ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ

Transcript

1 ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ Ποια ήταν τα αίτια της κρίσης που μαστίζει από το 2008 τις ευρωπαϊκές χώρες; Πώς τη χειρίστηκαν τα όργανα της ΕΕ και της Ευρωζώνης; Ποια ήταν τα λάθη και ποιες οι επιπτώσεις αυτών των λαθών; Τι θα έπρεπε να γίνει και τι μέλλει γενέσθαι σήμερα; Αισιοδοξία ή απαισιοδοξία για το μέλλον; Όλα αυτά τα ζητήματα και ερωτήματα τίθενται από τους αρθρογράφους - συγγραφείς σ αυτό το βιβλίο. Οι συγγραφείς α- σκούν μια αμείλικτη κριτική τόσο για τον τρόπο που συγκροτήθηκε η Νομισματική Ένωση, όσο και για τον τρόπο που οι επικεφαλής της, καθώς και τα όργανα που έχει θεσπίσει, διαχειρίζονται τη σημερινή κρίση. Επισημαίνουν τους κινδύνους και τις επιπτώσεις από την κρίση και προτείνουν ο καθένας τις δικές του λύσεις για την έξοδο από αυτήν. Ποια ήταν λοιπόν τα αίτια της σηµερινής µακροχρόνιας χρηµατοπιστωτικής και οικονοµικής κρίσης; Η βασική αιτία, κατά τον Στέφαν Σουλμάϊστερ, ήταν ότι η εισαγωγή του κοινού νομίσματος έγινε μέσα στα πλαίσια του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, την εποχή που εδραιωνόταν η κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού και κατά συνέπεια σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους κανόνες. Σ αυτό συμφωνεί και ο Γκέοργκ Τσιν, ο οποίος αποδίδει την κρίση στο δυτικό καπιταλισμό και «στην κακή διαχείρισή του τα τελευταία 30 χρόνια». Η Νομισματική Ένωση «θα αποδειχθεί ένα μεγάλο λάθος», είχε πει το 1995 ο κοινωνιολόγος Ραλφ Ντάρεντορφ, «μια περιπέτεια, μια ριψοκίνδυνη και άσκοπη επιδίωξη, που δεν ενώνει αλλά διασπά την Ευρώπη, διότι οι οικονομικοί πολιτισμοί είναι υπερβολικά διαφορετικοί». Σ αυτό συμφωνεί και ο Βόλφγκανγκ Στρέ-

2 8 Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση εκ: Είναι αδύνατον, τονίζει, να επιβληθεί ένας ενιαίος τρόπος λειτουργίας της οικονομίας σε κοινωνίες που έχουν διαφορετικές οικονομίες και διαφορετικούς τρόπους ζωής, χωρίς εξαναγκασμό και χωρίς να υπάρξει αντίσταση. Στα μάτια του, η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση είναι ένα «βάναυσο πρόγραμμα σύγκλισης, με στόχο την αναγκαστική ομογενοποίηση της οικονομίας και των τρόπων ζωής των λαών της Ευρώπης». Ποιος όµως είναι σήµερα ο χειρισµός της κρίσης; Σχεδόν ομόφωνη είναι η καταδίκη των μέτρων λιτότητας, ιδιαίτερα των μέτρων που επικεντρώνονται στις μειώσεις των κρατικών δαπανών. Αναρωτιούνται οι συγγραφείς: Τι συμπεράσματα αποκομίσαμε από την Παγκόσμια Οικονομική Κρίση του 1930; Γιατί οι ηγέτες που χαράζουν οικονομική πολιτική επιμένουν να παραβλέπουν τα διδάγματα της θεωρίας και της ιστορίας; Γιατί επιμένουν όχι μόνο να αγνοούν τις βασικές αρχές ενός απλού εγχειριδίου οικονομίας (Πωλ Κρούγκμαν), αλλά και να εφαρμόζουν «ακριβώς το αντίθετο από αυτό που διδάσκουν όλα τα ισχύοντα εγχειρίδια της μακροοικονομίας» (Πέτερ Μπόφινγκερ); «Η πολιτική της λιτότητας αποδεικνύεται ως ο πιο σημαντικός ενισχυτής της κρίσης» (Στέφαν Σουλμάϊστερ). «Είναι συνυπεύθυνη για την απουσία προοπτικών ανάπτυξης, πράγμα που σχεδόν κανείς δεν αμφισβητεί πλέον», ούτε καν το ΔΝΤ. Ποιες είναι οι επιπτώσεις από την κρίση; Πέρα από την ανθρώπινη δυστυχία, η οικονομική κρίση είχε και έχει πολυδιάστατες και σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις. Αναδεικνύει τις αντιθέσεις μεταξύ του πλούσιου Βορρά και του φτωχού Νότου, φέρνει τον ένα λαό σε αντιπαλότητα με τον άλλο και τους διαχωρίζει πολιτικά σε εθνικά κράτη πρώτης και δεύτερης κατηγορίας, προκαλώντας ανυπολόγιστες ζημίες στην ειρηνική και φιλική συμβίωση των ευρωπαϊκών λαών. Ορατή απειλή για τη δημοκρατία αποτελεί η άνοδος του ακρο-

3 ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 9 δεξιού εξτρεμισμού με τη μορφή ανερχόμενων ξενοφοβικών κινημάτων, ριζοσπαστικών εθνικιστικών κομμάτων και αυταρχικών πεποιθήσεων. «Είναι σαφές ότι ο εξτρεμισμός ανθεί όταν οι πολίτες υποφέρουν και δεν υπάρχουν σοβαρές φωνές που να προσφέρουν λύσεις», λέει ο Πωλ Κρούγκμαν. Και ο Γκέοργκ Τσιν συμφωνεί και δίνει εδώ μια αποστομωτική απάντηση: «Τις δημοκρατίες δεν τις γκρεμίζουν ούτε τα εξτρεμιστικά κόμματα, ούτε οι τρομοκράτες, αλλά η αποτυχία της εκλεγμένης ηγεσίας τους στην επίλυση των προβλημάτων. Σ αυτήν χρεώνεται η απώλεια εμπιστοσύνης της πλειοψηφίας ή μιας μεγάλης μειοψηφίας του εκλογικού σώματος. Και μόνο τότε οι εξτρεμιστές μπαίνουν στο παιχνίδι.» Η οικονομική κρίση, η ανεργία και τα χρέη δημιουργούν επισφάλεια στους πολίτες και η επισφάλεια καθιστά τους πολίτες «κυβερνήσιμους», σύμφωνα με την Ίζαμπελ Λόρεϋ. Η ίδια η σχέση μεταξύ οφειλέτη και πιστωτή, σημειώνει η Λόρεϋ, χρησιμοποιώντας μια έννοια που ανέπτυξε ο Μισέλ Φουκώ, είναι «σχέση κυβερνητικότητας, σχέση όπου ο πιστωτής κυβερνά μέσω της αυτοκυβέρνησης του οφειλέτη». Τα χρέη αντιστοιχούν «σε μια τεχνική που ασφαλίζει τη διακυβέρνηση και που έχει ως στόχο να περιορίζει το αστάθμητο της συμπεριφοράς των κυβερνώμενων» Οι αναφορές στην Ελλάδα Πολλές είναι οι αναφορές των συγγραφέων στην Ελλάδα τη χρησιμοποιούν συχνά ως παράδειγμα και επισημαίνουν τα σφάλματα της ίδιας αλλά κυρίως τις ευθύνες των οργάνων της ΕΕ και της Ευρωζώνης για τη σημερινή της κατάσταση. «Σήμερα λαμβάνονται μέτρα κατόπιν εορτής», λέει ο Γκέοργκ Τσιν. «Για να αποδώσουν όμως, χρειάζεται χρόνος. Εν τω μεταξύ οι Έλληνες πρέπει να μπορέσουν να επιβιώσουν, πράγμα που είναι αδύνατο χωρίς εξωτερική βοήθεια. Είναι αδύνατο να τα καταφέρουν από μόνοι τους στην κατάσταση που βρίσκονται. Χρειάζεται λοιπόν συμπόνια, αλληλοβοήθεια, ή όπως λέγεται στην πολιτική διάλεκτο, αλληλεγγύη για τον απλό λαό. Ποιοι θα την προσφέρουν, αν όχι ο πιο δυνατός ή οι πιο δυνατοί»;

4 10 Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση Τι πρέπει να γίνει τώρα; Υποχώρηση προς τα πίσω ή φυγή προς τα εμπρός; Επιστροφή στα εθνικά νομίσματα και υποτίμηση νομισμάτων για πιο ανταγωνιστικές οικονομίες ή μεγαλύτερη σύγκλιση και ολοκλήρωση; Άφθονα επιχειρήματα παρατίθενται τόσο υπέρ της μιας όσο και υπέρ της άλλης άποψης. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η πρώτη θα ήταν η ενδεδειγμένη λύση και άλλοι ότι αυτή θα προκαλούσε «ένα ντόμινο με ανυπολόγιστες συνέπειες Ένα φαινόμενο ντόμινο που θα παρασύρει όλο τον Ευρωπαϊκό Μεσογειακό χώρο και θα έχει πολύ καταστροφικές οικονομικές επιπτώσεις για όλο τον κόσμο, αλλά κυρίως για την Ευρώπη» (Κλάους Όφφε). Η λύση της «φυγής προς τα εμπρός» σημαίνει μεγαλύτερη σύγκλιση, προϋποθέτει όμως και κρατικές επενδύσεις για δημιουργία θέσεων εργασίας, για τόνωση της οικονομίας και για το ζητούμενο της περίφημης ανάπτυξης. «Ήδη θα ήταν μεγάλη επιτυχία αν οι κυβερνήσεις αρνούνταν να κάνουν και άλλες περικοπές, να λάβουν και άλλα μέτρα λιτότητας» (Π. Μπόφινγκερ). Ο ίδιος, αντίθετα με τα εφαρμοζόμενα προγράμματα, προτείνει, αντί για περικοπές δημοσίων δαπανών, επικέντρωση σε αυξήσεις φόρων για τα υψηλά εισοδήματα και εφ άπαξ φορολόγηση περιουσιακών στοιχείων. Στην πραγματικότητα, λέει ο Πωλ Κρούγκμαν, διαθέτουμε και τη γνώση και τα εργαλεία για να απαλλαγούμε από την κρίση. Αν επιτέλους εφαρμόσουμε τις γνωστές από καιρό και δοκιμασμένες οικονομικές αρχές, η αξιοπιστία των οποίων επιβεβαιώνεται από τα πρόσφατα γεγονότα, πολύ σύντομα, ίσως και μέσα σε δύο χρόνια, θα μπορούσαμε να επιστρέψουμε στην πλήρη απασχόληση. Αυτό που εμποδίζει το ξεπέρασμα της κρίσης και την ανάκαμψη, είναι η έλλειψη πνευματικής διαύγειας και πολιτικής βούλησης. Ο Γιούργκεν Χάμπερμας προτείνει περισσότερη ενοποίηση και διαφωνεί με την ηττοπαθή εγκατάλειψη του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Μόνο μια κοινή ευρωπαϊκή προσπάθεια, λέει ο Χάμπερμας, μπορεί να δώσει ώθηση στον εκσυγχρονισμό που καθυστε-

5 ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 11 ρεί, ξεπερνώντας τις παρωχημένες οικονομικές δομές και την διοικητική διάρθρωση την προσανατολισμένη στις πελατειακές σχέσεις. Και «μόνον ένα θεσμικό πλαίσιο για μια κοινή ευρωπαϊκή δημοσιονομική, οικονομική και κοινωνική πολιτική, θα δημιουργούσε την απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσουν να εξαλειφθούν τα δομικά σφάλματα της Νομισματικής Ένωσης». Επιγραμματικά ο Έλμαρ Αλτφάτερ προτείνει «να ενισχυθεί το σχέδιο της θετικής ολοκλήρωσης», αν θέλουμε το ούτως ή άλλως πολιτικό ευρώ «επιτέλους να γίνει κοινό νόμισμα». Ενοποίηση ναι, αλλά όχι ομογενοποίηση, επιμένει ο Βόλφγκανγκ Στρέεκ και θέλει να αναγνωρίζονται οι ιδιαιτερότητες των λαών μέσα στην Ευρώπη. Η δημοκρατία στην Ευρώπη «δεν επιτρέπεται ούτε μπορεί να αποφύγει το δύσκολο καθήκον, να συμπεριλάβει μέσα στην τάξη πραγμάτων της τις ιστορικά διαμορφωμένες εθνικές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στους λαούς των κρατών, αλλά και στο εσωτερικό του καθενός». Ένα δημοκρατικό σχέδιο για την Ευρώπη «θα πρέπει να αποφύγει να επαναλάβει το λάθος αυτών που αντιμετώπισαν... τον τρόπο που λειτουργεί η οικονομία και τον τρόπο ζωής, ως πράγματα ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Στην πραγματικότητα, αυτά τα δύο είναι στενότατα συνυφασμένα». Ο Στρέεκ προτείνει «να αποδομηθεί η Νομισματική Ένωση ως ένα κοινωνικά απερίσκεπτο τεχνοκρατικό εγχείρημα εκσυγχρονισμού» που δεν είναι πια σύγχρονο, προκειμένου «να κερδηθεί χρόνος και να δημιουργηθούν νέα περιθώρια πολιτικής δράσης για την καταπολέμηση του νεοφιλελεύθερου σχεδίου κατάργησης της δημοκρατίας». Έντονη κριτική και αυτοκριτική ασκούν οι συγγραφείς στους ίδιους τους Γερμανούς και στην ηγεσία τους. Συνιστούν μετριοφροσύνη αντί για αλαζονεία και υπενθυμίζουν τα δεινά που προκάλεσαν οι ίδιοι στους λαούς: «Είναι λοιπόν άτοπο να υπενθυμίζουμε τον πόλεμο, τις μαζικές δολοφονίες και τις ταπεινωτικές πράξεις που διέπραξαν οι Γερμανοί εναντίον άλλων λαών και εναντίον των δικών τους συμπολιτών, γυναικών και ανδρών; Αυτά θα πρέπει να θυμόμαστε και να τα συγκρίνουμε με τις πενιχρές, υπο-

6 12 Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση τιθέμενες οικονομικές "θυσίες" που απαιτούνται από εμάς, για την εξυγίανση της κρίσης χρέους στη Νότια Ευρώπη Σε κάθε περίπτωση, η ευρωπαϊκή ενοποίηση, η ευρωπαϊκή ειρήνη και η φιλία των λαών αξίζουν πολύ περισσότερο και δεν είναι δυνατόν να μετριούνται με ψιλικατζίδικους οικονομικούς υπολογισμούς» (Γκέοργκ Τσιν). Αισιοδοξία ή απαισιοδοξία για το µέλλον; Σε αντίθεση με την απαισιοδοξία για τους χειρισμούς της κρίσης από τις πολιτικές και οικονομικές ηγεσίες, οι συγγραφείς βλέπουν με αισιοδοξία τα νέα κοινωνικά κινήματα και τα δίκτυα αλληλεγγύης που αναδύθηκαν στην Ευρώπη και την Αμερική εξ αιτίας της κρίσης. Γίνεται αναφορά σε τέτοιου είδους κινήματα ανά τον κόσμο, όπως στο αμερικανικό κίνημα Occupy Wall Street και το Strike Debt, στο ισπανικό 15Μ και την «Πλατφόρμα των Ζημιωμένων από τις Υποθήκες», στα δικά μας κινήματα των αγανακτισμένων στο Σύνταγμα, τα κινήματα παράκαμψης των μεσαζόντων, όπως το κίνημα της πατάτας, το κίνημα κατά της ιδιωτικοποίησης του νερού, το «δεν πληρώνω» κλπ. «Ενώ στην αρχή τα κινήματα αυτά συγκεντρώνονταν στις κεντρικές πλατείες», παρατηρεί η Ίζαμπελ Λόρευ, μετά σκόρπισαν στις γειτονιές και «εστίασαν το ενδιαφέρον τους σε τοπικές συζητήσεις». Κατά τη γνώμη της, σ αυτά τα νέα κινήματα «δεν οργανώνεται μόνον η επιβίωση μέσα στην κρίση, αλλά ταυτόχρονα προκύπτουν νέες μορφές κοινωνικής συνύπαρξης, που έρχονται σε ρήξη με την νεοφιλελεύθερη λογική της εξατομίκευσης, του ανταγωνισμού και της ιδιωτικοποίησης». Η έκβαση του μέλλοντος θα κριθεί στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Όπως τονίζει ο Γιούργκεν Χάμπερμας, «αν δεν υπάρχει η πίεση της κοινωνίας των πολιτών, που κινητοποιείται για ζωτικής σημασίας αποφάσεις πέραν των εθνικών συνόρων, η αυτονομημένη εκτελεστική εξουσία των Βρυξελλών δεν έχει την ισχύ και το ενδιαφέρον για να ρυθμίσει πάλι τον ανεξέλεγκτο σήμερα τρόπο

7 ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 13 λειτουργίας των αγορών, ώστε να είναι κοινωνικά αποδεκτός». Τελικά θα δικαιωθεί η απαισιόδοξη πρόβλεψη ότι θα υπερισχύσουν οι διαπλεκόμενες πολιτικές και οικονομικές ομάδες συμφερόντων; Ή η κρίση μπορεί να αποδειχθεί σήμερα μια ευκαιρία; Μια ευκαιρία να δημιουργηθεί μια προοπτική όπως αυτή που επισημαίνει η Ίζαμπελ Λόρεϋ, με μορφές «δημοκρατίας του παρόντος», που θα επιβληθούν από τα κοινωνικά κινήματα και θα βάλουν φραγμό στην υπονόμευση του μέλλοντος και της δημοκρατίας. Σε τελευταία ανάλυση, όλα εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους τους πολίτες. Ρούλα Γκόλιου

8 14 Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση Σηµείωση του Εκδότη της ελληνικής έκδοσης: Στον παρόντα Δεύτερο Τόμο της Ελληνικής έκδοσης, περιλαμβάνονται οι ενότητες Καπιταλισμός χωρίς δημοκρατία και Η δικτατορία της λιτότητας που προτάσσονται στο γερμανικό πρωτότυπο. Οι άλλες δύο ενότητες (Το νέο Γερμανικό Ζήτημα και Περισσότερη δημοκρατία) ήδη εκδόθηκαν στην Ελληνική γλώσσα από το Επίκεντρο και κυκλοφορούν ξεχωριστά ως Πρώτος Τόμος της έκδοσης «Δημοκρατία ή καπιταλισμός; Η Ευρώπη σε κρίση». Όπως και στον Πρώτο Τόμο της έκδοσης, στις Οι υποσημειώσεις - παραπομπές των συγγραφέων παρατίθενται με τη λογική και την αρίθμηση της γερμανικής έκδοσης. Προστέθηκαν υποσημειώσεις της επιμελήτριας της ελληνικής έκδοσης και του μεταφραστή, για όσα θέματα κρίθηκε αυτό σκόπιμο, προκειμένου να γίνουν πιο κατανοητά από τον Έλληνα αναγνώστη. Οι υποσημειώσεις της επιμελήτριας και του μεταφραστή επισημαίνονται στο κείμενο με αστερίσκους (έναν, δύο κ.ο.κ.) και παραπέμπουν στο υποσέλιδο. Ακολουθούν την ίδια σειρά με τις αριθμημένες υποσημειώσεις των συγγραφέων, αλλά έχουν τη μορφή * [Σ.τ.ε./μ.:], ** [Σ.τ.ε./μ.:] κ.ο.κ. Επίσης, μέσα σε αγκύλες [] είναι ό,τι προστέθηκε από την επιμελήτρια ή τον μεταφραστή στο κείμενο ή στις υποσημειώσεις (π.χ. οι ελληνικές εκδόσεις των βιβλίων στα οποία παραπέμπουν οι συγγραφείς).