16 o Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων ΠΡΑΚΤΙΚΑ

Transcript

1

2 16 o Πανελλήνιο Συνέδριο Ιχθυολόγων ΠΡΑΚΤΙΚΑ Καβάλα 6-9 Οκτωβρίου 2016

3 ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΑ ΥΔΑΤΑ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ OΜΙΛΙΑ Η εφαρμογή της Ευρωπαϊκής οδηγίας για τα ύδατα (WFD) στα ΝΑ Βαλκάνια εξέλιξη, προβλήματα και προοπτικές Απόστολος Αποστόλου 1, Milica Ristovska 2, Spase Shumka 3, Luchezar Pehlivanov 1 1 Institute for Biodiversityt and Ecosystem Research, Bulgarian Academy of Sciences - apostolosfish@abv.bg 2 Institute of Biology, Faculty of Natural Sciences and Mathematics, University "St. Cyril and Methodius" 3 Protection and Preservation of Natural Environment of Albania (PPNEA) ABSTRACT Apostolos Apostolou, Milica Ristovska, Spase Shumka, Luchezar Pehlivanov: The implementation of the European Water Framework Directive (WFD) in SE Balkans - development, problems and prospects The current study presents the current status in the development of multimetric indexes in the countries of the Balkan Peninsula and the problems that have to be solved in an effort to develop a common Index for the assessment of the freshwater ecosystems in compliance to the EU Water Framework Directive 2000/60. O σκοπός της Οδηγίας για την Ποιότητα των Υδάτων 2000/60 (Water Framework Directive 2000/60) είναι η θέσπιση ενός πλαισίου για την προστασία των εσωτερικών επιφανειακών, μεταβατικών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός είναι αναγκαίος ο χαρακτηρισμός και η ομαδοποίηση των υδάτων αρχικά σε συγκεκριμένους κοινούς Ευρωπαϊκούς τύπους σύμφωνα με τα βασικά υδρολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά τους και στη συνέχεια στην κατηγοριοποίησή τους σε συγκεκριμένους κοινά αποδεκτούς τύπους βάσει της ποιότητάς τους, που επιτυγχάνεται με την αξιολόγηση αβιοτικών και βιοτικών (BQEs) παραγόντων. Ένας από τους βιολογικούς παράγοντες είναι η σύσταση και η κατάσταση της ιχθυοπανίδας στο συγκεκριμένο υδάτινο σώμα, και η απόκλισή τους από τις ιδανικές συνθήκες. Ένας από τους βασικούς βιοτικούς παράγοντες που χρησιμοποιούνται για τον χαρακτηρισμό της ποιότητας των υδάτων αποτελεί η ιχθυοπανίδα και συγκεκριμένα η σύστασή της και ορισμένες βιολογικές παράμετροι των ιχθυοπληθυσμών. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποτελούν τις μετρικές των δεικτών αξιολόγησης των υδάτων, οι οποίοι προσδιορίζουν την ποιότητα των υδάτων με βάση την απόκλισή τους από τις ιδανικές συνθήκες (EQR). Η απόκλιση αυτή είναι αντιστρόφως ανάλογη της ποιότητας και μπορεί, σύμφωνα με τους van de Βund & Solimini (2007), να κυμανθεί από 0 έως 1 (Εικόνα 1). Εικόνα 1. Διάγραμμα της διαδικασίας αξιολόγησης των επιφανειακών υδάτων και η πενταβάθμια κλίμακα κατάταξης των οικοσυστημάτων. Figure 1. The evaluation procedure and the classification scale. Για τον καθορισμό της ποιότητας σύμφωνα με την Οδηγία χρησιμοποιείται πενταβάθμια κλίμακα που κυμαίνεται από 0 έως 1 και περιγράφει την κατάσταση του οικοσυστήματος από υψηλή έως κακή. Τα κύρια βήματα που αποσκοπούν την περάτωση της άσκησης διαβαθμονόμησης ενός κράτους μέλους είναι τα εξής: - Αναγνώριση κοινών Ευρωπαϊκών τύπων υδάτινων σωμάτων ανάλογα με την οικοπεριοχή. - Αναγνώριση του είδους και του βαθμού των αρνητικών ανθρωπογενών επιπτώσεων σε αυτά. - Ανάπτυξη/συμφωνία μεθόδων δειγματοληψίας σύμφωνα με την Οδηγία. - Ανάπτυξη/συμφωνία δεικτών ποιότητας του βιολογικού παράγοντα (συγκεκριμένα της ιχθυοπανίδας) σύμφωνα με την οδηγία. 225

4 - Συσχέτιση της ποιότητας των υδάτων και των ανθρωπογενών επιπτώσεων. Η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου διαβαθμονόμησης (Ιntercalibration) εξαρτάται από το πόσο συγκρίσιμες είναι οι εθνικές μέθοδοι αξιολόγησης και συνοψίζεται σε τρεις επιλογές: (Α) Παρόμοια μεθοδολογία συλλογής δεδομένων και αξιολόγησής τους (Β) Διαφορετική μεθοδολογία συλλογής δεδομένων και αξιολόγησής τους (Γ) Παρόμοια μεθοδολογία συλλογής δεδομένων, αλλά διαφορετική μεθοδολογία αξιολόγηση που υποστηρίζεται όμως από τη χρήση κοινών παραμέτρων σε επίπεδο ομάδων διαβαθμονόμησης. Εάν οι μέθοδοι αξιολόγησης που αναπτύχθηκαν από ένα κράτος-μέλος διαφέρουν τόσο ώστε τα να μη δύναται να συγκριθούν με τα αντίστοιχα άλλων χωρών, η μέθοδος αξιολόγησης δεν μπορεί να τελέσει διαβαθμονόμησης σύμφωνα με ότι προβλέπεται από την Οδηγία. Στην περίπτωση αυτή το κράτος-μέλος (σε συνεργασία με το GIG) θα πρέπει να ακολουθήσει μια εναλλακτική προσέγγιση της διαβαθμονόμησης, μετά από έγκριση του WG ECOSTAT. Τα Ευρωπαϊκά κράτη-μέλη στην ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής Χερσονήσου που πρέπει να πραγματοποιήσουν άσκηση διαβαθμονόμησης στην παρούσα φάση είναι: Ελλάδα, Βουλγαρία, Σλοβενία και Ρουμανία (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Γεωγραφικές ομάδες διαβαθμονόμησης και τα απαρτίζοντα κράτη-μέλη (Poikane et al. 2013). Table 1. Geographic intercalibration groups and member states (Poikane et al. 2013). GIG Κατηγορία υδάτινων σωμάτων Κράτη-μέλη Alpine Rivers/lakes Austria, France, Germany, Italy, Slovenia, Spain a Eastern Continental Rivers Austria, Bulgaria, Czech Republic, Hungary, Romania, Slovakia, Slovenia Lakes Bulgaria, Hungary, Romania Central-Baltic Rivers Lakes Austria, Belgium, Czech Republic, Denmark, Estonia, Germany, France, Ireland, Italy, Latvia, Lithuania, Luxemburg, Poland, Portugal, Netherlands, Spain, Sweden, United Kingdom Belgium, Denmark, Estonia, France, Germany, Ireland, Lithuania, Latvia, Netherlands, Poland, United Kingdom Mediterranean Rivers Cyprus, France, Greece, Italy, Portugal, Slovenia, Lakes Spain Cyprus, France, Greece, Italy, Portugal, Romania, Northern Rivers/lakes Spain Finland, Ireland, Norway, Sweden, United Baltic Coastal and Kingdom Denmark, Estonia, Finland, Germany, Latvia, Black Sea transitional Coastal waters Lithuania, Bulgaria, Romania Poland, Sweden Mediterranean Coastal and Cyprus, France, Greece, Italy, Slovenia, Spain North-East Atlantic transitional Coastal and waters transitional waters Belgium, Denmark, France, Germany, Ireland, Netherlands, Norway, Portugal, Spain, Sweden, United Kingdom Σύμφωνα με τους Poikane et al. (2015) η Σλοβενία δεν έχει ακόμη παρουσιάσει σύστημα κατηγοριοποίησης των υδάτων βάσει ιχθυοπανίδας σε λίμνες, ενώ για τα ρέοντα ύδατα βρίσκεται ακόμη στο επίπεδο δειγματοληψίας. Η Ελλάδα επίσης δεν έχει υποβάλλει επίσημα παρόμοιο σύστημα ( καθώς και η Κροατία. Η Ρουμανία έχει υιοθετήσει τον Ευρωπαϊκό δείκτη για την ιχθυοπανίδα EFI+, για τις λίμνες το σύστημα της είναι υπό ανάπτυξη. Πρόσφατα η Βουλγαρία έχει τροποποιήσει τον επίσημο Βουλγαρικό δείκτη ιχθυοπανίδας (Belkinova et al. 2013), ώστε να ακολουθεί την τυπολογία των επιφανειακών υδάτων, για τα οποία αναφέρεται (Type Specific Bulgarian Fish Index-TsBRI). Ο δείκτης TsBRI είναι πολυμετρικός και καλύπτει όλες τις υποχρεωτικές παραμέτρους, σύμφωνα με το CIS Guidance No 7 Monitoring (WG 2.7): σύσταση ιχθυοπανίδας, αφθονία, διαταραχή/ευαίσθητες ομάδες και ηλικιακή διάρθρωση. Στηρίζεται στην κλασσική αντίληψη των Karr (1981), Karr et al. (1986) για την "βιολογική ακεραιότητα" (biological integrity). Οι παράμετροι αυτοί αντιπροσωπεύονται από τις ακόλουθες βιολογικές μεταβλητές (Πίνακας 2). Ο καθορισμός του λόγου οικολογικής ποιότητος (EQR) πραγματοποιείται ως εξής: 226

5 Ολικό άθροισμα των βαθμών δειγματοληψίας Ολικό άθροισμα των βαθμών αναφοράς Στα πλαίσια της νέας τροποποίησης του δείκτη έχουν αποδειχθεί επαρκή σχετικά με τα επιφανειακά ρέοντα ύδατα της Κεντρευρωπαϊκής ομάδας: α) η συσχέτιση του δείκτη με τις αρνητικές ανθρωπογενείς επιπτώσεις, β) η σύγκριση μεταξύ των ορίων της κλίμακας αξιολόγησης σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο, γ) η απόκλιση από τις συμφωνηθέντες κοινές για την ομάδα διαβαθμονόμησης παραμέτρους (common metrics), ώστε να συναντά όλες τις πρωτεύουσες για την διεξαγωγή της άσκησης διαβαθμονόμησης προϋποθέσεις, σύμφωνα με την Oδηγία. Πίνακας 2. Σύντομη περιγραφή των απαραίτητων για τον υπολογισμό του TsBRI βιολογικών μεταβλητών. Table 2. Brief description of the biologocal variables for calculating TsBRI. Μεταβλητή Μέγιστο άθροισμα Κατηγορίες ανά ανά μεταβλητή μεταβλητή 1. Κοινοτική δομή των ενδεικτικών ειδών / κοινοτική δομή των αρπακτικών ειδών ( μόνο για ορισμένους τύπους ρεόντων υδάτων) Κοινοτική δομή των αποδημητικών ειδών Κοινοτική δομή και συγκριτική αφθονία των ευαίσθητων ειδών Ανοχή των κυρίαρχων ειδών Συνολική αφθονία και βιόμαζα ανά μονάδα έκτασης Συγκριτική αφθονία των ξενικών ειδών Άριθμός ειδών σύμφωνα με το πλάτος του ποταμού Μέγιστο άθροισμα = TsBRI 100 Στην Μεσογειακή ομάδα η Βουλγαρία πρέπει να διεξάγει την άσκηση διαβαθμονόμησης με τις Ισπανία και Πορτογαλία, κάτι που δεν κρίνεται εφικτό, λόγω της χαώδους διαφοράς στη σύσταση των ιχθυοπληθυσμών και των οικοθέσεων (Εικόνα 2), καθώς και του βαθμού ενδημισμού - πολύ μεγαλύτερος στην Ιβηρική από ότι στην Βαλκανική (Elvira 1995 b). Τα μόνα κράτη-μέλη με τα οποία η Βουλγαρία μελλοντικά ενδέχεται να διεξάγει την άσκηση στην περιοχή είναι η Σλοβενία (με πιθανές παρόμοιες δυσκολίες όπως αναφέρθηκαν για τα κράτη-μέλη της Ιβηρικής) και την Ελλάδα, όπου οι δείκτες διαφορετικότητας της ιχθυοπανίδας είναι χαμηλοί, κυρίως λόγω των κοινών ποταμών του Βορείου Αιγαίου (Νέστος, Στρυμόνας και Έβρος). Εικόνα 2. DCA - ανάλυση των παραμεσογειακών ιχθυοπανίδων ορισμένων κρατών μελών, βάσει των διαφορών στην σύστασή τους: GR-Ελλάς; BG-Βουλγαρία, PO-Πορτογαλία, ES-Ισπανία. Figure 2. DCA Analysis of fish fauna of some Mediterranean countries: GR-Greece; BG-Bulgaria, PO-Portugal, ES-Spain. Όσον αφορά τα λιμναία οικοσυστήματα, στην περιοχή της Βουλγαρίας υπάρχει μόνο μία παραδουνάβια λίμνη (Srebarna) που εμπίπτει σε κοινό Ευρωπαϊκό τύπο. Παράλληλα είναι προστατευόμενη περιοχή, αλλά κατά το παρελθόν υπέστη ανθρωπογενείς μεταβολές των υδρολογικών και ιχθυολογικών χαρακτηριστικών της. Αυτά οδηγούν στην επιλογή μιας εθνικά αποδεκτής μεθόδου αξιολόγησης μεν, που αδυνατεί να περάσει την άσκηση διαβαθμονόμησης δε, και που βρίσκεται στα τελευταία στάδια της εξέλιξής της. Βάσει των παραπάνω στοιχείων προκύπτει, ότι η Ελλάδα και η Βουλγαρία μάλλον δεν πρόκειται να διεξάγουν άσκηση διαβαθμονόμησης σε αυτόν τον τομέα. Στην περιοχή της Βαλκανικής υπάρχουν και άλλα κράτη, τα οποία δεν είναι μέλη της Ε.Ε. μεν, αλλά συνορεύουν με την Βουλγαρία και την Ελλάδα και μοιράζονται με αυτές τις χώρες 227

6 διασυνοριακούς ποταμούς, άρα και παρόμοιες ιχθυοπανίδες. Για να διευκρινιστεί το επίπεδο ανάπτυξης συστημάτων αξιολόγησης υδάτων με βιολογικούς παράγοντες αποστάλθηκε σε κάθε μία Βαλκανική χώρα εκτός των κρατών-μελών ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο απαντήθηκε μόνο από την Αλβανία και την Π.Γ.Δ.Μ. (Πίνακας 3). Κάθε προσπάθεια για κατηγοριοποίηση των υδάτων με βιολογικούς παράγοντες αν διεξαχθεί από κοινού, θα διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την μελλοντική ομογενοποίηση της. Ιδιαίτερη είναι η θέση της Π.Γ.Δ.Μ., λόγω του ότι συνορεύει και με τις δύο χώρες κράτη-μέλη στην περιοχή, καθώς επίσης συμμερίζεται κοινούς τύπους υδάτων με αυτές (Στρυμόνας και παραπόταμοι). Δευτερεύοντα σημασία έχουν η Σερβία (κοινά υδάτινα συστήματα με Βουλγαρία, Ρουμανία αλλά και Ελλάδα μέσω του Αξιού, ποταμός Pčinja), καθώς και η Αλβανία. Πίνακας 3. Σύγχρονη κατάσταση ανάπτυξης συστήματος αξιολόγησης των υδάτων βάσει ιχθυοπανίδας σε ορισμένες Βαλκανικές χώρες. Table 3. Current status of the evaluation system based on the fish fauna in some Balkan countries. Αναγνωρισμένοι κοινοί Ευρωπαϊκοί ποτάμιοι τύποι Αναγνωρισμένοι κοινοί Ευρωπαϊκοί λιμναίοι τύποι Συμβαδίζοντες με τους Ευρωπαϊκούς μέθοδοι δειγματοληψίας σε ποταμούς Συμβαδίζοντες με τους Ευρωπαϊκούς μέθοδοι δειγματοληψίας σε λίμνες Σύστημα αξιολόγησης βάσει ιχθυοπανίδας σε ποταμούς Σύστημα αξιολόγησης βάσει ιχθυοπανίδας σε λίμνες Αλβανία Π.Γ.Δ.Μ Σερβία Μαυροβούνιο Υπό εξέλιξη και μη επίσημοι Υπό εξέλιξη και μη Υπό εξέλιξη και μη επίσημοι επίσημοι Ναι ΕΝ standards Ναι ΕΝ standards Ναι , λίμνες Shkodra, Prespa, Ohrid Ναι ΕΝ standards ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Belkinova D, Gecheva G, Cheshmedjiev S, Dimitrova-Djulgerova I, Mladenov R, Marinov M, Teneva I, Stojanov P, Ivanov P, Michov S, Pehlivanov L, Varadinova E, Karagiozova Ts, Vassilev M, Apostolou A, Velkov B, Pavlova M (2013) Biological analysis and ecological assessment of the surface water types in Bulgaria. "Paisii Hilendarski" University press (In Bulgarian) Elvira B (1995) Native end exotic freshwater fishes in Spanish river basins. Freshwater Biology 33: Karr JR (1981) Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries 6(6): Karr JR, Fausch KD, Angermeier PL, Yant PR, Schlosser IJ (1986) Assessing biological integrity in running waters: A method and its rationale. Special Publication 5, Illinois Natural History Survey. Poikane S, Zampoukas N, Borja A, Davies SP, van de Bund W, Birk S (2013) Intercalibration of aquatic ecological assessment methods in the European Union: Lessons learned and way forward. Environmental Science and Policy 44: Poikane S, Birk S, Böhmer J, Carvalho L, de Hoyos C, Gassner HT, Hellsten S, Kelly M, Lyche Solheim A, Olin M, Pall K, Phillips G, Portielje R, Ritterbusch D, Sandin L, Schartau A, Solimini A, van den Berg Ml, Wolfram G, van de Bund W (2015) A hitchhiker s guide to European lake ecological assessment and intercalibration. Ecological Indicators 52: van de Βund W., A. Solimini (2007) Ecological Quality Ratios for ecological quality assessment in inland and marine waters. EUR EN, Luxembourg, 24 pp. WISER. Water bodies in Europe: Integrative Systems to assess Ecological status and Recovery. Ναι υπό εξέλιξη, μη επίσημο, μη συμβατό με Οδηγία Πηγή πληροφορίας Dr. Spase Shumka Dr. Milica Ristovska

7