει της αρχής της δηµοσιότητας 11. Η σκέψη να αποτραπεί η ηθική µείωση του ανήλικου, µε τον ιδιαίτερα ακόµα εύπλαστο χαρακτήρα του, απ την παρουσία του κοινού, ώθησε το νοµοθέτη στη διατύπωση του Νόµου 3315/1955 (ΦΕΚ Α 203) «περί συµπληρώσεως των περί ικαστηρίων ανηλίκων και µεταχειρίσεων ανηλίκων κειµένων διατάξεων», όπου προβλέπεται στο άρθρο 1 ότι «τα ικαστήρια ανηλίκων συνεδριάζουσι κεκλεισµένων των θυρών» 12. Θεµελιώδης δικονοµική αρχή και της διοικητικής δίκης, της τριµερούς έννοµης σχέσης δικαστή ιδιώτη διοίκησης αποτελεί η αρχή της δηµοσιότητας, όπως κατοχυρώνεται απ το Σύνταγµα στο α Σύµφωνα µε τον Κώδικα ιοικητικής ικονοµίας άρθρο 37 «Οι συνεδριάσεις του δικαστηρίου είναι δηµόσιες. Το ικαστήριο µπορεί να αποφασίσει το αντίθετο αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις των διατάξεων της παραγράφου 2 του άρθρου 93 του Συντάγµατος». Η αρχή της δηµοσιότητας αφορά προπάντων την κύρια διαδικασία, αλλά όχι την προδικασία και τις εκτός του δικαστηρίου διενεργούµενες διαδικαστικές πράξεις, οι οποίες χωρίς να είναι µυστικές, δεν είναι δηµόσιες (α 49 ΚΦ ). Μυστική επίσης είναι και η διάσκεψη για την έκδοση της αποφάσεως µε κύριο σκοπό την προστασία των δικαστών απ τις εξωτερικές πιέσεις και κυρώσεις (Στην Ελβετία δίνεται περισσότερη σηµασία στη δικαιοκρατική και δηµοκρατική ανάγκη της δηµοσιότητας της δικαστικής λειτουργίας απ την οποία, δεν εξαιρούνται ούτε οι διασκέψεις των δικαστηρίων) 13. Εξάλλου η αρχή της δηµοσιότητας επιβεβαιώνεται απ το σχέδιο νόµου του «Κώδικα ιοικητικής ικονοµίας» όπου στο άρθρο 133, η συνεδρίαση των διοικητικών δικαστηρίων ρυθµίζεται βάσει των άρθρων του ΚΠολ ικ. (άρθρα 113 επ.) όπου κατοχυρώνεται η δηµοσιότητα των δικαστικών συνεδριάσεων. Η αρχή της δηµοσιότητας θεσπίζεται και από την ΕΣ Α. Σύµφωνα µε το άρθρο 6 1 «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα η υπόθεσή του να δικαστεί δίκαια, 11 ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ Σπινέλλη Κ.Α. Τρωϊάννου Α., «ίκαιο Ανηλίκων», Β έκδοση, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1992, σελ αγτόγλου.π., «ιοικητικό ικονοµικό ίκαιο», εύτερη έκδοση, Αθήνα, Αντ. Σάκκουλα, 1994, σελ

6 δηµόσια Η απόφαση πρέπει να εκδοθεί δηµόσια, η είσοδος όµως στο χώρο των συνεδριάσεων µπορεί να απαγορευτεί στον τύπο και στο κοινό καθόλη ή µέρος της διάρκειας της δίκης προς το συµφέρον της ηθικής, της δηµόσιας τάξης ή της εθνικής ασφάλειας σε µια δηµοκρατική κοινωνία, όταν τούτο ενδείκνυται απ τα συµφέροντα των ανηλίκων ή της ιδιωτικής ζωής των διαδίκων, η στο µέτρο που το ικαστήριο το κρίνει ως απολύτως αναγκαίο». ΕΜΜΕΣΗ ΑΜΕΣΗ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ Όπως ήδη έχει αναφερθεί, η αρχή της δηµοσιότητας σηµαίνει το δικαίωµα των πολιτών να παρευρίσκονται στην αίθουσα του δικαστηρίου ως ακροατές. Παράλληλα όµως υφίσταται και το δικαίωµα του έντυπου και του ηλεκτρονικού τύπου να παρίσταται κα να πληροφορεί το κοινό καθώς και να ασκεί κριτική τηρώντας του νόµους 14. Στο σηµείο αυτό είναι που τίθεται ένα πρόβληµα εννοιολογικού προσδιορισµού και οριοθετήσεως. Το ζήτηµα που έχει απασχολήσει κατά καιρούς τους νοµικούς είναι αν η έννοια της δηµοσιότητας, που απαιτείται για µια πραγµατικά δηµοκρατική δικαιϊκή τάξη, εξαντλείται στο βασικό της πυρήνα, δηλαδή την «άµεση λαϊκή δηµοσιότητα», την παρουσία ακροατών εντός της αίθουσας του δικαστηρίου, διασφαλίζοντας έτσι τη γνώση για τη συνεδρίαση για τους άµεσα παρευρισκόµενους ή εάν εξίσου σηµαντικό ρόλο διαδραµατίζει σήµερα και η έµµεση λαϊκή δηµοσιότητα µέσω του Τύπου και των µέσων µαζικής ενηµέρωσης (ραδιόφωνο τηλεόραση), όπου πλέον µαζικά πραγµατοποιείται ο έλεγχος της εξουσίας. Σύµφωνα µε τη Γερµανική θεωρία και νοµολογία από τα τέλη του 1950 διαµορφώθηκαν δύο βασικές θέσεις 15. Καταρχήν υπάρχει η άποψη ότι η αρχή της δηµοσιότητας σκοπό έχει την αποφυγή της µυστικότητας, κάτι το οποίο µπορεί µόνο να επιτευχθεί εάν οποιοσδήποτε άµεσα ενδιαφερόµενος πολίτης µπορεί να γνωρίζει όσα διαδραµατίζονται στην ακροαµατική διαδικασία, εφ όσον εξασφαλίζεται η παρουσία του εντός του προκαθορισµένου χώρου του ακροατηρίου. Βάσει αυτής της πρώτης άποψης, η «έµµεση» µαζική δηµοσιότητα υπερβαίνει το αναγκαίο και οδηγεί σε µειονεκτήµατα, απειλώντας να επηρεάσει αρνητικά την ορθή απονοµή της δικαιοσύνης, αναιρουµένης έτσι της υψηλής λειτουργίας της αρχής της δηµοσιότητας. Αντίθετη άποψη υποστηρίζει ότι για τον προσδιορισµό της έµµεσης δηµοσιότητας απαιτείται η θετική συµµετοχή και η παρουσία ενός κοινού. Η ηµοκρατία δε σηµαίνει 14 Τσάτσος Θ. ηµήτριος, «Συνταγµατικό ίκαιο Οργάνωση και Λειτουργία της Πολιτείας», Τόµος Β, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993, σελ

7 να µπορεί ο πολίτης µόνο να ελέγχει την εξουσία, αλλά να έχει τη δύναµη να την συνασκήσει µε τους κρατούντες. Το δικαίωµα που απορρέει απ την αρχή της δηµοσιότητας συγκεκριµενοποιείται ως υποκειµενικό δηµόσιο δικαίωµα του κάθε πολίτη για συµµετοχή στη διαδικασία ενώπιον των δικαστηρίων, µια συµµετοχή βέβαια που µπορεί κατά κανόνα να λαµβάνει και χαρακτήρα έµµεσο, όταν πραγµατώνεται µέσω των µέσων µαζικής ενηµέρωσης 16. Υστερα από µια κριτική προσέγγιση του προβλήµατος αυτού, θα µπορούσε κανείς να συµφωνήσει ότι η έννοια της δηµοσιότητας σίγουρα περιλαµβάνει το αρνητικό αίτηµα της αποφυγής της µυστικότητας, ως µέσο ελέγχου της εξουσίας. Θα αποτελούσε όµως αδιανόητη παράλειψη να µην τονιστεί, ότι οι νέες κοινωνικές συνθήκες κατέστησαν το περιεχόµενο της παραδοσιακής άµεσης δηµοσιότητας ανεπαρκές. Η φύση της λειτουργίας της δηµοσιότητας προσαρµόστηκε στις νέες καταστάσεις. Η αξίωση για πλήρη έλεγχο της δικαστικής εξουσίας ως προϋπόθεση για το δηµοκρατικό πολιτειακό καθεστώς έχει και ένα θετικό περιεχόµενο. Κάθε πολίτης έχει το δικαίωµα να λαµβάνει γνώση της δικαστικής διαδικασίας µε κάθε πρόσφορο µέσο. Στη σηµερινή πολυάνθρωπη κοινωνία κάτι τέτοιο θα µπορούσε να επιτευχθεί µόνο µε τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, καθώς αυτά αποτελούν τον κυριότερο φορέα ασκήσεως του ατοµικού δικαιώµατος του πολίτη για γνώση και πληροφόρηση. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ Απ όσα προεκτέθηκαν, γίνεται φανερό ότι βασικός σκοπός της αρχής της δηµοσιότητας είναι η εξασφάλιση της διαφάνειας της δίκης και η δυνατότητα παρακολούθησής της από κάθε άµεσα ενδιαφερόµενο και όχι µόνο, απ τους διαδίκους. Η παρακολούθηση αυτή µπορεί να πραγµατοποιηθεί µόνο όταν το ακροατήριο είναι ανοιχτό και προσιτό στον καθένα. Μέσω αυτής της παραδοσιακής δηµοσιότητας των δικών µε την παρουσία µέσα στο ακροατήριο, ικανοποιείται η ανάγκη ελέγχου της απονοµής της δικαιοσύνης και της εντατικοποίησης της ευθύνης των δικαστών, εφόσον έχει γίνει αντιληπτό ότι το ίκαιο και το Αληθές συνδέονται 15 ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ

8 άρρηκτα µε το φως της ηµοσιότητας 17. Η περαιτέρω δηµοσιότητα, η πλατειά δηµοσιοποίηση της δίκης ως θεάµατος µαζικής κατανάλωσης που επιτυγχάνεται µε την τηλεοπτική µετάδοση των δικών στις οθόνες της τηλεόρασης, ναι µεν δεν κατοχυρώνεται συνταγµατικά, αλλά ούτε απαγορεύεται. Η έλλειψη σχετικής ρύθµισης εξηγείται όχι τόσο απ την ιστορική βούληση του νοµοθέτη, αλλά λόγω της άγνοιάς του για τη δυνατότητα ηλεκτρονικής µετάδοσης των δικών. Οι απόψεις αναφορικά µε το αν επιτρέπονται τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης για τη µετάδοση της δίκης, διίστανται. Οι υποστηριχτές της χρήσης του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου βασίζονται στην ερµηνεία του άρθρου 93 Σ εν όψει των αρχών της ασφάλειας του δικαίου, του Κράτους δικαίου και του συνταγµατικώς κατοχυρωµένου δικαιώµατος παροχής έννοµης προστασίας απ την οποία απορρέει η δηµόσια αξίωση του πολίτη «να πληροφορηθεί µε κάθε τρόπο, δηλαδή τόσο µε την αυτοπρόσωπη παρουσία και µε τη δυνατότητα λήψης αντιγράφου της απόφασης, όσο και µέσω της ενηµέρωσής του από τον τύπο για την εξέλιξη της διαδικασίας, που τον ενδιαφέρει» 18. Απόλυτη δηµοσιότητα είναι εκείνη που λειτούργησε στην Αθηναϊκή ηµοκρατία το 399 π.χ., καθιστώντας τη δίκη του Σωκράτη κτήµα της Ιστορίας αλλά και της ιστορικής κριτικής, κάτι που σαφώς δεν ίσχυσε για τις αµέτρητες δίκες υπό το κράτος του εξεταστικού συστήµατος στα χρόνια της µεσαιωνικής Ευρώπης 19. Η χρήση του τύπου και των µέσων µαζικής ενηµέρωσης είναι καθοριστική για την πλήρωση του περιεχοµένου της θεσµικής εγγύησης της δηµοσιότητας στη πολυάνθρωπη σηµερινή κοινωνία. Χαρακτηρίζεται πράγµατι ανεπαρκής για την πληροφόρηση του κάθε ενδιαφερόµενου η αυτοπρόσωπη παρουσία στον περιορισµένο χώρο των ακροατηρίων ελάχιστων πολιτών, που δυστυχώς τις περισσότερες φορές πρόκειται για αργόσχολους χωρίς πραγµατικό ενδιαφέρον ακροατές. Παράλληλα κρίνεται βασικό να τονισθεί ότι η ενηµέρωση µέσω µόνο του ειδικού νοµικού τύπου θα περιόριζε τη δηµοσιότητα µόνο στην κλειστή κοινότητα των ειδικών. Αυτό θα ήταν αντίθετο στην αρχή της δηµοσιότητας, που βασίζεται στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και συνεπώς αφορά κάθε πολίτη. Σκοπός της «δηµοκρατίας, όπως γράφει ο Arndt 20, δεν είναι µόνο η συνειδητοποίηση του τρόπου ασκήσεως της εξουσίας φυσικά και της δικαστικής αλλά κυρίως πρόσκληση προς 17 Ανδρουλάκης Κ. Νικ., «Θεµελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης», δεύτερη έκδοση, Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1994, σελ Κατρούγκαλος Γ., «Η δηµοσιότητα της δίκης», Ενωση ιοικητικών ικαστών, ιοικητική δίκη, Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ

9 τον πολίτη για συνυπευθυνότητα κατά την άσκηση της εξουσίας». Η δικαστική απόφαση και η διαδικαστική διαδικασία συνιστούν κοινωνική παρέµβαση, η οποία αποκτάει τη λειτουργικότητά της µόνο εάν είναι προσιτή σε κάθε ενδιαφερόµενο πολίτη. Τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, ηλεκτρονικά και γραπτά, εξασφαλίζουν τη δυνατότητα κριτικής επί των αποφάσεων, βασική προϋπόθεση για την κατοχύρωση της εµπιστοσύνης στη δικαιοσύνη. Ενάντια στη θετική κριτική της χρήσης των µέσων ενηµέρωσης για τη µετάδοση των συνεδριάσεων των δικαστηρίων, αντιτάσσονται ουσιώδη µειονεκτήµατα. Η ηλεκτρονική µετάδοση των δικών µεταφέρει τις δικαστικές συνεδριάσεις έξω απ το ακροατήριο και έτσι καταργείται η µοναδικότητα της εντός ακροατηρίου διαδικασίας. Οι δέκτες της τηλεόρασης, υποκαθιστώντας το ακροατήριο, το καταργούν. Η αναµφισβήτητη δύναµη της τηλεοπτικής εικόνας και η θέση που κατέχει η τηλεόραση στη σηµερινή ζωή, συντείνουν στη δηµιουργία νέων και πολύ σηµαντικών παραµέτρων. Η δικαστική διαδικασία λαµβάνει δυστυχώς ένα χαρακτήρα θεατρικό και µεταµορφώνεται σ ένα εµπορικό βιοµηχανικό προϊόν µε σκοπό την αύξηση της ακροαµατικότητας και έτσι διαστρέφεται και εκφυλίζεται η έννοια και το περιεχόµενο της αρχής της δηµοσιότητας 21. Η απ ευθείας τηλεοπτική µετάδοση της ποινικής δίκης δεν εξαντλείται βεβαίως µε την τοποθέτηση µιας τηλεοπτικής κάµερας στην αίθουσα. Τα πάντα εξαρτώνται απ το χρόνο και τον τρόπο που θα γίνει η εστίαση του φακού στον κάθε παράγοντα της δίκης, καθώς επίσης και απ τα πιθανά σχόλια του αρµόδιου παρουσιαστή για τη διαδικασία, κρύβοντας ίσως τον κίνδυνο της αλλοίωσης, αφαίρεσης ή παράλειψης 22. Οι τηλεοπτικές κάµερες µετακινούµενες και µεταβάλλοντας τη γωνία λήψης, µεγεθύνοντας και επικεντρώνοντας το φακό πάνω σ ένα πρόσωπο ή µια χειρονοµία, επιλέγοντας τις σκηνές, έχουν τη δύναµη να ανασυνθέσουν δυστυχώς µια διαφορετική, παραµορφωτική δικαστική συνεδρίαση 23. Οσον αφορά στη ραδιοφωνική κάλυψη της δικαστικής συνεδρίασης, οι κίνδυνοι που καραδοκούν δεν είναι µικρότερης σηµασίας. Η µαγνητοφωνηµένη κάλυψη της δίκης ενέχει το ενδεχόµενο της πιθανής συρραφής των αποτελεσµάτων 21 ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ Μίτζηρας Αθ. Κώστας, «Η µετάδοση από τα ηλεκτρονικά µέσα επικοινωνίας της ποινικής δίκης», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ Ματθίας Στ., «Η δηµοσιότητα των συνεδριάσεων και η τηλεόραση», Ελληνική ικαιοσύνη,

10 βάσει διάφορων συµφερόντων, µε τρόπο ώστε να αλλοιώνονται τα τεκταινόµενα και η αληθής έννοια των λεγοµένων στη δικαστική αίθουσα 24. Τέλος και ο Τύπος, που προστατεύεται απ τα περισσότερα συντάγµατα των χωρών του κόσµου, µπορεί να συµβάλλει στην παραπληροφόρηση και λανθασµένη µετάδοση των δικαστικών συνεδριάσεων. Η δικαστική δηµοσιογραφία τείνει να γίνει πρόξενος αναπόφευκτων κακών. Η έλλειψη σχολαστικής ακρίβειας και νηφαλιότητας σε συνδυασµό µε την προσπάθεια επίδειξης ικανοτήτων ύφους, η έλλειψη νοµικής παιδείας των δικαστικών συντακτών ώστε να είναι σε θέση να αποµονώσουν το ουσιώδες απ το επουσιώδες και να ασκήσουν σωστή κριτική, γεννούν αµφιβολίες για τη σωστή χρήση του Τύπου στη µετάδοση της δίκης. Οι απροκάλυπτες τοποθετήσεις πριν την τελική κρίση των δικαστικών υπαλλήλων, µετατρέπουν καθαρά νοµικά ζητήµατα σε αντικείµενο «δηµοψηφίσµατος», κλονίζοντας σοβαρά τη θέση του δικαστή ανθρώπου µε όλες τις αδυναµίες και τις ευαισθησίες της ανθρώπινης ψυχής. Ολα όσα προαναφέρθηκαν βέβαια λειτουργούν ενάντια στον κατηγορούµενο, κυρίως στις ποινικές δίκες. Ασφαλώς αυτή είναι η πλέον επικίνδυνη και επιβλαβής απ τις αρνητικές πλευρές της δηµοσιότητας. Η προσβολή των δικαιωµάτων και της προσωπικότητας του κατηγορουµένου, ο εξαναγκασµός του σε δηµόσια έκθεση της ιδιωτικής του ζωής, ακόµη και των πιο απόρρητων σκέψεων και συναισθηµάτων του, αποτελεί µια ταπεινωτική δοκιµασία όπου βάλλεται ο κατηγορούµενος µε αφάνταστη συχνά σκληρότητα. Η ηθική µείωση που αντιµετωπίζει ισοπεδώνει βάναυσα και το τεκµήριο της αθωότητας του κατηγορουµένου. Τις αντιδράσεις των νοµικών και των διανοούµενων σ αυτόν τον ηθικό εξευτελισµό που υπόκειται ο κατηγορούµενος απ τη λανθασµένη εφαρµογή και λειτουργία της αρχής της δηµοσιότητας, εκφράζει µε λίγα λόγια ο Eberhard Schmidt :«Μπροστά στο δικαιολογηµένο ενδιαφέρον του ατόµου για σεβασµό της προσωπικότητάς του, το τόσο συχνά µνηµονευόµενο ενδιαφέρον πληροφορήσεως του κοινού είναι ένα γελοίο τίποτε» 25. Εν όψει αυτών των µειονεκτηµάτων της χρήσης των ΜΜΕ, ο Άρειος Πάγος µε πρόσφατη γνωµοδότηση-απόφασή του 10/1992 για να εξασφαλιστεί η οµαλή και απρόσκοπτη λειτουργία της δικαιοσύνης καθώς και το κύρος των λειτουργών της είχε προτείνει την απαγόρευση της µετάδοσης από «την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο, 24 Μίτζηρας Αθ. Κώστας, «Η µετάδοση από τα ηλεκτρονικά µέσα επικοινωνίας της ποινικής δίκης», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ

11 καθώς και την κινηµατογράφηση, βιντεοσκόπηση, ηχοληψία και κάθε άλλη µηχανική απεικόνιση ή ηχητική αποτύπωση των δικών». Αντιστοίχως και το άρθρο 27 του πολυνοµοσχεδίου προέβλεπε στην αρχική µορφή του την απαγόρευση της ολικής ή µερικής λήψης ή µετάδοσης από την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο καθώς και την κινηµατογράφηση, βιντεοσκόπηση, ή ηχητική αποτύπωση των πάσης φύσεως δικών. Αυτή όµως η απαγόρευση που επεκτείνεται σε κάθε µορφής απεικόνιση της δίκης δε συµβαδίζει µε τη θεσµική εγγύηση του άρθρου 93 παρ. 2 Σ. Αντίθετα δηµιουργεί φόβο και δυσπιστία στο κοινό καθώς δηµιουργείται η εντύπωση ότι οι δικαστές έχουν να κρύψουν στοιχεία από το δηµόσιο έλεγχο. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΝΑΓΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΩΣ ΤΟΥΣ Σύµφωνα µε τα παραπάνω, γίνεται αντιληπτή η ύπαρξη και θεµελίωση τριών δικαιωµάτων συµφερόντων. Καταρχήν, τίθεται το συµφέρον της δικαιοσύνης υπέρ του οποίου θεσπίστηκε και η θεσµική εγγύηση της αρχής της δηµοσιότητας των συνεδριάσεων των δικαστηρίων. Όπως προαναφέρθηκε, η παρουσία και η επίβλεψη του κοινού στις συνεδριάσεις επιβάλλει την ακριβή και σωστή τήρηση των νοµίµων διατυπώσεων, το σεβασµό στα δικαιώµατα του κατηγορούµενου, ελέγχει την αµεροληψία των δικαστών, εντείνει το ζήλο των τελευταίων για την ανακάλυψη της αλήθειας και τη σωστή απονοµή της δικαιοσύνης. Το άρθρο 14 Συντάγµατος εµπεριέχει το δεύτερο δικαίωµα, αυτό της πληροφόρησης, δηλαδή της απόκτησης και της µετάδοσης πληροφοριών. Υπάρχουν περιστάσεις που εξαιτίας του ιδιαίτερου πολιτικού, κοινωνικού ή επιστηµονικού ενδιαφέροντος, των δικαστικών συνεδριάσεων, η κοινή γνώµη ζητάει να τις παρακολουθήσει απ την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο, ή να ενηµερωθεί για τις λεπτοµέρειες αυτής απ τον Τύπο. Οι υποψήφιοι ακροατές τότε αποτελούν ευρύ κύκλο προσώπων και δεν είναι δυνατόν να χωρέσουν όλοι µέσα στον περιορισµένο χώρο του δικαστηρίου. Το δικαίωµα αυτό ρητώς αναγνωρίζεται και στη διάταξη του άρθρου 10 1 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, που ορίζει ότι : «Παν πρόσωπο έχει δικαίωµα εις την ελευθερία εκφράσεως. Το δικαίωµα τούτο περιλαµβάνει την ελευθερία γνώµης ως και την ελευθερία λήψεως ή µεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών, άνευ επεµβάσεως δηµοσίων αρχών...». 25 ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ

12 Το συµφέρον του κατηγορούµενου, τέλος, και το τεκµήριο της αθωότητάς του, είναι αυτό που θίγεται ιδιαίτερα απ τη µη αρµόζουσα στις περιστάσεις δηµοσιογραφική κάλυψη της συνεδρίασης του δικαστηρίου απ τον ηλεκτρονικό και έντυπο τύπο. Το άρθρο 11 1 του προοιµίου της Οικουµενικής διακηρύξεως των δικαιωµάτων του ανθρώπου της 10 ης εκεµβρίου 1948 και το άρθρο 6 2 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων του Ανθρώπου, ορίζει ότι : «παν πρόσωπον κατηγορούµενον επί αδικήµατι τεκµαίρεται ότι είναι αθώον µέχρι της νοµίµου αποδείξεως της ενοχής του 26». Εξάλλου και το ίδιο το Σύνταγµα κατοχυρώνει µε τη διάταξη του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος την υποχρέωση σεβασµού και προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οφείλεται δηλαδή η παράλειψη κάθε είδους προσβολής της προσωπικότητας και τιµής του ανθρώπου ενώ παράλληλα οι φορείς της δηµόσιας εξουσίας οφείλουν να προβαίνουν σε όλες τις ενέργειες, που είναι απαραίτητες για την πραγµατοποίηση του περιεχοµένου της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Αναµφίβολο περιεχόµενο της υποχρεώσεως αυτής είναι η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας από τις προσβολές, όχι µόνο απ τα κρατικά όργανα αλλά και απ τις εξωκρατικές δυνάµεις, όπως τους ιδιώτες, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης 27. Πάνω σ αυτό στηρίζεται και το δικαίωµα του κατηγορούµενου να ζητήσει την αποτροπή της ηθικής µείωσής του απ τον ηλεκτρονικό και έντυπο τύπο κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης του δικαστηρίου (πολιτικού, ποινικού, διοικητικού). Πρόβληµα εναρµόνισής τους και σωστής οριοθέτησής τους µε ακριβή αντικειµενικά κριτήρια τίθεται όταν τα προαναφερόµενα δικαιώµατα δε συµπλέουν αλλά συγκρούονται µεταξύ τους. Η σωστή οριοθέτησή τους θα επιτρέψει ή θα απαγορεύσει, θα επιβάλλει περιορισµούς ή όχι στην τηλεοπτική ή ραδιοφωνική µετάδοση της δηµόσιας συνεδρίασης της δίκης. ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΑΠ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ Το Σύνταγµα θεσπίζει ορισµένες εξαιρέσεις από την αρχή της δηµοσιότητας των δικαστηρίων. Με µια σύντοµη ιστορική αναδροµή, παρατηρείται ότι τον αποκλεισµό της δηµοσιότητας, επέτρεπε ήδη το άρθρο 289 του Συντάγµατος του 1832, όταν αυτή προσέβαλλε «τη σεµνότητα». Αργότερα το άρθρο 90 του 26 Λαµνίδης Π., «Πρέπει να επιτρέπονται τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης (τηλεόραση και ραδιόφωνο) για τη µετάδοση της δίκης;», ικαιοσύνη, 1993, σελ Ράϊκου Γ. Αθ., «Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τα θεµελιώδη δικαιώµατα», Τόµος Β, Τεύχος Β, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993, σελ

13 Συντάγµατος του 1844, όριζε ότι «αι συνεδριάσεις των δικαστηρίων είναι δηµόσιαι, εκτός όταν η δηµοσιότης ήθελεν είσθαι επιβλαβής εις τα χρηστά ήθη και την κοινή ευταξίαν, αλλά τότε τα δικαστήρια οφείλουσι να εκδίδωσι περί τούτου απόφασιν». Η διάταξη αυτή παρέµεινε αµετάβλητη και την περιελάµβαναν όλα τα προϊσχύσαντα Ελληνικά Συντάγµατα. Το Ισχύον Σύνταγµα 1975 / 1986 /2001 στο άρθρο 93 2 καθιερώνει δύο εξαιρέσεις : «εκτός αν το δικαστήριο κρίνει µε απόφασή του ότι η δηµοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων». Βάσει του άρθρου 93 παρ. 2 Σ η αρχή της δηµοσιότητας οριοθετείται καταρχήν απ τα χρηστά ήθη. Πρόκειται για µια αόριστη νοµική έννοια και το κριτήριο καθορισµού της είναι γενικό. Ειδικότερα ως χρηστά ήθη νοούνται οι κάθε φορά γενικά αποδεκτοί ή κρατούντες ηθικοί κανόνες, δηλαδή σύµφωνα µε τον Γ. Μπαλή : «ουχί αι περί ηθικής ατοµικαί αντιλήψεις του δικάζοντος ή άλλων ορισµένου κοινωνικού κύκλου, αλλ αι ιδέαι του εκάστοτε κατά γενικήν αντίληψην χρηστώς και εµφρόνως σκεπτοµένου κοινωνικού ανθρώπου». 28 Στη συνέχεια προστατεύεται και η ιδιωτική ζωή και η προσωπικότητα των διαδίκων. Κάτι τέτοιο θα µπορούσε να υλοποιηθεί σε αποφάσεις για ολικό ή µερικό αποκλεισµό της δηµοσιότητας σε κάθε περίπτωση που κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης των δικαστηρίων πρόκειται να συζητηθούν γεγονότα της προσωπικής ζωής των διαδίκων, γεγονός που θα αποτελούσε σοβαρή διείσδυση στη προσωπική σφαίρα τους. Η απόφαση περί αποκλεισµού της δηµοσιότητας πρέπει να είναι αιτιολογηµένη ύστερα από προηγούµενη ακρόαση των διαδίκων ή των πληρεξουσίων τους και του εισαγγελέα, αν αυτός παρίσταται και να απαγγελθεί δηµόσια, σύµφωνα µε το άρθρο 93 3 εδ. α.. Οι εξαιρέσεις ισχύουν µόνο για τους τρίτους, ποτέ όµως για τους διαδίκους, τους νόµιµους αντιπροσώπους τους και τους πληρεξούσιούς τους. Η διάταξη καθορίζει αναµφίβολα περιοριστικά τις εξαιρέσεις και συνεπώς ο νόµος δεν µπορεί να προσθέσει και άλλες. Ετσι, το άρθρο 114 Κ. Πολιτικής ικονοµίας, που προβλέπει ως λόγο αποκλεισµού της αρχής της δηµοσιότητας, δηλαδή τη διεξαγωγή της δίκης «κεκλεισµένων των θυρών», µεταξύ άλλων και τον κίνδυνο βλάβης της δηµόσιας τάξης, είναι αντίθετο προς το άρθρο 93 2 Σ. εφόσον η ρύθµισή του δεν έχει προσαρµοστεί ακόµη στην ερµηνευόµενη διάταξη του ισχύοντος Συντάγµατος. Έτσι ο κοινός νοµοθέτης δεν µπορεί να περιορίσει την αρχή της δηµοσιότητας θέτοντας και άλλους περιορισµούς πέρα από αυτούς που θεσπίζει 28 Ράϊκου Γ. Αθ., «Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τα θεµελιώδη δικαιώµατα», Τόµος Β, Τεύχος Β, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993, σελ

14 το Σύνταγµα, σε αρκετές όµως περιπτώσεις οφείλει να την οργανώσει 29. Η διάταξη του άρθρου 330 Κ. Ποιν. ικ. επαναλαµβάνει τη διάταξη του ισχύοντος Συντάγµατος ως προς τις περιπτώσεις αποκλεισµού της δηµοσιότητας, επιτρέποντας τη διεξαγωγή της δίκης «κεκλεισµένων των θυρών» ενδεικτικά σε δίκη βιασµού, εάν η δηµοσιότητα θα έχει ως συνέπεια την ιδιαίτερη ψυχική ταλαιπωρία ή το διασυρµό του θύµατος. Εύλογα επίσης τα άρθρα Κ. Πολ. ικ. και Κ. Ποιν. ικ. δίνουν στο διευθύνοντα τη διαδικασία το δικαίωµα να ορίσει κατά την κρίση του τον αριθµό των προσώπων που µπορούν να µείνουν στην αίθουσα, χωρίς να παρακωλύουν τη διαδικασία ή να αποβάλλει οπλοφορούντες. ε συνιστά νέο περιορισµό ή προσβολή της δηµοσιότητας ο εκ των προτέρων καθορισµός του αριθµού των εισακτέων προσώπων βάσει αδιάκριτης έκδοσης και διανοµής ορισµένου αριθµού εισιτηρίων, αν και κάτι τέτοιο αποκρούεται, επειδή θεωρείται ότι διευκολύνει τη νόθευση της δηµοσιότητας και προσδίδει θεατρικό χαρακτήρα στη δίκη. Περιορισµός επίσης δεν είναι και ο έλεγχος των εισερχοµένων απ τους αστυνοµικούς υπαλλήλους που έχουν εντολή να τηρούν την τάξη, µε τον όρο βέβαια ότι αυτός ο έλεγχος δεν αποτελεί πρόσχηµα επιλογής των αρεστών µόνο προσώπων. Η λελογισµένη χρήση της διακριτικής εξουσίας του δικαστηρίου, η απαγόρευση σε µια δίκη της χρήσεως των ηλεκτρονικών µέσων για την αναµετάδοσή της, όταν µάλιστα η απαγόρευση αυτή βασίζεται σε αντικειµενικά κριτήρια για την οριοθέτηση των προαναφερόµενων συµφερόντων για την εύρεση εκείνης της χρυσής τοµής, που θα συγκεράσει αντιτιθέµενα αλλά εξίσου πολύτιµα αγαθά µιας δηµοκρατικής πολιτείας, δε συνιστά λογοκρισία. Εξάλλου, κρίνεται απαραίτητο να τονιστεί ότι η αναγνώριση του τύπου ως πηγής ενδεχόµενου κινδύνου για την προσωπικότητα και την ιδιωτική ζωή των πολιτών µε καταστροφικές συνέπειες για την κοινωνική και ηθική εικόνα του προβαλλόµενου προσώπου, επιτάσσει τη λήψη εκ µέρους του τύπου, έντυπου και ηλεκτρονικού, µέτρων τα οποία θα περιορίσουν τις πιθανότητες επελεύσεως των κινδύνων 30. Νοµοθετικοί περιορισµοί δηµοσίευσης στον τύπο µε σκοπό την προστασία της ανεπηρέαστης και αποτελεσµατικής λειτουργίας της δικαιοσύνης και την προστασία των παραγόντων της δίκης, των θυµάτων του εγκλήµατος και του 29 Τσάτσος Θ. ηµήτριος, «Συνταγµατικό ίκαιο Οργάνωση και Λειτουργία της Πολιτείας», Τόµος Β, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1993, σελ Καρακώστας Κ.Ι., «Συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου και προστασία της προσωπικότητας»,τόµος Β, Ελληνική ικαιοσύνη, σελ επ. 14

15 κατηγορουµένου, δεν αντιβαίνουν στο συνταγµατικό κατοχυρωµένο δικαίωµα της ελευθερίας του τύπου 31 (αν / 1938 Ο νόµος αυτός λόγω της δικτατορικής καταγωγής του όσο και της εν γένει έλλειψης συµβατότητάς του µε την ελευθερία του τύπου, είναι εντελώς στερηµένος ουσιαστικής νοµιµοποίησης και πρακτικά τελεί σε αχρηστία) 32. Περιορισµός της ελευθερίας γνώµης και πληροφορίας, µεταξύ άλλων, προβλέπονται και απ το άρθρο 10 2 Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων Ανθρώπου. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Κύριο γνώρισµα του δηµοκρατικού πολιτεύµατος είναι η λειτουργία και η δύναµη της κριτικής. Στη δηµοκρατία και οι κρίνοντες, κρίνονται. Η δικαιοσύνη είναι κατά κύριο λόγο ο θεσµός που πρέπει να επιβεβαιώνει διαρκώς τη δύναµη αλλά και την ανεξαρτησία του, έτσι όπως εκφράζεται αυτή µέσω της αµερόληπτης κρίσης των δικαστηρίων. Σύµφωνα, δυστυχώς, µε έρευνα που πραγµατοποιήθηκε από το Πάντειο Πανεπιστήµιο µε ευθύνη του Καθηγητή κ. ασκαλάκη, 47,7% των ερωτηθέντων θεωρούν ότι ο ικαστής δεν ασκεί το λειτούργηµά του αµερόληπτα και 59,8% ότι δεσµεύεται και χειραγωγείται απ την πολιτική εξουσία 33. Τα αποτελέσµατα αυτής της έρευνας επιβεβαιώνουν τη δυσπιστία και την ανάγκη των πολιτών να αξιώνουν πλήρη έλεγχο της δικαστικής εξουσίας. Η αρχή της δηµοσιότητας, είναι το µέσο µε το οποίο ασκείται η αδιάλειπτη κριτική της δικαστικής ετυµηγορίας απ τον πολίτη. Η συνταγµατική επιταγή για προστασία του υπέρτατου αγαθού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, το δηµοκρατικό δικαίωµα του πολίτη για πληροφόρηση και η σύγχρονη δικαιοκρατική αντίληψη για την αποστολή των δικαστηρίων προς αγαθή απονοµή της δικαιοσύνης και εδραίωση της κοινωνικής ασφάλειας και ειρήνης, οριοθετούν το πλαίσιο λειτουργίας της άµεσης και κυρίως της έµµεσης δηµοσιότητας. Η ορθή και αποτελεσµατική λύση των προβληµάτων και η απάλειψη των αρνητικών 31 αγτόγλου.π, «Συνταγµατικό ίκαιο - Ατοµικά ικαιώµατα», Τόµος Α, Αθήνα Κοµοτηνή Αντ. Ν. Σάκκουλα σελ Κατρούγκαλος Γ., «Η δηµοσιότητα της δίκης», Ενωση ιοικητικών ικαστών, ιοικητική δίκη, Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ. 769, υποσηµείωση Κατρούγκαλος Γ., «Η δηµοσιότητα της δίκης», Ενωση ιοικητικών ικαστών, ιοικητική δίκη, Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ

16 επενεργειών απ τη λειτουργία της έµµεσης δηµοσιότητας θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί µε την προσπάθεια για αναβάθµιση της δικαστικής δηµοσιογραφίας. Η θέσπιση ενός Κώδικα δηµοσιογραφικής δεοντολογίας και η ίδρυση των αντίστοιχων πειθαρχικών δηµοσιογραφικών οργάνων, η καθιέρωση προσλήψεως από τους φορείς µαζικής ενηµέρωσης ειδικευµένων δικαστικών δηµοσιογράφων µε νοµική παιδεία και η ίδρυση και λειτουργία γραφείων στις κατά τόπους εισαγγελίες και τα αρµόδια δικαστήρια, από όπου οι δηµοσιογράφοι θα µπορούν να συλλέξουν απαραίτητες και ελεγµένα ακριβείς πληροφορίες, θα οδηγούσε στην απρόσκοπτη πραγµάτωση της αρχής της δηµοσιότητας, θωρακίζοντας την αλληλεξάρτηση ανάµεσα στο δικαίωµα για πληροφόρηση του κοινού, το σεβασµό της ιδιωτικής ζωής και προσωπικότητας του ατόµου και στην υποχρέωση της δικαστικής λειτουργίας για δίκαιη και ανεπηρέαστη κρίση. Η δηµοσιότητα οφείλει λειτουργικά να οργανωθεί, αλλά δε γίνεται και δεν πρέπει να αποκλεισθεί, γιατί σύµφωνα µε τα λεγόµενα του Feuerbach : «Η εντύπωση, ότι η Αλήθεια και το ίκαιο είναι άρρηκτα συνδεδεµένα µε τη δηµοσιότητα, είναι βαθιά ριζωµένη, όχι µόνο µε τα αισθήµατα των ανθρώπων αλλά και την ίδια τη φύση των πραγµάτων ηµητράτος Γ.Ν., «Προβλήµατα δηµοσιότητας στην ποινική δίκη», Νοµικό Βήµα, 1991, σελ

17 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αρχή της δηµοσιότητας, ως µια απ τις τρεις συνταγµατικά κατοχυρωµένες στο άρθρο 93, αρχές λειτουργίας των δικαστηρίων, αποτελεί θεσµική εγγύηση για τον έλεγχο του έργου των δικαστηρίων από τη λαϊκή κυριαρχία. Συνιστά θεµελιώδη δικονοµική αρχή µε σκοπό την ανεπηρέαστη απονοµή της δικαιοσύνης, ενισχύοντας το αίσθηµα της ευθύνης και την αµεροληψία των δικαστικών λειτουργών και το σεβασµό των δικαιωµάτων των διαδίκων, αυξάνοντας την εµπιστοσύνη των κοινωνών. Η αρχή της δηµοσιότητας, που ισχύει για όλα τα δικαστήρια ποινικά, πολιτικά, διοικητικά, στρατιωτικά προσαρµόστηκε στις νέες καταστάσεις. Η άµεση δηµοσιότητα, που επιτρέπει την παρακολούθηση και γνώση των τεκταινοµένων στις συνεδριάσεις των δικαστηρίων, όχι µόνο απ τους διαδίκους αλλά και από τρίτους ακροατές, παρευρισκόµενους εντός του χώρου του ακροατηρίου, καθίσταται ανεπαρκής. Στη σύγχρονη πολυάνθρωπη κοινωνία, το δικαίωµα του κάθε πολίτη να λαµβάνει γνώση της δικαστικής διαδικασίας, κυρίως για τις συνεδριάσεις ιδιαίτερου πολιτικού, κοινωνικού ή οικονοµικού ενδιαφέροντος, στοιχειοθετεί την ανάγκη έµµεσης δηµοσιότητας, δηλαδή την ενηµέρωσή του απ τον ηλεκτρονικό και έντυπο τύπο, την τηλεοπτική ή ραδιοφωνική κάλυψη της δίκης. Στο άρθρο 93 2 θεµελιώνονται τρία δικαιώµατα-συµφέροντα: το συµφέρον της δικαιοσύνης, το δικαίωµα της πληροφόρησης του κάθε πολίτη και το δικαίωµα του κατηγορουµένου για σεβασµό της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς του και ορθή απονοµή της δικαιοσύνης. Συχνά τα εξίσου πολύτιµα αυτά δικαιώµατα δεν συµπλέουν. Έτσι καθίσταται αναγκαία η εναρµόνισή τους, η σωστή οριοθέτησή τους. Ήδη το άρθρο 93 προβλέπει εξαιρέσεις απ την αρχή της δηµοσιότητας µε σκοπό το σεβασµό στα χρηστά ήθη και την προστασία της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων, ενώ κρίνεται απαραίτητη και η αναβάθµιση της δικαστικής δηµοσιογραφίας για την καλύτερη λειτουργία της έµµεσης δηµοσιότητας. 17

18 SUMMARY The principle of publicity, as one of the three constitutionally secured function principles of courts of law in the article 93, aims to the control of courts function on behalf of the people. It establishes a fundamental legal principle, which aims to the unbiased dispensation of justice, reinforcing the responsibility feeling, the impartiality of the justice functions and the litigants respect, increasing the confidence of citizens. The principle of publicity, which values for all the kind of courts legal, political, administrative, military, has adjusted to the new circumstances. The direct publicity, which allows the attendance of what really happens in the court sessions, not only from the litigants but from third parties as well, who are present within the audience is considered insufficient. Nowadays in the crowed society the right of every citizen to be informed about the judicial function, mainly for the sessions of particular political, social, financial interest, lead us to the indirect publicity, which means his/her information from media. There are three fundamental rights-interests in the article 93: The interest of justice, the right to information of every citizen and the right of the accused for humans dignity respect and the proper dispensation of justice. These equally precious rights do not often agree with each other. In this way it becomes necessary their concordance. The article 93 already foresees exceptions from the principle of publicity according to the fundamental principles of law and to the protection of the private of family of the litigants, while it is considered necessary the upgrading of the judicial journalism for the better use of the indirect publicity. 18