ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στη Διοίκηση Επιχειρήσεων Ολική Ποιότητα (ΜΠΣ ΔΕ - ΔΟΠ)

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στη Διοίκηση Επιχειρήσεων Ολική Ποιότητα (ΜΠΣ ΔΕ - ΔΟΠ) Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΜΙΑΣ ΧΩΡΑΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ PORTER S DIAMOND. ΤΣΑΚΑΛΑΚΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΧΑΡΟΥΛΑ Πτυχίο Δημόσιας Διοίκησης Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Πειραιάς, 2013

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στη Διοίκηση Επιχειρήσεων Ολική Ποιότητα (ΜΠΣ ΔΕ - ΔΟΠ) Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΜΙΑΣ ΧΩΡΑΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ PORTER S DIAMOND. ΤΣΑΚΑΛΑΚΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΧΑΡΟΥΛΑ Πτυχίο Δημόσιας Διοίκησης Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Πειραιάς, 2013

3 Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση των μεταπτυχιακών μου σπουδών, κρίνω απαραίτητο να αναφερθώ στους ξεχωριστούς εκείνους ανθρώπους, οι οποίοι με βοήθησαν και με στήριξαν όλα αυτά τα χρόνια. Πρώτα απ όλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέπων καθηγητή της παρούσας διπλωματικής εργασίας κ. Μάρκο Τσόγκα για την αμέριστη κατανόηση και συμπαράσταση που μου έδειξε και την ανεκτίμητη βοήθεια και καθοδήγηση που μου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής. Η διαρκής ενθάρρυνση και συμβολή του υπήρξαν αναγκαία και κρίσιμα στοιχεία για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, η οποία με στήριξε σε κάθε βήμα της ακαδημαϊκής μου πορείας. Τον πατέρα και την μητέρα μου, για την καθοδήγηση και την αμέριστη εμπιστοσύνη που μου έδειξαν. Την αδελφή μου για την κατανόηση και τις πολύτιμες συμβουλές της. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους διδάσκοντες καθηγητές του μεταπτυχιακού προγράμματος MBA-TQM για τον τρόπο διδασκαλίας που εφάρμοσαν, τις γνώσεις και τις εμπειρίες που μοιράστηκαν και τα πολύτιμα εφόδια που μας έδωσαν.

4 Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΜΙΑΣ ΧΩΡΑΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ PORTER S DIAMOND. Σημαντικοί όροι: «Διαμάντι του Ανταγωνισμού», Υψηλή Εξαγωγική Εξωστρέφεια, Κλάδος του Τουρισμού, Κλάδος Πλαστικών Υλών. Περίληψη Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να ερευνήσει, να αναλύσει και να αναδείξει τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα της οικονομίας της Κρήτης με βάση τη θεωρία του Διαμαντιού του καθηγητή του Harvard, Michael E. Porter. Η διπλωματική εργασία εκπονήθηκε για να διερευνήσει τις ανταγωνιστικές αιχμές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε βασικούς κλάδους της οικονομίας της Κρήτης και μπορεί να χωριστεί σε δύο βασικά μέρη: Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει την εισαγωγή, το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο. Το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τις βασικές αρχές ανταγωνιστικής στρατηγικής, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά η θεωρία του Διαμαντιού του Porter, η οποία περιέχει τους παράγοντες εκείνους που απαιτούνται για την αιτιολόγηση της απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε συγκεκριμένους κλάδους από επιχειρήσεις που εδρεύουν στην εξεταζόμενη χώρα. Στο κεφάλαιο αυτό, παρουσιάζονται και οι διάφορες κριτικές που έχει δεχτεί κατά καιρούς η θεωρία του Porter από μεταγενέστερες θεωρίες, η σημαντικότερη από τις οποίες είναι αυτή του Διπλού Διαμαντιού των Rugman και D Cruz, η οποία ενσωματώνει στη θεωρία του Porter τις έννοιες των ξένων άμεσων επενδύσεων και τη δράση των πολυεθνικών επιχειρήσεων. i

5 Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει το τέταρτο, πέμπτο, έκτο και έβδομο κεφάλαιο, τα οποία επικεντρώνονται στην περίπτωση της οικονομίας της περιφέρειας της Κρήτης. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται ο στόχος της έρευνας, καθώς και η επιλογή μεθόδου συλλογής στοιχείων, ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύεται διεξοδικά η οικονομία της Κρήτης, ταυτόχρονα όμως, στο κεφάλαιο αυτό επιλέγονται οι κλάδοι που θα αναλυθούν περαιτέρω και θα εφαρμοστεί σε αυτούς το «διαμάντι του ανταγωνισμού», οι οποίοι αποτελούν τον «Κλάδο του Τουρισμού», και τον «Κλάδο των Πλαστικών Υλών και Τεχνουργημάτων αυτών». Στο κεφάλαιο έξι, λοιπόν, παρουσιάζεται ο κλάδος της κρητικής τουριστικής βιομηχανίας και αναλύεται με βάση τις παραμέτρους του ανταγωνισμού που θέτει ο Porter στη θεωρία του διαμαντιού. Ο κλάδος της τουριστικής βιομηχανίας επιλέχθηκε γιατί αποτελεί την ανταγωνιστική αιχμή της κρητικής οικονομίας και μέσα από την ανάλυση αυτή παρουσιάζονται οι λόγοι και οι αιτίες της επιτυχίας στα πλαίσια του ανταγωνισμού της περιφέρειας της Κρήτης. Το έβδομο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον κλάδο των πλαστικών υλών, ο οποίος αποτελεί τον μοναδικό κλάδο της περιφέρειας της Κρήτης που περιλαμβάνεται στους κλάδους με την υψηλότερη εξαγωγική εξωστρέφεια σε εθνικό επίπεδο. Τέλος, το όγδοο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση της θεωρίας του διαμαντιού σε συνάρτηση με την οικονομία της Κρήτης, καθώς και προτάσεις για την επικέντρωση των προσπαθειών της Πολιτείας και των επιχειρήσεων προς τις κατευθύνσεις που θα παρέχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στους κλάδους της οικονομίας που αναλύθηκαν. ii

6 Περιεχόμενα Σελίδα Κατάσταση Πινάκων...vii Κατάσταση Διαγραμμάτων...ix Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή...1 Κεφάλαιο 2: Βασικές Αρχές Ανταγωνιστικής Στρατηγικής Στρατηγική Ανταγωνισμού Η Δομή του Κλάδου Η Απειλή Εισόδου Νέων Επιχειρήσεων Ο Ανταγωνισμός Μεταξύ των Επιχειρήσεων που Δραστηριοποιούνται στον Ίδιο Κλάδο Η Απειλή των Υποκατάστατων Προϊόντων Η Διαπραγματευτική Δύναμη των Αγοραστών Η Διαπραγματευτική Δύναμη των Προμηθευτών Τοποθέτηση μιας Επιχείρησης μέσα στον Κλάδο Ηγεσία Κόστους Διαφοροποίηση Εστίαση (είτε στο Κόστος, είτε στην Διαφοροποίηση) Πηγές Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Δημιουργία Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Διατήρηση Αποκτώμενου Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος...19 Κεφάλαιο 3: Το «Διαμάντι» του Εθνικού Ανταγωνισμού Οι Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Εθνικού Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Σύσταση και Κατανομή Εγχώριας Ζήτησης Μέγεθος και Ρυθμός Ανάπτυξης Εγχώριας Αγοράς...28 iii

7 Διεθνοποίηση της Εγχώριας Αγοράς Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Στρατηγική της Επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Ο Ρόλος της Κυβέρνησης Ο Ρόλος της Τύχης Σχέση των Παραγόντων του Εθνικού Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Η Εξέλιξη των Συνθηκών Παραγωγής Επιρροές στην Σύνθεση και στο Μέγεθος των Συνθηκών Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Ανάπτυξη των Συσχετιζόμενων και Υποστηρικτικών Βιομηχανιών Επιρροές στον Εγχώριο Ανταγωνισμό Κριτική στην Θεωρία του Porter Το Διπλό Διαμάντι των Rugman και D Cruz...48 Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία και Ανάλυση Δεδομένων Στόχος της Έρευνας Επιλογή Μεθόδου Συλλογής Στοιχείων Εξαγωγική Δραστηριότητα Επιχειρήσεων Κρήτης...53 Κεφάλαιο 5: Η Οικονομία της Κρήτης Γενικά Στοιχεία Δημογραφικά Στοιχεία Γεωγραφική Θέση Κλίμα Βασικές Υποδομές Μεταφορές Εκπαίδευση Υγεία Διάρθρωση των Βασικών Μεγεθών της Οικονομίας της Κρήτης Ακαθάριστο Περιφερειακό Προϊόν Κατά Κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία Πρωτογενής, Δευτερογενής και Τριτογενής Τομέας Απασχόληση...84 iv

8 5.3 Σημαντικοί Επιχειρηματικά Κλάδοι στην Περιφέρεια Κρήτης Τουρισμός Εμπόριο Βιομηχανία Λοιπές Υπηρεσίες Συμπεράσματα...90 Κεφάλαιο 6: Ο Κλάδος του Τουρισμού Ιστορική Αναδρομή του Τουρισμού και η Εξέλιξή του στην Ελλάδα Ιστορική Εξέλιξη του Τουρισμού στην Κρήτη Τα Στατιστικά Στοιχεία του Τουρισμού της Κρήτης Συγκριτικά Πλεονεκτήματα της Τουριστικής Βιομηχανίας στην Περιφέρεια της Κρήτης Συντελεστές Παραγωγής Παράγοντες Εγχώριας Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Στρατηγική της Επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Ο Ρόλος της Κυβέρνησης Ο Ρόλος της Τύχης Συμπεράσματα Κεφάλαιο 7: Ο Κλάδος Πλαστικών Υλών και Τεχνουργημάτων αυτών Γενικά Στοιχεία Κύρια Χαρακτηριστικά του Τομέα Πλαστικών Σωλήνων Κύρια Χαρακτηριστικά του Τομέα Πλαστικής Συσκευασίας Προσφορά της Βιομηχανίας του Πλαστικού στην Οικονομία της Κρήτης και οι Μεγαλύτερες Επιχειρήσεις του Κλάδου στο Νησί Πλαστικά Κρήτης Α.Β.Ε.Ε Megaplast Α.Ε Συγκριτικά Πλεονεκτήματα του κλάδου «Πλαστικών Υλών και Τεχνουργημάτων αυτών» στην Περιφέρεια της Κρήτης Συντελεστές Παραγωγής Παράγοντες Εγχώριας Ζήτησης Εγχώρια Ζήτηση Πλαστικών Σωλήνων v

9 Εγχώρια Ζήτηση Πλαστικής Συσκευασίας Σχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Στρατηγική της Επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Δομή του Τομέα Πλαστικών Σωλήνων Δομή του Τομέα Πλαστικής Συσκευασίας Ο Ρόλος της Κυβέρνησης Ο Ρόλος της Τύχης Συμπεράσματα Κεφάλαιο 8: Συμπεράσματα - Προτάσεις Βιβλιογραφία vi

10 Κατάσταση Πινάκων Σελίδα Πίνακας 4.1: Εξαγωγικοί κλάδοι με την μεγαλύτερη συνεισφορά στις εγχώριες εξαγωγές...54 Πίνακας 4.2: Εξαγωγικοί κλάδοι με την μεγαλύτερη συνεισφορά στις εξαγωγές της Κρήτης...55 Πίνακας 4.3: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Λίπη, Λάδια, Κεριά, Ζωικής Φυτικής Προέλευσης» από την περιφέρεια Κρήτης...59 Πίνακας 4.4: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών» από την περιφέρεια Κρήτης...60 Πίνακας 4.5: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών» από την περιφέρεια Κρήτης...62 Πίνακας 4.6: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» από την περιφέρεια Κρήτης...63 Πίνακας 4.7: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας» από την περιφέρεια Κρήτης...64 Πίνακας 5.1: Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Κρήτης...67 Πίνακας 5.2: Υπηρεσίες Υγείας στην Περιφέρεια Κρήτης ( )...73 Πίνακας 5.3: Συνεισφορά των Νομών της Κρήτης στο Συνολικό ΑΠΠ της Περιφέρειας και στο ΑΕΠ της Ελλάδας το Πίνακας 5.4: Συμμετοχή υποκλάδων του τομέα του εμπορίου Πίνακας 5.5: Συμμετοχή των υποκλάδων του τομέα της βιομηχανίας...88 Πίνακας 5.6: Συμμετοχή των υποκλάδων του τομέα των λοιπών υπηρεσιών...89 Πίνακας 6.1: Διεθνείς αφίξεις και τουριστικά έσοδα Ελλάδας Πίνακας 6.2: Χώρες προέλευσης ξένων τουριστών...98 Πίνακας 6.3: Διανυκτερεύσεις Ημεδαπών και Αλλοδαπών στα πάσης φύσεως ξενοδοχειακά καταλύματα Πίνακας 6.4: Νομοί Διανυκτέρευσης τουριστών Πίνακας 6.5: Αφίξεις στα ξενοδοχειακά καταλύματα (πλην campings) στην Κρήτη τα έτη vii

11 Πίνακας 6.6: Διανυκτερεύσεις στα ξενοδοχειακά καταλύματα (πλην campings) στην Κρήτη τα έτη Πίνακας 6.7: Ξενοδοχειακό Δυναμικό Κρήτης (Αρ. Κλινών) Πίνακας 6.8: Πολυτελή Ξενοδοχεία Κρήτης Πίνακας 7.1: Κατανομή της κατανάλωσης πλαστικού ανά κλάδο στην Ευρώπη (2007) Πίνακας 7.2: Πωλήσεις πλαστικών προϊόντων συσκευασίας και σωλήνων για το έτος Πίνακας 7.3: Εγχώρια Αγορά Πλαστικών Σωλήνων Πίνακας 7.4: Εγχώρια Αγορά Πλαστικών Ειδών Συσκευασίας Πίνακας 7.5: Ποσότητα Εισαγωγών του κλάδου πλαστικού ανά νομό στην περιφέρεια της Κρήτης για το έτος Πίνακας 7.6: Ποσότητα Εισαγωγών πλαστικών σωλήνων και πλαστικής συσκευασίας ανά νομό στην περιφέρεια της Κρήτης για το έτος Πίνακας 7.7: Ποσότητα Εξαγωγών του κλάδου πλαστικού ανά νομό στην περιφέρεια της Κρήτης για το έτος Πίνακας 7.8: Ποσότητα Εξαγωγών πλαστικών σωλήνων και πλαστικής συσκευασίας ανά νομό στην περιφέρεια της Κρήτης για το έτος Πίνακας 7.9: Παγκόσμια τιμή του αργού πετρελαίου ( ) Πίνακας 7.10: Εξέλιξη της έκτασης των αρδευθεισών καλλιεργειών Πίνακας 7.11: Ιδιωτική νόμιμη οικοδομική δραστηριότητα στην περιφέρεια της Κρήτης: αριθμός αδειών ( ) viii

12 Κατάσταση Διαγραμμάτων Σελίδα Διάγραμμα 2.1: Υπόδειγμα του Porter: δυνάμεις που οδηγούν τον ανταγωνισμό...6 Διάγραμμα 2.2: Βασικές Στρατηγικές Ανταγωνισμού...12 Διάγραμμα 2.3: Η Αλυσίδα Αξίας...14 Διάγραμμα 2.4: Το Σύστημα Αξίας...16 Διάγραμμα 3.1: Μεταβλητές του εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος...23 Διάγραμμα 3.2: Το ολοκληρωμένο «διαμάντι του ανταγωνισμού»...35 Διάγραμμα 3.3: Επιρροές στην δημιουργία συνθηκών παραγωγής...36 Διάγραμμα 3.4: Επιρροές στις συνθήκες της εγχώριας ζήτησης...39 Διάγραμμα 3.5: Επιρροές στην ανάπτυξη των Συσχετιζόμενων και Υποστηρικτικών Βιομηχανιών...41 Διάγραμμα 3.6: Επιρροές στον εγχώριο ανταγωνισμό...43 Διάγραμμα 3.7: Το Γενικευμένο Διπλό Διαμάντι των Rugman και D Cruz...49 Διάγραμμα 4.1: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης» ανά νομό της Κρήτης...56 Διάγραμμα 4.2: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών» ανά νομό της Κρήτης...57 Διάγραμμα 4.3: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών» ανά νομό της Κρήτης...57 Διάγραμμα 4.4: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» ανά νομό της Κρήτης...58 Διάγραμμα 4.5: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας» ανά νομό της Κρήτης...58 Διάγραμμα 5.1: Γεωγραφική Κατανομή Κρήτης (Απογραφή 2001)...68 Διάγραμμα 5.2: Συνεισφορά Περιφερειών στο ΑΕΠ της Ελλάδας το Διάγραμμα 5.3: Κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Περιφέρειας Κρήτης...75 Διάγραμμα 5.4: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία κατά κλάδο στην Κρήτη...76 Διάγραμμα 5.5: Ποσοστιαία συνεισφορά των κλάδων στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία...77 ix

13 Διάγραμμα 5.6: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Γεωργία και Κτηνοτροφία»...78 Διάγραμμα 5.7: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Βιομηχανία και Ενέργεια»...80 Διάγραμμα 5.8: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Κατασκευές»...81 Διάγραμμα 5.9: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Εμπόριο και Τουρισμός»...82 Διάγραμμα 5.10: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες»...83 Διάγραμμα 5.11: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Λοιπές Υπηρεσίες»...83 Διάγραμμα 5.12: Απασχόληση ανά κλάδο στην Περιφέρεια Κρήτης...84 Διάγραμμα 5.13: Ανεργία στην περιφέρεια της Κρήτης: Α, Β, Γ και Δ τρίμηνο του Διάγραμμα 6.1: Το «Διαμάντι του Ανταγωνισμού» Διάγραμμα 7.1: Παραγωγή και εγχώρια (φαινομενική) κατανάλωση ειδών πλαστικών σωλήνων ( ) Διάγραμμα 7.2: Αναθεωρημένος δείκτης βιομηχανικής παραγωγής στον κλάδο της πλαστικής συσκευασίας ( ) Διάγραμμα 7.3: Παραγωγή και εγχώρια (φαινομενική) κατανάλωση ειδών πλαστικής συσκευασίας ( ) Διάγραμμα 7.4: Ποσοστά Πωλήσεων της «Πλαστικά Κρήτης Α.Β.Ε.Ε.» το έτος Διάγραμμα 7.5: Ποσοστά Πωλήσεων Ομίλου Εταιρίας το έτος Διάγραμμα 7.6: Το «Διαμάντι του Ανταγωνισμού» Διάγραμμα 7.7: Εξέλιξη της Παγκόσμιας Τιμής του Αργού Πετρελαίου ( ) x

14 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Η διεθνής ανταγωνιστικότητα υπήρξε στο προσκήνιο της επιστημονικής έρευνας για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το ερώτημα γιατί ορισμένες κοινωνικές ομάδες, οικονομικά ινστιτούτα και έθνη ευημερούν στον διεθνή ανταγωνισμό έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές, αλλά παρ όλες τις συνεχείς προσπάθειες για την κατανόηση των παραγόντων που εξηγούν το ερώτημα αυτό, δεν έχει παραχθεί ένα συγκεκριμένο ολοκληρωμένο μοντέλο. Ο Michael Porter το 1990 συνείσφερε αρκετά σε αυτόν τον τομέα της έρευνας, ακολουθώντας καθιερωμένες θεωρίες, συνδυάζοντας τις με εκτενή εμπειρική έρευνα σε δέκα βιομηχανικές χώρες. Συγκεκριμένα, στο βιβλίο του The competitive advantage of nations, επιχείρησε να εντοπίσει τα εθνικά χαρακτηριστικά που ενισχύουν το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε συγκεκριμένους κλάδους, καθώς και τις συνέπειες τους τόσο για τις επιχειρήσεις, όσο και για τις κυβερνήσεις. Ενώ οι περισσότερες έρευνες βασίζονται σε μακροοικονομικούς παράγοντες για την ανάπτυξη και την οικονομική ευημερία ενός έθνους, ο Porter εστιάζεται σε μικροοικονομική θεμελίωση. Συγκεκριμένα, στον πυρήνα της θεωρίας του είναι οι αρχές της ανταγωνιστικής στρατηγικής σε μεμονωμένες επιχειρήσεις. Δηλαδή, η προσέγγιση της θεωρίας αυτής αρχίζει από μεμονωμένες βιομηχανίες και ανταγωνιστές, και καταλήγει στην οικονομία στο σύνολό της. Το κάθε έθνος - βάση επηρεάζει την ικανότητα των επιχειρήσεων να επιτύχουν σε συγκεκριμένους κλάδους, ενώ παράλληλα το αποτέλεσμα των συνεχών αγώνων των μεμονωμένων επιχειρήσεων προσδιορίζει την κατάσταση της οικονομίας ενός έθνους και την ικανότητά του για πρόοδο. Το προκύπτον μοντέλο Porter s Diamond, όπως ονομάζεται, περιλαμβάνει μεγάλο εύρος μεταβλητών, οι οποίες σύμφωνα με τον Porter, εξηγούν την δημιουργία του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Ο στόχος του Porter s Diamond είναι η κατηγοριοποίηση των εθνικών επιρροών στην ανταγωνιστικότητα των κλάδων σε τέσσερις ενδογενείς παράγοντες, και δύο εξωγενείς. Έτσι, παρέχεται μια πιο ολοκληρωμένη απάντηση στο ερώτημα της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, η οποία περιλαμβάνει την επιρροή των συνθηκών παραγωγής, των συνθηκών εγχώριας ή 1

15 τοπικής ζήτησης, των συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών, και της στρατηγικής της επιχείρησης, της δομής και του ανταγωνισμού. Η κυβέρνηση και η τύχη αποτελούν εξωγενείς παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν κάθε μια από τις προηγούμενες τέσσερις μεταβλητές και συνεπώς την ανταγωνιστικότητα της επιχείρησης. Σε κάθε χώρα απαντάται διαφορετικός συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων και συνεπώς διαφορετικό εθνικό πλεονέκτημα. Με αυτή τη λογική ο Porter ονόμασε το υπόδειγμά του «διαμάντι του ανταγωνισμού», καθώς κάθε διαμάντι κάθε χώρα αντανακλά έναν ξεχωριστό συνδυασμό των συστατικών του ορατού φάσματος του εθνικού πλεονεκτήματος. Έτσι, κάθε επιχείρηση θα επιλέξει να εγκατασταθεί στον τόπο όπου το εθνικό πλεονέκτημα προσδίδει τα μέγιστα οφέλη για τη δραστηριοποίησή της. Επιπλέον, ο Porter τόνισε τη σπουδαιότητα των επιλογών ενός έθνους για την απόκτηση ή μη της οικονομικής ευημερίας. Ειδικότερα, τα έθνη επιλέγουν την ευημερία, όταν οργανώσουν τις πολιτικές τους, τους νόμους τους, και τους θεσμούς τους βασισμένα στην παραγωγικότητα. Για παράδειγμα, ένα έθνος επιλέγει οικονομική ευημερία σε περίπτωση που αναβαθμίσει τις δυνατότητες των κατοίκων του και επενδύσει σε εξειδικευμένες υποδομές, οι οποίες οδηγούν σε αποδοτικότητα του εμπορίου. Το εγχείρημα αυτό του Porter έχει επηρεάσει τη σκέψη τόσο των ατόμων χάραξης της επιχειρηματικής στρατηγικής, όσο και των φορέων χάραξης πολιτικής. Η σχετική απλότητα του μοντέλου αυτού, καθώς και το εύρος των θεμάτων που αντιμετωπίζονται, το κατέστησαν ελκυστικό σε κυβερνητικούς οργανισμούς σε όλον τον κόσμο. Ταυτόχρονα όμως, το μοντέλο αυτό έχει λάβει κριτική από μελετητές πολλών διαφορετικών πεδίων. Η παρούσα διπλωματική εργασία εφαρμόζει το μοντέλο Porter s diamond στην περίπτωση της Κρήτης. Παρ όλο που το υπόδειγμα αυτό δημιουργήθηκε για επίπεδο εθνών, μπορεί και έχει, ήδη, χρησιμοποιηθεί σε περιφερειακό, κρατικό επίπεδο και σε επίπεδο πόλης (Smit, 1997). Ταυτόχρονα, έχει χρησιμοποιηθεί και από τον ίδιο τον Porter σε προβληματικές συνοικίες αστικών περιοχών, υποστηρίζοντας ότι τα προβλήματα των συνοικιών αυτών είναι οικονομικά, όσο και κοινωνικά, και ότι η 2

16 οικονομική στρατηγική είναι απαραίτητη για την συμπλήρωση του φάσματος άλλων προγραμμάτων (Porter, 1995; Porter, 1997). 3

17 Κεφάλαιο 2: Βασικές Αρχές Ανταγωνιστικής Στρατηγικής Οι τρόποι κατά τους οποίους οι επιχειρήσεις δημιουργούν και διατηρούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στις παγκόσμιες βιομηχανίες αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση του ρόλου του έθνους βάση στο μοντέλου του διαμαντιού. Στον διεθνές ανταγωνισμό, οι επιχειρήσεις δεν χρειάζεται να είναι περιορισμένες στο έθνος βάση τους, αντίθετα, μπορούν να ανταγωνιστούν με παγκόσμιες στρατηγικές επιχειρήσεων που βρίσκονται σε πολλές χώρες. Χρειάζεται, λοιπόν, ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο με τον οποίο οι παγκόσμιες στρατηγικές συνεισφέρουν σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, καθώς αναδιατυπώνουν τον ρόλο του έθνους βάση. Για τον λόγο αυτό, στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούν κάποιες βασικές έννοιες για την πλήρη κατανόηση του μοντέλου που εξετάζουμε. 2.1 Στρατηγική Ανταγωνισμού Η βασική μονάδα ανάλυσης της κατανόησης του ανταγωνισμού είναι ο κλάδος. Σύμφωνα με τον Porter «κλάδος (είτε προϊόντος είτε υπηρεσίας) είναι το σύνολο των ανταγωνιστών, οι οποίοι παράγουν προϊόντα ή υπηρεσίες που ανταγωνίζονται άμεσα μεταξύ τους» (Porter, 1990). Ένας στρατηγικά «διαφορετικός» κλάδος περιλαμβάνει προϊόντα, των οποίων οι πηγές του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος είναι κοινές ή παραπλήσιες. Είναι πιθανόν να υπάρχουν συναφείς κλάδοι, οι οποίοι παράγουν προϊόντα που απευθύνονται σε ίδιους πελάτες, έχουν τις ίδιες τεχνολογίες, τα ίδια κανάλια διανομής, αλλά κάθε κλάδος έχει τις δικές του ξεχωριστές απαιτήσεις για το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του. Οι επιχειρήσεις, μέσω της στρατηγικής ανταγωνισμού, προσπαθούν να καθορίσουν και να καθιερώσουν μια προσέγγιση ανταγωνισμού μέσα στον κλάδο, η οποία να είναι προσοδοφόρα και βιώσιμη ταυτοχρόνως. Κατά τον Porter, μόνο οι στρατηγικές που είναι προσαρμοσμένες σε έναν συγκεκριμένο κλάδο και στις ικανότητες και οικονομικές δυνατότητες μιας συγκεκριμένης επιχείρησης μπορούν να επιτύχουν (Porter, 1990). 4

18 Όσον αφορά την επιλογή της στρατηγικής υπάρχουν δυο βασικές ανησυχίες. Η πρώτη είναι η δομή του κλάδου, στην οποία ανταγωνίζεται μια επιχείρηση. Οι διάφοροι κλάδοι διαφέρουν σημαντικά στην φύση του ανταγωνισμού, και δεν προσφέρουν όλοι τις ίδιες ευκαιρίες για βιώσιμη κερδοφορία. Για παράδειγμα, η κατά μέσο όρο κερδοφορία στον φαρμακευτικό κλάδο και στην κοσμετολογία είναι ιδιαίτερα υψηλή, ενώ υπάρχουν αποκλίσεις στον κλάδο του ρουχισμού και στο ατσάλι. Η δεύτερη ανησυχία είναι η τοποθέτηση μιας επιχείρησης μέσα στον κλάδο (positioning). Συγκεκριμένα, κάποιες θέσεις είναι περισσότερο κερδοφόρες από κάποιες άλλες, ανεξάρτητα από την μέσο όρο κερδοφορίας που είναι δυνατόν να υπάρχει στον κλάδο (Porter, 1990). Καμία από τις παραπάνω ανησυχίες, όμως, δεν αποτελεί επαρκή οδηγό για την επιλογή της στρατηγικής. Μια επιχείρηση σε έναν ελκυστικό κλάδο, για παράδειγμα, είναι πιθανόν να μην έχει τα αναμενόμενα οικονομικά αποτελέσματα, σε περίπτωση που έχει επιλέξει μη επαρκή ανταγωνιστική θέση 1. Τόσο η δομή του κλάδου, όσο και η τοποθέτηση της επιχείρησης μέσα σε αυτήν, αποτελούν σημαντικά στοιχεία. Ένας κλάδος γίνεται περισσότερο ή λιγότερο ελκυστικός με την πάροδο του χρόνου, καθώς τα εμπόδια εισόδου ή άλλα στοιχεία της δομής του αλλάζουν, ενώ η θέση μιας επιχείρησης αποτελεί πραγματικό πεδίο μάχης για τους ανταγωνιστές. Και τα δυο αυτά ζητήματα μπορούν να διαμορφωθούν από μια επιχείρηση. Οι επιτυχημένες επιχειρήσεις όχι μόνο ανταποκρίνονται στο περιβάλλον τους, αλλά ταυτόχρονα επιχειρούν να το επηρεάσουν με τον τρόπο που αυτοί επιθυμούν. Πράγματι, οι αλλαγές στην κλαδική δομή, ή η ανάγκη για την δημιουργία νέων βάσεων ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, αποτελούν την βάση για ουσιαστικές αλλαγές στην ανταγωνιστική τοποθέτηση των επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις ενός έθνους παραγκωνίζουν επιχειρήσεις άλλων εθνών, όταν οι πρώτες είναι περισσότερο ευέλικτες στο να αντιληφθούν ή να ανταποκριθούν σε τέτοιου είδους αλλαγές. 1 Πράγματι, τα εμπόδια εισόδου, τα οποία δημιουργούν ελκυστικό έναν κλάδο για τους υπάρχοντες ανταγωνιστές, παράλληλα καθιστούν δύσκολο σε έναν νεοεισερχόμενο να επιτύχει μια κατάλληλη θέση. 5

19 2.2 Η Δομή του Κλάδου Η δομή του κλάδου, όπου δραστηριοποιείται μια επιχείρηση, μπορεί να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τους κανόνες του ανταγωνισμού, όπως και τις πιθανές στρατηγικές που μπορεί να ακολουθήσει μια επιχείρηση. Η ένταση του ανταγωνισμού σε ένα κλάδο δεν είναι θέμα συμπτώσεων, αλλά ούτε και κακής τύχης. Αντίθετα, ο ανταγωνισμός έχεις τις βάσεις του στην υποβόσκουσα οικονομική δομή του κλάδου και δεν αφορά μόνο την συμπεριφορά των ανταγωνιστών. Ο ανταγωνισμός σε έναν κλάδο βασίζεται σε πέντε βασικές δυνάμεις: 1) Η απειλή εισόδου νέων επιχειρήσεων 2) Ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον ίδιο κλάδο 3) Η απειλή των υποκατάστατων προϊόντων 4) Η διαπραγματευτική δύναμη των αγοραστών 5) Η διαπραγματευτική δύναμη των προμηθευτών (Porter, 1990). Διάγραμμα 2.1: Υπόδειγμα του Porter: δυνάμεις που οδηγούν τον ανταγωνισμό Απειλή εισόδου νέων επιχειρήσεων Πιθανοί νέο- εισερχόμενοι Διαπραγματευτική δύναμη προμηθευτών Προμηθευτές Αντιπαλότητα από τους ήδη υπάρχοντες ανταγωνιστές για τοποθέτηση στην αγορά Διαπραγματευτική δύναμη αγοραστών Αγοραστές Υποκατάστατα Απειλή από υποκατάστατα προϊόντα Πηγή: Νικόλαος Β. Γεωργόπουλος, Στρατηγικό Μάνατζμεντ, Γ. Μπένου, 2006, σελ

20 Οι δυνάμεις αυτές προσδιορίζουν την ένταση και τη φύση του ανταγωνισμού στα πλαίσια ενός κλάδου αλλά και τις στρατηγικές που μπορεί να ακολουθήσουν οι επιχειρήσεις. Μέσω της ανάλυσης των πέντε δυνάμεων η επιχείρηση συγκεντρώνει ένα σύνολο από στοιχεία βοηθητικά για το σχεδιασμό της στρατηγικής της. Προσδιορίζει τον τρόπο που η δομή του κλάδου στον οποίο δραστηριοποιείται επηρεάζει τον ανταγωνισμό, ο οποίος με τη σειρά του καθορίζει και την κερδοφορία που μπορεί να επιτύχει η επιχείρηση. Κατά συνέπεια, μέσα από τη δομική ανάλυση του κλάδου, είναι δυνατόν μια επιχείρηση να εκτιμήσει τη συνολική ελκυστικότητα του κλάδου (Παπαδάκης Β., 2007). Επίσης, είναι δυνατόν να προβλέψει τις δυνάμεις αλλαγής του κλάδου. Τέτοιες δυνάμεις μπορεί να είναι, για παράδειγμα, μια νέα τεχνολογική καινοτομία, ή μια στροφή στις προτιμήσεις των καταναλωτών. Με αυτόν τον τρόπο μια επιχείρηση μπορεί να εντοπίσει τις ευκαιρίες που τυχόν της προσφέρονται και να αλλάξει η ίδια τη δομή του κλάδου προς όφελός της, επιδρώντας με κατάλληλες κινήσεις στις πέντε δυνάμεις του κλάδου (Thompson et al, 2007). Μετέπειτα συγγραφείς του Porter υποστηρίζουν πως το ανταγωνιστικό περιβάλλον κάθε επιχείρησης μπορεί να προσδιορίζεται και από μια έκτη δύναμη, στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι παράγοντες εκείνοι που το υπόδειγμα δεν λαμβάνει υπόψη, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2.1 (Γεωργόπουλος, 2006). O Porter ισχυρίζεται ότι η δομή του κλάδου είναι ιδιαίτερα σημαντική στον διεθνή ανταγωνισμό για τρεις λόγους: 1) Η δομή του κάθε κλάδου δημιουργεί διαφορετικές απαιτήσεις για την επίτευξη της επιτυχίας. Για παράδειγμα, ο ανταγωνισμός σε έναν κατακερματισμένο κλάδο, όπως είναι ο κλάδος των ενδυμάτων, απαιτεί παντελώς διαφορετικούς πόρους και δεξιότητες από τον κλάδο των εμπορικών αεροσκαφών. 2) Οι κλάδοι που προσφέρουν υψηλό βιοτικό επίπεδο, είναι συνήθως οι κλάδοι που είναι δομικά ελκυστικοί. Ένα αρκετά συνηθισμένο λάθος των αναπτυσσόμενων εθνών είναι ότι επιχειρούν να εισέλθουν σε έναν μη δομικά ελκυστικό κλάδο, με αποτέλεσμα να κάνουν κακή χρήση των περιορισμένων εθνικών πόρων. 7

21 3) Οι αλλαγές στην δομή ενός κλάδου δημιουργούν πραγματικές ευκαιρίες για τους ανταγωνιστές ενός έθνους να εισέλθουν σε νέους κλάδους. Ο τρόπος κατά τον οποίο το περιβάλλον ενός έθνους καθοδηγεί τις επιχειρήσεις του να αντιληφθούν και να ανταποκριθούν σε τέτοιες αλλαγές είναι καίριας σημασίας για την κατανόηση των προτύπων της διεθνούς επιτυχίας (Porter, 1990) Η Απειλή Εισόδου Νέων Επιχειρήσεων Η είσοδος ενός νέου ανταγωνιστή στον κλάδο φέρνει νέα δυναμικότητα, την επιθυμία από μέρους του για εξασφάλιση ικανού μεριδίου της αγοράς και νέους πόρους. Ως αποτέλεσμα μπορεί να υπάρξει πτώση των τιμών, αλλά και αύξηση του κόστους, δηλαδή πτώση του κέρδους για τις επιχειρήσεις. Η απειλή της εισόδου εξαρτάται από τα εμπόδια εισόδου που υπάρχουν, καθώς και από τις αντιδράσεις από τους υπάρχοντες ανταγωνιστές. Αν τα εμπόδια είναι υψηλά και/ή ο νεοεισερχόμενος στον κλάδο αναμένει εχθρική αντίδραση από τους υπάρχοντες ανταγωνιστές του κλάδου, τότε η απειλή εισόδου είναι μικρή (Porter, 1980) Ο Ανταγωνισμός μεταξύ των Επιχειρήσεων που Δραστηριοποιούνται στον Ίδιο Κλάδο Η αντιπαλότητα μεταξύ των ανταγωνιστών μπορεί να πάρει πολλές γνωστές μορφές, όπως ανταγωνισμός τιμών, διαφημιστικές κόντρες, εισαγωγή καινούργιων προϊόντων και βελτιωμένες υπηρεσίες εξυπηρέτησης πελατών. Η αντιπαλότητα αυτή υπάρχει γιατί κάποια από τις ανταγωνίστριες επιχειρήσεις μπορεί να νιώθει την πίεση των υπόλοιπων ανταγωνιστών ή διακρίνει την ευκαιρία να βελτιώσει τη θέση της στην αγορά. Στους περισσότερους κλάδους, μια ανταγωνιστική κίνηση από κάποια επιχείρηση θα έχει προφανές αντίκτυπο στους υπόλοιπους ανταγωνιστές και είναι πιθανό να προκαλέσει τα αντίποινα και άλλες προσπάθειες αντιμετώπισης της κίνησης αυτής. Η κλιμάκωση τέτοιων κινήσεων και αντιδράσεων θα επιφέρει ζημιές σε όλους τους ανταγωνιστές και 8

22 τελικά θα τους φέρει σε χειρότερη θέση από αυτή που ήταν αρχικά. Ειδικότερα, ο ανταγωνισμός με βάση τις τιμές δημιουργεί αστάθεια και ζημιώνει τις ίδιες τις επιχειρήσεις. Οι ανταγωνιστές μπορούν να αναγνωρίσουν και να συναγωνιστούν εύκολα τις μειώσεις τιμών, μειώνοντας τα έσοδα όλων των επιχειρήσεων του κλάδου, εκτός αν η ελαστικότητα της ζήτησης είναι υψηλή. Αντίθετα, οι διαφημιστικές αντιπαλότητες, μπορούν να διευρύνουν την ζήτηση στην αγορά και να βελτιώσουν τη διαφοροποίηση προϊόντων στον κλάδο, ωφελώντας όλες τις επιχειρήσεις του κλάδου (Johnson and Scholes, 1997). Υπάρχουν κάποιοι τρόποι να αποφύγει μια επιχείρηση την αντιπαλότητα και τον έντονο ανταγωνισμό. Για παράδειγμα, μπορεί να κάνει τους καταναλωτές να εξαρτώνται από αυτήν για τεχνικές συμβουλές μετά την πώληση. Ακόμα, μπορεί να επιδιώξει τη διαφοροποίηση προϊόντος μέσω καινούριων υπηρεσιών, καινοτομίες στην προώθηση του προϊόντος ή αλλαγές στο προϊόν το ίδιο. Ένας άλλος τρόπος είναι να αποφύγει την αντιπαράθεση με ανταγωνιστές που έχουν υψηλό κόστος εξόδου και μπορούν να την παρασύρουν σε ακραίο πόλεμο τιμών (Porter, 1980) Η Απειλή των Υποκατάστατων Προϊόντων Η αναγνώριση των υποκατάστατων προϊόντων είναι θέμα αναζήτησης άλλων προϊόντων που μπορούν να εκτελέσουν την ίδια λειτουργία με τα προϊόντα της αγοράς. Μερικές φορές αυτή η αναζήτηση μπορεί να αποδειχθεί δύσκολη και να οδηγήσει σε περιπτώσεις που είναι μακριά από τον κλάδο. Έτσι, όλες οι επιχειρήσεις του κλάδου ανταγωνίζονται, κατά μια ευρεία έννοια, και με τις αντίστοιχες που παράγουν τα υποκατάστατα προϊόντα. Τα υποκατάστατα περιορίζουν τα πιθανά κέρδη της αγοράς, βάζοντας ένα πλαφόν στις τιμές που μπορούν να πωλήσουν οι επιχειρήσεις για να έχουν κέρδος. Όσο πιο ελκυστική είναι η σχέση τιμής απόδοσης των υποκατάστατων προϊόντων, τόσο πιο πολύ πιέζεται η κερδοφορία της αγοράς. Έτσι, η αντίδραση των επιχειρήσεων απέναντι στα υποκατάστατα προϊόντα συνήθως είναι συλλογική και με αυτόν τον τρόπο μπορεί να είναι αποτελεσματικότερη (Grove, 2005). 9

23 2.2.4 Η Διαπραγματευτική Δύναμη των Αγοραστών Οι αγοραστές μπορεί να είναι οι τελικοί καταναλωτές του προϊόντος, αλλά μπορεί να είναι και παραγωγοί που το χρησιμοποιούν για την παραγωγή άλλου προϊόντος. Οι αγοραστές ανταγωνίζονται με την αγορά, πιέζοντας τις τιμές προς τα κάτω, διαπραγματευόμενοι για καλύτερη ποιότητα και περισσότερες υπηρεσίες, τα οποία λειτουργούν σε βάρος της κερδοφορίας του κλάδου. Η δύναμη των αγοραστών μιας συγκεκριμένης αγοράς εξαρτάται από πολλά χαρακτηριστικά, σχετικά με την θέση τους και τη σημασία τους στην αγορά (Porter, 1990) Η Διαπραγματευτική Δύναμη των Προμηθευτών Οι προμηθευτές μπορούν να έχουν διαπραγματευτική δύναμη σε ένα κλάδο, απειλώντας να αυξήσουν τις τιμές ή να μειώσουν την ποιότητα των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρουν. Κατά αυτόν τον τρόπο, οι προμηθευτές μπορούν να πιέσουν την κερδοφορία του κλάδου. Οι συνθήκες που επικρατούν όταν οι προμηθευτές έχουν μεγάλη διαπραγματευτική δύναμη είναι κατά κάποιο τρόπο αντίθετες με αυτές που επικρατούν όταν οι αγοραστές έχουν την δύναμη (Grant, 2005). 2.3 Τοποθέτηση μιας Επιχείρησης μέσα στον Κλάδο Η τοποθέτηση μιας επιχείρησης στον κλάδο περιλαμβάνει την ολιστική προσέγγισή της στον ανταγωνισμό. Στον κλάδο της σοκολατοποιίας, για παράδειγμα, αμερικάνικες επιχειρήσεις (όπως η Hershey και η Μ&Μ/Mars), ανταγωνίζονται μέσω μαζικής παραγωγής και διαφήμισης τις σχετικά περιορισμένες γραμμές παραγωγής των τυποποιημένων προϊόντων τους, ενώ αντίθετα ελβετικές επιχειρήσεις (όπως η Lindt και η Tobler/Jacobs) πωλούν κυρίως υψηλής ποιότητας προϊόντα σε υψηλότερες τιμές μέσω περιορισμένων και εξειδικευμένων καναλιών διανομής. 10

24 Σύμφωνα με τον Porter, στο επίκεντρο της θέσης μιας επιχείρησης βρίσκεται το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Ανταγωνιστικό πλεονέκτημα είναι η δυνατότητα δημιουργίας μεγαλύτερης αξίας από τους ανταγωνιστές. Μακροπρόθεσμα, επιχειρήσεις επιτυγχάνουν έναντι των ανταγωνιστών τους εφόσον κατέχουν βιώσιμο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Υπάρχουν δυο βασικές κατηγορίες ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος: χαμηλού κόστους και διαφοροποίησης. Χαμηλό κόστος είναι η ικανότητα της επιχείρησης να σχεδιάζει, παράγει και να εμπορεύεται ένα προϊόν (ή μια υπηρεσία) με το μικρότερο κόστος στην αγορά, ενώ η διαφοροποίηση αποτελεί την ικανότητα παροχής μοναδικής και ανώτερης αξίας για τον αγοραστή από την άποψη της ποιότητας των προϊόντων, ειδικών χαρακτηριστικών, ή εξυπηρέτησης μετά την πώληση (Porter, 1990). Και τα δυο ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα οδηγούν σε αύξηση των κερδών της επιχείρησης. Στην πρώτη περίπτωση γιατί μειώνεται το κόστος λειτουργίας της και στη δεύτερη γιατί αυξάνονται τα συνολικά της έσοδα. Η επίτευξη και των δυο αυτών πλεονεκτημάτων είναι δύσκολη, καθώς το να παρέχει μια επιχείρηση μοναδική απόδοση ή/και ποιότητα είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, εγγενώς πιο δαπανηρό για αυτήν, από ότι να επιδιώκει να είναι απλώς συγκρίσιμη με τους ανταγωνιστές της για τέτοιου είδους ιδιότητες. Βέβαια, είναι δυνατόν να βελτιώσει την τεχνολογία της ή/και τις μεθόδους της με τέτοιον τρόπο ώστε να επιτύχει συγχρόνως μείωση κόστους και βελτίωση διαφοροποίησης. Μακροπρόθεσμα, όμως οι ανταγωνιστές της την μιμούνται και την εξαναγκάζουν να δώσει έμφαση και να επιλέξει ένα από τα δυο αυτά πλεονεκτήματα (Huff et al, 2009). Μια άλλη σημαντική μεταβλητή, πέραν του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, στην τοποθέτηση μιας επιχείρησης είναι το εύρος της αγοράς. Η επιχείρηση πρέπει να επιλέξει το φάσμα των προϊόντων που θα παράγει, τα κανάλια διανομής που θα χρησιμοποιήσει, την αγορά στόχο και την γεωγραφική περιοχή που επιθυμεί να δραστηριοποιηθεί. Το είδος του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και το εύρος της αγοράς μπορούν να συνδυαστούν και ως αποτέλεσμα να προκύψουν τρεις βασικές (επιχειρηματικές) στρατηγικές (Διάγραμμα 2.2): 11

25 1) Η Ηγεσία Κόστους 2) Η Διαφοροποίηση, και 3) Η Εστίαση (είτε στο κόστος, είτε στην διαφοροποίηση) Διάγραμμα 2.2: Βασικές Στρατηγικές Ανταγωνισμού ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ Χαμηλού Κόστους Διαφοροποίησης ΕΥΡΟΣ Ευρεία Ηγεσία Κόστους Διαφοροποίηση ΑΓΟΡΑΣ Περιορισμένη Εστίαση στο Κόστος Εστίαση στη Διαφοροποίηση Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p. 39 Ο Porter υποστηρίζει ότι το χειρότερο στρατηγικό λάθος για μια επιχείρηση είναι ο «αποκλεισμός στη μέση» ( stuck in the middle ), δηλαδή όταν μια επιχείρηση είτε αποτυγχάνει να αναπτύξει μια από τις βασικές στρατηγικές ανταγωνισμού, είτε επιχειρεί να υιοθετήσει ταυτόχρονα όλες τις στρατηγικές αυτές (Porter, 1990) Ηγεσία Κόστους Μια επιχείρηση ακολουθεί στρατηγική ηγεσίας κόστους, όταν έχει ως στόχο να ξεπεράσει τους ανταγωνιστές της επιτυγχάνοντας χαμηλότερο κόστος στην παραγωγή των προϊόντων ή των υπηρεσιών που προσφέρει, χωρίς να είναι υποχρεωμένη να προσφέρει τα προϊόντα της σε σημαντικά χαμηλότερη τιμή από αυτή των ανταγωνιστών της. Η ηγεσία κόστους αναφέρεται στην προσφορά απλών και συνηθισμένων προϊόντων σε τυπικούς πελάτες στα πλαίσια μιας μεγάλης αγοράς στόχου (Hitt et al, 2011). 12

26 2.3.2 Διαφοροποίηση Η επιχείρηση που έχει υιοθετήσει στρατηγική διαφοροποίησης αποκτά ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μέσω της προσφοράς υψηλού επιπέδου διαφοροποιημένα προϊόντα. Τα προϊόντα αυτά γίνονται αντιληπτά από τους καταναλωτές ως μοναδικά και έτσι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν υψηλότερη τιμή για να τα αποκτήσουν. Μια επιχείρηση μπορεί να διαφοροποιηθεί είτε ως προς τα χαρακτηριστικά του προϊόντος που προσφέρει, είτε ως προς τις υπηρεσίες που το συνοδεύουν (Hitt et al, 2011) Εστίαση (Είτε στο Κόστος, Είτε στην Διαφοροποίηση) Η τρίτη βασική ανταγωνιστική στρατηγική είναι αυτή της εστίασης. Η στρατηγική εστίασης μπορεί να αντλεί στοιχεία είτε από τη στρατηγική διαφοροποίησης, είτε από τη στρατηγική ηγεσίας κόστους. Η βασική διαφορά τους είναι ότι η εστίαση βασίζεται στην ικανοποίηση ενός συγκεκριμένου τμήματος της αγοράς, ενώ η διαφοροποίηση και η ηγεσία κόστους απευθύνονται στο σύνολο της αγοράς. Επομένως, για να μπορέσει μια επιχείρηση να εφαρμόσει τη στρατηγική εστίασης θα πρέπει να ανακαλύψει και να εκμεταλλευτεί ένα τμήμα της αγοράς που έχει κάποιες ιδιαιτερότητες, στις οποίες μπορεί να ανταποκριθεί αποτελεσματικότερα από ότι οι ανταγωνιστές της (Hitt et al, 2011). 2.4 Πηγές Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Κάθε επιχείρηση μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύνολο δραστηριοτήτων, οι οποίες είναι απαραίτητες για την λειτουργία της και την υποστήριξη των προϊόντων της. Οι δραστηριότητες αυτές δημιουργούν αξία για τον πελάτη, και επομένως αποτελούν πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος για την επιχείρηση. Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να ομαδοποιηθούν σε κατηγορίες, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 2.3, το οποίο 13

27 Περιθώριο απεικονίζει την «αλυσίδα αξίας». Την έννοια αυτή εισήγαγε ο Porter το 1985 στο βιβλίο του Competitive Advantage, Creating and Sustaining Superior Performance. Διάγραμμα 2.3: Η Αλυσίδα Αξίας Υποστηρικτικές Δραστηριότητες Υποδομή της Επιχείρησης Διοίκηση Ανθρωπίνων Πόρων Ανάπτυξη Τεχνολογίας Προμήθειες Αγορές Λειτουργίες Λειτουργίες Διαχείριση Marketing και Υπηρεσίες Χειρισμού Παραγωγής Εξερχόμενων Πωλήσεις Μετά την Εισερχομένων Πώληση Κύριες Δραστηριότητες Πηγή: Michael Porter, Competitive Advantage, Creating and Sustaining Superior Performance, Free Press, 1985, p. 37 Η αλυσίδα αξίας εντοπίζει εννέα σχετικές δραστηριότητες οι οποίες δημιουργούν αξία και κόστος σε μία συγκεκριμένη επιχείρηση. Οι εννέα αυτές δραστηριότητες που δημιουργούν αξία συνίστανται από πέντε κύριες (primary) και τέσσερις υποστηρικτικές (support) δραστηριότητες. Σύμφωνα με τον Porter, οι κύριες δραστηριότητες έχουν να κάνουν κατά κανόνα με τη δημιουργία, διανομή, προώθηση και υποστήριξη του προϊόντος. Μεταξύ των κύριων λειτουργιών συγκαταλέγονται οι εξής: 1) Λειτουργίες Χειρισμού Εισερχομένων (Inbound Logistics): Δηλαδή την παραλαβή, την αποθήκευση, τα αποθέματα, το χειρισμό εισερχομένων. 2) Λειτουργίες Παραγωγής (Operations): Περιλαμβάνει την κατασκευή, την συναρμολόγηση, τη συσκευασία καθώς και τους δειγματικούς ελέγχους. 3) Διαχείριση Εξερχόμενων (Outbound Logistics): Όπως η αποθήκευση, οι παραγγελίες και η παράδοση. 14

28 4) Marketing και Πωλήσεις (Marketing and sales): Περιλαμβάνει την έρευνα αγοράς, την τιμολόγηση, τα κανάλια διανομής, τη διαφήμιση καθώς και την πώληση. 5) Υπηρεσίες Μετά την Πώληση (After Sale Service): Οι επί μέρους λειτουργίες «μετά την πώληση» αφορούν: το υπηρεσίες προς το πελάτη, τις επισκευές, τα ανταλλακτικά καθώς και τις αναβαθμίσεις. Οι υποστηρικτικές δραστηριότητες περιβάλλουν τις κύριες και παρέχουν την απαραίτητη υποδομή για τη διασφάλιση τους. Στον εντοπισμό των υποστηρικτικών λειτουργιών μπορούμε να διακρίνουμε: 1) Προμήθειες Αγορές (Procurement): Οι επί μέρους λειτουργίες της διαχείρισης των προμηθειών αφορούν: τις πρώτες ύλες, τα ανταλλακτικά καθώς και τα μηχανήματα που χρησιμοποιεί μια επιχείρηση. 2) Ανάπτυξη Τεχνολογίας (Technology Development): Οι ακόλουθες λειτουργίες της έρευνας και ανάπτυξης αφορούν: την αυτοματοποίηση, το τμήμα έρευνας και ανάπτυξης, τις πατέντες, τον σχεδιασμό καθώς και τις καινοτομίες. 3) Διοίκηση Ανθρωπίνων Πόρων (Human Resource Management): Οι επί μέρους λειτουργίες της διοίκησης ανθρωπίνων πόρων αφορούν: τη στελέχωση, την ανάπτυξη, τη διεύθυνση, την παρακίνηση καθώς και τον έλεγχο. 4) Υποδομή της Επιχείρησης (Firm Infrastructure): Οι υπολειτουργίες της εσωτερικής υποδομής αφορούν: το οργανόγραμμά, τη στρατηγική της επιχείρησης καθώς και τα νομικά - οικονομικά θέματα. Το πλαίσιο της Αλυσίδας Αξίας ερμηνεύει τον τρόπο συντονισμού των δραστηριοτήτων ενός οργανισμού ώστε να δημιουργείται αξία η οποία μετράται με τα συνολικά κέρδη του (Porter, 1985). Η αξία ερμηνεύεται ως το ποσό που οι καταναλωτές είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν για τα οφέλη που τους παρέχει μια επιχείρηση (Ramsay, 2005). Το περιθώριο κέρδους ορίζεται ως η διαφορά μεταξύ συνολικής αξίας και αθροιστικών εξόδων τα οποία προέρχονται από εκτέλεση των δραστηριοτήτων. Η λέξη "αλυσίδα" χαρτογραφεί την ακολουθία δραστηριοτήτων που οδηγούν στο σχεδιασμό, παραγωγή, διανομή και υποστήριξη των αγαθών και των υπηρεσιών (Dumond, 2000). Κάθε επιχείρηση αποκτά ανταγωνιστικό πλεονέκτημα επιτυγχάνοντας να εκτελέσει τις δραστηριότητες αυτές αποτελεσματικότερα (είτε καλύτερα πλεονέκτημα 15

29 διαφοροποίησης, είτε οικονομικότερα - πλεονέκτημα κόστους) σε σχέση με τους ανταγωνιστές. Η βασική ιδέα, συνεπώς, του μοντέλου του Porter είναι ότι η επίτευξη του μειωμένου κόστους ή η διαφοροποίηση εξαρτώνται από αυτές τις ιδιαίτερες δραστηριότητες που κάθε επιχείρηση πραγματοποιεί (Parnell, 2006). Η Αλυσίδα Αξίας μεταφράζεται ως το γενικό πλαίσιο μετάδοσης αξίας ενός οργανισμού προς τους αγοραστές. Πρόκειται για ένα σύνολο δραστηριοτήτων δια μέσου των οποίων ένα προϊόν ή μία υπηρεσία δημιουργούνται και στη συνέχεια μεταφέρονται στους καταναλωτές (Payne and Holt, 2001). Η μετάδοση αξίας, επομένως, περιλαμβάνει όλες εκείνες τις δραστηριότητες που απαιτούνται για να δώσουν στο προϊόν/υπηρεσία τις απαραίτητες ιδιότητες ώστε να επιτευχθεί η πλήρης ικανοποίηση πελατών και να διατηρηθεί μια τρέχουσα και μακροπρόθεσμη σχέση της επιχείρησης με τους πελάτες (Yung and Chan, 2003). Μπορεί, επιπλέον, να θεωρηθεί ως ένα εργαλείο που αναλύει τον τρόπο με τον οποίο οι δραστηριότητες αυτές επηρεάζουν το κόστος μιας επιχείρησης από τη μια και την αξία των καταναλωτών από την άλλη (Payne and Holt, 2001). Όταν μια επιχείρηση παραδίδει αξία στον τελικό καταναλωτή είναι απαραίτητο να γνωρίζει τον τρόπο με τον οποίο θα δημιουργήσει αυτή την αξία και, παράλληλα, τους παράγοντες που διαμορφώνουν τις απόψεις του πελάτη για την αξία του προϊόντος/υπηρεσίας (Andersson and Ivansson, 2003). Στην ανωτέρω ανάλυση της αλυσίδας δημιουργίας αξίας, ο M. Porter κατέληξε ότι χρειάζεται να προστεθεί ακόμα μία σημαντική ανάλυση. Οι επιχειρήσεις είναι μέρος ενός ευρύτερου συστήματος προστιθέμενης αξίας συμπεριλαμβάνοντας τις αλυσίδες δημιουργίας αξίας προσφοράς και διανομής και τις αλυσίδες δημιουργίας αξίας των καταναλωτών. Αυτό το ευρύτερο σύστημα είναι γνωστό με την ονομασία σύστημα δημιουργίας αξίας και απεικονίζεται στο διάγραμμα 2.4. Διάγραμμα 2.4: Το Σύστημα Αξίας i) Επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε ένα κλάδο της αγοράς Αλυσίδα αξίας προμηθευτών Αλυσίδα αξίας επιχείρησης Αλυσίδα αξίας καναλιών διανομής Αλυσίδα αξίας αγοραστών 16

30 ii) Επιχειρήσεις με αρκετές διαφορετικές μονάδες, κάθε μια με την δική της αλυσίδα δημιουργίας αξίας Αλυσίδα αξίας επιχειρηματικής μονάδας Αλυσίδα αξίας προμηθευτών Αλυσίδα αξίας επιχείρησης Αλυσίδα αξίας καναλιών διανομής Αλυσίδα αξίας αγοραστών Αλυσίδα αξίας επιχειρηματικής μονάδας Πηγή: Michael Porter, Competitive Advantage, Creating and Sustaining Superior Performance, Free Press, 1985, p. 35 Η ανάλυση ενός τέτοιου συστήματος αξίας όχι μόνο απαιτείται αλλά επιβάλλεται για μια επιχείρηση και ειδικά για μια μικρομεσαία επιχείρηση που εξαρτάται η βιωσιμότητα της ακόμα και από την πιο μικρή λεπτομέρεια. Το σύστημα δημιουργίας αξίας εξετάζει τις υπάρχουσες επιδράσεις που ασκούνται από τους εξωτερικούς φορείς στις επιχειρήσεις ενώ η αλυσίδα δημιουργίας αξίας αναλύει τις εσωτερικές δραστηριότητες της επιχείρησης. Και τα δύο αυτά συστήματα μπορούν να προσφέρουν αρκετά στην στρατηγική ανάλυση, το μόνο πρόβλημα είναι ότι επικεντρώνονται στις υπάρχουσες εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες της επιχείρησης με κίνδυνο να απολέσουν στρατηγικές ευκαιρίες που δημιουργούνται εκτός της υπάρχουσας δομής και του τομέα δραστηριοτήτων της κάθε επιχείρησης (Porter, 1985). 17

31 2.5 Δημιουργία Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Οι επιχειρήσεις αντιλαμβάνονται και ανακαλύπτουν νέους και καλύτερους τρόπους για να ανταγωνίζονται στον κλάδο, τους οποίους μεταφέρουν στην αγορά, δίνοντας στην ίδια την επιχείρηση την δυνατότητα δημιουργίας ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Ουσιαστικά, αυτή η διαδικασία αποτελεί μια πράξη καινοτομίας, η οποία σύμφωνα με τον Porter περιλαμβάνει τόσο τεχνολογικές βελτιώσεις, όσο και σημαντικά βελτιωμένες μεθόδους στις επιχειρηματικές πρακτικές. Η καινοτομία μπορεί να αφορά ένα νέο προϊόν ή μια νέα υπηρεσία, τον τρόπο ή την τεχνολογία παραγωγής ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, καθώς επίσης μπορεί να αναφέρεται σε διοικητική διαδικασία ή οργανωτική δομή (εσωτερικά ή εξωτερικά σε σχέση με τους πελάτες ή τους προμηθευτές). Οι καινοτόμοι επιχειρηματίες δεν ανταποκρίνονται απλώς στις πιθανότητες για αλλαγή, αλλά τις αναγκάζουν να κινηθούν γρηγορότερα. Η καινοτομία συχνά περιλαμβάνει ιδέες, οι οποίες δεν είναι καινούριες, όμως δεν έχουν γίνει αντιληπτές ή εφαρμόσιμες από κάποιον άλλο. Οι ευκαιρίες εμφάνισης νέων τρόπων ανταγωνισμού είναι συνήθως αποτέλεσμα αλλαγής της δομής του κλάδου. Αρκετά συχνά, έχουν παρουσιαστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα τέτοιου είδους ευκαιρίες, οι οποίες όμως έχουν μείνει απαρατήρητες. Οι πιο συχνές αιτίες καινοτομιών που οδηγούν σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα είναι οι ακόλουθες (Porter, 1990): 1) Νέες τεχνολογίες. Τεχνολογικές αλλαγές είναι δυνατόν να δημιουργήσουν νέες ευκαιρίες που αφορούν την σχεδίαση προϊόντος, τον τρόπο με τον οποίο προωθείται, παράγεται, διανέμεται, και τις βοηθητικές υπηρεσίες που παρέχονται. 2) Νέες ή μεταβαλλόμενες ανάγκες αγοραστή. Στην περίπτωση που ο αγοραστής αποκτήσει νέες ανάγκες ή αλλάξουν σημαντικά οι προτεραιότητές του, δημιουργεί την ευκαιρία για μια επιχείρηση να αποκτήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Για τους ανταγωνιστές που έχουν καθιερωθεί στην αγορά είναι, πολλές φορές, αρκετά δύσκολο να αντιληφθούν ή και να ανταποκριθούν σε μια 18

32 τέτοια αλλαγή, λόγω των ριζικών μεταβολών που είναι πιθανό να χρειαστεί να κάνουν. Για παράδειγμα, οι χώροι εστίασης γρήγορου φαγητού απέκτησαν άμεσα πλεονέκτημα, ως απάντηση στην ανάγκη του καταναλωτή για άμεσο και εύκολο φαγητό, ενώ τα εστιατόρια και οι ταβέρνες, σε πολύ μεγάλο ποσοστό, δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν, λόγω της διαφορετικότητας της λειτουργίας τους. 3) Η εμφάνιση ενός νέου τμήματος αγοράς Η ευκαιρία για την δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος μπορεί να προκύψει, επίσης, στην περίπτωση που εμφανιστεί ένα νέο τμήμα αγοράς ή βρεθεί νέος τρόπος για ανασύνταξη υπαρχόντων τμημάτων. Το ενδεχόμενο αυτό περιλαμβάνει, πέραν του καινούριου τμήματος, καινούριους τρόπους παραγωγής συγκεκριμένων στοιχείων στην γραμμή παραγωγής ή/και καινούρια μέσα για την προσέγγιση νέων πελατών. 4) Μετατόπιση του κόστους των εισροών ή της διαθεσιμότητας Αλλαγές στο κόστος των εισροών, όπως είναι το εργατικό δυναμικό, πρώτες ύλες, μεταφορικά, μηχανήματα, διαφήμιση, είναι δυνατόν να δημιουργούν νέες συνθήκες με τους προμηθευτές, ή και να οδηγούν στην χρήση διαφορετικού είδους ή ποιότητας εισροών. Μια επιχείρηση αποκτά ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μέσω της βελτιστοποίησης, βασισμένη στις νέες συνθήκες, ενώ οι ανταγωνιστές επιβαρύνονται με περιουσιακά στοιχεία και προσεγγίσεις προσαρμοσμένες στα προηγούμενα δεδομένα. 5) Αλλαγές στους κυβερνητικούς κανονισμούς Προσαρμογές στην φύση της κυβερνητικής νομοθεσίας, σε τομείς όπως τις προδιαγραφές προϊόντων, τον περιβαλλοντικό έλεγχο, τους περιορισμούς που υπάρχουν στο εμπόριο, αποτελούν κίνητρα για καινοτομίες, οι οποίες οδηγούν στην απόκτηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. 2.6 Διατήρηση Αποκτώμενου Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, είτε πηγάζει από χαμηλό κόστος, είτε από διαφοροποίηση, δεν είναι απαραίτητο ότι είναι διατηρήσιμο. Γι αυτόν τον λόγο, είναι 19

33 πολύ σημαντικό οι επιχειρήσεις να έχουν επίγνωση για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να το διατηρήσουν. Για να το επιτύχουν αυτό πρέπει να τηρείται τουλάχιστον μια από τις ακόλουθες προϋποθέσεις: Η πρώτη προϋπόθεση αναφέρεται στην πηγή του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Όσον αφορά την βιωσιμότητα του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, υπάρχει μια ιεράρχηση στις πηγές του. Συγκεκριμένα, τα «κατώτερης τάξης», όπως τα ονομάζει ο Porter, πλεονεκτήματα είναι το χαμηλό εργατικό κόστος, οι φτηνές πρώτες ύλες, τα πλεονεκτήματα κόστους που οφείλονται αποκλειστικά και μόνο σε οικονομίες κλίμακας, και τα οποία είναι σχετικά εύκολο να αντιγραφούν από τους ανταγωνιστές. Αντίθετα, τα «ανώτερης τάξης» πλεονεκτήματα, είναι η κατοχυρωμένη τεχνολογία της διαδικασίας, η διαφοροποίηση προϊόντος βασισμένη σε ιδιαίτερα προϊόντα ή υπηρεσίες, η φήμη που προέρχεται από προσπάθειες μάρκετινγκ, και οι πελατειακές σχέσεις που προστατεύονται από το κόστος αλλαγής προμηθευτή. Τα πλεονεκτήματα αυτά είναι περισσότερο ανθεκτικά και δύσκολα αντιγράψιμα, καθώς για να τα επιτύχει κάποιος χρειάζονται προηγμένες ικανότητες και δυνατότητες, όπως είναι ειδικευμένο και άρτια εκπαιδευμένο προσωπικό, εσωτερική τεχνολογική ικανότητα, και πολλές φορές, στενές σχέσεις με κορυφαίους πελάτες. Έτσι, οι ανταγωνιστές πρέπει να επενδύσουν στα ίδια ή σε περισσότερα, προκειμένου να αναπαράγουν «ανώτερης τάξης» πλεονεκτήματα, το οποίο είναι τόσο χρονοβόρο όσο και δαπανηρό. Ο δεύτερος παράγοντας που καθορίζει βιώσιμο το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα είναι ο αριθμός των διακριτών πηγών του πλεονεκτήματος. Αν μια επιχείρηση στηρίζεται σε ένα μόνο πλεονέκτημα, όπως είναι ο χαμηλού κόστους σχεδιασμός του προϊόντος ή η πρόσβαση σε φτηνές πρώτες ύλες, τότε οι ανταγωνιστές θα επικεντρωθούν στην υπέρβαση ή την κατάργηση του πλεονεκτήματος αυτού. Οι επιχειρήσεις με ιστορικό σταθερής ηγεσίας τείνουν να πληθαίνουν τα πλεονεκτήματά τους σε όλη την αλυσίδα αξίας. Τα μικρά ιαπωνικά φωτοαντιγραφικά μηχανήματα, για παράδειγμα, έχουν προηγμένα χαρακτηριστικά, χαμηλό κόστος παραγωγής, λόγω της ευέλικτης αυτοματοποίησης, εκτεταμένα δίκτυα αντιπροσωπείας που παρέχουν ευρύτερη κάλυψη των πωλήσεων, και υψηλά επίπεδα αξιοπιστίας που μειώνουν το κόστος παροχής υπηρεσιών μετά την πώληση. Έτσι, τα εμπόδια αυξάνονται για τους ανταγωνιστές που προσπαθούν να τους μιμηθούν, λόγω των πολυάριθμων αυτών πλεονεκτημάτων. 20

34 Ο τρίτος και πιο σημαντικό λόγος, που το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα γίνεται διατηρήσιμο είναι η συνεχής αναβάθμιση και βελτίωση. Στην πραγματικότητα, κάθε πλεονέκτημα μπορεί να αναπαραχθεί αργά ή γρήγορα εάν ένας ηγέτης στηρίζεται στην μέχρι τότε επιτυχία του. Προκειμένου να διατηρήσει μια επιχείρηση το πλεονέκτημά της, πρέπει να αποτελεί έναν κινούμενο στόχο, δημιουργώντας νέα πλεονεκτήματα, τουλάχιστον τόσο γρήγορα όσο χρειάζονται οι ανταγωνιστές τους για να αντιγράψουν τα παλιά (Porter, 1990). 21

35 Κεφάλαιο 3: Το «Διαμάντι» του Εθνικού Ανταγωνισμού 3.1 Οι Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Εθνικού Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Σύμφωνα με τον Porter υπάρχουν τέσσερις μεταβλητές, οι οποίες μεμονωμένα και ως σύστημα συνεισφέρουν στο μοντέλο «διαμάντι του ανταγωνισμού» του εθνικού πλεονεκτήματος, και οι οποίες δημιουργούν το εθνικό περιβάλλον στο οποίο οι επιχειρήσεις δημιουργούνται και μαθαίνουν πώς να ανταγωνίζονται. Οι μεταβλητές αυτές, όπως καθορίζονται στο διάγραμμα 3.1, είναι: 1. Οι συνθήκες παραγωγής, οι οποίες αναφέρονται στις απαιτούμενες για την παραγωγή εισροές, όπως φυσικοί πόροι, ανθρώπινο δυναμικό και υποδομές. 2. Οι συνθήκες εγχώριας ή τοπικής ζήτησης, οι οποίες αφορούν την ποιότητα της ζήτησης και την ορθολογικότητα των καταναλωτικών αποφάσεων. 3. Οι συσχετιζόμενες και υποστηρικτικές βιομηχανίες αποτελούν μέρος του συστήματος αξίας του προϊόντος ή της υπηρεσίας και επηρεάζουν τη λειτουργία και ανάπτυξη του κλάδου δραστηριοποίησης της επιχείρησης και συνεπώς τις στρατηγικές της επιλογές. 4. Η στρατηγική της επιχείρησης, η δομή της και ο ανταγωνισμός. Συγκεκριμένα, οι συνθήκες σε μια χώρα που διέπουν τον τρόπο δημιουργίας, οργάνωσης και διοίκησης των επιχειρήσεων καθώς και η φύση του εγχώριου ανταγωνισμού. Κάθε σημείο στο μοντέλο αυτό, και το μοντέλο ως σύστημα, επηρεάζει βασικά συστατικά για την επίτευξη διεθνούς ανταγωνιστικής επιτυχίας: τη διαθεσιμότητα των απαιτούμενων πόρων και ικανοτήτων για το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε μια βιομηχανία, τις πληροφορίες που διαμορφώνουν τις όποιες ευκαιρίες αντιλαμβάνονται 22

36 οι επιχειρήσεις, τις κατευθύνσεις στις οποίες αναπτύσσουν τους πόρους και τις ικανότητές τους, τους στόχους των ιδιοκτητών, των διευθυντών και του κάθε εργαζόμενου ξεχωριστά σε μια επιχείρηση, και το πιο σημαντικό από όλα, τις πιέσεις που ασκούνται στις επιχειρήσεις για επενδύσεις και καινοτομίες (Porter, Harvard Business Review, 1990). Διάγραμμα 3.1: Μεταβλητές του εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p Συνθήκες Παραγωγής Ο πρώτος προσδιοριστικός παράγοντας αναφέρεται στους συντελεστές της παραγωγής που είναι απαραίτητοι για έναν κλάδο. Ο Porter κατέταξε τους συντελεστές αυτούς στις ακόλουθες κατηγορίες: 23

37 1) Ανθρώπινοι Πόροι Στην κατηγορία αυτή ανήκει ο αριθμός, οι δεξιότητες και το κόστος του προσωπικού, συμπεριλαμβανομένης και της διοίκησης, λαμβάνοντας υπόψη το κανονικό ωράριο εργασίας και την εργασιακή ηθική. 2) Φυσικοί Πόροι Εδώ περιλαμβάνεται η αφθονία, η ποιότητα, η προσβασιμότητα και το κόστος της γης του έθνους, του νερού, των ορυκτών, των υδροηλεκτρικών πηγών ενέργειας, τα αλιευτικά πεδία, η ξυλεία και άλλα φυσικά χαρακτηριστικά. Οι κλιματικές συνθήκες μπορούν να θεωρηθούν μέρος των φυσικών πόρων, όπως και η γεωγραφική θέση και μέγεθος. Γεωγραφική θέση, σχετική με άλλα έθνη, τα οποία είναι προμηθευτές ή αγοραστές, επηρεάζει το κόστος μεταφοράς και την ευκολία των πολιτιστικών και επιχειρηματικών ανταλλαγών. Τέλος, η ζώνη ώρας μιας χώρας, συγκριτικά με μια άλλη, μπορεί επίσης να είναι σημαντική σε έναν κόσμο της στιγμιαίας παγκόσμιας οικονομίας. 3) Τεχνογνωσία Η τεχνογνωσία εδρεύει στα πανεπιστήμια, σε ερευνητικά ινστιτούτα της κυβέρνησης, σε ιδιωτικές ερευνητικές εγκαταστάσεις, σε κυβερνητικά στατιστικά πρακτορεία, σε επιχειρηματική και επιστημονική βιβλιογραφία, σε εκθέσεις έρευνας αγοράς και βάσεις δεδομένων, σε επαγγελματικούς ομίλους, και σε διάφορες άλλες πηγές. 4) Κεφάλαιο Η κατηγορία αυτή αναφέρεται στην ποσότητα και το κόστος του κεφαλαίου που είναι διαθέσιμο για την χρηματοδότηση του κλάδου. Το συνολικό απόθεμα των κεφαλαιουχικών πόρων σε μια χώρα και η μορφή με την οποία αναπτύσσεται, επηρεάζονται από το εθνικό ποσοστό αποταμίευσης και από τη δομή των εθνικών κεφαλαιαγορών, οι οποίες ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό μεταξύ των εθνών. 5) Υποδομή Η κατηγορία αυτή αφορά το είδος, την ποιότητα, και το κόστος χρήσης των διαθέσιμων υποδομών, που επηρεάζουν τον ανταγωνισμό, συμπεριλαμβάνοντας το σύστημα μεταφοράς, το σύστημα επικοινωνίας, το ταχυδρομείο και τη μεταφορά δεμάτων, τις πληρωμές και μεταφορές κεφαλαίου, την υγειονομική περίθαλψη και ούτω καθεξής. 24

38 Το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα από τους συντελεστές παραγωγής εξαρτάται από το πόσο αποτελεσματικά και αποδοτικά θα αναπτυχθούν. Αυτό αντικατοπτρίζει τις επιλογές που γίνονται από τις επιχειρήσεις ενός έθνους για το πώς να επιστρατεύσουν τους συντελεστές αυτούς, καθώς και την χρησιμοποιούμενη τεχνολογία για να το επιτύχουν. Η αξία ορισμένων συντελεστών μπορεί να αλλοιωθεί σημαντικά από μη ορθή χρήση της τεχνολογίας. Το ανθρώπινο δυναμικό, η τεχνολογία, και το κεφάλαιο είναι δυνατόν να είναι κινητοί συντελεστές ανάμεσα στα έθνη. Η κινητικότητα αυτή έχει ενισχυθεί λόγω της υψηλότερης διεθνής επικοινωνίας και της εύκολης μετακίνησης. Έτσι, οι διαθεσιμότητα των συντελεστών ενός έθνους δεν αποτελεί πλεονέκτημα, εάν αυτοί φύγουν. Οι υπόλοιποι προσδιοριστικοί παράγοντες είναι απαραίτητοι για να εξηγήσουν γιατί κάποια έθνη είναι περισσότερο ελκυστικά για τους κινητούς αυτούς συντελεστές και γιατί μπορούν να αναπτυχθούν πιο παραγωγικά εκεί. Ο Porter έκρινε σκόπιμο να χωρίσει σε δυο κατηγορίες τους συντελεστές παραγωγής. Στην πρώτη κατηγορία είναι οι βασικοί και οι σύνθετοι συντελεστές, ενώ στην δεύτερη οι γενικευμένοι και οι εξειδικευμένοι. Οι βασικοί παράγοντες περιλαμβάνουν τους φυσικούς πόρους, το κλίμα, την γεωγραφική θέση, το ανειδίκευτο ή ημι-ειδικευμένο προσωπικό, και τα δανειακά κεφάλαια, και είναι παράγοντες που κληρονομούνται ή που δημιουργούνται με χαμηλού κόστους επενδύσεις. Αντίθετα, οι σύνθετοι συντελεστές περιλαμβάνουν την υποδομή των τηλεπικοινωνιών, ερευνητικά προγράμματα πανεπιστημίου και εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, και απαιτούν μεγάλα ποσά επένδυσης, σταθερότητα και συνέπεια για να δημιουργηθούν. Οι γενικευμένοι συντελεστές μπορούν να χρησιμοποιηθούν από πολλούς διαφορετικούς βιομηχανικούς κλάδους ταυτόχρονα, όπως για παράδειγμα το οδικό δίκτυο, ενώ οι εξειδικευμένοι έχουν δημιουργηθεί για να βρουν εφαρμογή σε συγκεκριμένο κλάδο. Για παράδειγμα, εξειδικευμένο προσωπικό στην χρήση μηχανημάτων του κλάδου της τσιμεντοβιομηχανίας. Οι εξειδικευμένοι συντελεστές συνήθως απαιτούν ένα κατάλληλο επίπεδο γενικευμένων συντελεστών. 25

39 Ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μπορεί να δημιουργηθεί και όταν υπάρχει μειονέκτημα ή/και αδυναμία σε κάποιον συντελεστή παραγωγής. Όταν υπάρχει συγκεκριμένη αδυναμία σε κάποιον παράγοντα, όπως είναι το ανθρώπινο δυναμικό ή η έλλειψη φυσικών πόρων, τότε οι βιομηχανικοί κλάδοι καινοτομούν και επενδύουν σε νέες τεχνολογίες για να αντιμετωπίσουν αυτές τις αδυναμίες. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει να υπάρχουν προϋποθέσεις όπως ο ισχυρός εγχώριος ανταγωνισμός, η πρόσβαση των επιχειρήσεων σε εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό, σε ερευνητικά προγράμματα και κυρίως η αποφασιστικότητα των διοικήσεων για καινοτομία και ανάπτυξη Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Ο δεύτερος προσδιοριστικός παράγοντας του εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε έναν κλάδο είναι οι συνθήκες εγχώριας ή τοπικής ζήτησης για το προϊόν ή την υπηρεσία του κλάδου. Παρ όλο που η εγχώρια ζήτηση, μέσω της επιρροής της στις οικονομίες κλίμακας, μπορεί να προσφέρει στατικές αποδόσεις, η επιρροή της είναι κατά πολύ πιο σημαντική, καθώς διαμορφώνει τον ρυθμό και τον χαρακτήρα των βελτιώσεων και της καινοτομίας στις επιχειρήσεις μιας χώρας. Ο Porter διακρίνει τρεις σημαντικές παραμέτρους στην εγχώρια ζήτηση: 1) Την σύσταση και τη κατανομή της εγχώριας ζήτησης, 2) Το μέγεθος και τον ρυθμό ανάπτυξης της εγχώριας αγοράς, και 3) Την διεθνοποίηση της εγχώριας αγοράς, δηλαδή τους μηχανισμούς κατά τους οποίους οι εγχώριες προτιμήσεις ενός έθνους επιδρούν σε διεθνές επίπεδο. Ο κλάδος των τηλεοράσεων παρέχει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της αλληλεπίδρασης των συνθηκών ζήτησης, οι οποίες λειτουργούν παράλληλα και αλληλοενισχύονται. Η εγχώρια ζήτηση της Ιαπωνίας ήταν κυρίως για μικρές, συμπαγείς και φορητές τηλεοράσεις λόγω του χαμηλού κατά κεφαλήν εισοδήματος, όπως επίσης και λόγω της μικρής χωρητικότητας των σπιτιών. Αντίθετα, οι Αμερικανικές επιχειρήσεις, που είχαν πρωτοστατήσει στον κλάδο, ήταν απασχολημένες να καλύψουν 26

40 την εγχώρια ζήτηση για μεγάλες, κατά κύριο λόγο, τηλεοράσεις, με μοντέρνο σχεδιασμό και μεγάλες οθόνες. Η εγχώρια ζήτηση της Ιαπωνίας αντικατόπτριζε περισσότερο την παγκόσμια ζήτηση για τηλεοράσεις, καθώς η τηλεόραση είχε αρχίσει να γίνεται μέρος της καθημερινής ζωής. Επίσης, οι Ιάπωνες αγοραστές ήταν ιδιαίτερα ενημερωμένοι και απαιτητικοί, με αποτέλεσμα να ωθούν τις Ιαπωνικές επιχειρήσεις να βελτιώσουν την ποιότητα, τις λειτουργίες και την τιμή. Έτσι, παρ όλο που η ζήτηση για τηλεοράσεις απογειώθηκε νωρίτερα στην Αμερική, από ότι στην Ιαπωνία, η Ιαπωνική αγορά έφτασε σε σημείο κορεσμού γρηγορότερα. Ως αποτέλεσμα, στα τέλη του 1980, οι Ιαπωνικές επιχειρήσεις είχαν γίνει παγκόσμιοι ηγέτες στον κλάδο αυτό, και ιδιαίτερα στα διαφοροποιημένα τμήματα Σύσταση και Κατανομή Εγχώριας Ζήτησης Ο ρόλος της σύστασης και της κατανομής της εγχώριας ζήτησης είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς η σημαντικότητα των άλλων δύο παραμέτρων εξαρτάται από αυτήν. Σύμφωνα με τον Porter, η ποιότητα της εγχώριας ζήτησης, είναι μακράν πιο σημαντική από ότι η ποσότητά της, στον καθορισμό του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Porter, 1990). Η σύσταση της εγχώριας ζήτησης διαμορφώνει τον τρόπο που οι επιχειρήσεις αντιλαμβάνονται, ερμηνεύουν και ανταποκρίνονται στις ανάγκες των πελατών. Τα έθνη αποκτούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε έναν κλάδο, ή σε κάποιο τμήμα του κλάδου, του οποίου η ζήτηση προσφέρει στις εγχώριες επιχειρήσεις σαφέστερη εικόνα των αναγκών του πελάτη, από ότι οι ξένοι ανταγωνιστές μπορούν να έχουν. Επιπλέον, τα κράτη επιτυγχάνουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στους κλάδους εκείνους, όπου υπάρχουν απαιτητικοί και ενημερωμένοι καταναλωτές, οι οποίοι εξωθούν τις εταιρίες να επενδύουν και να καινοτομούν, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις της εγχώριας ζήτησης. 27

41 Μέγεθος και Ρυθμός Ανάπτυξης Εγχώριας Αγοράς Το μέγεθος της εγχώριας αγοράς είναι σημαντικό σε ορισμένους κλάδους ή τμήματα κλάδων, στους οποίους υπάρχουν, για παράδειγμα, οικονομίες κλίμακας ή οι απαιτήσεις για έρευνα και ανάπτυξη (R&D) είναι ιδιαίτερα υψηλές. Ο ταχύς ρυθμός ανάπτυξης, ιδιαίτερα σε περιόδους τεχνολογικών αλλαγών, η παρουσία ανεξάρτητων αγοραστών ή η πρόβλεψη της ζήτησης, μπορούν να επηρεάσουν θετικά ένα ευρύτερο φάσμα διαφορετικών κλάδων. Ο πρώιμος ή ο απότομος κορεσμός στην εγχώρια αγορά είναι δυνατόν να αποτελέσει πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, καθώς οι επιχειρήσεις εξαναγκάζονται να ανταγωνιστούν σε χαμηλές τιμές, βελτιωμένα χαρακτηριστικά προϊόντος, καινοτόμα προϊόντα, ή ακόμα και να επεκταθούν σε ξένες αγορές Διεθνοποίηση της Εγχώριας Αγοράς Η διεθνοποίηση της εγχώριας αγοράς αποτελεί την τρίτη παράμετρο της εγχώριας ζήτησης και αναφέρεται σε κινητούς ή πολυεθνικούς πελάτες, οι οποίοι χρησιμοποιούν προϊόντα από το έθνος βάση τους, και επιδεικνύουν στις επιχειρήσεις τα οφέλη εισόδου σε μια ξένη αγορά. Επίσης, η διεθνοποίηση μπορεί να είναι αποτέλεσμα διαφόρων επιρροών στις ξένες ανάγκες και τις αντιλήψεις των προϊόντων μιας χώρας, οι οποίες αποκτώνται από αλλοδαπούς, όταν ταξιδεύουν, εργάζονται ή εκπαιδεύονται στο έθνος βάση, ή είναι δυνατόν να μεταδίδονται μέσω των ιστορικών, πολιτικών και πολιτιστικών δεσμών. Οι τρεις αυτές παράμετροι ζήτησης αλληλοενισχύονται και η σπουδαιότητά τους διαφέρει ανάλογα με το εξελικτικό στάδιο της εγχώριας βιομηχανίας. Οι επιχειρήσεις επηρεάζονται από τη φύση της εγχώριας ζήτησης, καθώς καθιστούν σε αυτήν την περισσότερη προσοχή τους, την κατανοούν καλύτερα και ανταποκρίνονται γρηγορότερα στις ανάγκες της εγχώριας αγοράς. 28

42 3.1.3 Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Συσχετιζόμενες ή υποστηρικτικές βιομηχανίες είναι οι βιομηχανίες που μοιράζονται ή ανήκουν στο ίδιο σύστημα αξίας και παράγουν συμπληρωματικά προϊόντα. Σε ένα έθνος, η παρουσία συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών, οι οποίες ανταγωνίζονται διεθνώς, αποτελεί τον τρίτο προσδιοριστικό παράγοντα του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Οι ανταγωνιστικοί προμηθευτές, ειδικότερα σε καθετοποιημένες βιομηχανίες, μπορούν να προσφέρουν σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Δεν είναι μόνο η παροχή σε μηχανήματα, υλικά και πρώτες ύλες η οποία γίνεται πιο γρήγορα και αποτελεσματικά αλλά είναι κυρίως η στενή διασύνδεση σε επίπεδο ανταλλαγής τεχνογνωσίας και πληροφοριών, η οποία οδηγεί σε καινοτομία και κατ επέκταση σε απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Παραδείγματος χάριν η δημιουργία βιομηχανίας τροφίμων χωρίς την ύπαρξη αξιόλογης αποτελεσματικής αγροτικής παραγωγής δεν μπορεί να επιτύχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα στο διεθνές εμπόριο. Εξίσου σημαντική είναι η ύπαρξη ισχυρών ανταγωνιστικών βιομηχανιών σε συσχετιζόμενους κλάδους, οι οποίες μοιράζονται κοινές εισροές, τεχνογνωσία και κανάλια διανομής. Η σχετική ευκολία ανταλλαγής πληροφοριών, η οποία ενίοτε καταλήγει σε στρατηγικές συμμαχίες, διευκολύνει τις επιχειρήσεις να μοιράζονται τις δραστηριότητες αυτές, ενώ παράλληλα επωφελούνται από καινοτομίες και νέες τεχνολογίες. Παρ όλα αυτά, μια βιομηχανία μπορεί να προμηθεύεται τις εισροές της από το εξωτερικό, να δημιουργεί συμμαχίες με ξένες επιχειρήσεις και παράλληλα να διατηρεί μερικά από τα οφέλη της ύπαρξης εγχώριων συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών Στρατηγική της Επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Ο τέταρτος προσδιοριστικός παράγοντας του εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος μιας βιομηχανίας είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι επιχειρήσεις δημιουργούνται, 29

43 οργανώνονται και διοικούνται, καθώς και η φύση του εγχώριου ανταγωνισμού. Οι στόχοι, οι στρατηγικές και οι τρόποι οργάνωσης μιας επιχείρησης σε έναν κλάδο ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό ανάμεσα στα έθνη. Το εθνικό πλεονέκτημα είναι δυνατόν να προκύψει από μια αποτελεσματική αντιστοιχία μεταξύ των επιλογών αυτών και των πηγών του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε έναν κλάδο. Σύμφωνα με τον Porter (1990), ο τρόπος κατά τον οποίο οι επιχειρήσεις διοικούνται και επιλέγουν να ανταγωνιστούν είναι αποτέλεσμα διεθνών συνθηκών. Ενώ κανένα έθνος δεν παρουσιάζει ομοιομορφία στις επιχειρήσεις του, το εθνικό πλαίσιο δημιουργεί αρκετά ισχυρές τάσεις, οι οποίες είναι εύκολα αισθητές από οποιονδήποτε παρατηρητή. Δεν υπάρχει κάποιο σύστημα διοίκησης, το οποίο να εξασφαλίζει τη δημιουργία και διατήρηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και να είναι εφαρμόσιμο σε οποιαδήποτε εταιρία οπουδήποτε στον κόσμο. Οι Ιταλικές επιχειρήσεις, για παράδειγμα, οι οποίες είναι παγκόσμιοι ηγέτες σε κλάδους ειδών υπόδησης, ειδών φωτισμού, επίπλων, μάλλινων υφασμάτων και μηχανών συσκευασίας, εφαρμόζουν στρατηγικές διείσδυσης σε εξειδικευμένες αγορές, αποφεύγοντας τα τυποποιημένα προϊόντα, οι οποίες συμβαδίζουν με την δυναμικότητα των κλάδων αυτών και το χαρακτήρα του ιταλικού συστήματος διοίκησης. Οι επιχειρήσεις αυτές αναπτύσσουν ραγδαία καινούρια προϊόντα και μπορούν να προσαρμοστούν στις αλλαγές αγοράς με αξιοθαύμαστη ευελιξία. Αντίθετα, το Γερμανικό σύστημα λειτουργεί εξαιρετικά σε κλάδους βαριάς βιομηχανίας και αυξημένου τεχνικού υπόβαθρου, όπως η χημική βιομηχανία, η αυτοκινητοβιομηχανία, τα περίπλοκα μηχανήματα, όπου τα προϊόντα απαιτούν μεγάλη ακρίβεια και πιστότητα στην παραγωγή, προσεκτική ανάπτυξη προϊόντος και υποστήριξη μετά την πώληση, και άρα απαιτούν ένα ιδιαιτέρως πειθαρχημένο μοντέλο διοίκησης. Πολλές πτυχές ενός έθνους επηρεάζουν τους τρόπους, με τους οποίους οι επιχειρήσεις επιλέγουν να οργανωθούν. Μερικές από αυτές τις πιο σημαντικές πτυχές είναι η στάση απέναντι στην κυβέρνηση, η στάση των εργαζομένων προς την διοίκηση και αντιστρόφως, τα κοινωνικά πρότυπα της συμπεριφοράς ενός ατόμου ή μιας ομάδας, και τέλος τα επαγγελματικά πρότυπα. 30

44 Κάθε χώρα επίσης διαφέρει σημαντικά και στους στόχους τους οποίους θέλουν να επιτύχουν οι εγχώριες εταιρείες και τα άτομα. Οι στόχοι των εταιρειών αντανακλούν τα χαρακτηριστικά των εγχώριων αγορών άντλησης κεφαλαίων καθώς και τους τρόπους αποζημίωσης και επιβράβευσης των ικανοτήτων των διοικητικών στελεχών. Για παράδειγμα, στη Γερμανία και την Ελβετία όπου οι τράπεζες αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι των μετόχων στις μεγάλες εταιρείες, οι μετοχές θεωρούνται μακροπρόθεσμη επένδυση και δεν υπάρχει πίεση για άμεση απόδοση στην επένδυση. Κατά αυτό τον τρόπο είναι δυνατή η επένδυση σε R&D και σε βασικές υποδομές όπως σύγχρονες εγκαταστάσεις κάτι το οποίο ευνοεί τις επενδύσεις σε ώριμους βιομηχανικούς κλάδους. Αντίθετα στις Η.Π.Α όπου υπάρχει πίεση για άμεση απόδοση των επενδυόμενων κεφαλαίων από το επενδυτικό κοινό και όταν οι βασικές πηγές χρηματοδότησης είναι κεφάλαια υψηλού ρίσκου, ευνοούνται οι εταιρείες υψηλής τεχνολογίας και απόδοσης όπως οι εταιρείες ανάπτυξης λογισμικού και βιοτεχνολογίας. Αντίθετα οι εταιρείες σε ώριμους βιομηχανικούς κλάδους όπως οι αυτοκινητοβιομηχανίες αντιμετωπίζουν φαινόμενα αποεπένδυσης. Επίσης σημαντικό στοιχείο στην απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος είναι και η φύση και οι φιλοδοξίες του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας σε συνδυασμό με τις εθνικές απαιτήσεις και αξίες. Το πραγματικά ταλαντούχο ανθρώπινο δυναμικό είναι σπάνιο σε κάθε χώρα και η επιτυχία μιας χώρας εξαρτάται από το είδος της εκπαίδευσης των ταλαντούχων ανθρώπων της, το πού θα επιλέξουν να εργαστούν, το επίπεδο των προσπαθειών και φιλοδοξιών τους. Οι εθνικές αξίες και απαιτήσεις συνήθως στρέφουν σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις το αξιόλογο ανθρώπινο δυναμικό καθώς είναι πλέον πιθανό μια χώρα να είναι πετυχημένη και ανταγωνιστική σε δραστηριότητες τις οποίες θαυμάζουν και αποδέχονται σαν σύμβολα. Στην Ελβετία αυτό ισχύει για το τραπεζικό σύστημα και τις φαρμακοβιομηχανίες, στο Ισραήλ για την αγροτική παραγωγή και τα αμυντικά συστήματα κ.ο.κ. Τέλος, η παρουσία ισχυρών εγχώριων ανταγωνιστών αποτελεί το σημαντικότερο ερέθισμα για τη δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Porter, 1996). Η δεδομένη επιτυχία και παγκόσμια κυριαρχία των Ελβετικών φαρμακοβιομηχανιών, των Αμερικανικών εταιρειών ανάπτυξης λογισμικού και κατασκευής υπολογιστών, των Ιαπωνικών εταιρειών κατασκευής οπτικοακουστικών μέσων οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στον ισχυρότατο εγχώριο ανταγωνισμό στους αντίστοιχους βιομηχανικούς 31

45 κλάδους. Ανάμεσα σε όλα τα σημεία του «διαμαντιού του ανταγωνισμού», ο ρόλος του ισχυρού εγχώριου ανταγωνισμού διαδραματίζει τον σημαντικότερο ρόλο και αυτό λόγω του δραστικού επηρεασμού των υπολοίπων στοιχείων. Η συμβατική αντίληψη για το ρόλο των εταιρειών στην εγχώρια οικονομία υποστηρίζει ότι ο εγχώριος ανταγωνισμός είναι άσκοπος καθώς αποδυναμώνει τις δεδομένες παραγωγικές δυνατότητες μιας χώρας σε κάποιο κλάδο και εμποδίζει τις εταιρείες να επιτύχουν οικονομίες κλίμακας. Έτσι είναι συνηθισμένη τακτική ο προστατευτισμός από την κεντρική εξουσία των μεγαλύτερων εταιρειών κάθε κλάδου και η ενδυνάμωσή τους με όλα τα απαραίτητα παραγωγικά μέσα και προμήθειες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της ανταγωνιστικότητας των εταιρειών αυτών καθώς δεν επωφελούνται από τις ευεργετικές επιδράσεις του ισχυρού εγχώριου ανταγωνισμού και μόλις δεχθούν ισχυρές πιέσεις από τους ξένους ανταγωνιστές συνήθως συρρικνώνονται ή εξαγοράζονται. Ο εγχώριος ανταγωνισμός δημιουργεί πίεση στην εταιρεία να βελτιώσει προϊόντα και υπηρεσίες και να στραφεί στην έρευνα και στην καινοτομία. Οι ανταγωνιστές πιέζουν ο ένας τον άλλο σε χαμηλότερο κόστος παραγωγής, βελτίωση ποιότητας προϊόντων και υπηρεσιών, δημιουργία νέων προϊόντων και διαδικασιών παραγωγής. Αλλά η σημαντική διαφορά σε σχέση με τον παγκόσμιο ανταγωνισμό είναι ότι ξεφεύγει από τα στενά όρια του οικονομικού ανταγωνισμού που προσμετράται σε επίπεδα καθαρών κερδών και μεριδίου αγοράς και εισέρχεται σε ανταγωνισμό για ανθρώπινο δυναμικό, για ικανά στελέχη, για βελτιστοποίηση τεχνολογίας και τέλος για την αίγλη και την εγχώρια κυριαρχία. Η επιτυχία μιας εγχώριας εταιρείας δείχνει το δρόμο της επιτυχίας και στους άλλους ανταγωνιστές ή στους επίδοξους ανταγωνιστές σε κάποιο κλάδο. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραματίζει και η γεωγραφική εγγύτητα των ανταγωνιστών καθώς ενδυναμώνει την σφοδρότητα του ανταγωνισμού σε όλα τα επίπεδα. Οι επιτυχημένες Ιταλικές εταιρείες κατασκευής κοσμημάτων βρίσκονται συγκεντρωμένες στην περιοχή του Arezzo, οι ιαπωνικές εταιρείες κατασκευής μοτοσυκλετών και μουσικών οργάνων στο Hamamatsu και οι ελβετικές φαρμακοβιομηχανίες στη Basel. Ένα ακόμα σημαντικό όφελος από την παρουσία του ισχυρού εγχώριου ανταγωνισμού είναι η πίεση που δημιουργεί στις εταιρείες για συνεχή αναβάθμιση της πηγής του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος καθώς η παρουσία ισχυρών εγχώριων ανταγωνιστών ακυρώνει ουσιαστικά το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που δημιουργείται από την παρουσία και εγκατάσταση στη χώρα και την εκμετάλλευση των απλών συντελεστών παραγωγής όπως είναι το χαμηλό κόστος εργασίας, ο 32

46 προστατευτισμός από εισαγωγές κ.ά. Οι εταιρείες με αυτό τον τρόπο αναγκάζονται να προχωρήσουν ένα βήμα πιο μπροστά με αποτέλεσμα τη δημιουργία συνεχούς ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Επίσης αποκτούν μια πιο έντιμη σχέση με τους κυβερνητικούς μηχανισμούς καθώς ο ρόλος της κυβερνητικής πολιτικής περιορίζεται σε επενδύσεις σε υποδομές, σε πανεπιστημιακή έρευνα και στη βοήθεια διείσδυσης σε ξένες αγορές. Τέλος, είναι τελικά, ο ισχυρός εγχώριος ανταγωνισμός που πιέζει τις εταιρείες να αναζητήσουν ξένες αγορές και τις ενδυναμώνει για να επιτύχουν με τις εξαγωγές. Και όταν μια εταιρεία έχει καταφέρει να επιβιώσει σε τόσο σκληρό εγχώριο ανταγωνισμό είναι πιο εύκολο να προσαρμοστεί σε συνθήκες διεθνούς ανταγωνισμού Ο Ρόλος της Κυβέρνησης Στη συνεχιζόμενη διαμάχη πάνω στο θέμα της ανταγωνιστικότητας των εθνών, επικρατούν διαφορετικές απόψεις σχετικά με τον ρόλο της κυβέρνησης. Υπάρχει η θεωρία που βλέπει την κυβέρνηση σαν ουσιαστικό αρωγό και παραστάτη των προσπαθειών συγκεκριμένων εταιρειών με σωρεία πολιτικών αποφάσεων. Στον αντίποδα υπάρχει η θεώρηση της ελεύθερης αγοράς όπου η παρουσία της κυβέρνησης είναι διακοσμητική και όλα καθορίζονται από τους αόρατους κανόνες της αγοράς. Και οι δύο απόψεις είναι λανθασμένες. Όταν υπάρχει περιβάλλον προστατευτισμού και άμεσης παρέμβασης της κυβερνητικής πολιτικής στον επιχειρηματικό κόσμο συρρικνώνεται η ανταγωνιστική ικανότητα των εταιρειών και το μόνο που επιτυγχάνεται είναι μια πρόσκαιρη ψευδαίσθηση ευημερίας η οποία για να συντηρηθεί απαιτεί όλο και περισσότερη κυβερνητική υποστήριξη στο μέλλον. Από την άλλη πλευρά με την εξαφάνιση της κρατικής παρουσίας στον κόσμο των επιχειρήσεων αγνοείται ο θεσμικός και νομοθετικός ρόλος της κεντρικής εξουσίας στη διαμόρφωση των κανόνων υγιούς ανταγωνισμού, εκπαιδευτικών και βασικών υποδομών σε ένα οργανωμένο και συντεταγμένο κράτος. Η ενδεδειγμένη και αποτελεσματική κυβερνητική πολιτική πρέπει να λειτουργεί σαν καταλύτης και δημιουργός προκλήσεων και ευκαιριών για τον επιχειρηματικό κόσμο ενός κράτους, καθώς βασικός της σκοπός πρέπει να είναι η ενθάρρυνση των εγχώριων 33

47 εταιρειών για ανάπτυξη της παραγωγικότητας, επίτευξη υψηλών επιπέδων ποιότητας και ανταγωνιστικότητας. Μια κυβέρνηση δεν μπορεί να δημιουργήσει ανταγωνιστικές βιομηχανίες, μόνο οι εταιρείες έχουν την δύναμη να το κάνουν αυτό πράξη. Οι επιτυχημένες κυβερνητικές πολιτικές είναι αυτές που δημιουργούν ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο καλλιεργείται το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των εταιρειών που δραστηριοποιούνται. Στην πράξη, οι περισσότερες κυβερνήσεις προτιμούν τις εύκολες λύσεις του προστατευτισμού, των συγχωνεύσεων και των άμεσων προμηθειών σε επιλεγμένες εταιρείες οι οποίες οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην απώλεια πιθανού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Η διαδικασία απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος είναι χρονοβόρα καθώς απαιτεί τη δημιουργία υποδομών, αναβάθμιση των ανθρωπίνων πόρων μέσω εκπαιδευτικών διαδικασιών, άνοιγμα νέων αγορών, επενδύσεις σε εγκαταστάσεις και τηλεπικοινωνίες, μια διαδικασία που μπορεί να διαρκέσει και δύο δεκαετίες. Υπάρχουν συγκεκριμένες πολιτικές που αν ακολουθηθούν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για δημιουργία εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, πολιτικές που ενθαρρύνουν την αλλαγή, εντείνουν τον εγχώριο ανταγωνισμό και πιέζουν για καινοτομία. Μερικές από αυτές είναι: α) Έμφαση στη δημιουργία εξειδικευμένων συντελεστών παραγωγής, β) Αποφυγή παρέμβασης στις συναλλαγματικές ισορροπίες, γ) Επιβολή αυστηρών προδιαγραφών ποιότητας, ασφαλείας και προστασίας του περιβάλλοντος για τα προϊόντα, δ) Περιορισμός της απευθείας συνεργασίας μεταξύ ανταγωνιστών στον ίδιο κλάδο, ε) Κίνητρα για επενδύσεις φορολογικές απαλλαγές, στ) Ισχυρή αντιμονοπωλιακή νομοθεσία Ο Ρόλος της Τύχης Υπάρχουν στην παγκόσμια σκηνή γεγονότα τα οποία δεν μπορούν να προβλεφθούν ή να αποφευχθούν από τον επιχειρηματικό κόσμο μιας χώρας και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την έννοια της ανταγωνιστικότητας. Αυτά τα γεγονότα μπορούν να θεωρηθούν «τύχη» και είναι στην ευχέρεια των εταιρειών να τα αξιολογήσουν, να ανακαλύψουν 34

48 πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα και να καθορίσουν ανάλογα τις μελλοντικές τους κινήσεις με βάση τη σύσταση του διαμαντιού ανταγωνιστικότητας. Τέτοια γεγονότα είναι οι εφευρέσεις, οι πόλεμοι, φυσικές καταστροφές, ξαφνικές αυξήσεις σε πρώτες βασικές ύλες, όπως το πετρέλαιο, και σημαντικές πολιτικές αλλαγές σε κράτη όπου έχουν ήδη επενδύσει. Στο Διάγραμμα 3.2 απεικονίζεται το ολοκληρωμένο «διαμάντι του ανταγωνισμού». Διάγραμμα 3.2: Το ολοκληρωμένο «διαμάντι του ανταγωνισμού» Τύχη Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Κυβέρνηση Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p Σχέση των Παραγόντων του Εθνικού Ανταγωνιστικού Πλεονεκτήματος Οι προσδιοριστικοί παράγοντες του εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος αλληλοενισχύονται για την προώθηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε έναν κλάδο. Καθώς πραγματοποιείται αυτή η αμοιβαία ενίσχυση, η δράση του κάθε 35

49 παράγοντα ατομικά γίνεται θολή. Τα αμφίδρομα βέλη στο «διαμάντι του ανταγωνισμού» είναι συμβολικά, καθώς στην πραγματικότητα κάθε παράγοντας μπορεί να επηρεάσει οποιονδήποτε άλλο παράγοντα, αν και κάποιες αλληλεπιδράσεις είναι πιο ισχυρές και σημαντικές από κάποιες άλλες Η Εξέλιξη των Συνθηκών Παραγωγής Οι τύποι των συνθηκών παραγωγής που δημιουργούνται σε ένα έθνος επηρεάζονται από τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες, και ιδιαιτέρως από τις συνθήκες εκείνες που αποτελούν τις πιο καθοριστικές για την απόκτηση εθνικού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Στο Διάγραμμα 3.3 απεικονίζονται οι πιο σημαντικές αλληλεπιδράσεις Διάγραμμα 3.3: Επιρροές στην δημιουργία συνθηκών παραγωγής Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p

50 Οι συνθήκες παραγωγής επηρεάζονται πιο έντονα από τον εγχώριο ανταγωνισμό. Ένας αριθμός ισχυρών τοπικών ανταγωνιστών διεγείρει την ταχεία ανάπτυξη του εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, των σχετικών τεχνολογιών, των ειδικών γνώσεων για την αγορά και της εξειδικευμένης υποδομής. Οι επιχειρήσεις οι ίδιες επενδύουν στην δημιουργία συνθηκών παραγωγής, είτε μεμονωμένα είτε μέσω εμπορικών ενώσεων, υπό την πίεση να μην υστερούν. Εξίσου σημαντικό, όμως, είναι ότι μια τέτοια ομάδα ανταγωνιστών ενεργοποιεί επίσης ειδικά προγράμματα στα τοπικά σχολεία και τα πανεπιστήμια, υποστηριζόμενα, από την κυβέρνηση, τεχνικά ινστιτούτα και κέντρα κατάρτισης, εξειδικευμένα προγράμματα μαθητείας, ειδικά εμπορικά περιοδικά κάθε κλάδου και άλλα είδη επενδύσεων στις συνθήκες παραγωγής από την κυβέρνηση και τα υπόλοιπα θεσμικά όργανα. Επιπλέον, μια ομάδα εγχώριων ανταγωνιστών διεγείρει τα άτομα που αναζητούν εργασία να επενδύσουν στην απόκτηση εξειδικευμένων δεξιοτήτων και γνώσεων. Η δημιουργία συνθηκών παραγωγής είναι ασυνήθιστα ταχεία σε κλάδους αναγνωρισμένου κύρους ή σε κλάδους που θεωρούνται εθνικές προτεραιότητες, καθώς τέτοιοι κλάδοι έλκονται από την προσοχή ιδιωτών, θεσμικών οργάνων και κυβερνητικών φορέων. Οι επιπτώσεις αυτές θα είναι πιο έντονες όταν όλοι οι αντίπαλοι βρίσκονται σε μία πόλη ή συγκεκριμένη περιοχή. Μία μεγάλη επιχείρηση μπορεί να έχει κάποια επίδραση στη δημιουργία συνθηκών παραγωγής, ιδιαίτερα εάν πρόκειται για μια σημαντική οικονομική επιρροή στην περιοχή όπου βρίσκεται. Ωστόσο, μια ομάδα ανταγωνιστών συνήθως παρέχει πολλά περισσότερα ερεθίσματα για διάφορους λόγους. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε τοπικούς αντιπάλους αναπτύσσει σχέσεις με εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, καθώς και φορείς παροχής πληροφοριών. Ο ανταγωνισμός αυτός ενισχύει το ρυθμό της δημιουργίας συνθηκών παραγωγής. Η παρουσία ενός αριθμού αντιπάλων, όχι μόνο σηματοδοτεί τη σημασία και τις δυνατότητες του κλάδου, με αποτέλεσμα τα άτομα και τα θεσμικά όργανα να λαμβάνουν ειδοποίηση, αλλά επιπλέον μειώνει τον κίνδυνο της επένδυσης στη δημιουργία εξειδικευμένων εγκαταστάσεων και δεξιοτήτων. Επιπροσθέτως, με μια ομάδα ανταγωνιστών, υπάρχει ένας αριθμός πιθανών εργοδοτών για τους αποφοίτους και αρκετοί υποστηρικτές και χρήστες ειδικών δραστηριοτήτων, προγραμμάτων και γνώσεων. Η παρουσία των 37

51 ανταγωνιστών αυτών μπορεί επίσης να αυξήσει την πολιτική στήριξη και συναίνεση για επενδύσεις στη δημιουργία εξειδικευμένων συνθηκών παραγωγής από την κυβέρνηση. Αυτές οι επιρροές στη δημιουργία συνθηκών παραγωγής είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Οι τοπικές επιχειρήσεις πρέπει να αντιληφθούν την ανάγκη για συνεχή αναβάθμιση των συνθηκών αυτών, και να εργαστούν ενεργά για την τόνωση των επενδύσεων σε αυτές. Ο έντονος εγχώριος ανταγωνισμός διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ενθάρρυνση μιας τέτοιας προοπτικής, όπως και η πίεση από τους αγοραστές. Οι συνθήκες παραγωγής και ο ρυθμός με τον οποίο δημιουργούνται διαμορφώνονται επιπλέον από την παρουσία των συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών. Οι εν λόγω βιομηχανίες διαθέτουν ή διεγείρουν τους δικούς τους μηχανισμούς για τη δημιουργία και την αναβάθμιση των εξειδικευμένων αυτών συνθηκών. Η ύπαρξη ενός συμπλέγματος διαφόρων βιομηχανιών που βασίζεται σε κοινές εισροές, δεξιότητες και υποδομές προωθεί περαιτέρω τους κυβερνητικούς φορείς, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τις επιχειρήσεις και τους ιδιώτες, έτσι ώστε να επενδύσουν στην δημιουργία συνθηκών παραγωγής ή σε μηχανισμούς για την δημιουργία τους. Το σύνολο του εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, της γνώσης, των επιστημονικών κέντρων και εξειδικευμένων υποδομών είναι προς όφελος ολόκληρης της ομάδας των βιομηχανιών και διαχέει το όφελος και σε άλλους κλάδους, οι οποίοι εξαρτώνται από την τεχνολογία των πληροφοριών. Μια άλλη επιρροή στις συνθήκες παραγωγής αποτελούν οι συνθήκες της ζήτησης. Ένα δυσανάλογο επίπεδο ζήτησης για ένα προϊόν, ή ασυνήθιστα αυστηρή ή εξεζητημένη ζήτηση, τείνει να διοχετεύσει κοινωνικές και ιδιωτικές επενδύσεις σε συναφείς συνθήκες παραγωγής. Εξειδικευμένοι συντελεστές παραγωγής αυξάνονται για να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της πίεσης των τοπικών αναγκών. Οι επενδύσεις που δημιουργούν τις συνθήκες παραγωγής σε ένα έθνος συσσωρεύονται με την πάροδο του χρόνου. Ο ρόλος των άλλων προσδιοριστικών παραγόντων που επηρεάζουν την έρευνα και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα παρέχει ένα συνεχή και πρόσθετο κίνητρο για τη δημιουργία εξειδικευμένων συνθηκών παραγωγής. Με την 38

52 πάροδο του χρόνου, οι διαφορές στο ρυθμό και στην κατεύθυνση των επενδύσεων μεταξύ των εθνών μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλες εθνικές διαφορές στο απόθεμα των ειδικών συνθηκών παραγωγής που ασκούν επιρροή σε μια βιομηχανία Επιρροές στην Σύνθεση και στο Μέγεθος των Συνθηκών Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Οι συνθήκες της εγχώριας ζήτησης για μια βιομηχανία αντανακλούν πολλά εθνικά χαρακτηριστικά όπως είναι ο πληθυσμός, το κλίμα, οι κοινωνικοί κανόνες, και το μίγμα των υπολοίπων κλάδων της οικονομίας. Ωστόσο, οι άλλοι προσδιοριστικοί παράγοντες διαδραματίζουν, επίσης, σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωσή της, όπως απεικονίζεται στο Διάγραμμα 3.4. Διάγραμμα 3.4: Επιρροές στις συνθήκες της εγχώριας ζήτησης Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p

53 Σύμφωνα με τον Porter, η πιο σημαντική επιρροή είναι και πάλι ο εγχώριος ανταγωνισμός. Μια ομάδα από τους τοπικούς ανταγωνιστές, οδηγούμενη από έντονη αφοσίωση και προσοχή στην εγχώρια αγορά, επενδύει στο μάρκετινγκ. Η τιμολόγηση είναι επιθετική προκειμένου να αποκτήσουν ή να διατηρήσουν μερίδιο στις τοπικές αγορές, τα προϊόντα εισάγονται νωρίτερα στην αγορά και η διαθέσιμη ποικιλία τους είναι κατά πολύ μεγαλύτερη. Η ίδια η παρουσία των τοπικών ανταγωνιστών χτίζει τη φήμη του κλάδου. Η πρωτογενής ζήτηση στην εγχώρια αγορά διεγείρεται. Δεν είναι μόνο η εγχώρια ζήτηση που θα επεκταθεί, αλλά και ο κορεσμός επέρχεται νωρίτερα και οδηγεί σε επιθετικές προσπάθειες διεθνοποίησης. Ο ενεργός εγχώριος ανταγωνισμός αναβαθμίζει την εγχώρια ζήτηση. Η παρουσία ενός αριθμού επιθετικών τοπικών ανταγωνιστών έχει ως αποτέλεσμα την εκπαίδευση των τοπικών αγοραστών, έτσι ώστε να γίνουν περισσότερο καλλιεργημένοι και απαιτητικοί. Ο εγχώριος ανταγωνισμός μπορεί επίσης να ενισχύσει την εξωτερική ζήτηση. Μια ομάδα ανταγωνιστών χτίζει ουσιαστικά μια εθνική εικόνα του κλάδου. Έτσι, εξωτερικοί αγοραστές περιλαμβάνουν το έθνος στις πιθανές πηγές επενδύσεών τους. Ο εκτιμώμενος κίνδυνος μειώνεται από τη διαθεσιμότητα των εναλλακτικών προμηθευτών. Επιπλέον, η παρουσία των επιτυχημένων συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών μπορεί να ενισχύσει τη διεθνή ζήτηση για τα προϊόντα ενός κλάδου. Ένας πιθανός τρόπος είναι μέσω της μεταφοράς της φήμης, ή και μέσω της επιρροής των συμπληρωματικών προϊόντων. Η διεθνοποίηση της εγχώριας ζήτησης επηρεάζεται επίσης από τις συνθήκες παραγωγής, και ιδιαίτερα από τους μηχανισμούς δημιουργίας τους. Ένα έθνος με τέτοιου είδους εξελιγμένους μηχανισμούς οι οποίοι συνδέονται με μια συγκεκριμένη βιομηχανία θα προσελκύσει ξένους φοιτητές και επιχειρήσεις, οι οποίοι θα αποκτήσουν γνώση και θα παρέχουν εξωτερική ζήτηση για τα αγαθά και τις υπηρεσίες του έθνους. 40

54 3.2.3 Ανάπτυξη των Συσχετιζόμενων και Υποστηρικτικών Βιομηχανιών Η παρουσία, το εύρος και η διεθνής επιτυχία των συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών σε ένα έθνος επηρεάζονται από τους άλλους παράγοντες. Μερικές από τις πιο σημαντικές σχέσεις απεικονίζονται στο Διάγραμμα 3.5. Διάγραμμα 3.5: Επιρροές στην ανάπτυξη των Συσχετιζόμενων και Υποστηρικτικών Βιομηχανιών Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p. 139 Οι συνθήκες παραγωγής σε μια βιομηχανία μπορούν επίσης να επηρεάσουν την ανάπτυξη των συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών. Οι δεξιότητες, οι γνώσεις και η τεχνολογία που δημιουργήθηκαν σε μια βιομηχανία διαχέονται προς όφελός τους. 41

55 Το εύρος και η εξειδίκευση των συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών ενισχύονται από το μέγεθος και την ανάπτυξη της εγχώριας ζήτησης για ένα προϊόν. Σε περίπτωση που η εγχώρια ζήτηση είναι βαρυσήμαντη, περισσότεροι και εξειδικευμένοι προμηθευτές προκύπτουν για την αντιμετώπιση των ανικανοποίητων αναγκών, για την αντικατάσταση των εισαγωγών, ή για την πιο αποδοτική και αποτελεσματική εκτέλεση των δραστηριοτήτων που έχουν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν. Η αποτελεσματικότητα των εγχώριων προμηθευτών αυξάνεται συχνά με την αύξηση της κλίμακας στην βιομηχανία. Για άλλη μια φορά, η πιο ισχυρή επίδραση στην ανάπτυξη των συσχετιζόμενων και υποστηρικτικών βιομηχανιών είναι ο επιθετικός εγχώριος ανταγωνισμός. Μια ομάδα από διεθνώς επιτυχημένες εγχώριες επιχειρήσεις γεφυρώνουν την παγκόσμια ζήτηση με την εγχώρια βιομηχανία των προμηθευτών. Μια ομάδα από διεθνώς επιτυχημένους ανταγωνιστές προκαλεί και ωθεί μια βιομηχανία προμηθευτών να αναπτυχθεί. Υπό την πίεση που αναπτύσσεται από τον επιθετικό ανταγωνισμό μεταξύ των πελατών τους, οι προμηθευτές πρέπει να καινοτομούν και να βελτιώνονται ή να αντικαθιστώνται. Επιπλέον, μια ομάδα ισχυρών εγχώριων αντιπάλων σε ενεργό ανταγωνισμό, όχι μόνο βοηθά στην προσέλκυση και στην αναβάθμιση των καθιερωμένων προμηθευτών, αλλά μπορεί να αυξήσει και το επίπεδο του ανταγωνισμού στη βιομηχανία των προμηθευτών. Μια ομάδα εγχώριων ανταγωνιστών είναι πολύ ανώτερη από μια δεσπόζουσα επιχείρηση για την ενθάρρυνση και την αναβάθμιση των εγχώριων υποστηρικτικών βιομηχανιών. Η ύπαρξη μιας τέτοιας ομάδας, η καθεμία από τις οποίες έχει διαφορετικές ανάγκες, διευρύνει τις τεχνικές κατευθύνσεις που διερευνώνται από τους προμηθευτές, και δημιουργεί περισσότερα κέντρα ανάπτυξης, τα οποία επιταχύνουν τον ρυθμό της καινοτομίας. 42

56 3.2.4 Επιρροές στον Εγχώριο Ανταγωνισμό Η εγχώρια δομή του κλάδου επηρεάζεται επίσης από τους υπόλοιπους παράγοντες. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ρόλος των άλλων καθοριστικών παραγόντων που επηρεάζουν τον αριθμό, τις δεξιότητες και τις στρατηγικές των εγχώριων αντιπάλων, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 3.6. Διάγραμμα 3.6: Επιρροές στον εγχώριο ανταγωνισμό Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Πηγή: Michael Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, 1990, p. 141 Οι συνθήκες εγχώριας ζήτησης βελτιώνουν τον εγχώριο ανταγωνισμό, όταν οι απαιτητικοί εγχώριοι αγοραστές αναζητούν πολλαπλές πηγές και ενθαρρύνουν την είσοδο των επιχειρήσεων. Εξαιρετικά εξελιγμένοι αγοραστές μπορεί και οι ίδιοι να εισέλθουν στον κλάδο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό όταν έχουν τις σχετικές δεξιότητες και γνώσεις. 43

57 Νέα είσοδος σε μια βιομηχανία ενθαρρύνεται επίσης, άμεσα ή έμμεσα, από ισχυρές εθνικές θέσεις σε συσχετιζόμενες και υποστηρικτικές βιομηχανίες. Η είσοδος από εδραιωμένες επιχειρήσεις σε συσχετιζόμενες και υποστηρικτικές βιομηχανίες παράγει μια εγχώρια δομή της βιομηχανίας η οποία είναι πιθανόν να είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για επενδύσεις και καινοτομία. Οι βιομηχανίες προμηθευτών, και ιδιαιτέρως εκείνες που είναι διεθνώς επιτυχημένες, εισέρχονται συχνά στην βιομηχανία των χρηστών. Οι δυνάμεις και τα πλεονεκτήματα των βιομηχανιών των προμηθευτών συχνά παρέχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα κατά την είσοδο σε επιχειρήσεις που έπονται στην αλυσίδα αξίας. Οι εισερχόμενοι από τις βιομηχανίες των προμηθευτών μεταφέρουν τις δεξιότητές και τους πόρους τους, στοιχεία τα οποία μπορούν να αναδιαμορφώσουν τον ανταγωνισμό στον νέο κλάδο, παρέχοντας τη βάση για ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Συχνά μοιράζονται εμπορικές ονομασίες, κανάλια διανομής, και τεχνογνωσία. Η είσοδος από την βιομηχανία των προμηθευτών στις επιχειρήσεις που έπονται στην αλυσίδα αξίας παρέχει έτοιμα μέσα για την μετάδοση πληροφοριών και δεξιοτήτων και, συνεπώς, υποστηρίζει τις κάθετες ανταλλαγές, γεγονός τόσο σημαντικό για το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Οι εισερχόμενοι από τις βιομηχανίες προμηθευτών σε ένα έθνος, έχουν επίσης ένα επίπεδο δέσμευσης στην νέα βιομηχανία, το οποίο είναι ιδιαίτερα πιθανό να μην υπάρχει από άλλους νεοεισερχόμενους σε κλάδους άλλων εθνών. Οι προμηθευτές αντιμετωπίζουν την νέα βιομηχανία ως στρατηγικής σημασία, καθώς είναι αλληλένδετη με τις επιχειρήσεις που έχουν ως βάση, και έτσι η φήμη και το εμπορικό σήμα τους ενδέχεται να βρίσκεται σε κίνδυνο. Ο χρονικός ορίζοντας για την λήψη αποφάσεων επιμηκύνεται, και η βραχυπρόθεσμη κερδοφορία μειώνεται σημαντικά. Ακόμη και αν οι παγκόσμιας κλάσης προμηθευτές δεν εισέρχονται οι ίδιοι σε μια βιομηχανία χρηστών, αποτελούν συχνά την πηγή για υποπροϊόντα ή για άλλους νεοεισερχόμενους. Οι εργαζόμενοι σε μια βιομηχανία προμηθευτών συχνά εγκαταλείπουν την βιομηχανία που εξυπηρετούν, όταν παρουσιάζεται μια ευκαιρία που αφορά την μεταφορά δεξιοτήτων ή την βέλτιστη εκμετάλλευση της τεχνολογίας. Τέτοιοι νεοεισερχόμενοι διαθέτουν δεξιότητες και σχέσεις, οι οποίες αποτελούν πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα. 44

58 Υπάρχουν πολλοί λόγοι που εξηγούν γιατί το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε μια συσχετιζόμενη βιομηχανία οδηγεί σε είσοδο σε μια άλλη βιομηχανία. Μια υψηλού προφίλ βιομηχανία αντλεί συχνά την προσοχή σε συσχετιζόμενες με αυτήν βιομηχανίες. Η χρονική στιγμή της εισόδου από τη μία βιομηχανία σε μια συσχετιζόμενη δεν είναι τυχαία. Αρκετά συχνά, δημιουργείται σχετική διαφοροποίηση όταν η βασική βιομηχανία φτάνει σε κορεσμό. Καθώς αυτό τείνει να επηρεάσει όλους τους ανταγωνιστές σε ένα έθνος σε περίπου την ίδια χρονική στιγμή, είναι αναμενόμενη η κίνηση τοπικών εταιριών να επιχειρήσουν την διαφοροποίησή τους μέσω μιας συσχετιζόμενης βιομηχανίας. Μιμήσεις απλώς συνθέτουν την διαδικασία αυτή. Οι νεοεισερχόμενοι από τις βιομηχανίες προμηθευτών και χρηστών σε μια συσχετιζόμενη βιομηχανία, είναι ιδιαίτερα επιθυμητοί τύποι εισερχόμενων, για σκοπούς αναβάθμισης του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος του έθνους. Συχνά κατέχουν μεταδόσιμες ικανότητες, οι οποίες οδηγούν σε υψηλότερης τάξης πλεονεκτήματα. Το πιο ισχυρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα προκύπτει συνήθως όταν νεοεισερχόμενοι από έναν αριθμό διαφορετικών βιομηχανιών προμηθευτών και συσχετιζόμενων βιομηχανιών συγκλίνουν σε μια νέα βιομηχανία. Στην περίπτωση αυτή, προκύπτει μια ποικιλία προσεγγίσεων για ανταγωνισμό και ευδοκιμεί η καινοτομία. Οι νεοεισερχόμενοι αυτοί, έχουν τα ίδια υψηλά μερίδια στην επιτυχία στην νέα βιομηχανία, όπως είχαν και στην βιομηχανία των προμηθευτών. Μια τρίτη επιρροή στην εγχώρια δομή και ανταγωνισμό είναι ο ρόλος των εξειδικευμένων μηχανισμών δημιουργίας συνθηκών παραγωγής στην δημιουργία νεοεισερχόμενων σε μια βιομηχανία. Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα, όπου ένα κορυφαίας κλάσης εργαστήριο, ακαδημαϊκό τμήμα ή εκπαιδευτικό ίδρυμα αποτέλεσε την πηγή επιχειρηματιών που εισήλθαν σε έναν κλάδο. Ο κλάδος της βιοτεχνολογίας στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, έχει δημιουργηθεί από επιστήμονες που προέρχονται από κορυφαία πανεπιστημιακά τμήματα, τα οποία απαρτίζουν εταιρίες. 45

59 3.3 Κριτική στην Θεωρία του Porter Η θεωρία του Porter και το «διαμάντι του ανταγωνισμού», έχει δεχθεί κατά καιρούς σκληρή κριτική και στην θεωρητική της βάση και εφαρμογή αλλά κυρίως στις παραλείψεις που έχει λαμβάνοντας υπόψη τις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες συνθήκες. Πάνω σε αυτή τη βάση αμφισβήτησης αρκετοί πρότειναν εναλλακτικές θεωρίες οι οποίες έβαζαν κι άλλες παραμέτρους στην θεωρία του Porter. Η βασικότερη από αυτές είναι η θεωρία του Διπλού Διαμαντιού ( Double-diamond approach) των Rugman και D Cruz (1993) η οποία εισάγει την επίδραση των πολυεθνικών επιχειρήσεων στη δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, την ύπαρξη των οποίων υποβαθμίζει ο Porter στο έργο του. Επίσης, αναφέρονται αναλυτικά σ ένα ακόμα σημείο στο οποίο πάσχει η θεωρία του Porter, όπως είναι η ύπαρξη ξένων επενδύσεων (FDI), εισερχόμενων και εξερχόμενων, οι οποίες συμβάλουν στην ευημερία και οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Πολλές είναι οι επιμέρους κριτικές που δέχθηκε η θεωρία του Porter, άλλες έχουν θεωρητική και πρακτική βάση και άλλες βασίζονται σε λανθασμένη ανάγνωση και αντίληψη των συγγραφέων για το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των εθνών. Η πιο σκληρή κριτική αναφέρεται στην απουσία ουσιαστικά μαθηματικής βάσης που να αποδεικνύει την πρακτική εφαρμογή της θεωρίας κάτι το οποίο την καθιστά ιδιαίτερα ομιχλώδη και ευάλωτη από τους Greenaway (1993) και Grant (1991) οι οποίοι δεν αποδέχονται τον όρο θεωρία για το διαμάντι του Porter καθώς υποστηρίζουν ότι βασίζεται σε νεφελώδεις θεωρήσεις και case studies, τα περισσότερα των οποίων δεν αποδείχτηκαν ρεαλιστικά (π.χ. Καναδάς, Νέα Ζηλανδία, Κορέα, Σιγκαπούρη). Επιμέρους θέματα της ανάλυσης του Porter δέχτηκαν κι αυτά σκληρή κριτική όπως της γεωγραφικής θέσης, της επίδρασης της εθνικής κουλτούρας στη δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, της επίδρασης της μακροοικονομικής πολιτικής και του ύψους των συναλλαγματικών διαφορών καθώς και θέματα που αφορούν τις παραμέτρους που αποτελούν το «διαμάντι του ανταγωνισμού» σαν σύνολο (De Man et al, 1997) 46

60 Το πρώτο σημείο κριτικής στο έργο του Porter όσον αφορά το διαμάντι είναι η επιμονή του στην ανάπτυξη σύνθετων συντελεστών παραγωγής οι οποίοι προσφέρουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε μια βιομηχανία, παραβλέποντας την αξία των βασικών συντελεστών παραγωγής. Παραδείγματα από μικρομεσαίες οικονομίες όπως είναι της Νέας Ζηλανδίας η οποία εκμεταλλεύτηκε τα φυσικά τοπία σε συνδυασμό με εκπαίδευση των εργαζομένων στον τουριστικό τομέα και καλή χρήση marketing και πέτυχε οικονομική ευημερία και ανάπτυξη χωρίς την ύπαρξη εξειδικευμένων συντελεστών παραγωγής. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Σαουδικής Αραβίας η οποία εκμεταλλεύεται ένα βασικό συντελεστή παραγωγής (πετρέλαιο) και διατηρεί συνεχές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στο συγκεκριμένο κλάδο καθώς και ευημερία για τους πολίτες της (Konsolas, 2002). Από την άλλη πλευρά όμως, τα κοιτάσματα πετρελαίου της Σαουδικής Αραβίας έχουν διάρκεια ζωής 20 χρόνια, άρα το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έχει ημερομηνία λήξης και δεν έχουν γίνει ενέργειες για να εκμεταλλευτεί η χώρα την κεφαλαιακή ανεξαρτησία και αφθονία για την ανάπτυξη άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών. Επίσης η Σαουδική Αραβία παραμένει οπισθοδρομική σε θέματα πολιτισμού, δικαίου, οργάνωσης της κρατικής διοίκησης και δημοκρατίας. Δεν μπορεί λοιπόν να θεωρηθεί σαν πρότυπο ανταγωνιστικότητας, ούτε χώρα που μπορεί να εφαρμοστεί η θεωρία του Porter καθώς αναφέρεται σε δημιουργία παρατεταμένου ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε βιομηχανικό κλάδο, και η κριτική που δέχεται είναι το λιγότερη άδικη. Το δεύτερο σημείο τριβής και κριτικής είναι η αναφορά του Porter στην εγχώρια ζήτηση, στο συνδυασμό ικανοποιητικού μεγέθους της εγχώριας αγοράς με απαιτητικούς καταναλωτές. Η κριτική που δέχεται ο Porter αναφέρεται στην δυνατότητα και την ικανότητα αρκετών χωρών με εξαγωγικό χαρακτήρα να εκμεταλλεύονται το μέγεθος, την απαιτητική και προκλητική ζήτηση ξένων αγορών χωρίς να έχει η εγχώρια αγορά αυτά τα χαρακτηριστικά (Cartwright, 1993). Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα παραδείγματα του Καναδά, με τη στενή σχέση των εξαγωγικών εταιρειών του με την αγορά των Η.Π.Α, της Νέας Ζηλανδίας και των χωρών της Ν.Α Ασίας. Σε αυτή την περίπτωση εφαρμόζει καλύτερα η θεωρία του Διπλού Διαμαντιού (Double-diamond approach) των Rugman και D Cruz (1993) η οποία λαμβάνει υπόψη και τον σημαντικότερο εταίρο στις εξαγωγές των εταιρειών μιας χώρας. 47

61 3.3.1 Το Διπλό Διαμάντι των Rugman και D Cruz Οι παράμετροι του διαμαντιού του Porter είναι χρήσιμα εργαλεία στην κατανόηση της ανταγωνιστικότητας ενός κλάδου μιας οικονομίας, αλλά αποτυγχάνουν να αποδώσουν σε πλήρη έκταση την έννοια της ανταγωνιστικότητας γιατί δεν περιλαμβάνουν τις ενέργειες των πολυεθνικών και βασίζονται αυστηρά στη θεωρία της έδρας των εταιρειών. Σε χώρες που εφαρμόστηκε το μοντέλο του Porter (Καναδάς, Νέα Ζηλανδία), τα αποτελέσματα αποκλίνουν από την πραγματικότητα καθώς δεν λαμβάνονται υπόψη οι πολυεθνικές επιχειρήσεις (Rugman, 1991). Οι Rugman και D Cruz εισήγαγαν τη θεωρία του Διπλού Διαμαντιού που περιλαμβάνει τις ενέργειες των πολυεθνικών εταιρειών, των ξένων επενδύσεων, εισερχομένων και εξερχομένων και δίνει μια καλύτερη εικόνα όσον αφορά μικρομεσαίες οικονομίες όπως της Κορέας, της Σιγκαπούρης και της Νέας Ζηλανδίας. Οι εταιρείες των χωρών με μικρομεσαίες οικονομίες στοχεύουν σε αγορές και πόρους σε παγκόσμιο επίπεδο. Άρα, η ανταγωνιστικότητα τους εξαρτάται όχι μόνο από το εγχώριο διαμάντι αλλά και από το διεθνές διαμάντι το οποίο είναι σχετιζόμενο με τις εταιρείες αυτές. Στο Διάγραμμα 3.3 παρουσιάζεται το γενικευμένο διπλό διαμάντι όπου το εξωτερικό μέρος αντιπροσωπεύει το παγκόσμιο διαμάντι και το εσωτερικό το εγχώριο. Το μέγεθος του παγκόσμιου διαμαντιού καθορίζεται με βάση κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο ενώ το μέγεθος του εγχώριου εξαρτάται από το μέγεθος της χώρας και το επίπεδο ανταγωνιστικότητας. Το διαμάντι με τις μπλε γραμμές που βρίσκεται ενδιάμεσα είναι ένα διεθνές διαμάντι το οποίο αντιπροσωπεύει την εθνική ανταγωνιστικότητα με βάση εγχώριες αλλά και διεθνείς παραμέτρους. Η διαφορά λοιπόν ανάμεσα στο διεθνές διαμάντι και στο εγχώριο εμφανίζει διεθνείς ή πολυεθνικές ενέργειες οι οποίες περιλαμβάνουν εισερχόμενες και εξερχόμενες ξένες άμεσες επενδύσεις (FDI). 48

62 Διάγραμμα 3.7: Το Γενικευμένο Διπλό Διαμάντι των Rugman και D Cruz Στρατηγική της επιχείρησης, Δομή και Ανταγωνισμός Συνθήκες Παραγωγής Συνθήκες Εγχώριας ή Τοπικής Ζήτησης Πηγή: Rugman A. M. and D Cruz J.R., The Double-Diamond Model of International Competitiveness: The Canadian Experience, Management International Review, 1993, p. 28 Συσχετιζόμενες και Υποστηρικτικές Βιομηχανίες Στο γενικευμένο διπλό διαμάντι η εθνική ανταγωνιστικότητα ορίζεται ως η ικανότητα των εταιρειών που εμπλέκονται σε ενέργειες προστιθέμενης αξίας σε δεδομένο βιομηχανικό κλάδο συγκεκριμένης χώρας, να διατηρούν την προστιθέμενη αξία, το ποσό με το οποίο το εισόδημα μιας επιχείρησης υπερβαίνει το κόστος των εισροών της, για μεγάλες χρονικές περιόδους παρ όλο τον έντονο διεθνή ανταγωνισμό. Υπάρχουν δύο ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα σε αυτή την προσέγγιση και τη θεωρία του απλού διαμαντιού του Porter. Πρώτον, η διατηρητέα προστιθέμενη αξία σε μια συγκεκριμένη χώρα μπορεί να προέρχεται από εγχώριες εταιρείες ή από ξένους επενδυτές. Ο Porter δεν περιλαμβάνει τις ξένες δραστηριότητες και κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στη γεωγραφική έκταση του ανταγωνισμού και στον γεωγραφικό τόπο απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Porter, 1992). Κατά δεύτερο, η συντήρηση της προστιθέμενης αξίας μπορεί να απαιτήσει τη διασπορά των δραστηριοτήτων σε αρκετές χώρες όπου διαφορετικά πλεονεκτήματα μπορεί να αλληλοσυμπληρώνονται προς όφελος της ανταγωνιστικότητας μιας επιχείρησης. Σε αντίθεση, ο Porter (1990) υποστηρίζει ότι η πιο αποδοτική παγκόσμια στρατηγική είναι 49

63 η συγκέντρωση όλων των δραστηριοτήτων σε μια χώρα και συγκεκριμένα στη χώρα βάση της επιχείρησης. Η παγκόσμια εταιρεία για τον Porter είναι ένας εξαγωγέας και δεν λαμβάνει υπόψη τις οργανωσιακές ιδιορρυθμίες και πολυπλοκότητες που εμφανίζουν οι ενέργειες των πολυεθνικών. Η περιορισμένη προσέγγιση του Porter οδηγεί σε εσφαλμένα συμπεράσματα όταν πρόκειται για μικρομεσαίες οικονομίες όπως της Σιγκαπούρης γιατί δεν λαμβάνει υπόψη τη δράση των πολυεθνικών (Rugman and Verbeke, 1993). Για τη συγκεκριμένη χώρα ο Porter είχε αναφέρει σε case study ότι είναι ουσιαστικά βάση για πολυεθνικές εταιρείες καθώς προσφέρει χαμηλό κόστος εργασίας, καλά εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό και ικανοποιητική υποδομή σε οδικό δίκτυο, λιμάνια, αεροδρόμια και τηλεπικοινωνίες. Άρα, βασίζεται σε βασικούς συντελεστές παραγωγής, οι οποίοι δεν είναι καθοριστικοί για την απόκτηση συνεχούς ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Στην πραγματικότητα όμως, η Σιγκαπούρη αποδείχθηκε η πιο ανταγωνιστική οικονομία της Ν.Α Ασίας κυρίως λόγω των εισερχομένων ξένων επενδύσεων από πολυεθνικές αλλά και λόγω των επενδύσεων των εγχώριων εταιρειών σε κοντινές χώρες όπου είχαν πρόσβαση σε φτηνό εργατικό δυναμικό και φυσικούς πόρους. Άρα, είναι ο συνδυασμός των παραμέτρων του εγχώριου και του διεθνούς διαμαντιού που οδηγούν σε συνεχές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για τη Σιγκαπούρη και γι άλλες οικονομίες του ιδίου μεγέθους οι οποίες δέχονται ξένες επενδύσεις που αφορούν κεφάλαια και τεχνολογία και επενδύουν σε χώρες με χαμηλότερο κόστος εργασίας και φυσικούς πόρους. Στο συγκεκριμένο ζήτημα όμως θα πρέπει να αναδειχθεί και η κοινωνική πλευρά της θεωρίας του συνεχούς ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος από τον Porter η οποία ουσιαστικά αναφέρεται στο στόχο της επίτευξης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος για μια εθνική οικονομία. Αυτός δεν είναι άλλος από την συνεχή αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της και τη βελτίωση του τρόπου ζωής, επομένως ο Porter αναφέρεται σε ευημερία πολιτών και όχι εταιρειών, οπότε μπορεί να γίνει αντιληπτό γιατί δεν δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις δραστηριότητες των πολυεθνικών εταιρειών. Άρα, στόχος της θεωρίας είναι η δημιουργία ισχυρών εταιρειών, θέσεων εργασίας με εξειδικευμένο προσωπικό, το οποίο θα αμείβεται επαρκώς για τις υπηρεσίες του, έντονου ανταγωνισμού, ινστιτούτων, πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων συνδεδεμένων στενά με την παραγωγική διαδικασία, δηλαδή παραγόντων που οδηγούν στη συνολική ανάπτυξη της χώρας σε πολλούς τομείς και όχι απλά στην αύξηση των 50

64 κερδών κάποιων εταιρειών σε μια δεδομένη χώρα. Οπότε έχουν μειωμένη σημασία οι επενδύσεις εταιρειών που εδρεύουν σε μια χώρα σε γειτονικές χώρες απλά για να έχουν πρόσβαση σε φτηνό εργατικό δυναμικό, να εκμεταλλευτούν φοροαπαλλαγές ή ακόμα και να έχουν πρόσβαση σε νέες δυναμικές αγορές όπως επίσης μικρή σημασία έχουν οι εισερχόμενες επενδύσεις όταν αφορούν την εκμετάλλευση της ανέχειας ενός λαού, του φτηνού εργατικού δυναμικού και την ελαχιστοποίηση του κόστους παραγωγής των πολυεθνικών. Η εμμονή του Porter στη χώρα-έδρα έχει μεγάλη σημασία για την κοινωνική διάσταση της ανάπτυξης ενός έθνους καθώς δίνει βαρύτητα στις επενδύσεις που γίνονται εντός των συνόρων σε καινοτομία, τεχνολογία, υποδομές, εκπαίδευση. Ακόμα αναφέρεται στην προσπάθεια αξιοποίησης των αδυναμιών μιας χώρας λόγω μορφολογίας (περιορισμένοι φυσικοί πόροι) ή ειδικών συνθηκών (έλλειψη εργατικού δυναμικού), προς την κατεύθυνση της τεχνολογικής ανάπτυξης για την εξεύρεση λύσεων και όχι στη λύση της επένδυσης σε γειτονικά κράτη τα οποία μπορούν να προσφέρουν φυσικούς πόρους ή εργατικό δυναμικό. Η προσέγγιση του Porter στην οικονομία η οποία ξεφεύγει από τα στενά όρια του κόστους και της μεγιστοποίησης των κερδών δεν μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή από τους οικονομολόγους κριτικούς του και γι αυτό κρίνεται αυστηρά με βάση οικονομικά κριτήρια και όχι κοινωνικής συνοχής και ευημερίας των πολιτών. 51

65 Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία και Ανάλυση Δεδομένων 4.1 Στόχος της Έρευνας Η παρούσα εργασία στόχο έχει την έρευνα, ανάλυση και ανάδειξη των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων της οικονομίας της Κρήτης, μέσω του μοντέλου του Διαμαντιού του Porter. Αρχικά, θα ερευνηθούν και θα αναλυθούν οι εξαγωγικοί κλάδοι της Κρήτης με την υψηλότερη εξαγωγική εξωστρέφεια, προκειμένου να εντοπιστούν οι κλάδοι, οι οποίοι παρουσιάζουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στις διεθνείς αγορές. Έτος αναφοράς είναι το 2008, καθώς τα στατιστικά στοιχεία που θα αντληθούν την περίοδο αυτή είναι περισσότερο αντικειμενικά για την σωστή εξαγωγή συμπερασμάτων, δεδομένου ότι η οικονομική κρίση είναι πιθανόν να αλλοιώνει τα αποτελέσματα της έρευνας με μη αντιπροσωπευτικό τρόπο. 4.2 Επιλογή Μεθόδου Συλλογής Στοιχείων Τα στοιχεία αντλήθηκαν, μέσω δευτερογενούς έρευνας, από κλαδικές μελέτες (ICAP), στατιστικά στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, στοιχεία του Υπουργείου Τουρισμού, της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης, του Πολυτεχνείου Κρήτης, του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, του Οικονομικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Τμήμα Ανατολικής Κρήτης, της Περιφέρειας Κρήτης, καθώς και από δημοσιεύματα στον κοινό τύπο (εφημερίδες περιοδικά). Σημαντικό κομμάτι της άντλησης στοιχείων αποτέλεσαν προγενέστερες έρευνες, από τον ίδιο τον Porter και από άλλους συγγραφείς, οι οποίες έχουν διεξαχθεί σε περιφερειακό επίπεδο και σε επίπεδο πόλης. Κατ αυτόν τον τρόπο, παρέχεται η δυνατότητα συγκριτικής μελέτης δεδομένων, που έχουν παραχθεί σε διαφορετικά πλαίσια και διαφορετικούς χρόνους. 52

66 Ειδικότερα, αφού συγκεντρώθηκαν όλα τα απαραίτητα στοιχεία για την διεκπεραίωση της παρούσας μελέτης, ταξινομήθηκαν ανά εξεταζόμενο εξαγωγικό κλάδο, μελετήθηκαν οι πίνακες και τα στατιστικά δεδομένα του κάθε κλάδου ξεχωριστά, διερευνήθηκαν τυχόν τάσεις με χρονολογικές σειρές, προκειμένου να μπορέσουμε να καταλήξουμε στην βέλτιστη επιλογή των κλάδων στους οποίους θα εφαρμοστεί το «διαμάντι του ανταγωνισμού». Η συλλογή και η επεξεργασία όλων αυτών των στοιχείων προτίθεται να παρέχει μια πλήρη και αξιόπιστη εικόνα για τις εξαγωγές που πραγματοποιήθηκαν στην περιφέρεια της Κρήτης κατά το έτος 2008, καθώς επίσης και για τους κλάδους που θα αναλυθούν στην συνέχεια. 4.3 Εξαγωγική Δραστηριότητα Επιχειρήσεων Κρήτης Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για την πορεία του εξωτερικού εμπορίου της Ε.Ε. - εμπορευματικές συναλλαγές για το έτος 2008, οι εξαγωγές της Ε.Ε.-27 αυξήθηκαν κατά 6,7% συγκριτικά με το αντίστοιχο έτος Αντίστοιχα, οι εξαγωγές των 15 χωρώνμελών της Ευρωζώνης αυξήθηκαν το ίδιο διάστημα κατά 6%. Αναφορικά με την πορεία των ελληνικών εξαγωγών το εξεταζόμενο διάστημα παρουσιάστηκε οριακή αύξηση κατά 1%, ενώ το 2007 είχαν σημειώσει αύξηση κατά 4%. Η χώρα μας το έτος 2008 κατείχε την 21η θέση στην Ε.Ε.-27, και την 13η θέση στις εξαγωγές της Ευρωζώνης. Εξετάζοντας το βαθμό εξαγωγικής εξωστρέφειας των κλάδων παραγωγής της εγχώριας οικονομίας για το έτος 2008 συνολικά προσδιορίζονται οι κλάδοι της οικονομίας, οι οποίοι εξάγουν ένα σημαντικό ποσοστό της εγχώριας παραγωγής και συνεπώς έχουν πετύχει υψηλό βαθμό εξαγωγικής εξωστρέφειας. Συγκεκριμένα, η αξία των εξαγωγών της Ελλάδος το 2008 ήταν , ενώ η αξία των εξαγωγών της Κρήτης ήταν Δηλαδή, η Κρήτη συνεισφέρει στις συνολικές εξαγωγές της χώρας σε ποσοστό 1,8%. Χωρίς να είναι απόλυτο, οι κλάδοι με υψηλή εξαγωγική εξωστρέφεια είναι αυτοί που έχουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στις διεθνείς αγορές. Συνεπώς, οι όποιες προσπάθειες των αρμόδιων δημόσιων αρχών να προωθήσουν τις εξαγωγές στην 53

67 περιφέρεια της Κρήτης, θα πρέπει να επικεντρωθούν κυρίως στους κλάδους αυτούς, καθώς εκείνοι είναι που θα φέρουν τη μεγαλύτερη δυνατή αύξηση των εξαγωγών και σε συντομότερο χρονικό διάστημα. Η ανάλυση, όσον αφορά την εξαγωγική εξωστρέφεια των κλάδων παραγωγής κατέληξε στα ακόλουθα συμπεράσματα. Αρχικά για την Ελλάδα, μεταξύ των εξαγωγικών κλάδων που συνεισφέρουν περισσότερο στις συνολικές ελληνικές εξαγωγές, οι πλέον εξωστρεφείς, με βάση τα στοιχεία του 2008 και με σειρά μεγέθους εξωστρέφειας, είναι ο κλάδος «Ορυκτά Καύσιμα, Λάδια, Κεριά, Ασφαλτώδεις Ύλες», ο κλάδος «Πυρηνικοί Αντιδραστήρες, Λέβητες, Μηχανές», ο κλάδος «Μηχανές, Συσκευές και Υλικά Ηλεκτρικά κλπ», ο κλάδος «Αργίλιο και Τεχνουργήματα από Αργίλιο» και ο κλάδος «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών». Ο κλάδος «Ορυκτά Καύσιμα, Λάδια, Κεριά, Ασφαλτώδεις Ύλες» συνεισφέρει με το μεγαλύτερο ποσοστό των 14,6%. Οι κλάδοι αυτοί συνεισφέρουν με ποσοστό 34,4% στις συνολικές εγχώριες εξαγωγές. Πίνακας 4.1: Εξαγωγικοί κλάδοι με την μεγαλύτερη συνεισφορά στις εγχώριες εξαγωγές Κλάδοι Παραγωγής Αξία Εγχώριων Εξαγωγών Ποσοστό συνεισφοράς στις εγχώριες εξαγωγές Ορυκτά καύσιμα, λάδια, κεριά, ασφαλτώδεις ύλες ,6% Πυρηνικοί Αντιδραστήρες, Λέβητες, Μηχανές ,2% Μηχανές, Συσκευές και Υλικά ηλεκτρικά κλπ ,1% Αργίλιο και τεχνουργήματα από αργίλιο ,8% Πλαστικές ύλες και τεχνουργήματα αυτών ,7% Σύνολο ,4% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Αντίστοιχα, για την Κρήτη, οι εξαγωγικοί κλάδοι που συνεισφέρουν περισσότερο στις συνολικές εξαγωγές της Κρήτης είναι ο κλάδος «Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης», ο κλάδος «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών», ο κλάδος 54

68 «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών», ο κλάδος «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» και ο κλάδος «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας». Είναι αξιοσημείωτο ότι οι κλάδοι αυτοί αποτελούν τους βασικότερους εξαγωγικούς κλάδους της Κρήτης, καθώς συνεισφέρουν κατά 79,5% στις συνολικές εξαγωγές της περιφέρειας. Από τα στοιχεία αυτά, παρατηρούμε ότι μόνο ο κλάδος «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών» υπάρχει στους εγχώριους εξαγωγικούς κλάδους με την μεγαλύτερη εξαγωγική εξωστρέφεια. Ο εγχώριος κλάδος «Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης» συνεισφέρει αντίστοιχα στην εγχώρια εξαγωγική δραστηριότητα σε ποσοστό 1,2%, από το οποίο όμως το 0,6% προέρχεται από την περιφέρεια της Κρήτης. Αντίστοιχα, ο κλάδος «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών» συνεισφέρει σε ποσοστό 3,2%, ο κλάδος «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» σε ποσοστό 0,7%, και ο κλάδος «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας» σε ποσοστό 0,5%. Πίνακας 4.2: Εξαγωγικοί κλάδοι με την μεγαλύτερη συνεισφορά στις εξαγωγές της Κρήτης Κλάδοι Παραγωγής Αξία Εξαγωγών Κρήτης Ποσοστό συνεισφοράς στις κρητικές εξαγωγές Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης ,5% Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών ,9% Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών ,7% Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα ,7% Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας ,7% Σύνολο ,5% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. 55

69 Σε επίπεδο νομών, ο Νομός Ηρακλείου συμβάλλει με αξία εξαγωγών και ποσοστό 71,7% στις συνολικές εξαγωγές της περιφέρειας, ο Νομός Ρεθύμνης με και ποσοστό 5,9%, ο Νομός Χανίων με και ποσοστό 9% και τέλος, ο Νομός Λασιθίου με και ποσοστό 13,4%. Συγκεκριμένα, η συνεισφορά του κάθε νομού στους κλάδους με την μεγαλύτερη εξαγωγική εξωστρέφεια φαίνεται στα διαγράμματα που ακολουθούν. Σύμφωνα με το Διάγραμμα 4.1, στον κλάδο «Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης» κυριαρχεί ο νομός Ηρακλείου με ποσοστό 52%, ακολουθεί ο Νομός Λασιθίου με 24%, τρίτος ο νομός Χανίων με 16% και τέλος ο νομός Ρεθύμνης με 8%. Διάγραμμα 4.1: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης» ανά νομό της Κρήτης Κλάδος "Λίπη, Λάδια, Κεριά Ζωικής Φυτικής Προέλευσης" % % % % Νομός Ηρακλείου Νομός Λασιθίου Νομός Ρεθύμνης Νομός Χανίων Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Αντίστοιχα, για τον κλάδο «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών», τη μεγαλύτερη αξία εξαγωγών παρουσιάζει ο νομός Ηρακλείου με ποσοστό 95%, γεγονός που υποδεικνύει ότι οι περισσότερες επιχειρήσεις εδρεύουν στον νομό αυτό, ακολουθεί με 4,9% και τέλος ο νομός Χανίων με 0,1%. Ο νομός Ρεθύμνης δεν συμβάλλει καθόλου στις εξαγωγές του εν λόγω κλάδου (Διάγραμμα 4.2). 56

70 Διάγραμμα 4.2: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών» ανά νομό της Κρήτης Κλάδος "Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών" % % % Νομός Ηρακλείου Νομός Λασιθίου Νομός Ρεθύμνης Νομός Χανίων Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4.3, και στον κλάδο «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών» κυριαρχεί ο νομός Ηρακλείου με 95%, ακολουθεί ο νομός Χανίων με 4,9% και τέλος συμβάλλει ο νομός Λασιθίου με 0,1%. Η συμβολή του νομού Ρεθύμνης παραμένει μηδενική στις εξαγωγές και αυτού του κλάδου. Διάγραμμα 4.3: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών» ανά νομό της Κρήτης % Κλάδος "Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών" % % Νομός Ηρακλείου Νομός Λασιθίου Νομός Ρεθύμνης Νομός Χανίων Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. 57

71 Ως προς την αξία εξαγωγών του κλάδου «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» ο νομός Ηρακλείου συμβάλλει με 66%, ο νομός Λασιθίου με 32% και ο νομός Χανίων με 2%. Διάγραμμα 4.4: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» ανά νομό της Κρήτης % Κλάδος "Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα" % % Νομός Ηρακλείου Νομός Λασιθίου Νομός Ρεθύμνης Νομός Χανίων Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Τέλος, ο νομός Ηρακλείου συμβάλλει με ποσοστό 100% στις εξαγωγές του κλάδου «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας». Παρατηρούμε δηλαδή, ότι ο νομός Ηρακλείου συμμετέχει με το μεγαλύτερο ποσοστό σε όλους τους κλάδους με την μεγαλύτερη εξαγωγική εξωστρέφεια, ενώ η συμβολή του νομού Ρεθύμνης παραμένει μηδενική και στους πέντε αυτούς κλάδους. Διάγραμμα 4.5: Αξία εξαγωγών του κλάδου «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας» ανά νομό της Κρήτης Κλάδος "Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας" % Νομός Ηρακλείου Νομός Λασιθίου Νομός Ρεθύμνης Νομός Χανίων Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. 58

72 Οι χώρες που εξάγει η περιφέρεια της Κρήτης ανά κλάδο και με φθίνουσα σειρά σε αξία εξαγωγών, φαίνονται στους πίνακες που ακολουθούν. Σύμφωνα με τον Πίνακα 4.3, αναφορικά με τον κλάδο «Λίπη, Λάδια, Κεριά, Ζωικής Φυτικής Προέλευσης», το μεγαλύτερο μερίδιο εξαγωγών αναλογεί σε Ευρωπαϊκές χώρες, με κύριες χώρες την Ιταλία, τη Γερμανία, τη Κύπρο, την Ισπανία και τη Γαλλία. Σημαντική αξία εξαγωγών κατευθύνεται και στις ΗΠΑ. Πίνακας 4.3: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Λίπη, Λάδια, Κεριά, Ζωικής Φυτικής Προέλευσης» από την περιφέρεια Κρήτης Κλάδος Χώρα Αξία Εξαγωγών ΙΤΑΛΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΥΠΡΟΣ ΗΠΑ ΙΣΠΑΝΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ ΒΕΛΓΙΟ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ ΙΑΠΩΝΙΑ ΑΥΣΤΡΙΑ ΚΙΝΑ Λίπη, Λάδια, Κεριά ΚΡΟΑΤΙΑ Ζωικής Φυτικής ΟΥΚΡΑΝΙΑ Προέλευσης ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΑΣ ΚΑΝΑΔΑΣ ΒΡΑΖΙΛΙΑ ΕΛΒΕΤΙΑ ΡΩΣΙΑ ΔΑΝΙΑ ΝΟΤΙΑ ΚΟΡΕΑ ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΣΑΟΥΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ ΣΟΥΗΔΙΑ

73 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΣΕΡΒΙΑ ΕΝΩΜΕΝΑ ΑΡΑΒΙΚΑ ΕΜΙΡΑΤΑ ΛΕΤΤΟΝΙΑ ΙΣΡΑΗΛ ΣΛΟΒΕΝΙΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΔΗΜ. ΝΟΤ. ΑΦΡΙΚΗΣ ΝΟΡΒΗΓΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙΑ ΕΣΘΟΝΙΑ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ Σύνολο Αντίστοιχα, στον κλάδο «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών», όπως παρατηρούμε στον Πίνακα 4.4, κύριες χώρες εξαγωγής του κλάδου αποτελούν και στον κλάδο αυτό οι ευρωπαϊκές χώρες, με σημαντικότερες την Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία και τη Γερμανία. Σημαντικό μέρος της αξίας εξαγωγών απορροφάται από τις Κάτω Χώρες, τις ΗΠΑ και την Αυστρία, ενώ ο κλάδος αυτός εξάγει στις περισσότερες χώρες από τους πέντε κλάδους με την μεγαλύτερη εξαγωγική εξωστρέφεια, λόγω της φύσης των προϊόντων του. Πίνακας 4.4: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών» από την περιφέρεια Κρήτης Κλάδος Χώρα Αξία Εξαγωγών ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ ΙΤΑΛΙΑ Πλαστικές Ύλες και Τεχνουργήματα αυτών ΙΣΠΑΝΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΑ Η Π Α ΑΥΣΤΡΙΑ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

74 ΠΟΛΩΝΙΑ ΙΣΡΑΗΛ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΚΥΠΡΟΣ ΒΕΛΓΙΟ ΜΑΡΟΚΟ ΔΑΝΙΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΚΕΝΥΑ ΡΩΣΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ ΚΑΝΑΔΑΣ ΕΝΩΜΕΝΑ ΑΡΑΒΙΚΑ ΕΜΙΡΑΤΑ ΝΕΑ ΖΗΛΑΝΔΙΑ ΔΗΜ.ΝΟΤ.ΑΦΡΙΚΗΣ ΛΙΒΑΝΟΣ ΚΟΥΒΕΙΤ ΜΕΞΙΚΟ ΛΙΒΥΗ ΙΝΔΙΑ ΕΛΒΕΤΙΑ ΑΙΘΙΟΠΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΣΥΡΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΑΣ ΣΑΟΥΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ ΣΟΥΗΔΙΑ ΜΠΑΧΡΕΙΝ ΝΙΓΗΡΙΑ ΤΥΝΗΣΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ

75 ΧΙΛΗ ΜΑΛΤΑ ΝΟΡΒΗΓΙΑ ΤΑΝΖΑΝΙΑ ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ ΣΕΥΧΕΛΛΕΣ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΣΛΟΒΕΝΙΑ ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ ΚΟΣΤΑ ΡΙΚΑ ΟΥΓΚΑΝΤΑ ΙΟΡΔΑΝΙΑ ΣΕΡΒΙΑ Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Σύνολο Στον κλάδο «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών», η χώρα που απορροφά την μεγαλύτερη αξία εξαγωγών είναι η Γερμανία με , ενώ ακολουθεί το Ηνωμένο Βασίλειο με και οι Κάτω Χώρες με Στις χώρες που ακολουθούν πραγματοποιείται κατά πολύ μικρότερη εξαγωγική δραστηριότητα του κλάδου (Πίνακας 4.5). Πίνακας 4.5: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών» από την περιφέρεια Κρήτης Κλάδος Χώρα Αξία Εξαγωγών ΓΕΡΜΑΝΙΑ Καρποί, Φρούτα, Φλούδες Εσπεριδοειδών Πεπονιών ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ ΙΤΑΛΙΑ ΚΥΠΡΟΣ ΣΟΥΗΔΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ

76 ΝΟΡΒΗΓΙΑ ΔΑΝΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙΑ ΑΥΣΤΡΙΑ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΑΣ ΜΑΛΤΑ ΒΕΛΓΙΟ ΝΙΓΗΡΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΚΑΝΑΔΑΣ 550 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Σύνολο Η Γερμανία παραμένει η κύρια χώρα εξαγωγής και του κλάδου «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα», με 71,7% των συνολικών εξαγωγών του κλάδου της περιφέρειας, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.6. Ακολουθεί η Δημοκρατία και η Αυστρία με 12,8% και 9,6% αντίστοιχα. Πίνακας 4.6: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα» από την περιφέρεια Κρήτης Κλάδος Χώρα Αξία Εξαγωγών ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΑΣ Λαχανικά, Φυτά, Ρίζες και Κόνδυλοι, Βρώσιμα ΑΥΣΤΡΙΑ ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΚΥΠΡΟΣ ΣΛΟΒΑΚΙΑ

77 ΠΟΛΩΝΙΑ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ ΕΦΟΔ.ΠΛΟΙΩΝ ΜΕ ΤΡΙΤ.ΧΩΡΕΣ ΙΤΑΛΙΑ ΧΩΡΕΣ ΜΗ ΚΑΤΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΕΣ Η Π Α ΚΑΝΑΔΑΣ ΛΕΤΤΟΝΙΑ 346 ΓΑΛΛΙΑ 122 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Σύνολο Ο κλάδος «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας» εξάγει κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ, στη Γερμανία, Ιταλία και Γαλλία, ενώ στις υπόλοιπες χώρες πραγματοποιείται μικρή αξία εξαγωγών του κλάδου, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.7. Πίνακας 4.7: Χώρες εξαγωγής του κλάδου «Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας» από την περιφέρεια Κρήτης Κλάδος Χώρα Αξία Εξαγωγών Η Π Α ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΙΤΑΛΙΑ ΓΑΛΛΙΑ ΙΣΠΑΝΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ Βάτες, Πιλήματα κλπ. Είδη Σχοινοποιίας ΙΑΠΩΝΙΑ ΣΟΥΗΔΙΑ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ ΚΑΝΑΔΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΣΕΧΙΑΣ

78 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. ΝΕΑ ΖΗΛΑΝΔΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ ΝΟΤΙΑ ΚΟΡΕΑ ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ ΕΛΒΕΤΙΑ ΒΕΛΓΙΟ ΚΡΟΑΤΙΑ ΑΥΣΤΡΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΚΙΝΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΔΑΝΙΑ ΣΛΟΒΕΝΙΑ Σύνολο Ολοκληρώνοντας τα συμπεράσματα της ανάλυσης των στοιχείων για τις εξαγωγές ανά κλάδο, πρέπει να επισημανθεί ότι τα παραπάνω συμπεράσματα βασίζονται αποκλειστικά στην εξέταση των συνολικών εξαγωγών κάθε κλάδου και δεν λαμβάνουν υπόψη τους άλλους, ακόμα και απρόβλεπτους παράγοντες, οι οποίοι πιθανόν να επηρεάζουν τις εξαγωγικές επιδόσεις του κάθε κλάδου παραγωγής. Επιπρόσθετα, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ακόμα και στους κλάδους παραγωγής που δεν επιδεικνύουν ιδιαίτερα καλές εξαγωγικές επιδόσεις και υψηλό βαθμό εξωστρέφειας, υπάρχουν επιχειρήσεις που έχουν να επιδείξουν, αν όχι πολύ καλές, τουλάχιστον καλές εξαγωγικές επιδόσεις. Επιπλέον, η ανάλυση της εξαγωγικής εξωστρέφειας των κλάδων παραγωγής ανά χώρα, έχει αναδείξει τις συγκεκριμένες χώρες στις οποίες οι κλάδοι αυτοί δείχνουν να έχουν ισχυρά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα και, συνεπώς, τις καλύτερες εξαγωγικές επιδόσεις (όπως είναι η Γερμανία, η Ιταλία και η Ισπανία). Οι συγκεκριμένες χώρες θα πρέπει να αποτελέσουν πρωταρχικούς στόχους για την περαιτέρω προώθηση των προϊόντων του κάθε κλάδου. Ακόμα, η ανάλυση προσδιορίζει και τις χώρες εκείνες όπου οι επιχειρήσεις των κλάδων αυτών δεν έχουν επεκταθεί εξαγωγικά και στις οποίες είναι πολύ πιθανόν να υπάρχουν καλές ευκαιρίες για να προωθήσουν τα προϊόντα τους. 65

79 Αν τα αποτελέσματα αυτά ληφθούν υπόψη από τα κέντρα λήψης αποφάσεων κατά τη διαμόρφωση των στρατηγικών προώθησης των ελληνικών εξαγωγών, η αποτελεσματικότητα των στρατηγικών αυτών θα είναι σημαντικά υψηλότερη. Η ανά κλάδο και ανά χώρα διερεύνηση των εξαγωγών της περιφέρειας Κρήτης οδήγησε και σε ένα άλλο σημαντικό συμπέρασμα. Οι εξαγωγές κάποιων κλάδων, όπως για παράδειγμα, του κλάδου «Γάλα, Αυγά, Μέλι Προϊόντα Ζωικής Προελεύσεως», του κλάδου «Ποτά, Αλκοολούχα Υγρά και Ξύδι», και του κλάδου «Προϊόντα των Εκδοτικών Οίκων, του Τύπου, κλπ», είναι κατακερματισμένες και διασπαρμένες σε ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό χωρών. Οι επιχειρήσεις των κλάδων αυτών εξάγουν σχετικά μικρές ποσότητες προϊόντων σε πολλές χώρες. Η μεγάλη διασπορά όμως δεν επιτρέπει στις εξαγωγικές επιχειρήσεις να επιτύχουν οικονομίες κλίμακας, και συνεπώς να μειώσουν το συνολικό μέσο κόστος, σε λειτουργίες όπως οι μεταφορές, η ασφάλιση και η προβολή και προώθηση των προϊόντων τους στις χώρες αυτές. Επιπρόσθετα, η διασπορά των εξαγωγών της επιχείρησης σε πολλές χώρες καθιστά δυσκολότερη, λιγότερο αποτελεσματική και ακριβότερη τη διαχείριση και την παρακολούθηση των εξαγωγών από την επιχείρηση. Οι σημαντικότερες αρνητικές επιπτώσεις όλων των προηγούμενων είναι ότι επιδρούν ανασταλτικά στην ανταγωνιστικότητα κόστους των εξαγωγών στις χώρες αυτές, αλλά και στην ποιότητα των υπηρεσιών που, μαζί με τα προϊόντα τους, προσφέρουν οι εξαγωγικές επιχειρήσεις στους πελάτες τους στις χώρες αυτές. Οι πολιτικές προώθησης των εξαγωγών που θα διαμορφωθούν στο μέλλον πρέπει να προσπαθήσουν να συντονίσουν κατά κάποιο τρόπο τις προσπάθειες εξαγωγικής επέκτασης των ελληνικών επιχειρήσεων και να τις κατευθύνουν προς τις συγκεκριμένες χώρες στις οποίες εμφανίζονται οι καλύτερες και οι περισσότερες εξαγωγικές ευκαιρίες. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να επιτευχθεί η αναγκαία συγκέντρωση των εξαγωγών, η οποία στη συνέχεια θα συνεισφέρει στη δυνατότητα επίτευξης οικονομιών κλίμακας και περαιτέρω βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων στις χώρες αυτές. 66

80 Κεφάλαιο 5: Η Οικονομία της Κρήτης 5.1 Γενικά Στοιχεία Δημογραφικά Στοιχεία Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, ο αριθμός των μονίμων κατοίκων της Κρήτης, αυξήθηκε κατά 10,8% την περίοδο , φτάνοντας στους κατοίκους (Πίνακας 5.1). Ο ρυθμός αυτός είναι σαφώς υψηλότερος του αντίστοιχου πανελλήνιου μεγέθους (7%), γεγονός που δικαιολογεί το αυξημένο πληθυσμιακό μερίδιο της περιφέρειας στη χώρα (5,4%). Ακόμα μεγαλύτερη ήταν η αύξηση του πληθυσμού της περιφέρειας, που ανήλθε σε 11,3%. Η Κρήτη εμφανίζει τη δεύτερη καλύτερη επίδοση σε όρους φυσικής αύξησης του πληθυσμού ανά 1000 κατοίκους, αφού το 2002 ο σχετικός δείκτης ήταν 1,66 (έναντι -0,03, που είναι ο εθνικός μέσος). Την ίδια περίοδο αναφοράς ( ), η πληθυσμιακή πυκνότητα της Κρήτης αυξήθηκε στους 71,3 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, σε σχέση με το 82,9 σε πανελλήνιο επίπεδο. Το ποσοστό του αστικού πληθυσμού ανήλθε στο 58,0%, ποσοστό αρκετά χαμηλότερο του αντίστοιχου πανελλαδικού μεγέθους (72,8%). Το 2002 σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την περιφέρεια, το 16,9% του πληθυσμού ήταν ηλικίας κάτω των 15 ετών, το 66,1% ανήκε στην ηλικιακή ομάδα 15-64, ενώ το 17% του πληθυσμού ήταν άνω των 65 ετών (τα αντίστοιχα πανελλαδικά ήταν 15,2%, 67,5% και 17,3%). Πίνακας 5.1: Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Κρήτης Απογραφή 1991 Απογραφή 2001 Μεταβολή % Αριθμός Μόνιμων Κατοίκων ,8% Ποσοστό πληθυσμού χώρας 5,2% 5,4% Αριθμός κατοίκων ,3% Πυκνότητα πληθυσμού (κάτοικοι/km 2 ) 64,4 71,3 67

81 Ποσοστό αστικού πληθυσμού 54,8% 58,0% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Η γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού μεταξύ των νομών, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη απογραφή παρουσιάζεται στο διάγραμμα 5.1 όπου φαίνεται ότι στο νομό Ηρακλείου κατοικεί σχεδόν το ήμισυ των κατοίκων της περιφέρειας (49,0%), ενώ ακολουθεί ο νομός Χανίων (25,0%). Όπως είναι αναμενόμενο, οι πρωτεύουσες των νομών μαζί με κάποια δευτερεύοντα αστικά κέντρα (π.χ. την Ιεράπετρα και τη Σητεία), συνιστούν τις κυριότερες πόλεις της περιφέρειας. Διάγραμμα 5.1: Γεωγραφική Κατανομή Κρήτης (Απογραφή 2001) Γεωγραφική Κατανομή Κρήτης (Απογραφή 2001) 25% 13,30% 12,70% 49% Ηράκλειο Λασίθι Χανιά Ρέθυμνο Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ Γεωγραφική Θέση Η Κρήτη, το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδος, βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, της νότιο ανατολικής Ευρώπης, της νότιο δυτικής πλευράς της Ασίας και της βόρειας Αφρικής. Η θέση αυτή, εκτός από την τεράστια γεωπολιτική σημασία που έχει, αντικατοπτρίζεται και στην επίδραση της διαμόρφωσης του γενικού κλίματος και, κατά συνέπεια, στην περιεχόμενη βιοποικιλότητα (χλωρίδα πανίδα) που χαρακτηρίζει το νησί και είναι εξαιρετικά πλούσια. Η έκταση που καταλαμβάνει η Κρήτη είναι τετραγωνικά χιλιόμετρα, με μήκος 260 χλμ περίπου ενώ το μήκος της ακτογραμμής που περιβάλει τη μεγαλόνησο είναι μεγαλύτερο από χλμ. 68

82 Η μορφολογία του κρητικού εδάφους χαρακτηρίζεται ως έντονα ορεινή, με μια εκτεταμένη οροσειρά να το διασχίζει με κατεύθυνση δυτική προς ανατολική. Τα όρη που διαμορφώνουν την γεωμορφολογία του νησιού είναι τα Λευκά Όρη με μέγιστο υψόμετρο μέτρα, η οροσειρά του Ψηλορείτη με μέγιστο υψόμετρο τα μέτρα και το όρος Δίκτη, με μέγιστο υψόμετρο τα μέτρα. Για να αντιληφθεί κανείς την ένταση του ορεινού χαρακτήρα της Κρήτης αρκεί να παρατηρήσει τα Λευκά Όρη, τον πιο εκτεταμένο ορεινό όγκο με περισσότερες από 50 κορυφές με υψόμετρο άνω των μέτρων. Η παρουσία μεγάλων και εντυπωσιακών οροπεδίων, όπως του Ομαλού, του Ασκύφου, του Νιάτου, της Νίδας και του Λασιθίου, ο μεγάλος αριθμός φαραγγιών, η παρουσία καταβοθρών όπως η καταβόθρα του Ομαλού, βαράθρων και πολυάριθμων σπηλαίων, όπως το σπήλαιο βάραθρο του Γουργούθακα, το μεγαλύτερο στην Ελλάδα, με βάθος περίπου μέτρα, ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης, συμπληρώνουν την ορεινή και έντονη εικόνα της γεωμορφολογίας του νησιού. Ειδικά η παρουσία σπηλαίων είναι τόσο έντονη που μονό στα Λευκά Όρη έχουν καταγραφεί περισσότερα από σπήλαια και τα τρία βαθύτερα βάραθρα της Ελλάδας ενώ συνολικά στην Κρήτη είναι καταγεγραμμένα περισσότερα από σπήλαια. Ειδικότερα, όσον αφορά τα φαράγγια, η Κρήτη μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως ο τόπος των φαραγγιών, μιας ιδιαίτερα σημαντικής από γεωλογικής και περιβαλλοντικής πλευράς, διαμόρφωσης που αποτελεί το προϊόν της συνδυασμένης επίδρασης του νερού, της εύθρυπτης φύσης των ασβεστολιθικών πετρωμάτων που κυριαρχούν στο νησί και των έντονων τεκτονικών κινήσεων της περιοχής, με την πλάκα της Αφρικής να βυθίζεται αργά κάτω από την Ευρωπαϊκή, προκαλώντας έντονες πιέσεις στο Ελληνικό Τόξο. Αυτή η εγγύτητα της Κρήτης στο σημείο σύγκλισης των δύο τεκτονικών πλακών έχει επιφέρει, κατά το πέρασμα των γεωλογικών χρόνων, σημαντικές ανυψώσεις του εδάφους με χαρακτηριστική την ανύψωση των 9 μέτρων μετά από σεισμό 8 Ρίχτερ, το 365 μ.χ. Τα φαράγγια της Κρήτης με βασικό προσανατολισμό βορρά νότου, προκαλούν δέος και θαυμασμό ενώ παράλληλα συνιστούν τόπους με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εδάφους, βιοποικιλότητας και τοπικών μικροκλιματικών συνθηκών. Το γνωστότερο από αυτά, το 69

83 φαράγγι της Σαμαριάς, μήκους 16 περίπου χιλιομέτρων, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα φαράγγια της Ευρώπης και μια περιβαλλοντική και ιστορική κοιτίδα, διεθνούς αναγνωρισμένης σημασίας. Εκτός όμως από το φαράγγι της Σαμαριάς, τα φαράγγια της Ίμπρου, της Αράδαινας και της Αγίας Ειρήνης, στο νομό Χανίων, το Κουρταλιώτικο στο νομό Ρεθύμνου, το Αγιοφάραγγο και το φαράγγι του Καρτερού, στο νομό Ηρακλείου, το φαράγγι του Χα και το Φαράγγι των Νεκρών ή φαράγγι της Ζάκρου στο νομό Λασιθίου είναι ορισμένα από τα χαρακτηριστικότερα και περισσότερο επιβλητικά που μπορεί να επισκεφθεί και να διασχίσει κανείς στην Κρήτη Κλίμα Το κλίμα της Κρήτης χαρακτηρίζεται γενικά ως εύκρατο μεσογειακό, το οποίο στους ορεινούς όγκους τείνει να διαφοροποιηθεί παρουσιάζοντας χαρακτηριστικά ηπειρωτικού τύπου. Γενικά, ένα βασικό χαρακτηριστικό του τοπικού κλίματος είναι ότι οι αποκλίσεις από περιοχή σε περιοχή είναι μεγάλες. Το ετήσιο θερμομετρικό εύρος κυμαίνεται μεταξύ 14 C και 15 C, η ενδοχώρα έχει γενικά θερμότερα καλοκαίρια και ψυχρότερους χειμώνες. Oι νότιες ακτές είναι θερμότερες το χειμώνα όσο και το καλοκαίρι σε σχέση με τη βόρεια πλευρά του νησιού. Η θέση της Κρήτης στην Ανατολική Μεσόγειο την καθιστά προνομιούχο σχετικά με την ηπιότητα του κλίματος και των μεταβολών του. Ο χειμώνας, που, συνήθως, ξεκινά από τα μέσα Δεκεμβρίου, είναι ήπιος με ψυχρότερους μήνες τον Ιανουάριο και το Φεβρουάριο. Η πεδινή Κρήτη είναι από τις θερμότερες περιοχές της Ελλάδας και ιδιαίτερα το ανατολικό και νότιο-ανατολικό της τμήμα, το οποίο αποτελεί ένα μεταβατικό τύπο μεταξύ του τυπικού μεσογειακού και του ερημικού των ακτών της Βόρειας Αφρικής. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται και στη βλάστηση της περιοχής που μοιάζει σε πολλά σημεία με αυτή της βόρειας Αφρικής (π.χ. πανέμορφο φοινικόδασος του Βάι). 70

84 5.1.4 Βασικές Υποδομές Μεταφορές Τα λιμάνια και τα αεροδρόμια της Κρήτης αποτελούν πολύτιμο μέρος της υποδομής της νησιωτικής αυτής περιφέρειας, τόσο στον τομέα του τουρισμού και της διακίνησης των παραγόμενων προϊόντων, όσο και στην κάλυψη των αναγκών μετακίνησης του πληθυσμού. Τα κυριότερα λιμάνια είναι αυτό του Ηρακλείου, της Σούδας, του Ρεθύμνου, της Κισσάμου, του Αγ. Νικολάου, της Σητείας και της Ιεράπετρας. Τα αεροδρόμια της Κρήτης βρίσκονται στο Ηράκλειο, στα Χανιά και στη Σητεία. Το οδικό δίκτυο της περιφέρειας είναι ασύμμετρα ανεπτυγμένο. Έτσι, ο βόρειος οδικός άξονας εμφανίζει πολύ μεγαλύτερο βαθμό ανάπτυξης από το νότιο, ενώ προβλήματα υπάρχουν και στις εγκάρσιους συγκοινωνιακές οδούς. Στην Κρήτη υπήρξε βιομηχανικό σιδηροδρομικό δίκτυο, από το 1922 έως το 1935, που συνέδεε τον Κούλε Ηρακλείου με τον Ξηροπόταμο Ηρακλείου, όταν κατασκευάζονταν το λιμάνι του Ηρακλείου. Μελέτες για την ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου στην Κρήτη, υπήρξαν πριν το Το καλοκαίρι του 2007, στο συνέδριο των απόδημων Κρητών, που έγινε στο Ηράκλειο, οι συγκοινωνιολόγοι Γιώργος Νάθενας και Βασίλης Οικονομόπουλος προτείνουν την ανάπτυξη σιδηροδρόμου στην Κρήτη, κυρίως στη διαδρομή Χανιά- Ρέθυμνο- Ηράκλειο, την οποία το τρένο θα διανύει σε 50 λεπτά (20+30 λεπτά), ενώ προβλέπονται επεκτάσεις προς Κίσσαμο, Νέο Αεροδρόμιο Καστελλίου Πεδιάδος και Άγιο Νικόλαο (Ντελέζος, 2008) Εκπαίδευση Η Κρήτη φιλοξενεί αρκετούς Ερευνητικούς και Πανεπιστημιακούς Οργανισμούς, οι οποίοι έχουν ξεχωρίσει στην Ελληνική Επικράτεια και ανήκουν στους κορυφαίους στην Ευρώπη. 71

85 Το Πανεπιστήμιο Κρήτης μοιράζεται τα κτίρια του στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο, το Πολυτεχνείο Κρήτης στεγάζεται στα Χανιά και τα τμήματα του ΤΕΙ Κρήτης είναι μοιρασμένα στον Άγιο Νικόλαο, στη Σητεία, στο Ηράκλειο και στα Χανιά. Τα βασικά εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα που λειτουργούν σήμερα στην περιφέρεια Κρήτης είναι: 1) Το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) με ισχυρούς τομείς, ως προς την παραγόμενη και διατιθέμενη τεχνολογία, τη μοριακή βιολογία, τεχνολογία laser, τηλεματική, πληροφορική και υπολογιστικά μαθηματικά. 2) Το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το οποίο καλύπτει πλήθος επιστημονικών ειδικοτήτων σε ένα ευρώ φάσμα. 3) Το Πολυτεχνείο Κρήτης, με εστίαση στο βιομηχανικό αυτοματισμό και ασφάλεια, εφαρμογές πληροφορικής, διαχείρισης καινοτομίας, marketing κ.α. 4) Τα ΤΕΙ Κρήτης με πλήθος σχολών που καλύπτουν πολλά γνωστικά αντικείμενα. 5) Το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιας Έρευνας (ΕΛΚΕΘΕ) με σημαντική έρευνα και τεχνογνωσία στους τομείς υδατοκαλλιεργειών, ποιότητας θαλάσσιων νερών, περιβαλλοντικής διαχείρισης κ.α. 6) Το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων (ΜΑΙΧ) με σημαντική έρευνα στον τομέα της αγροτικής οικονομίας και της ποιότητας των προϊόντων. Πρόκειται για Ινστιτούτο που αποτελεί ίδρυμα του Διεθνούς Κέντρου Ανωτάτων Μεσογειακών Γεωπονικών Σπουδών (διακρατικός οργανισμός) Υγεία Στον πίνακα 5.2 παρουσιάζεται η εξέλιξη βασικών μεγεθών στον τομέα των υποδομών υγείας, καθώς και ορισμένων κατηγοριών εργαζομένων στον κλάδο της υγείας για την περίοδο Ο αριθμός κλινών θεραπευτηρίων μειώθηκε την περίοδο με μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής 1,1% και το 2008 διαμορφώθηκε στις κλίνες. Στην περιφέρεια Κρήτης λειτουργούν 9 δημόσια νοσοκομεία και 9 ιδιωτικές κλινικές. Ο αριθμός ιδιωτικών κλινικών μειώθηκε την ίδια περίοδο, με μέσο ετήσιο ρυθμό μείωσης 72

86 1,44% και διαμορφώθηκε στις 477 κλίνες. Τέλος, ο αριθμός των ιατρών στην Κρήτη αυξήθηκε την περίοδο και ανήλθε σε γιατρούς όλων των ειδικοτήτων. Πίνακας 5.2: Υπηρεσίες Υγείας στην Περιφέρεια Κρήτης ( ) Κατηγορία Κλίνες θεραπευτηρίων Αριθμός ιατρών Κλίνες ιδιωτικών κλινικών Αριθμός ιδιωτικών κλινικών Αριθμός δημόσιων νοσοκομείων Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. 5.2 Διάρθρωση των Βασικών Μεγεθών της Οικονομίας της Κρήτης Ακαθάριστο Περιφερειακό Προϊόν Σύμφωνα με στοιχεία των Περιφερειακών Λογαριασμών της Εθνικής Στατιστικής Αρχής η περιφέρεια Κρήτης συνέβαλε κατά 4,9% στη δημιουργία του ΑΕΠ της Ελλάδας το 2008, ενώ και τα προηγούμενα χρόνια το ποσοστό αυτό κυμάνθηκε περίπου στα ίδια επίπεδα. Σε απόλυτα μεγέθη, το ΑΠΠ της Κρήτης βαίνει αυξητικά τα τελευταία χρόνια και το 2008 ανήλθε σε 11,6 δις. Σε σχέση με τις υπόλοιπες περιφέρειες της Ελλάδος, η Κρήτη καταλαμβάνει την 3 η θέση σε συνεισφορά στο ΑΕΠ, μετά την Αττική (49,3%) και την Κεντρική Μακεδονία (13,8%), όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 5.2. Ακολουθούν στην 4 η και 5 η θέση η Θεσσαλία και η Στερεά Ελλάδα με 4,8% και 4,5% αντίστοιχα. 73

87 Διάγραμμα 5.2: Συνεισφορά Περιφερειών στο ΑΕΠ της Ελλάδας το 2008 Αν. Μακεδονία και Θράκη; 3,7% Κεντρική Μακεδονία 13,80% Δυτική Μακεδονία; 2,2% Θεσσαλία; 4,8% Κρήτη; 4,9% Νότιο Αιγαίο; 2,8% Βόρειο Αιγαίο; 1,3% Αττική; 49,3% Ήπειρος; 2,4% Ιόνια Νησιά; 1,6% Δυτική Ελλάδα; 4,3% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ Στερεά Ελλάδα; Πελοπόννησος; 4,5% 4,4% Η Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου, ως πολυπληθέστερη ενότητα, έχει την υψηλότερη συμμετοχή (50,2%) στο περιφερειακό ΑΕΠ, ακολουθούμενη από την ΠΕ Χανίων (25%), ενώ σε χαμηλότερα επίπεδα διαμορφώνεται η συμμετοχή των ΠΕ Λασιθίου (12,9%) και ΠΕ Ρεθύμνου (11,8%), όπως φαίνεται στον Πίνακα 5.3. Πίνακας 5.3: Συνεισφορά των Νομών της Κρήτης στο Συνολικό ΑΠΠ της Περιφέρειας και στο ΑΕΠ της Ελλάδας το 2007 Νομός Συμμετοχή στο ΑΠΠ Κρήτης Συμμετοχή στο ΑΕΠ της Χώρας Ηράκλειο 50,2% 2,5% Λασίθι 12,9% 0,6% Ρέθυμνο 11,8% 0,6% Χανιά 25% 1,2% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ 74

88 5.2.2 Κατά Κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Το κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Κρήτης ανέρχεται στο επίπεδο εκείνου της χώρας. Το έτος 2008 διαμορφώθηκε έτσι στο ποσό των ευρώ, συμβαδίζοντας με το αντίστοιχο μέγεθος του συνόλου των Περιφερειών της χώρας ( ευρώ). Το κατά κεφαλή ΑΕΠ της Κρήτης παρουσίασε σταθερή ανοδική πορεία κατά το χρονικό διάστημα , με συνολική ποσοστιαία αύξηση 70,98%. Υψηλότερες τιμές παρουσιάζουν οι Περιφερειακές Ενότητες Ηρακλείου και Λασιθίου, ακολουθούμενες από τις ΠΕ Χανίων και Ρεθύμνου. Οι υψηλότερες ποσοστιαίες αυξήσεις κατά το παραπάνω διάστημα σημειώθηκαν στις ΠΕ Λασιθίου με 77,51%, ΠΕ Ηρακλείου με 74,45%, ΠΕ Χανίων 73,49% ενώ χαμηλότερη άνοδο σημειώνεται στην ΠΕ Ρεθύμνου με 47,91%. Διάγραμμα 5.3: Κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Περιφέρειας Κρήτης Ηράκλειο Χανιά Ρέθυμνο Λασίθι Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ Η εξέλιξη του ΑΕΠ της Κρήτης και οι εν μέρει διαφορετικοί ρυθμοί ανάπτυξης στις τέσσερεις Περιφερειακές Ενότητες απεικονίζονται στο Διάγραμμα

89 5.2.3 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία Η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στο σύνολο των παραγωγικών κλάδων της Κρήτης ανέρχεται στο ποσό των εκατ. ευρώ (στοιχεία έτους 2008). Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 5.4, η παραγόμενη προστιθέμενη αξία προϊόντων και υπηρεσιών κατά τη χρονική περίοδο στην Κρήτη σημειώνει σημαντική αύξηση της τάξεως του 75,67%. Την υψηλότερη αύξηση στους επιμέρους παραγωγικούς κλάδους παρουσιάζει ο κλάδος «Βιομηχανία και Ενέργεια», ως τμήμα του δευτερογενή τομέα, με ποσοστό 165% αλλά με σχετικά χαμηλή συνολική προστιθέμενη αξία (851 εκατ. ευρώ). Τη σημαντικότερη συνεισφορά στην προστιθέμενη αξία των προϊόντων της Κρήτης έχει ο κλάδος «Εμπόριο και Τουρισμός», ως τμήμα του τριτογενή τομέα, με εκατ. ευρώ ενώ ταυτόχρονα σημειώνει υψηλή αύξηση κατά την περίοδο της τάξεως του 85%. Διάγραμμα 5.4: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία κατά κλάδο στην Κρήτη Γεωργία/Κτηνοτροφία Βιομηχανία Κατασκευές Εμπόριο/Τουρισμός Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ 76

90 Ο πρωτογενής τομέας σε απόλυτα μεγέθη παραμένει στάσιμος με πτωτική τάση, έχοντας μειώσει όμως αισθητά το ποσοστό συνεισφοράς του στην περιφερειακή προστιθέμενη αξία από 10,04% το 2000 σε 5,51% το 2008 (Διάγραμμα 5.5). Ο κλάδος «Βιομηχανία και Ενέργεια» έχει, αντιθέτως, ανοδική πορεία με ποσοστό συνεισφοράς από 4,96% το 2000 σε 7,48% το Τα ποσοστά των υπολοίπων κλάδων παραμένουν σταθερά με αποκλίσεις έως 2 ποσοστιαίες μονάδες. Το υψηλότερο ποσοστό συμμετοχής στην προστιθέμενη αξία συνεχίζει να κατέχει ο τομέας «Εμπόριο και Τουρισμός» ως κινητήριος μοχλός ανάπτυξης της Κρήτης. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες στο συγκεκριμένο κλάδο το 2008 συνεισέφεραν κατά 40,34% στη συνολική περιφερειακή προστιθέμενη αξία. Διάγραμμα 5.5: Ποσοστιαία συνεισφορά των κλάδων στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 22,85% 21,64% 22,76% 22,51% 22,77% 22,73% 23,29% 23,53% 24,51% 16,50% 15,49% 15,06% 15,98% 16,23% 15,19% 15,51% 15,87% 15,81% 38,32% 38,69% 38,30% 39,59% 37,34% 40,29% 40,10% 40,42% 40,34% 7,32% 8,21% 6,09% 6,34% 7,03% 6,56% 7,04% 4,96% 5,98% 7,13% 6,83% 6,64% 6,65% 6,36% 6,97% 7,01% 7,04% 7,48% 10,04% 9,99% 10,66% 8,94% 9,97% 8,26% 7,05% 6,32% 5,51% Γεωργία/Κτηνοτροφία Βιομηχανία Κατασκευές Εμπόριο/Τουρισμός Χρηματοοικονομικες Υπηρεσίες Λοιπές Υπηρεσίες Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ Πρωτογενής, Δευτερογενής και Τριτογενής Τομέας Αθροιστικά για τους τρεις κύριους τομείς της οικονομίας της Κρήτης διαπιστώνεται ότι κατά το έτος 2008 ο Πρωτογενής τομέας είχε συμμετοχή με 5,51%, ο Δευτερογενής 77

91 (Βιομηχανία και Κατασκευές) συμμετείχε με 13,84%, ενώ ο Τριτογενής τομέας κατείχε το υψηλότερο μερίδιο συμμετοχής με 80,65%. Διαφοροποιημένη εμφανίζεται η ΠΕ Λασιθίου η οποία διατήρησε διψήφιο ποσοστό και υψηλή βαρύτητα στον Πρωτογενή τομέα (10,10%), εν αντιθέσει με τις άλλες τρεις ενότητες των οποίων τα ποσοστά κυμαίνονται μεταξύ 4,32% και 5,65%, έχοντας υπερβεί ταυτόχρονα στον Τριτογενή τομέα ποσοστά άνω του 80%. Στα διαγράμματα που ακολουθούν απεικονίζεται κατά κλάδο η ποσοστιαία συμμετοχή της Κρήτης στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία της χώρας, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζεται η κατανομή της στις τέσσερεις Περιφερειακές Ενότητες. Στον Πρωτογενή τομέα η Κρήτη συμβάλλει με ποσοστό (9,53%) στην προστιθέμενη αξία του κλάδου σε επίπεδο χώρας (Διάγραμμα 5.6). Υπάρχουν, όμως, ακόμα σημαντικά περιθώρια βελτίωσης της παραπάνω τιμής, εστιάζοντας σε θέματα τυποποίησης, προβολής και προώθησης των ποιοτικών αγροτικών προϊόντων της Κρήτης. Διάγραμμα 5.6: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Γεωργία και Κτηνοτροφία» Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία (2008) Ρέθυμνο Σύνολο Ελλάδος Κρήτη 9,53% Χανιά Λασίθι 148 Ηράκλειο 256 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Η πτώση της προστιθέμενης αξίας στη γεωργία εξηγείται σε ένα βαθμό από την εγκατάλειψη κάποιων παραδοσιακών καλλιεργειών, όπως η αμπελοκαλλιέργεια, σε συνδυασμό με τη συνεχή πτώση των τιμών του ελαιολάδου και ορισμένων κηπευτικών 78

92 προϊόντων. Οι περιοχές στις οποίες σημειώνεται πτώση στη γεωργία είναι εκείνες που παρατηρείται η μεγαλύτερη ανάπτυξη στον τουρισμό. Ο μαζικός τουρισμός αυξάνει μεν τα έσοδα, αλλά συμβάλλει, επίσης και στη δημιουργία ανισορροπιών. Ενώ οι πλέον αναπτυγμένες περιοχές κατά μήκος των βορείων, κυρίως, ακτών του νησιού εξακολουθούν να αναπτύσσονται, οι αγροτικές περιοχές στην ενδοχώρα φθίνουν και η οικονομική τους κατάσταση επιδεινώνεται. Ο Πρωτογενής τομέας κατέχει δεσπόζουσα θέση τόσο από απόψεως προϊόντος, όσο και απασχόλησης, αλλά χαρακτηρίζεται από μικρό και διάσπαρτο κλήρο, από την εξάρτηση από παραδοσιακά πρότυπα και καλλιέργειες και διαρθρωτική υστέρηση με ατελείς υποδομές, παραγωγικά συστήματα σε μεγάλο βαθμό παρωχημένα και με χαμηλή μεταπαραγωγική προστιθέμενη αξία. Επίσης, το ποσοστό αρδεύσιμων εκτάσεων στην Κρήτη είναι πολύ χαμηλότερο του αντίστοιχου μέσου όρου της Ελλάδας, ενώ η δομή των καλλιεργειών χαρακτηρίζεται από έμφαση σε παραδοσιακές καλλιέργειες. Οι κηπευτικές καλλιέργειες καλύπτουν το 3% του συνόλου των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, αλλά η Κρήτη διαθέτει το 50% των θερμοκηπίων στην Ελλάδα, με πλεονεκτήματα στην παραγωγή λαχανικών και ανθέων. Διάσπαρτη είναι επίσης και η κτηνοτροφία, με ελάχιστες οργανωμένες κτηνοτροφικές μονάδες, ενώ υπάρχουν σημαντικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη τυροκομικών προϊόντων. Στον κλάδο «Βιομηχανία και Ενέργεια» είναι ιδιαίτερα εμφανές το χαμηλό ποσοστό (3,11%) συμμετοχής της Κρήτης στο εθνικό σύνολο (Διάγραμμα 5.7). Η Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου, ως η πλέον ανεπτυγμένη στο Δευτερογενή τομέα, συγκεντρώνει το 57,30% της παραγόμενης προστιθέμενης αξίας. Στο Δευτερογενή τομέα παρατηρούνται διαρθρωτικά προβλήματα που αφορούν το μικρό κατά κανόνα μέγεθος και την οικογενειακή μορφή των επιχειρήσεων. Το μικρό μέγεθος και ο οικογενειακός χαρακτήρας των περισσοτέρων επιχειρήσεων λειτουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ανασταλτικά στην εν γένει πρόοδο τους, ερμηνεύει δε σε μεγάλο βαθμό τις οργανωτικές και οικονομικές αδυναμίες τους και την παρεπόμενη χαμηλή ένταση καινοτομίας. 79

93 Διάγραμμα 5.7: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Βιομηχανία και Ενέργεια» Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Βιομηχανία και Ενέργεια (2008) Ρέθυμνο 106 Λασίθι 81 Χανιά 176 Σύνολο Ελλάδος Κρήτη 3,11% Ηράκλειο 487 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Η μεταποίηση συνδέεται κυρίως με την επεξεργασία των προϊόντων του πρωτογενή τομέα (τρόφιμα και ποτά), με τον κατασκευαστικό και τον τομέα των πλαστικών. Οι μεταποιητικές επιχειρήσεις είναι σχετικά μικρού μεγέθους, με εξαίρεση τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Η Κρήτη διαθέτει μόνο το 1,8% της βαριάς βιομηχανίας και ελάχιστες μονάδες δημιουργούν υψηλό κύκλο εργασιών. Η μεταποίηση των προϊόντων του πρωτογενή τομέα παρουσιάζει προβλήματα οργάνωσης, ποιότητας, σχεδιασμού και τυποποίησης, καθώς και πρόβλημα εκσυγχρονισμού της παραγωγικής διαδικασίας. Δυσκολίες υπάρχουν, επίσης, στην οργάνωση εμπορικών δικτύων για την προώθηση των τοπικών προϊόντων. Οι σχέσεις μεταξύ μεταποίησης και υπηρεσιών, δικτύωσης και διασύνδεσης με τα ερευνητικά κέντρα βρίσκονται σε χαμηλό επίπεδο. Ο βαθμός αλλά και ο ρυθμός εγκατάστασης της μεταποίησης σε οργανωμένους χώρους δεν είναι ικανοποιητικός, γεγονός που δημιουργεί επιπρόσθετα περιβαλλοντικά προβλήματα και πιέσεις από την επέκταση της δόμησης και την ανάπτυξη άλλων τομέων στην τοπική οικονομία. Ο τομέας της Ενέργειας και ειδικότερα οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή μεγέθυνσης της οικονομικής δραστηριότητας 80

94 και της απασχόλησης στο νησί, αλλά και άμβλυνσης της εξάρτησης από ορυκτά καύσιμα. Η δυναμική του τομέα παραμένει ισχυρή και υπάρχουν μεγάλες δυνατότητες στο πεδίο των υβριδικών συστημάτων. Η ευρύτερη δυνατή χρήση τεχνολογιών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, συμβάλλει στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού, αλλά και στην ανάπτυξη νέων οικονομικών τομέων, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας. Ο τομέας της Πράσινης ενέργειας, μπορεί επίσης να αποτελέσει μοχλό Ανάπτυξης, προωθώντας την οικονομική μεγέθυνση με μεγάλες «καθαρές» επενδύσεις, την κοινωνική συνοχή με τη δημιουργία πολλών νέων και αποκεντρωμένων θέσεων εργασίας και συμπληρωματικών εισοδημάτων, την προστασία του περιβάλλοντος και την ανάπτυξη τοπικής τεχνογνωσίας και τεχνολογίας. Στον Κατασκευαστικό κλάδο η Κρήτη συμμετέχει με ικανοποιητικό ποσοστό (6,82%). Στις 4 Περιφερειακές Ενότητες η παραγόμενη αξία είναι ισόρροπα κατανεμημένη (Διάγραμμα 5.8). Διάγραμμα 5.8: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Κατασκευές» Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Κατασκευές (2008) Σύνολο Ελλάδος Κρήτη 6,82% Ηράκλειο 317 Χανιά 203 Ρέθυμνο 87 Λασίθι 117 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Στον ισχυρότερο κλάδο της Κρητικής οικονομίας, «Εμπόριο και τουριστικές υπηρεσίες», οι ΠΕ Ηρακλείου και Χανίων παρουσιάζονται ισχυρότερες των υπολοίπων, με σημαντικές τουριστικές περιοχές του νησιού αλλά και τα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα (Διάγραμμα 5.9). 81

95 Ο Τουρισμός είναι ο πιο δυναμικά αναπτυσσόμενος τομέας και η ζήτηση έδωσε κίνητρα για σημαντικές επενδύσεις σε ξενοδοχειακές μονάδες, με αποτέλεσμα την ποσοτική και ποιοτική αναβάθμιση της ξενοδοχειακής υποδομής. Την ίδια στιγμή αντιμετωπίζει διαρθρωτικά προβλήματα τα οποία εστιάζονται κυρίως στην έντονη εποχικότητα και την περιορισμένη διάχυση της τουριστικής κίνησης προς τους οικισμούς της ενδοχώρας δεδομένου ότι οι ξενοδοχειακές υποδομές συγκεντρώνονται κυρίως στα βόρεια παράλια και σε μικρές εστίες στο νότο, ενώ η πορεία του σε μεγάλο βαθμό επηρεάζεται από εξωγενείς, μη ελεγχόμενες συνθήκες, που συντελούν σε διακυμάνσεις των επιδόσεων του. Διάγραμμα 5.9: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Εμπόριο και Τουρισμός» Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Εμπόριο και Τουριστικές Υπηρεσίες (2008) Ρέθυμνο Λασίθι Σύνολο Ελλάδος Κρήτη 6,35% Ηράκλειο Χανιά 953 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Στον κλάδο του Τριτογενή τομέα που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τις «χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες» η ποσοστιαία συνεισφορά της Κρήτης είναι σχετικά χαμηλή (4,50%). Στην ΠΕ Ηρακλείου παράγεται περίπου το 50% της περιφερειακής προστιθέμενης αξίας (Διάγραμμα 5.10). Στον τριτογενή τομέα, οι διοικητικές, εκπαιδευτικές και χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, όπως και οι μεταφορές, βρίσκονται ως επί το πλείστον συγκεντρωμένες στα μεγάλα αστικά κέντρα. 82

96 Διάγραμμα 5.10: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες» Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες (2008) Σύνολο Ελλάδος Κρήτη 4,50% Λασίθι 219 Χανιά Ρέθυμνο Ηράκλειο 897 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. Λόγω της νησιωτικής φύσης της οικονομίας και του εξαγωγικού της προσανατολισμού, έχουν ιδρυθεί πολύ ισχυρές μεταφορικές και ναυτιλιακές εταιρείες. Από το 1980 και έκτοτε ιδρύθηκαν στην Κρήτη Πανεπιστήμια, Πολυτεχνικές σχολές και Τεχνολογικά Ιδρύματα, καθώς και σημαντικά Ερευνητικά Κέντρα (Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας, ΕΛΚΕΘΕ κλπ.). Οι δείκτες συμμετοχής της Κρήτης σε ερευνητικές δραστηριότητες είναι σημαντικά υψηλότεροι από τους αντίστοιχους των άλλων Περιφερειών της Ελλάδας. Η προστιθέμενη αξία από λοιπές παρεχόμενες υπηρεσίες κυμαίνεται στο 24,51% του συνολικού περιφερειακού μεγέθους (Διάγραμμα 5.5) ενώ η συμμετοχή στην εθνική αξία του κλάδου είναι 5,27% (Διάγραμμα 5.11). Διάγραμμα 5.11: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον κλάδο «Λοιπές Υπηρεσίες» Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (εκατ. ) Λοιπές υπηρεσίες (2008) Σύνολο Ελλάδος Κρήτη 5,27% Λασίθι 371 Ρέθυμνο Χανιά Ηράκλειο Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ. 83