NORMAN DAVIES. Ι σ τ ο ρ ί α Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α

Transcript

1 NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α

2 Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: Β Τόµος: ISBN: Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα τηλ.: fax: info@nnet.gr

3 ΧI Tenebrae ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Ε ΚΛ Ε Ι Ψ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ, Βαρβαρότητα σκιάζει τον ευρωπαϊκό εικοστό αιώνα, τέτοια, που σε άλλες εποχές θα κατέπλησσε ακόµα και τους πλέον βαρβάρους των βαρβάρων. Κατά την εποχή που τα µέσα εποικοδοµητικής αλλαγής είχαν υπερκεράσει κατά πολύ όλα όσα είχε γνωρίσει µέχρι τότε ο κόσµος, οι Ευρωπαίοι συγκατένευσαν αδιαµαρτύρητα σε αλλεπάλληλες πολεµικές συγκρούσεις, οι οποίες εξόντωσαν περισσότερους ανθρώπους από όσους όλες µαζί οι βίαιες αναταραχές του παρελθόντος. Οι δύο παγκόσµιοι πόλεµοι των ετών και , ιδίως ο δεύτερος, προκάλεσαν ανυπολόγιστες καταστροφές και επεκτάθηκαν από τη µία άκρη της υφηλίου ώς την άλλη. Η κύρια εστία τους, όµως, βρισκόταν αναντίρρητα στην Ευρώπη. Επιπροσθέτως, κατά το χρονικό διάστηµα που κάλυψαν οι δύο γενιές του αιµατηρού πολέµου, οι δύο πολυπληθέστερες ευρωπαϊκές χώρες περιήλθαν στην εξουσία φονικών πολιτικών καθεστώτων, κατά τα οποία το εµφύλιο µίσος εξόντωσε περισσότερες δεκάδες εκατοµµύρια ανθρώπους από όσους οι πόλεµοί τους. Μια από τις σπάνιες φωνές της συνείδησης παρατήρησε από νωρίς πως κάτι πραγµατικά αισχρό βρισκόταν σε εξέλιξη: Γιατί είναι τούτος ο αιώνας χειρότερος από τους προηγούµενους; Μήπως εµείς οι ίδιοι, ενεοί µέσα στον σπαραγµό και µες στον τρόµο, το δάχτυλο δεν θέσαµε επάνω στις πληγές τις κακοφορµισµένες κι αγιάτρευτες δεν τις αφήσαµε µε τα δικά µας χέρια; Στα δυτικά, το φως του δειλινού ακόµη αχνοφέγγει και στριµωγµένες οι στέγες των σπιτιών λαµποκοπούν στον ήλιο, όµως εδώ ο Θάνατος χαράζει κιόλας στις θύρες σταυρουδάκια, καλώντας τα κοράκια, και να τα που έρχονται πετώντας. 1 Οι ιστορικοί του µέλλοντος, λοιπόν, αναδιφώντας τα όσα συνέβησαν κατά τις τρεις δεκαετίες που µεσολάβησαν από τον Αύγουστο του 1914 µέχρι τον Μάιο του Anna Akhmatova ( ), Selected Poems, µτφρ. και εισ. S. Kunitz και M. Hayward, Λονδίνο 1989, αρ. 16, «Chem khuzhe etot vyek pryedshetvuyushikh?» (1919), σ. 70.

4 θα πρέπει ασφαλώς να τις θεωρήσουν ως την εποχή κατά την οποία η Ευρώπη είχε χάσει τα λογικά της. Όταν η ολοκληρωτική φρίκη του κοµουνισµού και του φασισµού προστέθηκε στη φρίκη του ολοκληρωτικού πολέµου είχε ως άθροισµα θανάτους, αθλιότητα και παρακµή που δεν είχαν ποτέ άλλοτε το ισοδύναµό τους. Αν κάποιος επέλεγε τα σύµβολα που θα αναπαριστούσαν εναργέστερα την ανθρώπινη εµπειρία των ετών αυτών, δύσκολα θα ξεχώριζε κάτι διαφορετικό από τα όργανα θανάτου του εικοστού αιώνα: το τεθωρακισµένο άρµα, το βοµβαρδιστικό αεροπλάνο και τον θάλαµο αερίων, τα χαρακώµατα, τα µνηµεία των άγνωστων στρατιωτών, τα στρατόπεδα εξόντωσης και τους οµαδικούς τάφους. Κάποιες γενικές παρατηρήσεις προκύπτουν από την εξέταση της φρίκης αυτής, η οποία επισκιάζει όλα τα ζωογόνα επιτεύγµατα της εποχής. Κατά τη διάρκεια αυτής της φρικωδίας οι Ευρωπαίοι πέταξαν στον κάλαθο των αχρήστων την παγκόσµια πρωτοκαθεδρία τους: η ευρωπαϊκή αφροσύνη επέφερε την έκλειψη της Ευρώπης. Η Ευρώπη διέθετε απαράµιλλη ισχύ και γόητρο το Οι Ευρωπαίοι πρωτοστατούσαν σχεδόν σε όλους τους αξιόλογους τοµείς που βάζει ο νους του ανθρώπου: στις επιστήµες, στις τέχνες, στην οικονοµία, στη µόδα. Οι ευρωπαϊκές δυνάµεις κυριαρχούσαν στην υφήλιο χάρη στις αποικιακές αυτοκρατορίες και στις εµπορικές εταιρείες τους. Σχεδόν τα πάντα είχαν χαθεί µέχρι το 1945: οι Ευρωπαίοι είχαν πολεµήσει ο ένας εναντίον του άλλου µέχρι τελικής πτώσεως. Η πολιτική δύναµη της Ευρώπης είχε συρρικνωθεί σηµαντικά, ενώ άλλοι είχαν υπερακοντίσει τη στρατιωτική και την οικονοµική της δύναµη. Η ευρωπαϊκή αποικιακή δύναµη ήταν πλέον αδύνατον να συντηρηθεί. Ο ευρωπαϊκός πολιτισµός έχασε την αυτοπεποίθησή του το ευρωπαϊκό γόητρο και το ηθικό κύρος είχαν πια εξανεµιστεί. Με µία και µοναδική εξαίρεση, κάθε ξεχωριστό ευρωπαϊκό κράτος που εισήλθε στη σύρραξη του 1914 προοριζόταν να βιώσει τη στρατιωτική ήττα και την πολιτική εκµηδένιση µέχρι το Η µοναδική χώρα που απέφυγε την ολοσχερή καταστροφή, κατόρθωσε να επιβιώσει µε µοναδικό µέσο την πλήρη παράδοση της πολιτικής και οικονοµικής ανεξαρτησίας της. Όταν καταλάγιασε εν τέλει η σκόνη των εχθροπραξιών, ο ευρωπαϊκός ερειπιώνας ελεγχόταν από δύο δυνάµεις εκτός ευρωπαϊκής ηπείρου, οι οποίες µάλιστα απουσίαζαν κατά τις απαρχές της περιπέτειας: από τις ΗΠΑ και την ΕΣΣ. Ως προς το µέτωπο της ηθικής, οφείλει κανείς να παρατηρήσει την ακραία αντίθεση ανάµεσα στην υλική πρόοδο του ευρωπαϊκού πολιτισµού και στην τροµακτική οπισθοχώρηση των πολιτικών και των πνευµατικών αξιών. Ο µιλιταρισµός, ο φασισµός και ο κοµουνισµός δεν βρήκαν θιασώτες µόνο ανάµεσα στις χειραγωγηµένες µάζες των πιο ταλαιπωρηµένων εθνών, αλλά και ανάµεσα στα πιο καλλιεργηµένα επίλεκτα κοινωνικά στρώµατα και στις πιο δηµοκρατικές χώρες της Ευρώπης. Τα αξιόλογα ιδεώδη είχαν διαστρεβλωθεί τόσο, ώστε ούτε στιγµή δεν έλειψαν οι εφεδρείες εύστροφων ανδρών και γυναικών που αισθάνθηκαν την ακαταµάχητη εσωτερική παρόρµηση να πολεµήσουν «στον πόλεµο που στόχο είχε να τελειώσουν οι πόλεµοι», να συστρατευθούν στη γενοκτόνο φασιστική εκστρατεία προκειµένου να διασώσουν τον «ευρωπαϊκό πολιτισµό» ή να δικαιολογήσουν τους κοµουνιστές που επιδίωκαν την ειρήνη και την πρόοδο µε κύριο µέσο τους φόνους σε µαζική κλίµακα. Όταν έφθασε η στιγµή της αλήθειας το 1941, Η ΕΚΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ,

5 1008 ΚΕΦΑΛΑΙΟ XI: Tenebrae οι ηγέτες των Συµµάχων, οι οποίοι πολεµούσαν για την ελευθερία και τη δηµοκρατία, δεν δίστασαν να δεχθούν στις τάξεις τους τον έναν εγκληµατία προκειµένου να νικήσουν τον άλλον. Στο µέτωπο της ιστοριογραφίας, είναι αναγκαίο να συνυπολογιστεί το γεγονός ότι τα φρικτά ευρωπαϊκά γεγονότα διαπράχθηκαν µέσα στο εύρος της ζώσας µνήµης, και ότι οι υποκειµενικές, οι πολιτικές και οι στρατευµένες απόψεις εξακολουθούν να κυριαρχούν στους ευρέως διαδεδοµένους απολογισµούς της εποχής. Πάντοτε υπάρχει η τάση να γράφεται εκ νέου η ιστορία όλων των µείζονων συγκρούσεων από τους νικητές, οι οποίοι µεγεθύνουν τα εγκλήµατα και τις αστοχίες των ηττηµένων, ενώ παράλληλα σµικρύνουν τα δικά τους. Τούτο, σε τελική ανάλυση, συνιστά ίδιον της ανθρώπινης φύσης. Κατά τους δύο παγκοσµίους πολέµους συνέβη να κερδίσουν τη νίκη παρόµοιοι συνασπισµοί κρατών µε επικεφαλής τις «δυτικές δυνάµεις» και τον στρατηγικό σύµµαχό τους στην Ανατολή η δική τους, λοιπόν, ιστορική εκδοχή για την εποχή αυτή εξακολουθεί να κυριαρχεί κατά τη µεταπολεµική εκπαίδευση, στα µέσα µαζικής επικοινωνίας και στα βιβλία ιστορίας. Τούτη η «συµµαχική εκδοχή» απέκτησε τα πρώτα της επίσηµα διαπιστευτήρια µετά το 1918, όταν οι εκπρόσωποι των ηττηµένων εθνών υποχρεώθηκαν να οµολογήσουν ότι η ενοχή για τον πόλεµο βάραινε αποκλειστικώς τα ίδια. Εδραιώθηκε δε ακλόνητα µετά το 1945, όταν ένα συµ- µαχικό δικαστήριο θεώρησε εαυτόν αρµόδιο αποκλειστικώς για τα εγκλήµατα πολέµου που είχε διαπράξει ο εχθρός. Ήταν πολιτικώς αδύνατον να επιχειρηθεί η δηµόσια κριτική των συµµαχικών δυνάµεων µε µέσα και κριτήρια όµοια µε εκείνα που εφαρµόστηκαν για τους αντιπάλους τους. Τα επίσηµα πολεµικά µουσεία, από το Λάµπεθ µέχρι τη Μόσχα και την Γουάσινγκτον, δεν έπαυσαν να παρουσιάζουν µια µονόπλευρη άποψη για τα δεινά και τους ηρωισµούς του πολέµου. Τα κατασχεθέντα αρχεία των ηττηµένων τέθηκαν πλήρως στη διάθεση του κοινού, αποκαλύπτοντας όλες τις ζοφερές τους λεπτοµέρειες κρίσιµα αρχειακά σύνολα από την πλευρά των νικητών παρέµειναν επτασφράγιστα. Ακόµα και έπειτα από πενήντα χρόνια θεωρήθηκε ότι ήταν νωρίς για να σκιαγραφηθεί ένας ακριβοδίκαιος και αντικειµενικός απολογισµός. Ως προς το µέτωπο των διεθνών σχέσεων, έπρεπε να περάσουν πολλά χρόνια προτού αρχίσουν κάποιοι ιστορικοί να σταθµίζουν τα κοινά χαρακτηριστικά του «ευρωπαϊκού εµφύλιου πολέµου». Οι άνθρωποι που επιβίωσαν από τους δύο παγκοσµίους πολέµους εντυπωσιάζονταν, συνήθως, από τις ασυνέχειες. Ο «πόλεµος των φαντάρων» των ετών θεωρήθηκε ριζικά διαφορετικός από τον «πόλεµο των λαών» των ετών Όλοι όσοι ενεπλάκησαν στην έριδα µεταξύ κοµουνισµού και φασισµού ενθαρρύνθηκαν να θεωρήσουν τα δύο κινήµατα ως απλώς αντίθετα. Τώρα πια, µε το πλεονέκτηµα της γνώσης των εξελίξεων, καθίσταται ολοένα και πιο φανερό ότι οι διαδοχικές συγκρούσεις εντάσσονταν σε µία δυναµική διαδικασία: οι παγκόσµιοι πόλεµοι υπήρξαν δύο ξεχωριστές πράξεις ενός και του αυτού δράµατος. Πάνω απ όλα, το έργο που έµεινε ηµιτελές µε τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο δηµιούργησε τους κύριους αντιπάλους του Β Παγκοσµίου. Τα ευρωπαϊκά κράτη, µε την είσοδό τους στην ένοπλη σύγκρουση το 1914, άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου από όπου θα ξε-

6 πηδούσαν όχι ένα, αλλά δύο επαναστατικά κινήµατα το ένα έµελλε να συντριβεί το 1945 και το άλλο θα απέµενε να θρυµµατιστεί µε τα δραµατικά γεγονότα των ετών (βλ. κεφ. ΧΙΙ). Ο µόνος τρόπος για να επιβιώσουν οι δηµοκρατικές δυτικές δυνάµεις, οι οποίες βρέθηκαν αντιµέτωπες αρχικά µε τον γερµανικό επεκτατισµό και κατόπιν µε τη διπλή λερναία ύδρα του κοµουνισµού και του φασισµού, ήταν να καλέσουν τις ΗΠΑ το πρώτα και το εν συνεχεία. Έπειτα από το 1945 βασίστηκαν στο έπακρο στην αµερικανική ισχύ προκειµένου να αντεπεξέλθουν στην πρόκληση της υπερτροφικής σοβιετικής αυτοκρατορίας. Μόνο κατά τη δεκαετία του 1990, µε την επανένωση της Γερµανίας και τη σοβιετική αυτοκρατορία σε κατάρρευση, κατέστη δυνατόν οι Ευρωπαίοι να επανέλθουν στη φυσική αναπτυξιακή τους πορεία, που διακόπηκε βίαια εκείνο το ωραίο καλοκαίρι του Σύµφωνα µε το σενάριο αυτό, λοιπόν, τα χρόνια που µεσολάβησαν από το 1914 έως το 1945 εµφανίζονται ως η εποχή των προβληµάτων της Ευρώπης, τα οποία κάλυψαν το χάσµα ανάµεσα στη µακροχρόνια ειρήνη του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα και στην ακόµα πιο παρατεταµένη ειρηνική εποχή του Ψυχρού Πολέµου. Θα µπορούσαν µάλιστα να παροµοιαστούν µε τη διολίσθηση των ηπειρωτικών πλακών και την επακόλουθη εποχή σεισµικής δραστηριότητας. Στα χρόνια αυτά εµπεριέχονται οι πρώτοι πολεµικοί σεισµοί των ετών , η συντριβή τεσσάρων αυτοκρατοριών, η έκρηξη της κοµουνιστικής επανάστασης στη Ρωσία, η ανάδυση δώδεκα περίπου νέων κυρίαρχων κρατών, η ένοπλη ανακωχή των µεσοπολεµικών δεκαετιών, η κατάληψη της εξουσίας από τους φασίστες στην Ιταλία, στη Γερµανία και στην Ισπανία, και κατόπιν η δεύτερη, γενικευµένη, πολεµική πυρά των ετών Στην καρδιά των προβληµάτων βρίσκεται η Γερµανία, το νεαρότερο, δυναµικότερο και πιο χολερικό έθνος-κράτος. Το ρήγµα της σεισµογενούς ζώνης διέτρεχε τα ανατολικά σύνορα της Γερµανίας, η οποία υπέθαλψε πολλά σχέδια εις βάρος της δυτικής Ευρώπης. Προς την πλευρά της ανατολικής Ευρώπης, όµως, είχε να αντιµετωπίσει δύο πειρασµούς: σχετικά αδύναµους και φτωχούς γείτονες, αφενός, και, στην περίπτωση της Ρωσίας, την πρόκληση που εκπροσωπούσε η µοναδική ευρωπαϊκή χώρα µε έκταση ικανή να αµφισβητήσει τη γερµανική στρατιωτική ισχύ, αφετέρου. Εποµένως, η σηµαντικότερη µονοµαχία για το µέλλον της Ευρώπης τοποθετούνταν εξ αρχής µεταξύ Γερµανίας και Ρωσίας. Μάλιστα, στα χέρια των επαναστατών υπέρµαχων του ολοκληρωτισµού προοριζόταν να µετατραπεί σε µάχη µέχρις εσχάτων. Οι δυτικές δηµοκρατίες επελέγησαν εξ αρχής για τον ρόλο των λαφυραγωγών, χωρίς να ενδιαφέρονται ουσιαστικά για τη µοίρα των Ανατολικοευρωπαίων, αλλά και αποφασισµένες να ανακόψουν την ανάπτυξη κάθε αλαζονικής ηπειρωτικής δύναµης που θα στρεφόταν ενδεχο- µένως εναντίον της ύσης. Αυτός ο αστερισµός πολιτικών δυνάµεων καθόρισε την ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή κατά το υπόλοιπο του εικοστού αιώνα. Ο ίδιος αποτέλεσε το υπόβαθρο των δύο παγκοσµίων πολέµων και θα είχε προκαλέσει πιθανότατα και τρίτο, αν δεν µεσολαβούσαν η εφεύρεση των πυρηνικών όπλων και η αµερικανική ανάµειξη. Η ΕΚΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ,