ΤΑ ΠΑΘΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΙ

Transcript

1 + ΤΑ ΠΑΘΗ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΙ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α ΜΕΡΟΣ: ΤΑ ΠΑΘΗ Α1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Α2) ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Α3) ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Β ΜΕΡΟΣ: Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β2) ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Β3) ΠΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. Γ ΜΕΡΟΣ: ΠΡΟΣΕΥΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Γ1) ΨΑΛΜΟΙ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΣΕ Ο ΑΓΙΟΣ ΑΡΣΕΝΙΟΣ Ο ΚΑΠΠΑΔΟΚΗΣ Γ2) ΕΥΧΗ ΕΚΤΕΝΗΣ Γ3) ΕΥΧΗ ΑΠΛΟΥΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΑ ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΤΟ ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΤΑΙ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2

3 Πρόλογος Στήν παροῦσα πτωχή ἐργασία θά ἀποπειραθοῦμε μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ καί τίς εὐχές τοῦ Γέροντα νά μιλήσουμε συνοπτικά γιά τήν ἁμαρτία καί τά πάθη ὡς αἰτίες τῶν λεγομένων ψυχικῶν ἀλλά καί τῶν σωματικῶν πολλές φορές παθήσεων. Στήν συνέχεια, θά παρουσιάσουμε τί λένε γιά τήν κατάθλιψη, γιά τά αἴτια καί τήν θεραπεία της οἱ Ἅγιοι Πατέρες μας. Οἱ λεγόμενες ψυχικές νόσοι, μέ κορυφαία τήν κατάθλιψη, εἶναι, σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους μας, στήν πραγματικότητα πνευματικές νόσοι. Ὀφείλονται στήν ὑποταγή τοῦ ἀνθρώπου στά πάθη. Ὑποκινητές τῶν παθῶν εἶναι ὁ κόσμος, ὁ παλαιός ἄνθρωπος καί ὁ διάβολος. Ἀναλυτικώτερα, στό παρόν μικρό πόνημα θά προσπαθήσουμε σύν Θεῷ, νά ἀνιχνεύσουμε τήν ἀρχή τῶν παθῶν, τήν ταυτότητά τους, τόν τρόπο δημιουργίας τους καί τήν ἀλληλογένεσή τους. Τέλος, θά δοῦμε τήν σύνδεσή τους μέ τίς σωματικές καί τίς λεγόμενες ψυχικές νόσους καθώς καί τόν τρόπο θεραπείας τους. Περισσότερο, βέβαια, θά ἐπικεντρωθοῦμε στήν κατάθλιψη, τήν νόσο πού οἱ Ἅγιοι Πατέρες ὁρίζουν ὡς ἀκηδία, ἀθυμία, λύπη. Ὅπως θά ἐκθέσουμε στήν συνέχεια, ἡ ριζική θεραπεία τῆς κατάθλιψης εἶναι, ἡ μετάνοια, ἡ καταπολέμηση τοῦ ἐγωισμοῦ καί ἡ πρός τόν Θεό ἀγάπη. Εἴθε, μέ τίς πρεσβεῖες τῆς Υπεραγίας Θεοτόκου καί πάντων τῶν Ἁγίων, ἡ παροῦσα ἐργασία νά ἀποτελέσει ἕνα ἐλάχιστο λιθαράκι στήν οἰκοδόμηση τῆς ψυχοσωματικῆς μας ὑγείας, πρός δόξαν τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἀμήν! Ἱερομόναχος Σάββας Ἁγιορείτης 10 Ἰουνίου

4 Τῶν Ἁγίων ἐνδόξων Μαρτύρων Ἀλεξάνδρου καί Ἀντωνίνης. Εἰσαγωγή Οἱ Ἅγιοι Πατέρες, οἱ ἀληθινοί πνευματικοί μας ἰατροί, μᾶς ἀποκάλυψαν ὅλα ὅσα πρέπει νά γνωρίζουμε γιά τά πάθη. Βέβαια, στήν καθημερινή πράξη εἶναι σωστότερο νά μήν ἀντιμετωπίζουμε τά πάθη μ ἕναν ἐπιθετικό τρόπο. Ὁ μακαριστός π. Πορφύριος συνιστοῦσε νά «ἀφήσουμε» τίς ἀδυναμίες καί τό κακό νά μήν μᾶς ἀπασχολεῖ ἡ ὕπαρξή τους. Αντίθετα, νά προσπαθοῦμε νά βροῦμε τρόπους ν ἀγαπήσουμε τόν Θεό. Ἡ καλλίτερη ἀντιμετώπιση τῶν παθῶν, τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ διαβόλου εἶναι ἡ περιφρόνηση. Ὁ Γέροντας, βέβαια, μέ τά λεγόμενά του δέν ὑπονοοῦσε ὅτι πρέπει νά ἔχουμε ἄγνοια γιά τό τί εἶναι τά πάθη ἤ γιά τό πῶς δημιουργοῦνται καί πῶς θεραπεύονται. Ἁπλῶς δέν ἤθελε νά «ματώνουμε», ἀντιμετωπίζοντάς τα «κατά μέτωπο». Γι αυτό συνιστοῦσε νά τά περιφρονοῦμε καί νά στρεφόμαστε πρός τό Ἄκτιστο Φῶς τοῦ Θεοῦ. «Εἶναι καλύτερο», λέγει καὶ ὁ Ἀββὰς Ἰσαὰκ ὁ Σύρος, «νὰ καταβάλλεις (νά νικᾶς) τὰ πάθη μὲ καλοὺς λογισμούς, μνημονεύοντας τὶς ἀρετές, παρὰ μὲ τὴν ἀντίσταση (κατά τόν παθῶν) 1. Διότι τὰ πάθη, ὅταν διεγερθοῦν καὶ κινηθοῦν ἐναντίον σου γιὰ νὰ σὲ πολεμήσουν, τότε ἐντυπώνουν στὸν νοῦ σου διάφορα σχήματα καὶ εἰκόνες, πού προκαλοῦν (παρακινοῦν) στὴν ἁμαρτία. Αὐτὸς ὁ πόλεμος ἐναντίον τοῦ νοῦ μας ἔχει πολὺ μεγάλη δύναμη, καθὼς ταράζει τὶς παλιὲς μνῆμες καὶ μᾶς θορυβεῖ. Ἐὰν ὅμως, πάνω στὴν ἐπίθεσή τους, τοὺς ὑποσκάπτεις μὲ ἀγαθοὺς λογισμούς, ὅπως εἴπαμε, τότε οὔτε ἴχνος παθῶν δὲν φαίνεται πιὰ στὸν νοῦ σου μετὰ τὴν ἀποδίωξή τους» 2. 1 Μέ τόν λεγόμενο ἀντιρρητικό πόλεμο

5 Ἡ ἁμαρτία καί τά πάθη ὁδηγοῦν τόν ἄνθρωπο, σύμφωνα μέ τόν Γέροντα Πορφύριο, στήν θλίψη, τήν μελαγχολία καί τήν κατάθλιψη. Στήν Ἁγία Γραφή ἔχουμε τό παράδειγμα-διήγηση τοῦ Σαούλ, ὁ ὁποῖος ἁμάρτησε καί καταλήφθηκε ἀπό βαρειά μελαγχολία καί δαιμονισμό (Α Βασ. 16, 14-15). «Κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον», ἀναφέρει ἡ Ἁγία Γραφή, «τὸ Πνεῦμα τοῦ Κυρίου εἶχεν ἀπομακρυνθῆ ἀπὸ τὸν Σαούλ. Ἕνα δὲ ἄλλο πνεῦμα, κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ, πνεῦμα πονηρὸν ἐτάρασσεν αὐτόν. Οἱ δοῦλοι τοῦ Σαοὺλ τοῦ εἶπαν: «Ἰδού, λοιπόν, ὅτι ἕνα πνεῦμα πονηρὸν κατὰ παραχώρησιν τοῦ Κυρίου σὲ πνίγει» 3. Οἱ ἁμαρτίες καί τά πάθη τοῦ Σαούλ τόν ὁδήγησαν στήν κατάθλιψη. Ἐπίσης ἔχουμε τό περιστατικό μέ τόν Ναβουχοδονόσορα, ὁ ὁποῖος, ἔπειτα ἀπό τίς ἐπιτυχίες του ἐντός καί ἐκτός τῆς αὐτοκρατορίας του, παραφρόνησε λόγῳ τῆς μεγάλης του ἀλαζονείας. Ἔπαθε ἕνα εἶδος τρέλας, γνωστῆς ὡς λυκανθρωπία, κατά τήν ὁποία ἐγκατέλειψε τούς ἀνθρώπους καί ζοῦσε ὡς ἄγριο θηρίο. Μετά ἀπό ἑπτά χρόνια, ὅταν ἀναγνώρισε τό μεγαλεῖο τοῦ Θεοῦ καί ταπεινώθηκε, τότε θεραπεύθηκε (Δαν. 4,28-37). Γράφεται στήν Παλαιά Διαθήκη, στό βιβλίο τοῦ Προφήτη Δανιήλ: «Ὅλα αὐτὰ συνέβησαν στὸν βασιλέα Ναβουχοδονόσορα. Δώδεκα μήνας ἔπειτα ἀπό αὐτὸ τὸ ὄνειρον, ἐνῶ αὐτὸς ἐπεριπατοῦσε στὸν ἐν Βαβυλῶνι ναὸν τῆς βασιλείας του, ἐπῆρε τὸν λόγον καὶ εἶπεν «αὐτὴ δὲν εἶναι ἡ μεγάλη Βαβυλών, τὴν ὁποίαν ἐγὼ ἀνοικοδόμησα ὡς πρωτεύουσαν τῆς βασιλείας μου, μὲ τὴν μεγάλην μου ἰσχὺν καὶ δύναμιν, ὥστε νὰ διαλαλῆ τὴν μεγαλειότητά μου καὶ τὴν δόξαν μου;» Ἐνῶ εὑρίσκετο ὁ λόγος αὐτὸς ἀκόμη στὸ στόμα τοῦ βασιλέως, ἦλθε φωνὴ ἀπὸ τὸν οὐρανόν. «Εἰς σέ, βασιλεῦ Ναβουχοδονόσορ, ἀπευθύνεται ὁ λόγος αὐτός ἡ βασιλεία σου ἐπέρασεν, ἀφηρέθη ἀπὸ σέ. Θὰ σὲ ἐκδιώξουν ἀπὸ τὴν κοινωνίαν τῶν ἀνθρώπων καὶ ἡ κατοικία σου θὰ εἶναι ἀνάμεσα εἰς τὰ θηρία τὰ ἄγρια. Θὰ σὲ τρέφουν μὲ χορτάρι, ὡσὰν τὸ βόϊδι καὶ θὰ περάσουν ἑπτὰ καιροὶ ἐπάνω σου, ἕως ὅτου μάθης καὶ γνώρισης, ὅτι ὁ Ὕψιστος Θεὸς εἶναι ὁ Κύριος τῆς βασιλείας τῶν ἀνθρώπων καὶ ὅτι δίδει Αὐτὸς τὴν βασιλείαν εἰς ἐκεῖνον, τὸν ὁποῖον θέλει. Κατὰ τὴν στιγμὴν ἀκριβῶς ἐκείνην ἐξεπληρώθη διὰ τὸν Ναβουχοδονόσορα ἡ προφητεία τοῦ ὀνείρου. Διότι αὐτὸς ἔχασε τὸ λογικόν του, ἐξεδιώχθη ἀπὸ τὴν κοινωνίαν τῶν ἀνθρώπων, ἔτρωγεν ὡσὰν βόϊδι χορτάρι καὶ ἡ δρόσος τοῦ οὐρανοῦ ἔβρεχε τὸ σῶμα του, ἕως ὅτου αἱ τρίχες αὐτοῦ ἐμεγάλωσαν ὡσὰν τὰς τρίχας τοῦ λέοντος καὶ τὰ νύχια του ἔγιναν ὡσὰν τὰ νύχια τῶν ἁρπακτικῶν ὀρνέων. 3 Α Βασ. 16, 14-15:«Καὶ πνεῦμα Κυρίου ἀπέστη ἀπὸ Σαούλ, καὶ ἔπνιγεν αὐτὸν πνεῦμα πονηρὸν παρὰ Κυρίου καὶ εἶπαν οἱ παῖδες Σαοὺλ πρὸς αὐτόν ἰδοὺ δὴ πνεῦμα Κυρίου πονηρὸν πνίγει σε». 5

6 «Μετά τὸ πέρας τοῦ χρονικοῦ αὐτοῦ διαστήματος, ἐγὼ ὁ Ναβουχοδονόσορ, ὕψωσα τοὺς ὀφθαλμούς μου στὸν οὐρανὸν καὶ τὸ λογικόν μου ἐπανῆλθεν. Ἐδόξασα τὸν Ὕψιστον καὶ ὑμνολόγησα Ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος ζῆ στοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Τὸν ἐδοξολόγησα, διότι εἰς Αὐτὸν πράγματι εἶναι αἰώνιος ἡ ἐξουσία καὶ ἡ βασιλεία Του εἰς γενεὰν γενεῶν» 4. Ἀπό τά ἀνωτέρω παραδείγματα συνάγεται ὅτι ἡ ἁμαρτία (καί μάλιστα ἡ ἀλαζονεία, ἡ ὑπερηφάνεια) ὁδηγοῦν στήν κατάθλιψημελαγχολία, στήν τρέλα καί στόν δαιμονισμό. Ἡ μετάνοια, ἡ ταπείνωση καί ἡ πρός τόν Θεό δοξολογία-ἀγάπη θεραπεύουν τήν ἄρρωστη ψυχή, διότι διώχνουν τόν νοσογόνο παράγοντα, πού εἶναι ἡ ἁμαρτία. «Ὅπως εἶναι ἡ ἀρρώστια στὸ σῶμα», λέγει ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, «ἔτσι εἶναι καὶ ἡ ἁμαρτία στὴν ψυχή. Γι αὐτὸ ἡ ἰατρικὴ τῶν ψυχῶν δὲν καταγίνεται μὲ τίποτ ἄλλο, παρὰ μόνο μὲ τὴν καταπολέμηση τῆς ἁμαρτίας καὶ τῶν αἰτίων της, τῶν παθῶν» 5. Ἡ θεραπευτική τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στοχεύει στήν ριζική θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, πού εἶναι ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τήν ἁμαρτία καί τά πάθη καί ἡ ἀντικατάστασή τους μέ τίς ἀρετές, μέ τήν ἄκτιστη Θεία Χάρη, μέ τόν Χριστό. Τότε ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀληθινά ψυχοσωματικά ὑγιής καί ἐν Χριστῷ μακάριος. Ἡ παροῦσα ἐργασία ἔχει τρία μέρη: Στό Α μέρος γίνεται ἀναφορά στό τί εἶναι τά πάθη, κατά τούς Ἁγίους Πατέρες, πῶς αὐτά δημιουργοῦνται καί πῶς θεραπεύονται. Στό Β μέρος παρουσιάζεται ὁ ὁρισμός, ἡ αἰτία καί ἡ θεραπεία τῆς κατάθλιψης, σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες. Δίνεται ἔμφαση στίς διδασκαλίες τῶν σύγχρονων ὁσίων καί χαρισματούχων Γερόντων. 4 Δαν. 4,28-37: «Ταῦτα πάντα ἔφθασεν ἐπὶ Ναβουχοδονόσορ τὸν βασιλέα.μετὰ δωδεκάμηνον ἐπὶ τῷ ναῷ τῆς βασιλείας αὐτοῦ ἐν Βαβυλῶνι περιπατῶν ἀπεκρίθη ὁ βασιλεὺς καὶ εἶπεν οὐχ αὕτη ἐστὶ Βαβυλὼν ἡ μεγάλη, ἣν ἐγὼ ᾠκοδόμησα εἰς οἶκον βασιλείας ἐν τῷ κράτει τῆς ἰσχύος μου εἰς τιμὴν τῆς δόξης μου; ἔτι τοῦ λόγου ἐν τῷ στόματι τοῦ βασιλέως ὄντος, φωνὴ ἀπ οὐρανοῦ ἐγένετο σοὶ λέγουσι, Ναβουχοδονόσορ βασιλεῦ, ἡ βασιλεία παρῆλθεν ἀπὸ σοῦ, καὶ ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων σέ ἐκδιώξουσι, καὶ μετὰ θηρίων ἀγρίων ἡ κατοικία σου καὶ χόρτον ὡς βοῦν ψωμιοῦσί σε, καὶ ἑπτὰ καιροὶ ἀλλαγήσονται ἐπὶ σέ, ἕως οὗ γνῷς, ὅτι κυριεύει ὁ Ὕψιστος τῆς βασιλείας τῶν ἀνθρώπων, καὶ ᾧ ἂν δόξῃ, δώσει αὐτήν. αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ὁ λόγος συνετελέσθη ἐπὶ Ναβουχοδονόσορ, καὶ ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων ἐξεδιώχθη καὶ χόρτον ὡς βοῦς ἤσθιε, καὶ ἀπὸ τῆς δρόσου τοῦ οὐρανοῦ τὸ σῶμα αὐτοῦ ἐβάφη, ἕως οὗ αἱ τρίχες αὐτοῦ ὡς λεόντων ἐμεγαλύνθησαν καὶ οἱ ὄνυχες αὐτοῦ ὡς ὀρνέων. - Καὶ μετὰ τὸ τέλος τῶν ἡμερῶν ἐγὼ Ναβουχοδονόσορ τοὺς ὀφθαλμούς μου εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνέλαβον, καὶ αἱ φρένες μου ἐπ ἐμὲ ἐπεστράφησαν, καὶ τῷ Ὑψίστῳ ηὐλόγησα καὶ τῷ ζῶντι εἰς τὸν αἰῶνα ᾔνεσα καὶ ἐδόξασα, ὅτι ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἐξουσία αἰώνιος καὶ ἡ βασιλεία αὐτοῦ εἰς γενεὰν καὶ γενεάν» 5 Ἀπὸ τὸ βιβλίο "Ἀπόσταγμα πατερικῆς σοφίας", Εἴκοσι πνευματικὰ κεφάλαια βασισμένα σὲ κείμενα τοῦ ὁσίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου (σελ. 40) 6

7 Στό Γ μέρος παραθέτουμε ψαλμούς πού χρησιμοποιοῦσε ὁ ἅγιος Ἀρσένιος γιά τήν θεραπεία τῶν διαφόρων ψυχικῶν-πνευματικῶν νόσων. Στήν συνέχεια ὑπάρχουν προσευχές σχετικές μέ τήν κατάθλιψη. Εἴθε ὁ Ἰατρός τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων μας Κύριος Ἰησοῦς Χριστός νά εὐλογήσει τήν παροῦσα φτωχή καί ὁπωσδήποτε ἐλλειπή ἐργασία, ὥστε νά ἀποβεῖ ἔστω κατ ἐλάχιστον ἐπωφελής καί θεραπευτική γιά ὅλους μας. 7

8 Α ΜΕΡΟΣ: ΤΑ ΠΑΘΗ Α1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ Τί εἶναι τά πάθη; Εἶναι οἱ ψυχικές δυνάμεις πού πῆραν λάθος κατεύθυνση. Τά πάθη εἶναι οἱ λάθος κατευθύνσεις, πού τείνουν νά πάρουν οἱ διάφορες δυνάμεις τῆς ψυχῆς μας. Ἡ ὑποταγή σ αὐτά ἀπομακρύνει τήν ὕπαρξή μας ἀπό τήν πορεία της πρός τό «καθ ὁμοίωσιν». Ὁ ἄνθρωπος θά πρέπει, μέ τήν Xάρη τοῦ Θεοῦ, νά ἀντιστέκεται σ αὐτά, νά τά περιφρονεῖ καί νά στρέφεται πρός τό καλό, τήν ἀρετή, τήν ἀγάπη πρός τόν Θεό καί τόν πλησίον. «Ρώτησαν κάποτε τὸν Γέροντα Παΐσιο: - Γέροντα, ὅταν ὁ Προφήτης Δαβὶδ ἔλεγε : «Πνεύματι ἡγεμονικῷ στήριξόν με», τί ζητοῦσε; - Ὁ Δαβὶδ ζητοῦσε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ τοῦ δώση διοικητικὸ χάρισμα, ἐπειδὴ εἶχε νὰ κυβερνήσῃ ἀνθρώπους. Ἀλλὰ καὶ ὁ κάθε ἄνθρωπος χρειάζεται «πνεῦμα ἡγεμονικό», γιατί ἔχει νὰ κυβερνήσῃ τὸν ἑαυτό του, γιὰ νὰ μὴν τὸν κάνουν κουμάντο τὰ πάθη του. - Γέροντα, τί εἶναι τὰ πάθη; - Ἐγὼ τὰ πάθη, τὰ βλέπω σὰν δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Ὁ Θεὸς δὲν δίνει ἐλαττώματα, ἀλλὰ δυνάμεις. Ὅταν ὅμως δὲν ἀξιοποιοῦμε αὐτὲς τὶς δυνάμεις γιὰ τὸ καλό, ἔρχεται τὸ ταγκαλάκι, τὶς ἐκμεταλλεύεται καὶ γίνονται πάθη, καὶ ὕστερα γκρινιάζουμε καὶ τὰ βάζουμε μὲ τὸν Θεό. Ἐνῶ, ἂν τὶς ἀξιοποιήσουμε, στρέφοντάς τες ἐναντίον τοῦ κακοῦ, μᾶς βοηθοῦν στὸν πνευματικὸ ἀγώνα. Ὁ θυμὸς λ.χ. δείχνει ὅτι ἡ ψυχὴ ἔχει ἀνδρισμό, ὁ ὁποῖος βοηθάει στὴν πνευματικὴ ζωή. Κάποιος, ποὺ δὲν εἶναι θυμώδης καὶ δὲν ἔχει ἀνδρισμὸ δὲν μπορεῖ νὰ βάλη εὔκολα τὸν ἑαυτό του στὴν θέση του. Ὁ θυμώδης ἄνθρωπος, ἂν ἀξιοποιήση στὴν πνευματικὴ ζωὴ τὴ δύναμη ποὺ ἔχει, εἶναι σὰν ἕνα γερὸ αὐτοκίνητο ποὺ πιάνει τὴν εὐθεία καὶ κανεὶς δὲν τὸ φθάνει. Ἂν ὅμως δὲν τὴν ἀξιοποιήση καὶ ἀφήνη ἀνεξέλεγκτο τὸν ἑαυτό του, μοιάζει μὲ αὐτοκίνητο ποὺ τρέχει μὲ ὑπερβολικὴ ταχύτητα σὲ ἀνώμαλο δρόμο καὶ κάθε τόσο ἐκτροχιάζεται. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ γνωρίση τὶς δυνάμεις ποὺ ἔχει καὶ νὰ τὶς στρέψη στὸ καλό. Ἔτσι θὰ φθάση, μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ, σὲ καλὴ πνευματικὴ κατάσταση. 8

9 Τὸν ἐγωισμὸ λ.χ. νὰ τὸν στρέψη ἐναντίον τοῦ διαβόλου καὶ νὰ μὴν τὸ βάζη κάτω ὅταν πάη καὶ τὸν πειράζη. Τὴν τάση γιὰ φλυαρία νὰ τὴν ἁγιάση καλλιεργώντας τὴν εὐχή. Δὲν εἶναι καλύτερα νὰ μιλάη μὲ τὸν Χριστὸ καὶ νὰ ἁγιάζεται, παρὰ νὰ φλυαρῆ καὶ νὰ ἁμαρτάνη; Ἀνάλογα δηλαδὴ μὲ τὸ πῶς θὰ χρησιμοποιήση ὁ ἄνθρωπος τὶς δυνάμεις τῆς ψυχῆς, μπορεῖ νὰ γίνη καλὸς ἡ κακὸς» 6. Ἀπό τά ἀνωτέρω καταλαβαίνουμε ὅτι τά πάθη εἶναι δυνάμεις τῆς ψυχῆς πού δέν χρησιμοποιοῦνται γιά τό καλό. Ἀντί νά μᾶς βοηθοῦν νά πλησιάσουμε καί νά ἑνωθοῦμε μέ τόν Θεό, μᾶς ἀπομακρύνουν ἀπό Αὐτόν. Θά πρέπει νά γνωρίσουμε αὐτές τίς ψυχικές μας δυνάμεις, οἱ ὁποῖες εἶναι Θεῖο δῶρο καί νά τίς ἀξιοποιήσουμε, ὥστε νά ἑνωθοῦμε μέ τόν Θεό. Τότε θά δοξασθεῖ ὁ Θεός καί θά εὐεργετηθοῦν οἱ συνάνθρωποί μας. Ὁ θυμός (το θυμικό τῆς ψυχῆς), μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά κινηθοῦμε πρός τόν Θεό μέ ὁρμή, μέ προθυμία καί ἀποφασιστικότητα, ὥστε νά Τόν ἀγαπήσουμε πάνω ἀπ ὅλους καί ὅλα. Χρησιμοποιώντας τον σωστά, μποροῦμε ἐπίσης νά συγκρατοῦμε τόν ἑαυτό μας ἀπό τό κακό: Μποροῦμε νά καταστρέφουμε τούς κακούς λογισμούς πού σπέρνει ὁ πονηρός καί τίς κακές ἐπιθυμίες πού ἐκεῖνος κινητοποιεῖ στήν ψυχή μας. Ἐμεῖς συνήθως, ἀντίθετα μέ τά ἀνωτέρω, χρησιμοποιοῦμε τόν θυμό γιά νά ὑπερασπιστοῦμε τόν ἑαυτό μας, γιά νά ἐκδικηθοῦμε, γιά νά ἐπιτεθοῦμε ἐναντίον τῶν συνανθρώπων μας. Ἡ διόρθωση αὐτῆς τῆς κακῆς κατεύθυνσης τοῦ θυμικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς μας ἐπιτυγχάνεται μέ τήν καθολική ἀγάπη, τήν σιωπή καί τήν προσευχή. Ἡ ἐπιθυμία (το ἐπιθυμητικό τῆς ψυχῆς), μᾶς δόθηκε ἀπό τόν Θεό, γιά νά ἐπιθυμοῦμε, γιά νά ἀγαποῦμε τόν Θεό. Ἐμεῖς, ἀντίθετα, τήν χρησιμοποιοῦμε γιά νά ἐπιθυμήσουμε τά πράγματα τοῦ κόσμου, τίς σαρκικές ἡδονές, τά χρήματα καί τήν μάταιη κοσμική δόξα. Ἡ θεραπεία αὐτῆς τῆς κακῆς κατεύθυνσης τοῦ ἐπιθυμητικοῦ μας ἐπιτυγχάνεται μέ τήν περιεκτική ἐγκράτεια (ἐγκράτεια στήν τροφή, στόν ὕπνο, στήν σωματική ἀνάπαυση, στούς λόγους-συνομιλίεςσυναναστροφές, στίς μετακινήσεις). Ὁ «ἐγωισμός» πάλι, ἔλεγε ὁ γέρων-παΐσιος, μᾶς δόθηκε γιά νά μήν τό «βάζουμε κάτω» γιά νά μήν καταθέτουμε τά ὅπλα στόν ἀγῶνα μέ τόν ἀντίδικο (τόν διάβολο). Ἐμεῖς τόν χρησιμοποιοῦμε γιά νά πολεμήσουμε τούς ἀδελφούς μας ἤ ἀκόμη καί αὐτόν τόν Θεό. Ὁ νοῦς (τό λογιστικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά προσευχόμαστε ἀδιάλειπτα καί ὄχι γιά νά μετεωριζόμαστε 6Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, «Πάθη καί ἀρετές», Λόγοι Ε, Ἱερόν Ἡσυχαστήριον «Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης, 2007 (στό ἑξῆς: Πάθη καί ἀρετές). 9

10 καλλιεργώντας ποικίλους ἀλλότριους καί ἀλλοτριωτικούς λογισμούς. Ἡ θεραπεία τοῦ λογιστικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς μας ἐπιτυγχάνεται μέ τήν ἀδιάλειπτη προσευχή. Ὅταν λειτουργοῦμε ἔτσι τά Θεῖα δῶρα,τότε πραγματώνουμε τόν σκοπό τῆς ὕπαρξής μας καί ὁμοιάζουμε στόν Θεό, ὁ ὁποῖος δέν ἔχει πάθη ἀλλά Θεῖες Δυνάμεις καί Ἐνέργειες, εὐεργετικές γιά ὅλην τήν κτίση. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ψυχοσωματική ἑνότητα. Ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖται ἀπὸ σῶμα καὶ ψυχή. Κάθε στοιχεῖο μόνο του δὲν ἀποτελεῖ τὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἅγιος Ἰουστίνος, ὁ φιλόσοφος καὶ μάρτυς, λέγει ὅτι ἡ ψυχὴ καθ ἑαυτὴν δὲν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλὰ λέγεται «ἀνθρώπου ψυχή». Καθὼς ἐπίσης καὶ τὸ σῶμα δὲν λέγεται ὁ ἄνθρωπος, ἀλλὰ «ἀνθρώπου σῶμα». «Ἐφ ὅσον λοιπόν κανένα ἀπό τά δύο ἀπό μόνο του δέν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλά ὀνομάζεται ἄνθρωπος αὐτό πού προκύπτει ἀπό τήν συμπλοκή καί τῶν δύο, ἔχει καλέσει ὁ Θεός στήν ζωή καί τήν ἀνάσταση τόν ἄνθρωπο, ὄχι τό μέρος ἀλλά τό ὅλο, τό ὁποῖο εἶναι ἡ ψυχή καί τό σῶμα» 7. Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν δέν εἶναι δύο ἀνεξάρτητα «κουτάκια», δύο ξεχωριστά μέρη: ψυχή καί σῶμα. Ἀντιθέτως, εἶναι μία ἄρρηκτη «ψυχοσωματική» ἑνότητα, ἡ ὁποῖα ὅταν διασπαστεῖ, τότε μιλοῦμε γιά τόν θάνατο τοῦ ἀνθρώπου. «Ἡ ψυχή δημιουργεῖται μαζὶ μὲ τὸ σῶμα. Τό ἔμβρυο «ἐν τῇ συλλήψει ἐμψύχωται» (μέ τήν σύλληψη παίρνει καί τήν ψυχή). Μαζὶ μὲ τὴν σύλληψη δημιουργεῖται ἡ ψυχὴ καὶ «τοσοῦτον ἡ ψυχὴ ἐνεργεῖ τότε, ὅσον καὶ ἡ σάρξ (τόσο ἐνεργεῖ ἡ ψυχή ὅσο καί ἡ σάρκα) κατ αὔξησιν γὰρ τὴν τοῦ σώματος καὶ αὕτη τὰς οἰκείας ἐνεργείας διαδείκνυσι» 8. Ὅσο αὐξάνεται τὸ σῶμα, τόσο φανερώνει καὶ ἡ ψυχή τὶς ἐνέργειές της...» 9 Τά δύο μέρη μας (ἡ ψυχή καί τό σῶμα μας) εἶναι ἀλληλοεξαρτώμενα καί τό ἕνα περιέχει τό ἄλλο. Ὅσο καί ἄν ἀκούγεται 7 Ἁγ. Ἰουστίνου, Περὶ ἀναστάσεως, Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων Πατέρων καὶ Ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, Ἀθῆναι 1955, 4, βλ. Χρήστου Βάντσου: Ὁ Γάμος καὶ ἡ προετοιμασία αὐτοῦ ἐξ ἐπόψεως ὀρθοδόξου Ποιμαντικῆς, Ἀθήνα 1977, σέλ. 70. Στό: Διαίρεση και δυνάμεις τής ψυχής, «Εἴπερ οὖν κατ ἰδίαν μὲν τούτων οὐδέτερον ἄνθρωπος ἐστιν, τὸ δὲ ἐκ τῆς ἀμφοτέρων συμπλοκῆς καλεῖται ἄνθρωπος, κέκληκεν δὲ ὁ Θεὸς εἰς ζωὴν καὶ ἀνάστασιν τὸν ἄνθρωπον, οὐ τὸ μέρος, ἀλλὰ τὸ ὅλον κέκληκεν, ὅπερ ἐστὶ τὴν ψυχὴν καὶ τὸ σῶμα». 8 Ἁγ. Ἰωάννου Σιναΐτου: Κλῖμαξ, σελ. 136, σημ Στό: Μητρ. Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Διαίρεση και δυνάμεις τής ψυχής, 10

11 παράδοξο, ὅμως εἶναι ἀληθινό: τό «περιέχον» εἶναι ἡ ψυχή καί τό «περιεχόμενο» εἶναι τό σῶμα. «Οἱ ἄγγελοι», λέγει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, «καὶ ἡ ψυχή, ποὺ εἶναι ἀσώματα ὄντα, «οὔτε σ ἕναν τόπο εἶναι, ἀλλά οὔτε καί παντοῦ εἶναι» («οὐκ ἐν τόπῳ ἐστίν, ἀλλ οὐχὶ καὶ πανταχοῦ ἐστιν»). Ἡ ψυχὴ συνέχουσα τὸ σῶμα μὲ τὸ ὁποῖο κτίσθηκε «σέ ὅλο τό σῶμα εὑρίσκεται ὄχι σάν σέ τόπο οὔτε ὡς περιεχόμενο (τοῦ σώματος), ἀλλά ὡς αὐτήν πού τό συνέχει (συγκροτεῖ) καί τό περιέχει καί τό ζωοποιεῖ, ἐνῶ (συγχρόνως) ἔχει τό κατ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. («Πανταχοῦ τοῦ σώματος ἐστιν, οὐχ ὡς ἐν τόπῳ, οὐδ ὡς περιεχομένη, ἀλλ ὡς συνέχουσα τε καὶ περιέχουσα καὶ ζωοποιοῦσα τοῦτο κατ εἰκόνα καὶ τοῦτ ἔχουσα Θεοῦ») 10. Ὅπως στό πυρωμένο σίδερο τό κόκκινισμένο ἀπό τήν φωτιά, ἡ φωτιά περιβάλλει τό μαῦρο μέταλλο, ἔτσι καί ἡ ψυχή περιβάλλει τό σῶμα. Ἡ ψυχή δέν εἶναι μέσα, ἀλλά μέσα καί γύρω καί ἔξω ἀπό (περί) τό σῶμα. «Δέν εἶναι ἡ ψυχή στό σῶμα» λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός «ἀλλά τό σῶμα μέσα στήν ψυχή» 11. Ἡ ψυχή δίνει ζωή στό σῶμα. Ἐάν ἀσθενήσει, τότε ἀσθενεῖ καί τό σῶμα. Ἐάν φύγει τελείως ἀπό τό σῶμα, τότε τό σῶμα ἀπομένει νεκρό καί ὁ ἄνθρωπος σωριάζεται κάτω σάν ἕνα ἄδειο σακκί. Ἡ καρδιά εἶναι τό κέντρο τῆς ψυχῆς, τό ἡγεμονικό ὄργανο. Τό λογιστικό τῆς ψυχῆς (ὁ νοῦς) εἶναι συνημμένο μέ τήν καρδιά καί εἶναι ὁ θρόνος τῆς Θείας Χάρης. «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἔχοντας ὑπ ὄψη του ὅτι ὑπάρχουν ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι τοποθετοῦν τήν ψυχή «στὸν ἐγκέφαλο σὰν σὲ ἀκρόπολη (οἱ ἑλληνίζοντες) καὶ ἄλλοι δίδουν σ αὐτὴν τὸ ἐνδοκάρδιο «καὶ τὸ κατ αὐτὸ τοῦ ψυχικοῦ πνεύματος» ὡς γνησιώτατον ὄχημα (Ἰουδαΐζοντες), λέγει ὅτι ἐμεῖς γνωρίζουμε ἀκριβῶς ὅτι τὸ λογιστικὸ εὑρίσκεται μέσα στὴν καρδιά, ὄχι σὰν σὲ ἀγγεῖο, ἀφοῦ εἶναι ἀσώματο, οὔτε ἔξω ἀπὸ τὴν καρδιά, ἀφοῦ εἶναι συνημμένο. Ἡ καρδία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τὸ ἡγεμονικὸ ὄργανο, κατὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο, ὁ θρόνος τῆς Χάριτος. Ἐκεῖ βρίσκεται ὁ νοῦς καὶ ὅλοι οἱ λογισμοὶ τῆς ψυχῆς. Ὁ ἅγιος ἰσχυρίζεται ὅτι αὐτὴν τὴν διδασκαλία τὴν παραλάβαμε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό, ὁ Ὁποῖος εἶναι ὁ πλάστης τοῦ 10 Φιλοκαλία Δ, 156, ξα. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου και αγ. Βλασίου Ιεροθέου, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία (πατερική θεραπευτική αγωγή), Έκδοση Ζ, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Κεφάλαιο Γ, Τί εἶναι ἡ ψυχή. 11Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, TLG, Work # to Work # : «Οὐκ ἔστιν οὖν ἡ ψυχὴ ἐν σώματι ἀλλὰ τὸ σῶμα ἐν τῇ ψυχῇ». 11

12 ἀνθρώπου. Ὑπενθυμίζει τὸν λόγο τοῦ Χριστοῦ «οὐ τὸ εἰσερχόμενον εἰς τὸ στόμα κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸ ἐκπορευόμενον ἐκ τοῦ στόματος τοῦτο κοινοῖ τὸν ἄνθρωπον» (Ματθ. ιε, 11), καθὼς ἐπίσης τὸν λόγο τοῦ Κυρίου «ἐκ γὰρ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοὶ» (Ματθ. ιε, 19). Ὁ ἅγιος, ἀκόμη, παραθέτει καὶ τὸν λόγο τοῦ ἁγίου Μακαρίου, ὅτι «ἡ καρδία ἡγεμονεύει ὅλου του ὀργάνου καί, ἐπὰν κατάσχη τὰς νομὰς τῆς καρδίας ἡ χάρις (ὅταν κυριαρχήσει στήν καρδιά ἡ Θεία Χάρη), βασιλεύει ὅλων τῶν λογισμῶν καὶ τῶν μελῶν ἐκεῖ γὰρ ἐστιν ὁ νοῦς καὶ πάντες οἱ λογισμοὶ τῆς ψυχῆς». Γι αὐτὸ ὁ βασικὸς σκοπὸς τῆς θεραπείας εἶναι, κατὰ τὸν ἅγιο, νὰ ἐπαναφέρουμε «τὸν ἐγκεχυμένον διὰ τῶν αἰσθήσεων νοῦν» (τόν χυμένο πρός τά ἔξω διά μέσου τῶν αἰσθήσεων νοῦ) ἀπὸ ἔξω, μέσα στὴν καρδία, ποὺ εἶναι «τὸ τῶν λογισμῶν ταμεῖον» «καὶ πρῶτον σαρκικὸν ὄργανον λογιστικὸν» 12. Τί εἶναι ἡ ψυχή καί ποιά τά μέρη της. Σύμφωνα μέ τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό ἡ «ψυχή εἶναι οὐσία ἁπλῆ, ζωντανή, ἀσώματη, ἀόρατη κατά τήν φύση της στούς σωματικούς ὀφθαλμούς, λογική καί νοερά, ἀσχημάτιστη, χρησιμοποιεῖ ὀργανικό σῶμα καί παρέχει σ αὐτό τήν ζωή, τήν γέννηση, τήν αὔξηση καί τήν αἴσθηση. Δέν ἔχει ξεχωριστόν ἀπό αὐτήν τόν νοῦ, ἀλλά αὐτός εἶναι τό καθαρώτατο μέρος της (ὅπως ἀκριβῶς εἶναι τό μάτι γιά τό σῶμα, ἔτσι εἶναι ὁ νοῦς γιά τήν ψυχή). Εἶναι αὐτεξούσια, θελητική καί ἐνεργητική. Εἶναι τρεπτή, δηλ. τρέπεται (μεταβάλλεται μέ τήν θέλησή της), διότι εἶναι καί κτιστή. Ὅλα αὐτά τά ἔχει κατά φύση, ἀφοῦ τά πῆρε ἀπό τήν Χάρη Αὐτοῦ πού τήν δημιούργησε. Ἀπό Αὐτήν (τήν Χάρη) ἔχει πάρει καί τήν ὕπαρξη καί τό νά εἶναι ἐκ φύσεως αὐτήν πού εἶναι» 13. Ἡ ψυχή ἔχει τρία μέρη: Λογιστικό, Θυμικό καί Ἐπιθυμητικό. Αὐτά θά μελετήσουμε τώρα γιά νά γίνει κατανοητός ὁ μηχανισμός δημιουργίας τῶν διαφόρων παθῶν. 12 Γρηγορίου Παλαμά Ἔργα, Ε.Π.Ε. Θεσσαλονίκη 1982, τόμος 2 ος, σελ Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Ἁγ. Βλασίου, Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία (πατερική θεραπευτική ἀγωγή), Έκδοση Ζ, Ἱερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Κεφάλαιο Γ, Τί εἶναι ἡ ψυχή. 13Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, TLG, Work # to Work # Ψυχὴ τοίνυν ἐστὶν οὐσία ζῶσα ἁπλῆ ἀσώματος σωματικοῖς ὀφθαλ μοῖς κατ οἰκείαν φύσιν ἀόρατος λογική τε καὶ νοερά ἀσχημάτιστος ὀργανικῷ κεχρημένη σώματι καὶ τούτῳ ζωῆς αὐξήσεώς τε καὶ αἰσθήσεως καὶ γεννήσεως παρεκτική οὐχ ἕτερον ἔχουσα παρ ἑαυτὴν τὸν νοῦν ἀλλὰ μέρος αὐτῆς τὸ καθαρώτατον (ὥσπερ γὰρ ὀφθαλμὸς ἐν σώματι οὕτως ἐν ψυχῇ νοῦς) αὐτεξούσιος θελητική τε καὶ ἐνεργητική τρεπτὴ ἤτοι ἐθελότρεπτος ὅτι καὶ κτιστή πάντα ταῦτα κατὰ φύσιν ἐκ τῆς τοῦ δημιουργήσαντος αὐτὴν χάριτος εἰληφυῖα ἐξ ἧς καὶ τὸ εἶναι καὶ τὸ φύσει οὕτως εἶναι εἴληφεν. 12

13 Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Τριμερή λέμε τήν ψυχή ἐπειδή ἔχει λογικό ἤ λογιστικό, θυμικό καί ἐπιθυμητικό. (Ἔχει αὐτά τά μέρη) Ἔτσι ὥστε, διά μέν τοῦ λογικοῦ νά λογίζεται, διά δέ τοῦ θυμικοῦ νά ὀργίζεται μέ τούς δαίμονες ἔχοντας ἀνδρεία πρός αὐτούς, διά δέ τοῦ ἐπιθυμητικοῦ νά ἀγαπᾶ τόν Θεό. Αὐτό δέ τό ἐπιθυμητικό διαιρεῖται σέ τρία: (α) Στό Θεϊκό, (β) στό φυσικό καί μέσο, καί (γ) στό σαρκικό, τό ὁποῖο εἶναι τό διαβολικό. Θεϊκό εἶναι τό νά ἀγαπᾶ κάποιος τόν Θεό. Φυσικό, τό νά ἀγαπᾶ τά κατά φύσιν. Σαρκικό, τό νά ἀγαπᾶ τά παρά φύσιν. Γιά παράδειγμα κατά φύσιν μέν ὁ γάμος, παρά φύσιν δέ ἡ πορνεία καί τά παρόμοια...» 14. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἀναφερόμενος στὸ ὅτι ἡ ψυχὴ εἶναι κατ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ γράφοντας ὅτι ἡ Ἁγία Τριὰς εἶναι Νοῦς, Λόγος καὶ Πνεῦμα, λέγει ὅτι ἡ ψυχή, δημιουργημένη ἀπὸ τὸν Θεὸ κατ εἰκόνα Του, εἶναι «νοερά, λογικὴ τὲ καὶ πνευματική». Γι αὐτὸ ὁφείλει νὰ φυλάττη τὴν τάξη αὐτῆς, νὰ ἀναφέρεται ὁλοκληρωτικὰ στὸν Θεό. Νὰ βλέπει μόνον τὸν Θεό, νὰ κοσμεῖ τὸν ἑαυτό της μὲ τὴν διαρκῆ μνήμη καὶ θεωρία καὶ μὲ τὴν θερμοτάτη πρὸς αὐτὸν καὶ διάπυρη ἀγάπη 15. Ἡ ψυχὴ, διὰ τῶν παθῶν καὶ τῶν ἁμαρτιῶν, διασπᾶται, γι αὐτὸ χρειάζεται νὰ ἑνοποιῆται, προσφερόμενη στὸν Θεό. Ἡ ἑνοποίηση ἐπιτυγχάνεται μὲ πολλοὺς τρόπους, κυρίως μὲ τὴν ἐφαρμογὴ τοῦ λόγου τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Ἅγιος Θεόληπτος, Μητροπολίτης Φιλαδελφείας, τονίζει κυρίως τὴν ἀξία τῆς προσευχῆς. «Καὶ ἡ καθαρὰ προσευχή, νοῦν καὶ λόγον καὶ πνεῦμα πρὸς ἑαυτὴν συνάπτουσα, διὰ μὲν τοῦ λόγου τὸ ὄνομα, διὰ δὲ τοῦ νοῦ τῷ παρακαλουμένῳ Θεῷ ἀτενίζει ἀρεμβάστως (Ἡ καθαρά προσευχή συνάπτει στόν ἑαυτό της τόν νοῦ, τόν λόγο καί τό πνεῦμα. Διά μέν τοῦ λόγου προφέρει τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, διά μέσου τοῦ νοῦ ἀτενίζει χωρίς νά ρεμβάζει πρός τόν Θεό), διὰ δὲ τοῦ πνεύματος τὴν κατάνυξιν, τὴν ταπείνωσιν καὶ τὴν ἀγάπην ἐμφανίζει, καὶ οὕτω δυσωπεῖ (παρακαλεῖ, ἱκετεύει) τὴν ἄναρχον Τριάδα, τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, τὸν ἕνα Θεὸν» 16. Μὲ τὸν λόγο μνημονεύουμε διαρκῶς τὸ 14 Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, TLG, Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol., De partibus animae (fragmentum) [Dub.] Volume 95, page 232, line 6 : «Τριμερῆ δὲ λέγομεν τὴν ψυχὴν, ἔχουσαν λογικὸν, θυμικὸν, καὶ ἐπιθυμητικόν ἵνα διὰ μὲν τοῦ λογικοῦ λογίζηται διὰ δὲ τοῦ θυμικοῦ ὀργίζηται τοῖς δαίμοσιν, ἀνδριζομένη κατ' αὐτῶν διὰ δὲ τοῦ ἐπιθυμητικοῦ ἀγαπᾷ τὸν Θεόν. Τοῦτο δὲ τὸ ἐπιθυμητικὸν διαιρεῖται εἰς τρία εἰς θεϊκὸν, φυσικὸν, καὶ μέσον τὸ σαρκικὸν, ὅπερ ἐστὶ τὸ διαβολικόν. Θεϊκὸν μὲν, τὸ ἀγαπᾷν τὸν Θεόν φυσικὸν δὲ, τὸ ἀγαπᾷντὰ κατὰ φύσιν σαρκικὸν δὲ τὸ ἀγαπᾷν τὰ παρὰ φύσιν οἷον, κατὰ φύσιν μὲν ὁ γάμος παρὰ φύσιν δὲ, ἡ πορνεία, καὶ τὰ τοιαῦτα». 15 Φιλοκαλία Δ, σελ. 147, μ. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου και ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία (πατερική θεραπευτική ἀγωγή), Ἔκδοση Ζ, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), Κεφάλαιο Γ, Τί εἶναι ἡ ψυχή. 16Ὅ.π. σελ

14 ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, μὲ τὸν νοῦν ἀτενίζουμε τὸν Θεὸ ἀρεμβάστως καὶ μὲ τὸ πνεῦμα διακατεχόμαστε ἀπὸ κατάνυξη, ταπείνωση καὶ ἀγάπη. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἑνώνονται οἱ τρεῖς δυνάμεις τῆς ψυχῆς καὶ προσφέρονται στὴν Ἁγία Τριάδα. Ἔτσι ἐπιτυγχάνεται ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς... Ἡ διάσπαση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς συνιστᾶ ἀσθένεια καὶ ἡ ἑνοποίηση συνιστᾶ τὴν θεραπεία» 17. Οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Οἱ δυνάμεις τῆς ψυχῆς διακρίνονται σέ: α) γνωστικές (ἤ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς) καί σέ β) ζωτικές ἤ ὀρεκτικές. α)γνωστικές δυνάμεις (ἤ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς). Πέντε εἶναι οἱ (γνωστικές) δυνάμεις ἤ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς 18 : α1) νοῦς, α2) διάνοια, α3) δόξα, α4) φαντασία, α5) αἴσθηση. α1) Ὁ νοῦς α1) Ὁ νοῦς εἶναι νοερά αἴσθηση τῆς ψυχῆς, μέ τήν ὁποία μπορεῖ «αὐτοπτικῶς» (δηλ. μέ τήν δική του ὁρατική δύναμη) νά βλέπει τά πράγματα καί χωρίς ἀναζητήσεις (ἔρευνα, συλλογισμούς). Ὁ νοῦς εἶναι κατ εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ὅπως ὁ Θεός εἶναι Νοῦς (Πατήρ), Λόγος (Υἱός) καί Πνεῦμα (Ἅγιον Πνεῦμα) ἔτσι καί ὁ νοῦς εἶναι νοῦς, λόγος (σύμφυτος μέ τόν νοῦ) καί πνεῦμα. Ὁ λόγος εἶναι σύμφυτος μέ τόν νοῦ καί διακρίνεται σέ ἐνδιάθετο καί προφορικό. Διαφέρει ἀπό τήν λογική, πού συνδέεται μέ τήν διάνοια- ἐγκέφαλο. Ὅταν αὐτά τά τρία γίνουν ἕνα (νοῦς, λόγος καί πνεῦμα) διά τῆς νοερᾶς καθαρᾶς προσευχῆς, τότε ὁ ἄνθρωπος λειτουργεῖ κατ εἰκόνα καί καθ ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ-Δημιουργοῦ Του Μητρ. Ἱεροθέου Βλάχου, Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Διαίρεση και δυνάμεις τῆς ψυχῆς, 18 Λέγονται καί γνωστικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Ὑπάρχουν καί οἱ ζωτικές ἤ ὀρεκτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Αὐτές, ὅπως εἴπαμε, εἶναι ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία. Πρβλ. Ἁγ. Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ: TLG, Work # to Work #

15 Στήν ἐμπαθή κατάσταση ὁ λόγος (τοῦ νοῦ) ταυτίζεται μέ τήν λογική καί ὁ νοῦς ὑποδουλώνεται στήν διάνοια-λογική. Τότε ὁ ἐνδιάθετος λόγος «μπερδεύεται-βραχυκυκλώνεται» ἀπό τίς ἀποφάνσεις τῆς λογικῆς. Στήν ἀπαθή κατάσταση ὁ λόγος (ἐλεύθερος ἀπό τήν ὑποδούλωση στήν λογική) ἐκφράζει τίς ἐμπειρίες τοῦ νοῦ καί τίς διατυπώνει ὡς λογικές προτάσεις μέ τήν βοήθεια τῆς λογικῆς. Ὁ νοῦς ἔχει οὐσία καί ἐνέργεια. Ἡ οὐσία τοῦ νοῦ βρίσκεται στήν καρδία. Ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ θά πρέπει ἐπίσης νά βρίσκεται στήν καρδιά καί νά εἶναι ἑνωμένη μέ τήν οὐσία του καί ἔτσι ὁ νοῦς νά προσεύχεται συνεχῶς. Τότε καί λειτουργεῖ σωστά. Ἡ σωστή λειτουργία τοῦ νοῦ συνίσταται στό νά προσεύχεται ἀδιαλείπτως διά τοῦ λόγου του (εἴτε τοῦ ἐνδιάθετου εἴτε τοῦ προφορικοῦ), τῇ συνεργίᾳ τοῦ πνεύματός του. Οἱ ὑπόλοιπες γνωστικές δυνάμεις: ἡ διάνοια, ἡ δόξα, ἡ φαντασία καί ἡ αἴσθηση. α2) Ἡ Διάνοια εἶναι μιά δύναμη τῆς ψυχῆς με τήν ὁποία μπορεῖ ἡ ψυχή συλλογιζόμενη (δηλ. με στοχασμό) νά γνωρίζει τά πράγματα. Γι αυτό καί λέγεται διάνοια, ἐπειδή διανοίγει κάποιαν ὁδό. Ἡ διάνοια συνδέεται μέ τήν λογική καί ἑδράζεται στόν ἐγκέφαλο. Δι αὐτῆς γνωρίζουμε τό περιβάλλον μας καί ὄχι τόν Θεό. Διά τοῦ νοῦ καί μόνον δι αὐτοῦ μποροῦμε νά γνωρίσουμε τόν Θεό (να μετέχουμε δηλ. στίς Θεῖες Ἐνέργειες καί ὄχι στήν Οὐσία Του). Καμμία ἄλλη ἀπό τίς πέντε γνωστικές ψυχικές δυνάμεις δέν εἶναι ἱκανή νά χρησιμοποιηθεῖ ὥστε νά ἑνωθεῖ ὁ ἄνθρωπος μέ τόν Θεό. α3) Ἡ Δόξα (γνώμη) εἶναι δύναμη τῆς ψυχῆς, μέ τήν ὁποία, χωρίς αἰτία γνωρίζει τά πράγματα. α4) Ἡ Φαντασία εἶναι δύναμη τῆς ἄλογης ψυχῆς 20. Ἡ φαντασία εἶναι δύναμη μεταξύ τῆς αἴσθησης καί τῆς δόξας. Ἡ αἴσθηση δημιουργεῖ 19 Γι αὐτὸ ὀφείλει νὰ φυλάττη τὴν τάξη αὐτῆς, νὰ ἀναφέρεται ὁλοκληρωτικὰ στὸν Θεό. Νὰ βλέπει μόνον τὸν Θεό, νὰ κοσμεῖ τὸν ἑαυτό της μὲ τὴν διαρκῆ μνήμη καὶ θεωρία καὶ μὲ τὴν θερμοτάτη πρὸς αὐτὸν καὶ διάπυρη ἀγάπη. 20Γιά τήν φαντασία, πρβλ. Ἀρχ. Ζαχαρία Ζάχαρου, Ἀναφορά στή Θεολογία τοῦ Γέροντος Σωφρωνίου, Ἔσσεξ, σελ : «Ἡ φαντασία, ὡς λειτουργία τοῦ νοῦ (Σ. Σ. δηλ. τῆς ψυχῆς), συνδέεται κατ ἀρχὰς μὲ τὴν ἐνέργεια τῶν χονδρῶν σαρκικῶν παθῶν (πρῶτο εἶδος φαντασίας). Τὸ δεύτερο εἶδος φαντασίας ὀνομάζεται ὀνειροπόληση-ρεμβασμός. (σ. 236) Τὸ τρίτο εἶδος φαντασίας ἔχει χαρακτήρα διανοητικὸ καὶ βασίζεται περισσότερο στὶς παραστάσεις τῆς μνήμης καὶ στὴ διαδικασία τῆς σκέψεως.... χρήσιμο γιὰ τὴν λύση ἐνδοκοσμίων προβλημάτων καὶ πολύτιμο γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ τεχνικοῦ πολιτισμοῦ...(σ.σ. Ἡ λεγόμενη δημιουργική φαντασία) δέν εἶναι ὡστόσο, κατά τήν γνώμη τοῦ 15

16 μία φαντασία καί ἡ φαντασία μία δόξα ἤ γνώμη. Αὐτήν ἡ δόξα γίνεται ἀντικείμενο ἐξέτασης ἀπό τήν διάνοια γιά τό ἄν εἶναι ἀληθής ἤ ὄχι. Ἄν εἶναι ἀληθής τότε τό κριθέν ὡς ἀληθές καλεῖται, κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, ἐπίσης νοῦς. Διά τῆς φαντασίας οἱ λογισμοί πού προέρχονται ἀπό τό περιβάλλον ἤ τήν μνήμη μολύνουν τήν καρδία. Γιά τοῦτο ἡ φαντασία ὀνομάζεται ἀπό τούς ἁγίους Πατέρες «γέφυρα τῶν δαιμόνων». α5) Αἴσθηση εἶναι ἡ δύναμη τῆς ψυχῆς μέ τήν ὁποία ἀντιλαμβάνεται τίς ὕλες» 21 δηλ. τά ὑλικά πρόσωπα καί πράγματα. Τό «βραχυκύκλωμα» μεταξύ νοῦ (καρδίας) καί διανοίας (λογικῆς-ἐγκεφάλου). Στήν ἐμπαθῆ (μεταπτωτική) κατάστασή μας ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ μας (ἡ καλούμενη νοερά ἐνέργεια) ἔχει ξεδιπλωθεῖ καί ἔχει κολλήσει στήν διάνοια (ἐγκέφαλο). Ἔχει γίνει ἕνα «βραχυκύκλωμα» μεταξύ νοῦ (καρδίας) καί διανοίας (λογικῆς-ἐγκεφάλου). Λογισμοί, πού θά ἔπρεπε νά εἶναι μόνο στήν διάνοια (ἡ ὁποία τρέφεται ἀπό τό περιβάλλον διά τῶν αἰσθήσεων) κατεβαίνουν στήν καρδία καί τήν μολύνουν. «Ὑπάρχει βραχυκύκλωμα», γράφει ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, «μεταξύ τοῦ πνεύματος στὴ καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου (δηλαδὴ τῆς νοερῆς ἐνέργειας) καὶ τοῦ ἐγκεφάλου. Στὴν φυσιολογική της κατάσταση, ἡ νοερὴ ἐνέργεια κινεῖται κυκλικὰ σὰν στρόφαλος προσευχόμενη μέσα στὴν καρδιά. Στὴν νοσοῦσα κατάστασή της, ἡ νοερὴ ἐνέργεια δὲν στροφαλίζεται κυκλικά. Ἀλλὰ ξεδιπλωμένη καὶ ριζωμένη στὴν καρδιὰ κολλάει στὸν ἐγκέφαλο καὶ δημιουργεῖ βραχυκύκλωμα μεταξὺ ἐγκεφάλου καὶ καρδιᾶς. Ἔτσι τὰ νοήματα τοῦ ἐγκεφάλου, ποὺ εἶναι ὅλα ἀπὸ τὸ περιβάλλον, γίνονται νοήματα τῆς νοερῆς ἐνέργειας ριζωμένης πάντα στὴν καρδιά. Ἔτσι ὁ παθών γίνεται δοῦλος τοῦ περιβάλλοντός του. Γέροντος (Σωφρονίου), ὠφέλιμο (τὸ τρίτο εἶδος φαντασίας) γιά τήν ἀπόκτηση τῆς καθαρᾶς προσευχῆς. Τὸ τέταρτο εἶδος φαντασίας εἶναι καὶ τὸ πιὸ ἐπικίνδυνο γιὰ τὸν ἄνθρωπο τῆς προσευχῆς. Ἡ ἀνθρώπινη λογικὴ προσπαθεῖ νὰ συλλάβει τὸ μυστήριο τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ ἀναπληρώσει ἐκεῖνα ποὺ τὴν ξεπερνοῦν.... θρησκευτικὴ φαντασία. Ἂν καὶ πολλοὶ τὸ ἐκτιμοῦν σὲ σημεῖο ὥστε νὰ τὸ ἀποκαλοῦν "θεολογικὴ δημιουργία", γιὰ τὸν Γέροντα (Σωφρόνιο τοῦ Ἔσσεξ) δὲν εἶναι παρὰ ἡ ὁδὸς πρὸς τὴν πλάνη.... πλάθει τὸν Θεὸ κατὰ τὴν ἀνθρώπινη εἰκόνα καὶ ὁμοίωση. (σ. 237)...Γιά νά φθάσει ὁ πιστός στήν καθαρά προσευχή, τόν ἐπιδιωκόμενο τέλειο αὐτόν καρπό τῆς νοερᾶς ἡσυχίας, πρέπει νά ὑπερπηδήσει ὅλα τά εἴδη τῆς φαντασίας (σελ. 239)». 21Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, TLG, Work # to Work #

17 Ὡς ἐκ τούτου, συγχέει ὁρισμένα προερχόμενα ἀπὸ τὸ περιβάλλον του νοήματα μὲ τὸν Θεὸ ἢ τοὺς θεούς του» 22. Αὐτή εἶναι ἡ νόσος τῆς Θρησκείας (ταύτιση κτιστοῦ-ἀκτίστου ἤ ἀλλιῶς εἰδωλολατρεία) καί ἡ θεραπεία της εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία 23 (στήν ὁποία ἰσχύει ἡ θεμελιώδης ἀρχή ὅτι δέν ὑπάρχει καμμία ἀπολύτως σχέση μεταξύ κτιστοῦ καί ἀκτίστου δηλ. μεταξύ τοῦ Θεοῦ καί τῶν δημιουργημάτων Του). Ἡ διαδικασία τῆς διαστροφῆς (σκοτισμοῦ) τοῦ νοῦ ἔχει ὡς ἑξῆς: 1. Οἱ αἰσθήσεις, ὅταν δέν κυβερνιοῦνται σωστά ἀπό τόν «ἔνδοθεν λογισμό», εἰσάγουν τόν θάνατο στήν ψυχή. Ὅπως λέγει ἡ Ἁγία Γραφή: «εἰσῆλθεν ὁ θάνατος διά τῶν θυρίδων» Τά διάφορα μυνήματα τῶν αἰσθήσεων δημιουργοῦν φαντασίες. (Σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες, ἡ φαντασία εἶναι τό ταμεῖο τῶν αἰσθήσεων). 3. Οἱ φαντασίες δημιουργοῦν δόξες δηλ. γνῶμες γιά τά διάφορα πράγματα, πρόσωπα, γεγονότα. 4. Οἱ δόξες γίνονται ἀντικείμενο ἐπεξεργασίας ἀπό τήν διάνοια, ἄν συμφωνοῦν μέ τήν ἀλήθεια ἤ ὄχι. 5. Τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐπεξεργασίας, αὐτό πού θεωρήθηκε ἀληθές, αὐτό λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός ἐπίσης καλεῖται νοῦς 25. Ὅταν ὑπάρχει τό «βραχυκύκλωμα νοόςδιανοίας», τότε οἱ ἀποφάνσεις τῆς διανοίας (λογισμοί) μολύνουν τήν καρδία. Ὅταν δέν φρουρεῖται ἡ καρδία μέ τήν ἀδιάλειπτη καρδιακή προσευχή, τότε διάφοροι λογισμοί τῆς διανοίας κατεβαίνουν στήν καρδιά καί τήν μολύνουν. Τότε ὁ νοῦς γίνεται δοῦλος τῆς λογικῆς, τῶν αἰσθήσεων, τῆς φαντασίας καί τοῦ περιβάλλοντος. Τότε κάνει ὁ ἄνθρωπος Θεό τό περιβάλλον ἤ καί τόν ἑαυτό του (πρβλ. τήν φράση τοῦ Μ. Κανόνος τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα Κρήτης: «γέγονα αὐτείδωλον») διά τῆς φαντασίας. Ἡ Ἐκκλησία μέ τήν ὀρθόδοξη θεραπευτική της (καί μάλιστα διά τῆς ἀδιάλειπτης ἐν μετανοίᾳ προσευχῆς) λύει αὐτό τό «βραχυκύκλωμα», καθαρίζοντας τήν καρδία ἀπό ὅλους τούς λογισμούς, ἀκόμη καί ἀπό τούς καλούς, περιορίζοντάς τους στήν διάνοια (ἐγκέφαλο). β) Ζωτικές ἤ ὀρεκτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς. 22Πρ. Ἰωάννης Σ. Ρωμανίδης, Καθηγητής Πανεπιστημίου, Ἡ θρησκεία εἷναι νευροβιολογική ἀσθένεια, ἡ δέ Ὀρθοδοξία ἡ θεραπεία της. 23Γιά περισσότερα βλ. τήν παραπάνω μελέτη τοῦ π. Ἰωάννου. 24Ἁγίου Προφήτου Ἱερεμίου, TLG, Jer to Jer «ὅτι ἀνέβη θάνατος διὰ τῶν θυρίδων ὑμῶν» 25Πρβλ. Ἁγ. Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ: TLG, Work # to Work #

18 Δύο εἶναι οἱ ζωτικές ἤ ὀρεκτικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς: β1) Ἡ βούληση (θυμός) καί β2) ἡ προαίρεση (ἐπιθυμία). Ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία μολύνουν τό λογιστικό τῆς ψυχῆς, ὅταν δέν λειτουργοῦν σωστά. Γράφει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ἐάν ὑπάρχει στό θυμικό ἀγάπη καί φιλανθρωπία καί στήν ἐπιθυμία καθαρότης καί σωφροσύνη, τότε ὁ λογισμός εἶναι φωτισμένος. Ἐάν στό θυμικό ὑπάρχει μισανθρωπία καί στήν ἐπιθυμία ἀκολασία, τότε ὁ λογισμός εἶναι σκοτισμένος» 26. Ἡ λανθασμένη κίνηση τῶν ψυχικῶν δυνάμεων ἐξ αἰτίας τῶν λογισμῶν. Τά πάθη εἶναι κακές ἕξεις καί κακές προσκολλήσεις (ἄλογες ἀγάπες καί ἄκριτα μίση πρός πρόσωπα καί πράγματα). «Πάθος», λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, «εἶναι ἡ ἕξη ποὺ δημιουργεῖται ἀπὸ τὸν συνδυασμὸ μέ τόν λογισμό ποὺ ὑποβάλει ὁ ἐχθρός, καὶ ἡ κατὰ κάποιον τρόπο συνεχὴς μελέτη καὶ φαντασία» 27. Οἱ ἐκτραπεῖσες ψυχικές δυνάμεις ἀγαποῦν αὐτά πού δέν πρέπει νά ἀγαποῦν καί ἐπίσης μισοῦν αὐτά πού δέν πρέπει νά μισοῦν. Ἡ ἐκτροπήδιαστροφή γίνεται μέσῳ τῶν λογισμῶν. Οἱ λογισμοὶ καὶ ἡ προέλευσή τους «Τί εἶναι οἱ λογισμοὶ καὶ ἀπὸ ποῦ προέρχονται; Ὅταν λέμε λογισμούς, δὲν ἐννοοῦμε ἁπλῶς τὶς σκέψεις, ἀλλὰ τὶς εἰκόνες καὶ τὶς παραστάσεις κάτω ἀπὸ τὶς ὅποιες ὑπάρχουν κάθε φορὰ καὶ οἱ ἀνάλογες σκέψεις. Οἱ εἰκόνες, λοιπόν, μαζὶ μὲ τὶς σκέψεις λέγονται λογισμοί. Πρώτη καὶ κύρια αἰτία τῶν λογισμῶν στὸν ἄνθρωπο εἶναι τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα. Μέχρι τότε ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου ἦταν «ἑνοειδής» (ἑνιαῖος, ἁπλός), δηλαδή, δὲν διεσπάτο (μοιραζόταν) σὲ ἄλλα πράγματα ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Θεό. Ἀπὸ τὴ στιγμὴ τοῦ προπατορικοῦ 26Ἅγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ,TLG( Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol.,) De virtutibus et vitiis (fragmenta) [Sp.] (2934: 037); MPG 95, Volume 95, page 96, line 1: «ἐάν ἐστιν ἐν τῷ θυμικῷ ἀγάπη, καὶ φιλανθρωπία, καὶ ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ καθαρότης καὶ σωφροσύνη, ὁ λογισμός ἐστι πεφωτισμένος. Ἐὰν δὲ ἐν τῷ θυμικῷ ᾖ μισανθρωπία, καὶ ἐν τῇ ἐπιθυμίᾳ ἀκολασία, ὁ λογισμός ἐστιν ἐσκοτισμένος». 27Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγος Ψυχωφελής καί θαυμάσιος,φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμος Β, ἔκδοση Δ, Ἐκδόσεις Τό περιβόλι τῆς Παναγίας. 18

19 ἁμαρτήματος ἄρχισε νὰ δουλεύει ὁ λογισμὸς τῆς ἀμφισβητήσεως καὶ στὴν συνέχεια ὅλοι οἱ ἄλλοι λογισμοί. Δεύτερη αἰτία ποὺ προκαλεῖ τοὺς λογισμοὺς στὸν ἄνθρωπο εἶναι τὰ αἰσθητήρια ὄργανα, ὅταν αὐτὰ δὲν κυβερνοῦνται ἀπὸ τὸν ἡγεμόνα νοῦ. Ἰδιαίτερα ἡ ἀκοὴ καὶ ἡ ὅραση. Σήμερα μάλιστα, λόγῳ τῆς τεχνολογίας, οἱ αἰσθήσεις δέχονται πολὺ περισσότερα ἐρεθίσματα ἀπὸ ὅ,τι παλαιότερα. Γι αὐτὸ καὶ ὁ ἀγώνας μὲ τοὺς λογισμοὺς εἶναι πιὸ ἔντονος. Τρίτη αἰτία εἶναι τὰ πάθη, τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν στὸν ἄνθρωπο. Ἀπὸ αὐτὰ οἱ δαίμονες «λαμβάνουσι τὰς ἀφορμὰς τοῦ κινεῖν ἐν ἡμῖν τοὺς ἐμπαθεῖς λογισμούς». Δηλαδή, ἀπὸ αὐτὰ παίρνουν ἀφορμὴ οἱ δαίμονες, γιὰ νὰ κινήσουν ἐναντίον μας τοὺς κακοὺς λογισμούς. Τέταρτη καὶ βασικώτερη αἰτία εἶναι οἱ δαίμονες. Τονίζει χαρακτηριστικὰ ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης: «Οἱ λογισμοὶ λόγοι τῶν δαιμόνων εἰσὶ καὶ τῶν παθῶν πρόδρομοι» δηλαδή, οἱ λογισμοὶ εἶναι λόγια τῶν δαιμόνων καὶ πρόδρομοι τῶν παθῶν. Ἀκόμη, τονίζει ὁ ἅγ. Ἰσαὰκ ὁ Σύρος, λογισμοὺς δημιουργεῖ καὶ «τὸ φυσικὸν θέλημα» ποὺ ὑπάρχει μέσα μας, ἀλλὰ καὶ οἱ κλίσεις, οἱ ροπὲς ποὺ ἔχει ἡ ψυχή μας. Ἰδιαίτερα ὁ πόλεμος αὐτὸς εἶναι ἔντονος στοὺς μοναχούς, οἱ ὁποῖοι πολλὲς φορές ἔρχονται μὲ τὸν δαίμονα σὲ πάλη σῶμα πρὸς σῶμα κατὰ τὴν ἔφοδο τῶν πονηρῶν λογισμῶν. Γι αὐτὸ καὶ τονίζει ὁ ἅγ. Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὅτι ὁ πόλεμος αὐτὸς εἶναι πολὺ πιὸ δύσκολος ἀπὸ τὸν αἰσθητὸ πόλεμο. «Τοῦ διὰ τῶν πραγμάτων πολέμου ἐστὶ χαλεπώτερος» (τοῦ πολέμου πού γίνεται μέσῳ τῶν πραγμάτων εἶναι φοβερώτερος ὁ πόλεμος μέσῳ τῶν λογισμῶν). Ἀκόμη, πονηροὶ λογισμοὶ μπορεῖ νὰ παρουσιασθοῦν καὶ ἀπὸ τὴν κράση (ἰδιοσυστασία) τοῦ σώματος, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν καθημερινὴ δίαιτα, καθὼς καὶ ἀπὸ τὶς κινήσεις τῆς ἴδιας τῆς σάρκας. Ἀπὸ τὶς παραπάνω αἰτίες προέρχονται οἱ αἰσχροὶ λογισμοί» 28. Τά εἴδη τῶν λογισμῶν Βασικά διακρίνουμε ὀκτώ λογισμούς τῆς κακίας, οἱ ὁποῖοι τείνουν νά ἐκτρέψουν τίς ψυχικές μας δυνάμεις καί νά τίς ἀπομακρύνουν ἀπό τόν Θεό. Αὐτοί οἱ λογισμοί, σύμφωνα μέ τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, εἶναι οἱ ἀκόλουθοι: 1. ΤΗΣ ΓΑΣΤΡΙΜΑΡΓΙΑΣ 2. ΤΗΣ ΠΟΡΝΕΙΑΣ 3. ΤΗΣ ΦΙΛΑΡΓΥΡΙΑΣ 4. ΤΗΣ ΟΡΓΗΣ 28Πρβλ. Ἱερομονάχου Βενέδικτου Ἁγιορείτου, Οἱ λογισμοί καὶ ἡ ἀντιμετώπισή τους Ἔκδοση Συνοδίας Σπυρίδωνος Ἱερομονάχου, Νέα Σκήτη, Ἅγιον Ὄρος (1997). 19

20 5. ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ 6. ΤΗΣ ΑΚΗΔΙΑΣ 7. ΤΗΣ ΚΕΝΟΔΟΞΙΑΣ 8. ΤΗΣ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑΣ. Τὸ νὰ μᾶς παρενοχλοῦν ἢ νὰ μὴν μᾶς παρενοχλοῦν οἱ ὀκτὼ αὐτοὶ λογισμοί δὲν εἶναι στὴν ἐξουσία μας. Τὸ νὰ ἐπιμένουμε ὅμως σὲ αὐτοὺς ἢ νὰ μὴν ἐπιμένουμε, νὰ κινοῦμε τὰ πάθη ἢ νὰ μὴν τὰ κινοῦμε, αὐτὸ εἶναι στὴν ἐξουσία μας» 29. Οἱ λογισμοί, μέχρι νά φθάσουν νά γίνουν ἁμαρτία, ἀκολουθοῦν μία συγκεκριμένη πορεία. Ἡ πορεία ἀπό τήν Προσβολή τοῦ κακοῦ λογισμοῦ μέχρι τήν Ἁμαρτία Προηγεῖται τοῦ Πάθους, ἡ Προσβολή τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ, ὁ Συνδυασμός καί ἡ Πάλη. Μετά τό Πάθος ἀκολουθεῖ ἡ Συγκατάθεση, ἡ Ἐνέργεια καί ἡ Αἰχμαλωσία. Τί εἶναι τό καθετί ἀκριβῶς μᾶς τό ἐξηγεῖ ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός. Στόν λόγο του τόν ψυχωφελῆ καί θαυμάσιο λέγει ὅτι στούς λογισμούς τῆς κακίας διακρίνουμε τά ἑξῆς: «ΠΡΟΣΒΟΛΗ, ΣΥΝΔΥΑΣΜΟ, ΠΑΛΗ, ΠΑΘΟΣ, ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗ, ΕΝΕΡΓΕΙΑ, ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ. Προσβολὴ εἶναι ἡ ἁπλὴ ὑπόμνηση τοῦ διαβόλου. «Κάνε τοῦτο ἢ ἐκεῖνο», ὅπως συνέβη στὸν Κύριο καὶ Θεό μας, π.χ. «Πὲς νὰ γίνουν αὐτὲς οἱ πέτρες ψωμιὰ» (Ματθ. 4,3). Αὐτό, ὅπως εἴπαμε, δὲν εἶναι στὴν ἐξουσία μας (καί ἑπομένως εἶναι ἀνένοχο, δέν φέρουμε εὐθύνη γιά τίς δαιμονικές προσβολές). Συνδυασμὸς εἶναι ἡ παραδοχὴ τοῦ λογισμοῦ ποὺ μᾶς ὑποβάλλει ὁ ἐχθρός καὶ, κατά ἕναν τρόπο, ἡ μελέτη τοῦ πονηροῦ λογισμοῦ καὶ ἡδονικὴ συνομιλία (μαζί του) μὲ τὴν προαίρεσή μας. Πάθος εἶναι ἡ ἕξη ποὺ δημιουργεῖται ἀπὸ τὸν συνδυασμὸ τοῦ λογισμοῦ ποὺ ὑποβάλει ὁ ἐχθρός, καὶ ἡ κατὰ κάποιον τρόπο συνεχὴς μελέτη καὶ φαντασία. Πάλη εἶναι ἡ ἀντίσταση στὸν λογισμὸ, ἡ ὁποῖα γίνεται εἴτε πρὸς κατάργηση τοῦ πάθους ποὺ αὐτὸς περιέχει δηλαδὴ τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ εἴτε πρὸς συγκατάθεση, καθὼς λέγει ὁ Ἀπόστολος: «Ἡ σάρκα ἐπιθυμεῖ κατὰ τοῦ πνεύματος καὶ τὸ πνεῦμα κατὰ τῆς σαρκός, καὶ αὐτὰ εἶναι ἀντίθετα μεταξύ τους». (Γαλ. 5,17.) Αἰχμαλωσία εἶναι ἡ βίαιη καὶ ἀθέλητη ἀπαγωγὴ τῆς καρδιᾶς, ποὺ τυραννιέται ἀπὸ προηγούμενο ἐθισμὸ στὴν ἁμαρτία καὶ μακρὰ συνήθεια. 29Ἁγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Λόγος Ψυχωφελής καί θαυμάσιος,φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, τόμος Β, ἔκδοση Δ, Ἐκδόσεις Τό περιβόλι τῆς Παναγίας. 20

21 Συγκατάθεση εἶναι ἡ συγκατάνευση στὸ πάθος ποὺ περιέχει ὁ λογισμός. Ἐνέργεια εἶναι ἡ ἴδια ἡ πράξη τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ στὸν ὁποῖο συγκατατεθήκαμε. Ἐκεῖνος λοιπὸν ποὺ ἀντιμετωπίζει ἀπαθῶς τὸ πρῶτο, δηλαδὴ τὴν προσβολή, ἢ τὸ διώχνει ἀμέσως μὲ ἀντίρρηση καὶ σταθερότητα, ἔκοψε διά μιᾶς καὶ ὅλα τὰ ἑπόμενα» 30. Ὅποιος δέν ἀντιστέκεται στούς κακούς λογισμούς σκοτίζει τόν νοῦ του, ἁμαρτάνει καί γεμίζει μέ πάθη. Οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί σκοτίζουν τόν νοῦ Τά πάθη εἶναι σταθεροποιημένες πνευματικές ἀσθένειες λόγῳ πολλαπλῶν πτώσεων στήν ἁμαρτία. Ὁ νοῦς φεύγει ἀπό τό Φῶς, πού εἶναι ὁ Θεός, καί πέφτει στό σκοτάδι. Στήν συνέχεια ὅλη ἡ ψυχή σκοτίζεται καί ὁ ὅλος ἄνθρωπος, ὡς ψυχοσωματική ἑνότητα πού εἶναι, νοσεῖ. Μετά τήν πτώση «ἐσκοτίσθη ὁ νοῦς τοῦ Ἀδάμ» καί δημιουργήθηκαν τά διάφορα πάθη. Ἡ κύρια νόσος μας, τό κύριο πάθος μας, εἶναι ὁ «ἐσκοτισμένος» μας νοῦς. Αἰτία αὐτῆς τῆς κατάστασης εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί ὄχι ὁ Θεός. Ὁ ἐσκοτισμένος νοῦς σκοτίζει ἐπίσης τό θυμικό καί τό ἐπιθυμητικό καί γενικότερα τόν ὅλο ἄνθρωπο. Ἀπό ἐδῶ, ἀπό τήν ἑκούσια λανθασμένη χρήση-κίνηση τοῦ νοῦ, τήν ὑποταγή του στούς κακούς λογισμούς καί τήν λανθασμένη χρήση τῶν ὑπόλοιπων ψυχικῶν δυνάμεων, δημιουργοῦνται τά διάφορα πάθη. Ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ νοῦ Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν, τῇ ὑποβολῇ τοῦ διαβόλου, χρησιμοποιεῖ λανθασμένα τό λογιστικό του, δηλ. τόν νοῦ του. Ἀντί νά τόν ἔχει διά τῆς προσευχῆς στραμμένο πρός τόν Θεό, τόν στρέφει πρός τά κτίσματα. Ἔτσι ὁ νοῦς γίνεται ἐμπαθής χάνει τήν ὅραση τοῦ Θεοῦ καί ὑποτάσσεται στήν λογική, στίς αἰσθήσεις, στούς δαίμονες, στά πάθη καί στήν φαντασία. Γεμίζει μέ λογισμούς, πού προέρχονται εἴτε ἀπό τό περιβάλλον εἴτε καί κυρίως ἀπό τούς δαίμονες καί γίνεται δοῦλος τους. Παραμένει ἔτσι μολυσμένος, κτηνώδης ἤ καί δαιμονιώδης, στερημένος τοῦ Θείου Φωτός, τῆς Ἐνέργειας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Συμβαίνει αὐτό, διότι ἔφυγε ἀπό τόν Θεό. " Νοῦς ἀποστάς τοῦ Θεοῦ» διδάσκει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς «ἤ κτηνώδης γίνεται ἤ 30Ὅ.π. 21

22 δαιμονιώδης καί τῶν ὅρων ἀποστατήσας τῆς φύσεως ἐπιθυμεῖ τῶν ἀλλοτρίων..." 31. Δηλ. «ὅταν ὁ νοῦς ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τόν Θεό ἤ κτηνώδης γίνεται (ζωώδης, σαρκικός, φιλήδονος, ἀναζητητής τῶν σαρκικῶν ἡδονῶν) ἤ δαιμονιώδης (ὑπερήφανος, ἀλαζόνας, θυμώδης, ὀργίλος, κατήγορος τοῦ Θεοῦ, γεμάτος ἄγχος καί ταραχή) καί, ἀφοῦ ἀποστατήσει ἀπό τό φυσιολογικό (παύσει νά λειτουργεῖ κατά φύσιν), ἐπιθυμεῖ τά ἀλλότρια (δηλ. τά παρά φύσιν)». Κάνοντας παρά φύση χρήση (παράχρηση) τοῦ λογιστικοῦ του (δηλ. τοῦ νοῦ του) ὁ ἄνθρωπος πέφτει στήν ἄγνοια τοῦ Θεοῦ. Ὁ νοῦς, ἀντί νά εἶναι κυβερνήτης τῆς ψυχῆς καί τοῦ ὅλου ἀνθρώπου, ὑποτάσσεται στήν διάνοια, στήν λογική (πού εἶναι δύναμη τῆς ψυχῆς κατώτερη σέ σχέση μέ τόν νοῦ καί ἀνίκανη στό νά δεῖ τόν Θεό). Ἡ ψυχή, τότε, αὐτοῦ τοῦ ἀνθρώπου, στοῦ ὁποῖου τόν νοῦ κυριάρχησε ἡ διάνοια-λογική, γεμίζει μέ ὑπερηφάνεια. Ἡ δέ ὑπερηφάνεια καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο ἄφρονα. Ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής μᾶς διδάσκει ξεκάθαρα ὅτι ἡ παράχρηση τοῦ λογιστικοῦ εἶναι ἡ ἀγνωσία καί ἡ ἀφροσύνη 32. Ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ θυμικοῦ καί τοῦ ἐπιθυμητικοῦ Ὁ ἄνθρωπος μέ τόν «ἐσκοτισμένο νοῦ» χρησιμοποιεῖ ἐπίσης λανθασμένα τό θυμικό του καί πέφτει στήν τυραννία 33 (τοῦ ἑαυτοῦ του καί τῶν ἄλλων). «Τό μίσος καί ὁ θυμός», γράφει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, «ἐάν μέν κατευθύνονται ἐναντίον ἐκείνων πού ἐμποδίζουν τήν σωτηρία τῆς ψυχῆς καί την διά τῆς ὑπακοῆς ἕνωση μέ τόν Θεό καί (ἐναντίον ἐκείνων) πού ἀπομακρύνουν ἀπό τόν Θεό, δηλαδή ἐναντίον τοῦ διαβόλου καί τῶν ὑπηρετῶν του, τότε εἶναι καλό» Ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλίαι Οἰκονόμου, σελ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία (πατερική θεραπευτική ἀγωγή), ἔκδοση Η, Ἱερᾶς Μονῆς Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), σελ Πρβλ: Ἱερομονάχου Ἀρτεμίου Ραντοσάβλιεβιτς: «Τό Μυστήριον τῆς Σωτηρίας κατά τόν Ἅγ. Μάξιμον τόν Ὁμολογητήν», Ἀθήνα 1975, σελ. 130, σημείωση: Ὅταν ὁ ἄνθρωπος χρησιμοποιῆ αὐτές τίς τρεῖς δυνάμεις τῆς ψυχῆς του παρά φύσιν, τότε τό ἀποτέλεσμα τῆς λειτουργίας τοῦ λόγου εἶναι ἡ ἄγνοια, τῆς ἐπιθυμίας ἡ φιλαυτία καί τοῦ θυμοῦ ἡ τυραννία. Ἔτσι συμβαίνει ἡ ὁλοσχερής ὑποδούλωση τοῦ ἀνθρώπου στόν διάβολο καί ἡ ἀχρείωση τῆς καλλονῆς τῆς ψυχῆς του. 34Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, (Joannes Damascenus Scr. Eccl., Theol.,) Contra Manichaeos,Section 14, line 48: «Τὸ μῖσος καὶ ὁ θυμός, εἰ μὲν κατὰ τῶν κωλυόντων τὴν 22

23 Δυστυχῶς, ὁ ἄνθρωπος πολύ συχνά ἀντί νά ἀγωνίζεται, χρησιμοποιώντας σωστά τόν θυμό του, ὥστε νά ἀποκτήσει τήν κοινωνία μέ τόν Θεό καί νά προσπαθεῖ ἀποκλειστικά καί μόνο γι αυτό στρέφει τόν θυμό ἐναντίον τῶν ἀδελφῶν του. Ὀργίζεται ἐναντίον ἐκείνων πού τόν ἀδικοῦν ἤ ἐκείνων πού ἁπλῶς ὑποψιάζεται ὅτι τόν ἀδικοῦν. Θυμώνει καί ὀργίζεται, «ὑπερασπιζόμενος» τόν κακό ἑαυτό του, ἀγωνιζόμενος γιά τήν ἱκανοποίηση τῶν παθῶν καί τῶν ἐπιθυμιῶν του. Θυμώνει ἀκόμη καί ἐναντίον τοῦ Θεοῦ ἤ καί τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἔτσι, ἀντί νά ἐξασκεῖ τήν ἀγάπη, γεμίζει μέ μίσος. Ἡ λανθασμένη κίνηση τοῦ ἐπιθυμητικοῦ Ὁ ἐμπαθής ἄνθρωπος, ἐπίσης, χρησιμοποιεῖ λανθασμένα τό ἐπιθυμητικό του καί πέφτει στήν ἀκολασία καί στήν φιλαυτία 35. Ἀντί νά ἐπιθυμήσει ἐξ ὅλης ψυχῆς, ὁλοκληρωτικά, τόν Θεόν καί μόνον Αὐτόν, κατευθύνει τήν ἐπιθυμία του σέ χίλια δυό ἄλλα πρόσωπα ἤ πράγματα, δημιουργώντας πόθο γι αυτά. Κάνοντας παράχρηση τοῦ παθητικοῦ (θυμικοῦ καί ἐπιθυμητικοῦ) τῆς ψυχῆς του, ὁ ἄνθρωπος γεμίζει μέ μίσος καί ἀκολασία, ὅπως μᾶς διδάσκει ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής. Πρό πάντων, κάνοντας οἰκτρή παράχρηση τοῦ ἐπιθυμητικοῦ του, τό κατευθύνει ἐρωτικά πρός τόν ἑαυτό του. Γίνεται ἔτσι φίλαυτος, ἐγωιστής. Σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες, ἡ φιλαυτία εἶναι ἡ ρίζα ὅλων τῶν παθῶν. Ἡ φιλαυτία ὁρίζεται ὡς ἡ ἐμπαθής προσκόλληση πρός τό σῶμα. Ἀπ αὐτήν γεννιόνται οἱ τρεῖς μεγάλες ἄρρωστες ἀγάπες, τά τρία κορυφαῖα πάθη: ἡ φιληδονία, ἡ φιλοδοξία καί ἡ φιλαργυρία. Αὐτά μέ τήν σειρά τους γεννοῦν ὅλα τά ὑπόλοιπα πάθη. Παράχρηση καί χρήση τῶν τριῶν ψυχικῶν δυνάμεων Σύμφωνα λοιπόν μέ τά προηγούμενα, ἡ παράχρηση τοῦ νοῦ καί τοῦ παθητικοῦ (θυμικοῦ καί ἐπιθυμητικοῦ) ὁδηγεῖ ἀντίστοιχα στήν ἄγνοια, στήν ἀκολασία, στό μίσος καί τήν φιλαυτία. σωτηρίαν τῆς ψυχῆς καὶ τὴν πρὸς θεὸν δι' ὑπακοῆς αὐτοῦ συνάφειαν καὶ ἀφιστώντων ἐκ θεοῦ, τουτέστι κατὰ τοῦ διαβόλου καὶ τῶν θεραπόντων αὐτοῦ, καλόν». 35Πρβλ: Ἱερομονάχου Ἀρτεμίου Ραντοσάβλιεβιτς: «Τό Μυστήριον τῆς Σωτηρίας κατά τόν Ἅγ. Μάξιμον τόν Ὁμολογητήν», Ἀθήνα 1975, σελ

24 Ἀντίθετα ἡ χρήση 36 τῶν τριῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς (λογιστικοῦ, θυμικοῦ, ἐπιθυμητικοῦ) εἶναι ἡ γνώση, ἡ φρόνηση, ἡ ἀγάπη καί ἡ σωφροσύνη 37. Οἱ τρεῖς γίγαντες Οἱ ἅγιοι Πατέρες μᾶς μίλησαν ἐπίσης γιά τούς τρεῖς γίγαντες τῶν παθῶν πού εἶναι ἡ ραθυμία, ἡ λήθη καί ἡ ἄγνοια. Ὅταν αὐτά κυριαρχήσουν στήν ψυχή, τότε ἀπό αὐτά γεννιοῦνται ὅλα τά πάθη 38 καί μάλιστα τά λεγόμενα ψυχικά, τά ὁποῖα καί σκοτίζουν τόν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος γίνει φίλαυτος, τότε κυριαρχεῖ μέσα του ἡ ἄγνοια τοῦ Θεοῦ, ἡ λήθη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ραθυμία. Αὐτά ὅλα εἶναι τό εὔκρατο κλῖμα στό ὁποῖο ἀναπτύσσονται καί εὐδοκιμοῦν ὅλα τά ὑπόλοιπα πάθη, μέ κορυφαῖα τήν φιληδονία, τήν φιλοδοξία καί τήν φιλαργυρία. Διάκριση τῶν παθῶν. Ψυχικά καί σωματικά πάθη Τά πάθη διακρίνονται σέ ψυχικά καί σέ σωματικά. Τά μέν συνδέονται κυρίως μέ τήν ψυχή τά δέ κυρίως μέ τό σῶμα. Πάντως, ὅλα τά πάθη εἶναι ἀλληλένδετα καί ἐπηρρεάζουν τόν ὅλο ἄνθρωπο, μολύνοντάς τον. Ὑπάρχει μιά ἀλληλοσυμπλοκή, ἀλληλογένεση καί ἀμφιμονοσήμαντη ἀντιστοιχία μεταξύ αὐτῶν. Γράφει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ψυχικὰ πάθη εἶναι ἡ λήθη, ἡ ραθυμία καὶ ἡ ἄγνοια. Ἀπὸ τὰ τρία αὐτὰ σκοτίζεται τὸ μάτι τῆς ψυχῆς, δηλαδὴ ὁ νοῦς, καὶ κυριεύεται ἀπὸ ὅλα τὰ πάθη, τὰ ὁποία εἶναι: Ἀσέβεια, κακοδοξία, δηλαδὴ ἡ κάθε αἵρεση, βλασφημία, θυμός, ὀργή, πικρία, ὀξυθυμία, μισανθρωπία, μνησικακία, καταλαλιά, κατάκριση, λύπη χωρὶς λόγο, φόβος, δειλία, φιλονικία, ζήλια, φθόνος, κενοδοξία, ὑπερηφάνεια, ὑποκρισία, ψεῦδος, ἀπιστία, πλεονεξία, φιλοϋλία, ἐμπαθὴς προσκόλληση σὲ κάτι, σχέση μὲ γήινα πράγματα, ἀκηδία, μικροψυχία, ἀχαριστία, γογγυσμός, οἴηση, δολιότητα, ἀναίδεια, ἀναισθησία, κολακεία, ὑπουλότητα, εἰρωνεία, διβουλία, συγκατάθεση σὲ ἁμαρτήματα τοῦ παθητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, καὶ συνεχής μελέτη 36 Ἐνν. ἡ σωστή χρήση, ἡ κατά φύσιν χρησιμοποίηση. 37Φ ι λ ο κ α λ ί α Β σελ. 28, γ. Στό: Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί ἁγ. Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀ ρ θ ό δ ο ξ η Ψ υ χ ο θ ε ρ α π ε ί α ( π α τ ε ρ ι κ ή θ ε ρ α π ε υ τ ι κ ή ἀ γ ω γ ή ), Ἔκδοση Ζ, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας). 38Πρβλ. Ἅγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, TLG, Work #

25 αὐτῶν, περιπλάνηση τῶν λογισμῶν, ἡ μητέρα τῶν κακῶν φιλαυτία καὶ ἡ ρίζα ὅλων τῶν κακῶν ἡ φιλαργυρία, κακοήθεια καὶ πονηρία. Σωματικὰ πάθη εἶναι: Γαστριμαργία, λαιμαργία, ἀπόλαυση, μέθη, λαθροφαγία, ποικιλότροπη φιληδονία, πορνεία, μοιχεία, ἀσελγεία, ἀκαθαρσία, αἱμομιξία, παιδεραστία, κτηνοβασία, κακὲς ἐπιθυμίες καὶ ὅλα τὰ παρὰ φύση αἰσχρὰ πάθη. Κλοπή, ἱεροσυλία, ληστεία, φόνος, ἡ κάθε σωματικὴ ἄνεση καὶ ἀπόλαυση τῶν θελημάτων τῆς σάρκας, καὶ μάλιστα ὅταν ἔχει ὑγεία τὸ σῶμα. Μαντεῖες, οἰωνισμοί, κλυδωνισμοί, ἀγάπη γιὰ στολίδια, κομπασμοί, νωθρότητες, καλλωπισμοί, φτιασιδώματα τοῦ προσώπου, ἀξιοκατάκριτη ἀργία, φαντασιώσεις, τυχερὰ παιχνίδια, ἡ ἐμπαθὴς παράχρηση τῶν τερπνῶν τοῦ κόσμου, ἡ φιλοσώματη ζωὴ ποὺ παχαίνει τὸ νοῦ, καὶ τὸν κάνει γήινο καὶ κτηνώδη, καὶ δὲν τὸν ἀφήνει νὰ σηκωθεῖ πρὸς τὸν Θεὸ καὶ πρὸς τὶς ἐργασίες τῶν ἀρετῶν» 39. Δυσλειτουργίες καί ἐκτροπές πού συνιστοῦν τά διάφορα πάθη Ὁ ἐμπαθής ἄνθρωπος εἶναι πλήρης ἀπό ψυχοσωματικές δυσλειτουργίες καί ἐκτροπές συγκεκριμένα: Τό αὐτεξούσιό του ἀντί νά κινεῖται πρός τό Ἀγαθό, δηλ. πρός τόν Θεό, κινεῖται ἀντίθετα καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο ἐχθρό τοῦ Θεοῦ. Ἡ κακή 39 Ἅγ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, TLG, Work # to Work # «Ὀφείλομεν οὖν εἰπεῖν καὶ περὶ τῶν ψυχικῶν καὶ σωματικῶν ἤγουν παθῶν καὶ ψυχικὰ μέν εἰσι πάθη ταῦτα λήθη ῥᾳθυμία καὶ ἄγνοια ὑφ ὧν δηλαδὴ τῶν παθῶν τούτων ὁ ὀφθαλμὸς τῆς ψυχῆς ἤτοι ὁ νοῦς σκοτιζόμενος κυριεύεται ὑπὸ πάντων τῶν παθῶν ἅτινά εἰσι ταῦτα ἀσέβεια κακοδοξία ἤγουν πᾶσα αἵρεσις βλασφημία θυμὸς ὀργὴ πι κρία ὀξυχολία μισανθρωπία μνησικακία καταλαλία κατάκρισις λύπη ἄλογος φόβος δειλία ἔρις ζῆλος φθόνος κενοδοξία ὑπερηφανία ὑπόκρισις ψεῦδος ἀπιστία πλεονεξία φιλοϋλία προσπάθεια σχέσις γηΐνων ἀκηδία μικροψυχία ἀχαριστία γογγυσμὸς τύφος οἴησις σοβαρότης ἀλαζονεία φιλαρχία ἀνθρωπαρέσκεια δολιότης ἀναίδεια ἀναι σθησία κολακεία ὑπουλότης εἰρωνεία διψυχία αἱ συγκαταθέσεις τῶν ἁμαρτημάτων ἐκ τοῦ παθη τικοῦ μέρους καὶ ἡ συνεχὴς τούτων μελέτη πλάνη λογισμῶν φιλαυτία ἡ τῶν κακῶν γεννήτρια καὶ ἡ ῥίζα πάντων τῶν κακῶν φιλαργυρία κακοήθειά τε καὶ πονηρία. Σωματικὰ δὲ πάθη γαστριμαργία λαιμαργία τρυφὴ μέθη λαθροφαγία φιληδονία ποικίλη πορ νεία μοιχεία ἀσέλγεια ἀκαθαρσία αἱμομιξία παιδοφθορία κτηνοβατία ἐπιθυμίαι κακαὶ καὶ πάντα τὰ παρὰ φύσιν καὶ αἰσχρὰ πάθη κλεψία ἱεροσυλία λῃστεία φόνος σωματικὴ ἄνεσις καὶ ἀπό λαυσις τῶν θελημάτων τῆς σαρκὸς ὑγιαίνοντος μᾶλλον τοῦ σώματος μαντεῖαι μαγεῖαι γοητεῖαι οἰωνισμοὶ κληδονισμοὶ φιλοκοσμίαι περπερεῖαι βλακεῖαι καλλωπισμοὶ ἐπιτρίμματα προσώπων ἡ κατάκριτος ἀργεία μετεωρισμοὶ κυβεῖαι ἡ ἐμπαθὴς τῶν τοῦ κόσμου ἡδέων παράχρησις ἡ φιλοσώ ματος ζωὴ ἥ τις παχύνουσα τὸν νοῦν γεώδη καὶ κτηνώδη τοῦτον ἀποτελεῖ καὶ οὐδέποτε πρὸς Θεὸν καὶ τὴν τῶν ἀρετῶν ἐργασίαν ἀνανεοῦσθαι ἐᾷ». 25