Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ: ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ

Transcript

1 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ: ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ Το ενδιαφέρον του ελληνισμού για τον κόσμο των Σλάβων δεν είναι πρόσφατο. Πηγαίνει πολλούς αιώνες πίσω και φτάνει στην εποχή κατά την οποία ορισμένα σλαβικά φύλα πέρασαν τον Δούναβη και εγκαταστάθηκαν εντός των ορίων του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους 1. Η εγκατάσταση των σλαβικών φύλων στα ευρωπαϊκά εδάφη της Αυτοκρατορίας έφερε τους Σλάβους σε στενότερη επαφή με τον ελληνικό κόσμο και διεύρυνε την επιρροή του επάνω τους, ενώ παράλληλα και οι Σλάβοι άσκησαν κατ αναλογία επιρροή στον ελληνικό κόσμο σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα 2. 1 Περισσότερα για τη γνωριμία του ελληνικού κόσμου με τους Σλάβους όπως αποτυπώνεται στις μεσαιωνικές πηγές βλ. Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων στην προοπτική τῆς ἑλληνικῆς ἱστορικῆς ἔρευνας», Βυζάντιο, Σλάβοι Ἁγιον Ὀρος. Ἀναδρομὴ σὲ ἀμοιβαίες σχέσεις καὶ ἐπιδράσεις, Θεσσαλονίκη 2006, σσ Για τη συνύπαρξη του ελληνικού και του σλαβικού κόσμου και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις πολύτιμη είναι η μαρτυρία των «Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου» (P. Lemerle, Les plus anciens Recueils des Miracles de Saint Démétrius. I. Texte, Paris 1979 και Les plus anciens Recueils des Miracles de Saint Démétrius et la Pénétration des Slaves dans les Balkans. II. Commentaire, Paris Πρβλ. Χ. Μπακιρτζῆ (ἐπιμ.), Ἁγίου Δημητρίου Θαύματα. Οἱ συλλογές Ἀρχιεπισκόπου Ἰωάννου καί Ἀνωνύμου. Ὁ βίος, τά θαύματα καί ἡ Θεσσαλονίκη τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Ἀθήνα 1997, Ἀ. Ἠλιάδη, Τά «Θαύματα» τοῦ Ἁγίου Δημητρίου ὡς ἱστορικές πηγές. Ἐπιδρομές καί σλαβικές ἐποικίσεις ἐντεύθεν τοῦ Δουνάβεως, Τρίκαλα 2003, καθώς και Στ. Ιατρού, Οι δύο πρώτες αβαροσλαβικές πολιορκίες της Θεσσαλονίκης. Προβλήματα

2 42 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Ο εκχριστιανισμός και η σταδιακή ένταξη στην πνευματική και πολιτισμική παράδοση του ελληνορωμαϊκού κόσμου τόσο των σλαβικών φύλων που είχαν εγκατασταθεί εντός όσο και εκείνων που εγκαταστάθηκαν εκτός των ορίων της Αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα να ενισχυθούν ακόμα περισσότερο οι πνευματικοί τους δεσμοί με τον ελληνισμό, οι οποίοι σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν την ταυτότητά τους. Κατά την περίοδο που ακολούθησε την εξάπλωση των Οθωμανών, την κατάλυση των μεσαιωνικών κρατών της Χερσονήσου του Αίμου και την ανάδυση της Ηγεμονίας της Μόσχας το ενδιαφέρον των ελλήνων λογίων για τον σλαβιερμηνείας των θαυμάτων του Αγίου Δημήτριου, [Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.] Θεσσαλονίκη 2009, όπου και ολόκληρη η σχετική βιβλιογραφία). Από την πλούσια σχετική βιβλιογραφία βλ. ενδεικτικά: E. E. Lipšic, Byzanz und die Slaven. Beiträge zur byzantinischen Geschichte des Jarhrunderts, Weimar 1951, D. Obolensky, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, , Weidenfeld and Nicolson 1971 και του ιδίου, Byzantium and the Slavs, St. Vladimir s Seminary Press 1994, M. D. Graebner, The Role of the Slavs within the Byzantine Empire, , Rutgers University 1975, Φ. Μαλιγκούδη, Σλάβοι στη Μεσαιωνική Ελλάδα, [Βιβλιοθήκη Σλαβικών Μελετών 1] Θεσσαλονίκη 1991 και του ιδίου, Ελληνισμός και σλαβικός κόσμος, Θεσσαλονίκη 2006, Α. Αι. Ταχιάου, Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι θεμελιωτές της αρχαίας σλαβικής γραμματείας, Θεσσαλονίκη 1992, Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οἱ βαλκανικοὶ λαοὶ κατὰ τοὺς μέσους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1992 και της ιδίας, «Σλαβικές ἐγκαταστάσεις στη Μεσαιωνική Ἑλλάδα. Γενική επισκόπηση», Βυζάντιο και Σλάβοι - Ἑλλάδα και Βαλκάνια (6 ος 20 ος αἰ.), Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 61 κ. εξ., Σπ. Βρυώνη, Ἡ καθ ἡμᾶς Ἀνατολή. Η πνευματική παράδοση του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στον Σλαβικό και τον Ισλαμικό κόσμο, μετάφρ. Λ. Γυιόκα, [Βιβλιοθήκη Σλαβικών Μελετών 6] Θεσσαλονίκη 1995, σσ , Ι. Ταρνανίδη, Οι "Κατά Μακεδονίαν Σκλαβήνοι". Ιστορική πορεία και σύγχρονα προβλήματα προσαρμογής, Θεσσαλονίκη 2001, N. Δαπέργολα, Σλαβικές εγκαταστάσεις στη Μακεδονία από τον 7 ο έως και τον 9 ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2009.

3 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 43 κό κόσμο γνώρισε νέα ανάπτυξη. Τα συγγράμματα αυτής της περιόδου και ιδιαίτερα μετά τον 17 ο αιώνα αποτυπώνουν ευδιάκριτα τους πνευματικούς και πολιτισμικούς δεσμούς των Ελλήνων με τον κόσμο των Σλάβων και τις αναζητήσεις των συγγραφέων τους, οι οποίοι ενδιαφέρονταν κυρίως για την ιστορία και τον πολιτισμό του σλαβικού κόσμου 3. Από τα συγγράμματα αυτά αξίζει να μνημονεύσουμε το έργο του Διονυσίου Ιβηρίτη, Ιστορία της Ρωσίας του 17 ου αιώνα 4 και το έργο του Ἀθανασίου Kομνηνοῦ Ὑψηλάντου, Ἐκκλησιαστικῶν καί πολιτικῶν τῶν εἰς δώδεκα βιβλίον H Θ καί I, ἤτοι Tά μετά τήν Ἅλωσιν ( ) του Ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στα έργα της εποχής αυτής κατέχει το περίφημο έργο του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Δοκίμιον περί τῆς πληρεστάτης συγγενείας τῆς Σλαβονο-Ρωσικῆς γλώσσης πρός τήν Ἑλληνικήν του , το οποίο μπορεί να θεωρηθεί 3 Βλ. σχετ. Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων στην προοπτική τῆς ἑλληνικῆς ἱστορικῆς ἔρευνας», Βυζάντιο, Σλάβοι Ἁγιον Ὀρος. Ἀναδρομὴ σὲ ἀμοιβαίες σχέσεις καὶ ἐπιδράσεις, Θεσσαλονίκη 2006, σ Βλ. σχετ. O. Aλεξανδροπούλου, O Διονύσιος Iβηρίτης και το έργο του «Iστορία της Pωσίας», Hράκλειο Ἀθανασίου Kομνηνοῦ Ὑψηλάντου, Ἐκκλησιαστικῶν καί πολιτικῶν τῶν εἰς δώδεκα βιβλίον H Θ καί I.,ἤτοι Tά μετά τήν Ἅλωσιν ( ), (Ἐκ χειρογράφου ἀνεκδότου τῆς ἱερᾶς μονῆς τοῦ Σινᾶ), Ἐκδιδόντος Ἀρχιμ. Γερμανοῦ Ἀφθονίδου Σιναΐτου. Ἐν Kωνσταντινουπόλει Προσβάσιμο στον δικτυακό τόπο «Ανέμη» (Τhe Digital Library of Modern Greek Studies, Anemi τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). Πρβλ. Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων», σ Δοκίμιον περί τῆς πληρεστάτης συγγενείας τῆς Σλαβονο-Ρωσικῆς γλώσσης πρός τήν Ἑλληνικήν. Συνταχθέν ὑπό τοῡ Oἱκονόμου τοῡ Oἰκουμενικοῡ Πατριαρχικοῡ Θρόνου, καί καθολικοῡ ἱεροκήρυκος τῆς Mεγάλης Ἐκκλησίας καί πασῶν τῶν Ὀρθοδόξων τοῦ Ἐλληνικοῦ γένους Ἐκκλησιῶν. Kωνσταντίνου Πρεσβυτέρου τοῦ ἐξ Oἰκονόμων γενεαλογουμένου, Συνέδρου τοῦ τῆς ἐν Πετρουπόλει Ἐκκλησιαστικῆς Άκαδημίας Συλλόγου. Ἐταίρου τῆς Aὐτοκρατορικῆς Pωσσικῆς Ἀκαδημίας κ.τ.λ. Ἐτυπώθη

4 44 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ως η πρώτη συστηματική ελληνική εργασία επάνω στη σλαβική γλώσσα 7. Ξεχωριστή θέση κατέχουν επίσης και τα ελληνοσλαβικά λεξικά που συντάχθηκαν στις αρχές του 19 ου αιώνα όπως: το Τετράγλωσσον Λεξικόν του Δανιήλ Μοσχοπολίτη του και το Ρωμαιοσλαβονικόν Λεξικόν του Γεωργίου Παπά Ζαχαρίου του Όλα τα παραπάνω πιστοποιούν όχι μόνο το ενδιαφέρον των ελλήνων λογίων για την ιστορία, τον πολιτισμό και τη γλώσσα του σλαβικού κόσμου αλλά κυρίως την πρόοδο που είχαν στο μεταξύ επιτύχει στο πεδίο της σλαβομάθειας. Στη πορεία του χρόνου όμως η συνύπαρξη του ελληνικού και του σλαβικού κόσμου δεν υπήρξε ανέφελη. Ιδιαίτερα την περίοδο που ακολούθησε την εμφάνιση της εθνικής ιδέδιορισμῷ καί φιλοτίμῷ δαπάνῃ τῆς Aὐτοκρατορικῆς Pωσσικῆς Ἀκαδημίας. Ἐν Πετρουπόλει, Ἐν τῇ τυπογραφίᾳ τῆς Ἀκαδημίας τῶν Ἐπιστημῶν A Ω K H (1828). Προσβάσιμο στον δικτυακό τόπο «Ανέμη» (Τhe Digital Library of Modern Greek Studies, Anemi τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 7 Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων», σ Το Τετράγλωσσον Λεξικόν περιέχεται σε ένα ευρύτερο έργο του Δανιήλ Μοσχοπολίτη υπό τον τίτλο Εισαγωγική Διδασκαλία περιέχουσα Λεξικόν Τετράγλωσσον των τεσσάρων κοινῶν διαλέκτων ἤτοι τῆς ἁπλῆς Ῥωμαϊκῆς, τῆς ἐν Μοισίᾳ Βλαχικῆς, τῆς Βουλγαρικῆς καί τῆς Ἀλβανιτικῆς, η οποία εκδόθηκε πιθανότατα στη Βενετία το έτος Πρβλ. Ἀ. Κωνσταντακοπούλου, Ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα στὰ Βαλκάνια ( ). Τὸ Τετράγλωσσο Λεξικὸ τοῦ Δανιήλ Μοσχοπολίτη, Ἰωάννινα 1988, σσ Λεξικὸν Ρωμαιοσλαβωνικὸν περιέχον τὰς ἀναγκαιοτέρας καὶ χρησιμωτέρας λέξεις, αἱ ὁποῖαι ἀπαντῶσι καθ ἑκάστην ἐν ταῖς πρὸς ἀλλήλους διαλέξεσι καὶ ὁμιλίαις, ἐρανισθὲν μὲν εἰς χρῆσιν τῶν φιλορωμαίων νέων. Ὑπὸ Γεωργίου Παπὰ Ζαχαρίου ἑλληνοδιδασκάλου τοῦ Ζέμονος. Τύποις δὲ ἐκδοθὲν δαπάνῃ τῆς τιμιωτάτης Ἀδελφότητος τῶν ἐν Ζέμονι Ῥωμαίων. Ἐν Βούδα τύποις τοῦ κατ Οὑγκαρίαν Βασιλικοῦ Πανδιδακτηρίου Προσβάσιμο στον δικτυακό τόπο «Ανέμη» (Τhe Digital Library of Modern Greek Studies, Anemi τελευταία προσπέλαση 11/03/2013).

5 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 45 ας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την ίδρυση των νεότερων κρατών της περιοχής, συνάντησε πολλές δυσκολίες και πέρασε μέσα από συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις, οι ο- ποίες άφησαν τα ίχνη τους στη συλλογική μνήμη. Μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις τα αρνητικά βιώματα της περιόδου αυτής επηρέασαν καθοριστικά τις μεταξύ τους σχέσεις διαγράφοντας σε πολλές περιπτώσεις την ειρηνική συνύπαρξη αιώνων, κοινούς αγώνες, καθώς και τους πνευματικούς και πολιτισμικούς τους δεσμούς 10. Η πορεία της ελληνικής σλαβολογίας, όπως ήταν φυσικό, επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις αρνητικές μνήμες της περιόδου αυτής και δυσκολεύτηκε αρκετά να τις ξεπεράσει και να βρει τον βηματισμό της. Χρειάστηκε μεγάλος αγώνας, προσπάθεια, θάρρος και επιμονή, για να αρθούν οι φόβοι και οι προκαταλήψεις. Και αυτό οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι αποτελεί επίτευγμα των σκαπανέων της ελληνικής σλαβολογίας, οι οποίοι εργάστηκαν προσηλωμένοι στους σκοπούς και τα ιδανικά της αντικειμενικής έρευνας. Η ιστορία της ελληνικής σλαβολογίας είναι συνυφασμένη με τη Θεσσαλονίκη και ιδίως με το Πανεπιστήμιο της. Με την έναρξη της λειτουργίας του προβλέφθηκε η ίδρυση εδρών της ιστορίας των λαών της Χερσονήσου του Αίμου, καθώς και των σλαβικών γλωσσών και φιλολογιών 11. Δυστυχώς όμως οι ιστορικές συγκυρίες δεν επέτρεψαν την πραγματοποίηση των σχεδιασμών αυτών, με αποτέλεσμα να ιδρυθεί τελικά μόνο μια έδρα για την Ιστορία των Λαών της Χερσονήσου του Αίμου στη Φιλοσοφική Σχολή, την ο- 10 Βλ. στη συνέχεια της εργασίας υποσημ Βλ. σχετ. Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οἱ βαλκανικές σπουδές στην Ἑλλάδα και διεθνῶς», Βυζάντιο και Σλάβοι - Ἑλλάδα και Βαλκάνια (6 ος 20 ος αἰ.), Θεσσαλονίκη 2001, σσ , Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων», σ. 17.

6 46 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ποία κατέλαβε ο πολύς Μιχαήλ Λάσκαρης 12. Και αυτή όμως δεν διατηρήθηκε για πολύ, αφού το έτος 1939 καταργήθηκε και το περιεχόμενό της μετατράπηκε, θέτοντας τέρμα σε μια πολύ ελπιδοφόρα νέα ερευνητική και διδακτική προοπτική, η οποία μόλις είχε αρχίσει να δίνει τους πρώτους της καρπούς 13. Τα χρόνια που ακολούθησαν τον Δεύτερο Παγκόσμιο και τον Εμφύλιο Πόλεμο έφεραν νέες δυσκολίες για την ελληνική σλαβολογία. Η Θεσσαλονίκη όμως και πάλι συνέβαλε στην πρόοδο των σλαβολογικών σπουδών με την ίδρυση το 1953 από την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (Ε.Μ.Σ.) του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Ι.Μ.Χ.Α.) 14. Το Ι.Μ.Χ.Α. αργότερα (1974) αυτονομήθηκε από την Ε.Μ.Σ. αποκτώντας νομικό καθεστώς Ν.Π.Ι.Δ. και λειτούργησε ως ανεξάρτητο ερευνητικό κέντρο. Στην πορεία το Ι.Μ.Χ.Α. συνέβαλε καθοριστικά στη μελέτη του βαλκανικού κόσμου και πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στην επιστημονική έρευνα με το εκδοτικό του έργο 15, τη διοργάνωση συνεδρίων και επι- 12 Στον Μιχαήλ Λάσκαρι οφείλονται τα πρώτα αμιγώς επιστημονικά σλαβολογικά μελετήματα, τα οποία μάλιστα έτυχαν διεθνούς αναγνώρισης. Περισσότερα για τη ζωή και τη δράση του βλ. Βλ. Στ. Παπαδοπούλου, «Μιχαήλ Θ. λάσκαρις ( ), ὁ ἐπιστήμονων και πανεπιστημιακός δάσκαλος», Κερκυραϊκά Χρονικά, 14 (1968), σσ Ο αείμνηστος Καθηγητής Χαράλαμπος Παπαστάθης κατέγραψε την πλούσια συγγραφική δραστηριότητα του Λάσκαρι στο άρθρο του «Bibliographie de Michel Th. Lascaris», Offprint from Balkan Studies, 18, 1, Thessaloniki Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων», σ Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ίδρυση και την εξέλιξη του Ι.Μ.Χ.Α. μπορεί κανείς να αναζητήσει στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος: (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 15 Το εκδοτικό έργο του Ι.Μ.Χ.Α. περιλαμβάνει περισσότερες από 250 μονογραφίες και συλλογικούς τόμους, καθώς και δύο περιοδικές εκδόσεις, το Balkan Studies που κυκλοφορεί από το 1960 και τα Bαλκανικά Σύμμεικτα που πρωτοκυκλοφόρησε το Στην εκδοτική παραγωγή του επίσης περιλαμβάνονται η έκδοση της Bαλκανικής Bιβλιογραφίας

7 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 47 στημονικών συναντήσεων 16 και τη δημιουργία της Σχολής Βαλκανικών Γλωσσών 17. Σταδιακά δημιουργήθηκε στο Ι.Μ.Χ.Α. μια πολύ αξιόλογη βιβλιοθήκη, στην οποία η σλαβική βιβλιογραφία καταλαμβάνει σημαντικό μέρος 18. Έτσι γύρω από το Ίδρυμα αυτό συγκεντρώθηκαν αρκετοί επιστήμονες, οι οποίοι ασχολήθηκαν με τα ζητήματα της ιστορίας και του πολιτισμού των λαών της Χερσονήσου του Αίμου και ειδικότερα του σλαβικού κόσμου με αποτέλεσμα το Ι.Μ.Χ.Α. να καταστεί το πρώτο πραγματικό λίκνο της ελληνικής σλαβολογίας. Παράλληλα στην Αθήνα ιδρύθηκε το 1963 η Ελληνική Επιτροπή Σπουδών NΑ. Ευρώπης ως Ελληνική Εθνική Επιτροπή της Διεθνούς Ενώσεως Σπουδών N.Α. Ευρώπης (Association Internationalle d Études du Sud-Est Européen, A.I.E.SE.E.) και υπό την αιγίδα της το 1975 ιδρύθηκε το Eλληνικό Kέντρο Σπουδών NA. Eυρώπης στο οποίο από την ( ), τα Δελτία Ξένου Τύπου περί των βαλκανικών χωρών ( ) και τα επιμέρους Δελτία για τη γιουγκοσλαβική, βουλγαρική, ρουμανική και σλαβική βιβλιογραφία, τα οποία σταμάτησαν να εκδίδονται το Βλ. σχετ. στην ιστοσελίδα (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 16 Αναλυτικότερα για τη διοργάνωση Συνεδρίων και γενικότερα Επιστημονικών Συναντήσεων βλ. στην ιστοσελίδα (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 17 Η Σχολή Γλωσσών ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1963 με τη διδασκαλία των βαλκανικών γλωσσών. Αργότερα προστέθηκε η διδασκαλία της ρωσικής, καθώς και άλλων ανατολικών γλωσσών. Βλ. σχετ. στην ιστοσελίδα: (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 18 Η Βιβλιοθήκη του Ι.Μ.Χ.Α. σήμερα περιλαμβάνει περισσότερους από τίτλους μονογραφιών και συλλογικών τόμων, καθώς και 700 περίπου τίτλους περιοδικών εκδόσεων. Βλ. σχετ. (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013).

8 48 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ίδια χρονιά άρχισαν να διδάσκονται οι βαλκανικές γλώσσες και η ρωσική 19. Στα επόμενα χρόνια η ελληνική σλαβολογία κατέκτησε σταδιακά τη θέση που της αναλογούσε στην ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα με τη δημιουργία εδρών και την εισαγωγή σχετικών μαθημάτων στα ελληνικά Πανεπιστήμια. Για πρώτη φορά μετά τον διορισμό του Μ. Λάσκαρι στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης διορίστηκαν ειδικοί επιστήμονες στη Θεολογική Σχολή του ίδιου Πανεπιστημίου το 1965 και το 1976 ανοίγοντας τον ακαδημαϊκό στίβο στους έλληνες σλαβολόγους 20. Σύντομα ακολούθησε ο διορισμός σλαβολόγων και σε άλλες Σχολές όπως η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και η Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις οποίες εισήχθησαν ειδικά μαθήματα στα προγράμματα των σπουδών τους. Από τον κύκλο των πρώτων ελλήνων σλαβολόγων που δημιουργήθηκε γύρω από τα παραπάνω ιδρύματα δημιουργήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1975 η Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών (σήμερα μετά την αναθεώρηση του Καταστατικού της το 2012, Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων) ως Ε- θνική Επιτροπή Σλαβολόγων με στόχο να προωθήσει με όλα τα πρόσφορα μέσα τις σλαβολογικές σπουδές στην Ελλάδα 21. Η δραστηριότητα της Ένωσης και των μελών της είχε 19 Για την ιστορία και την προσφορά της Ελληνικής Επιτροπής Σπουδών NΑ. Ευρώπης και ιδιαίτερα για το Eλληνικό Kέντρο Σπουδών NA. Eυρώπης και τη διδασκαλία των βαλκανικών γλωσσών και της ρωσικής βλ. στην ιστοσελίδα (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 20 Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων», σ Σχετικά με την ίδρυση της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων (αρχικά ως Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών) και την ιστορική της πορεία βλ. στην ιστοσελίδα (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). Είναι αξιοσημείωτο ότι στο Άρθρο 4 ο προβλέπεται

9 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 49 ως αποτέλεσμα να εισαχθούν στα περισσότερα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας μαθήματα που αφορούν τη σλαβολογία και ευρύτερα τη μελέτη της ιστορίας και του πολιτισμού των Σλάβων και να προσληφθούν ειδικοί επιστήμονες, ιδίως μετά τις καταιγιστικές εξελίξεις της τελευταίας δεκαετίας του 20 ου αιώνα, οπότε διαμορφώθηκε ευνοϊκότερο κλίμα για τις σλαβολογικές σπουδές στην Ελλάδα. Ειδικότερα σχετικά Τμήματα ή Τομείς και Μαθήματα λειτούργησαν από την περίοδο αυτή στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 22, στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας 23, στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 24 αλλά και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου ιδρύθηκε το Τμήμα Σλαβικών Σπουδών 25. ότι: «Εφ όσον οι συνθήκες και τα οικονομικά της το επιτρέπουν, η Ένωση έχει εντάξει στους μελλοντικούς της στόχους τη δημιουργία Ινστιτούτου Μελέτης της Κυριλλομεθοδιανής Παράδοσης και κληρονομιάς» βλ. στην ιστοσελίδα (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 22 Το Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας ιδρύθηκε το Βλ. στην ιστοσελίδα του Τμήματος (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 23 Το Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας ιδρύθηκε το Βλ. στην ιστοσελίδα του Τμήματος &id=46&itemid=58&lang=el (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 24 Το Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης ιδρύθηκε το Βλ. στην ι- στοσελίδα του Τμήματος (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). Μαθήματα Σλαβολογίας διδάσκονται επίσης και στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του ίδιου Πανεπιστημίου. Βλ. στην ιστοσελίδα του Τμήματος (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 25 Το Τμήμα Σλαβικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ιδρύθηκε το Βλ. στην ιστοσελίδα του Τμήματος (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013).

10 50 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Στα επιτεύγματα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων (Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών) κατά την περίοδο αυτή συμπεριλαμβάνονται: η έκδοση ειδικής επετηρίδας 26, πλήθους σχετικών μονογραφιών 27, καθώς και η διοργάνωση 26 Το 1971 ξεκίνησε η έκδοση της διεθνούς σλαβολογικής επετηρίδας Cyrillomethodianum υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Α. Αι. Ταχιάου. Μετά την ίδρυση της Ελληνικής Εταιρείας Σλαβικών Μελετών το 1975 η επετηρίδα παραχωρήθηκε στην Εταιρεία και έγινε το επιστημονικό της όργανο. Συνέχισε να εκδίδεται χωρίς διακοπές μέχρι το 1994 φτάνοντας μέχρι τον 17 ο και τον 18 ο τόμο (συνεκδόθηκαν), οπότε διακόπηκε η έκδοσή της λόγω της οικονομικής αδυναμίας της Εταιρείας. Βλ. στην ιστοσελίδα gr.htm (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013) όπου παρουσιάζονται τα τεύχη του Cyrillomethodianum. 27 Η Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων (αρχικά Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών) ανέπτυξε αξιόλογη εκδοτική δραστηριότητα. Εκτός από τα 18 τεύχη του Cyrillomethodianum εξέδωσε συνολικά άλλες 10 μονογραφίες ή τόμους πρακτικών εμπλουτίζοντας σημαντικά την ελληνική σλαβολογική βιβλιογραφία. Πιο συγκεκριμένα δημοσιεύτηκαν οι εξής μονογραφίες: 1. É. Τurdeanu, Le dit de l empereur Nicéphore II Phocas et de son épouse Théophano, [Association Hellénique d Études Slaves, 1] Thessaloniki 1976, 2. Χ. Παπαστάθη, Τὸ νομοθετικὸν ἔργον τῆς κυριλλομεθοδιανῆς ἱεραποστολῆς ἐν Μεγάλῃ Μοραβίᾳ, [Ἑλληνικὴ Ἐταιρεία Σλαβικῶν Μελετῶν, 2] Θεσσαλονίκη 1978, 3. Ph. Malingoudis, Die mittelalterlichen kyrillischen Inschriften der Hämus Halbinsel. Teil I, Die bulgarischen Inschriften, [Association Hellénique d Études Slaves, 3] Thessaloniki 1979, 4. Α. E. Tachiaos, The Slavonic Manuscripts of Saint Panteleimon Monastery (Rossikon) on Mount Athos, [Hellenic Association for Slavic Studies, Center for Russian and East European Studies University of California] Thessaloniki Los Angeles 1981, 5. I. Tarnanidis, The Slavonic Manuscripts Discovered in 1975 at St. Catherine s Monastery on Mount Sinai, [St. Catherine s Monastery, Mount Sinai, No 3 Hellenic Association for Slavic Studies] Thessaloniki 1988, 6. Α. Αι. Ταχιάου, Το εφήμερο κράτος του Σαμουήλ ( ). Προβλήματα και ερωτηματικά, Θεσσαλονίκη 1990, 7. The Legacy of Saints Cyril and Methodius to Kiev and Moscow. Proceedings of the International Congress on the Millennium of the Conversion of Rus to Christianity. Thessaloniki November 1988, Thessaloniki 1992, 8. Thessaloniki Magna Moravia. Proceedings of the International Conference. Thessaloniki October 1997 [Hellenic Association for Slavic Studies SS Cyril and Methodius Center for Cultural Studies]

11 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 51 διεθνών συνεδρίων και επιστημονικών ημερίδων 28. Όλα αυτά ανέδειξαν τα επιτεύγματα της ελληνικής σλαβολογίας και της επέτρεψαν να καταλάβει μια θέση στη διεθνή σλαβολογική κοινότητα. Οι έλληνες σλαβολόγοι όμως, παρά την καταξίωση και τη διεθνή αναγνώριση που κέρδισαν, δεν ήσαν ελεύθεροι να επιδοθούν στην έρευνά τους χωρίς περιορισμούς, καθώς ή- ταν υποχρεωμένοι να συνδυάζουν τα ειδικά ενδιαφέροντα και τις αναζητήσεις τους με τις ανάγκες των ιδρυμάτων, στα Thessaloniki 1999, 9. Αφιέρωμα στη μνήμη του Σωτήρη Κίσσα, Θεσσαλονίκη 2001, 10. Σπαράγματα Βυζαντινοσλαβικής κληρονομιάς. Χαριστήριος Τόμος στον Καθηγητή Ιωάννη Χρ. Ταρνανίδη, Θεσσαλονίκη Βλ. σχετ. στην ιστοσελίδα gr.htm (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013). 28 Η Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων (αρχικά Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών) από την ίδρυσή της διοργάνωσε τις ακόλουθες επιστημονικές συναντήσεις (διεθνείς και πανελλήνιες): 1. Symposium International, Litterature moyenne grecque et litteratures slaves; correlations dans les recueils manuscripts, Θεσσαλονίκη, Mαΐου 1979, 2. International Congress on the Millennium of the Conversion of Rus to Christianity, The Legacy of Saints Cyril and Methodius to Kiev and Moscow, Θεσσαλονίκη, Noεμβρίου 1988, 3. International Conference, Thessaloniki Magna Moravia, Θεσσαλονίκη, Oκτωβρίου 1997, 4. Ημερίδα Μνήμης Κυρίλλου και Μεθοδίου, Κυρίλλου και Μεθοδίου Οικουμενικά Μηνύματα. Από την Κωνσταντινούπολη στη Ρώμη, Θεσσαλονίκη, 2 Ιουνίου 2005, 5. Η- μερίδα Μνήμης Κυρίλλου και Μεθοδίου, Η εικόνα της Θεσσαλονίκης στον σλαβικό κόσμο, Θεσσαλονίκη, 22 Μαΐου 2006, 6. Ημερίδα Μνήμης Κυρίλλου και Μεθοδίου, Η συμβολή της κυριλλομεθοδιανής κληρονομιάς στη συνάντηση των πολιτισμών και των θρησκειών, Θεσσαλονίκη, 12 Ιουνίου 2007, 7. Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο Μνήμης Κυρίλλου και Μεθοδίου, Η συνάντηση Ανατολής και Δύσης στο έργο των θεσσαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου, Θεσσαλονίκη, 5-6 Μαΐου 2008, 8. Ημερίδα Μνήμης Κυρίλλου και Μεθοδίου, Η συμβολή της ελληνικής επιστήμης στην πορεία της σλαβολογικής έρευνας, Θεσσαλονίκη, 15 Ιουνίου 2010, 9. 1 η Πανελλήνια Συνάντηση Ελλήνων Σλαβολόγων, Θεσσαλονίκη, 12 Μαΐου Βλ. σχετ. στην ιστοσελίδα gr.htm (τελευταία προσπέλαση 11/03/2013).

12 52 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ οποία εργάζονταν και κυρίως τη διδασκαλία και τη γνωριμία των φοιτητών τους με γενικότερα ζητήματα που αφορούσαν στην ιστορία και στον πολιτισμό του σλαβικού κόσμου και όχι αποκλειστικά και μόνο στη σλαβολογία. Η αναγκαιότητα αυτή αποτυπώνεται ανάγλυφα στο έργο τους. Η μελέτη του καταδεικνύει τους βασικούς άξονες επάνω στους οποίους κινήθηκε η ερευνητική τους προσπάθεια. Η μελέτη της ιστορίας των Σλάβων αποτέλεσε τον πρώτο βασικό άξονα επάνω στον οποίο κινήθηκε η ελληνική σλαβολογική έρευνα ήδη από τα πρώτα της βήματα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι πρώτοι έλληνες σλαβολόγοι κλήθηκαν να υπηρετήσουν τη διδασκαλία της ιστορίας των σλαβικών λαών είτε ως τμήμα της ιστορίας των λαών του Αίμου είτε στο πλαίσιο της διδασκαλίας της ιστορίας των Σλαβικών Ορθοδόξων Εκκλησιών. Ιδιαίτερα η μελέτη των πρωτότυπων σλαβικών πηγών μεσαιωνικών και νεότερων που εγκαινίασαν οι έλληνες σλαβολόγοι και η αναζήτηση της αλήθειας με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια συνέβαλε καθοριστικά στην άρση πολλών ιστορικών παρεξηγήσεων, στην ανάδειξη πτυχών της μακραίωνης ελληνοσλαβικής συνύπαρξης, που είχαν λησμονηθεί εξαιτίας των πιο πρόσφατων αρνητικών βιωμάτων που προκάλεσε ο εθνικιστικός ανταγωνισμός των λαών της περιοχής, και στην ψύχραιμη και αντικειμενική προσέγγιση των περιόδων έντασης στις σχέσεις του ελληνικού και του σλαβικού κόσμου από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα Βλ. σχετ. Θ. Μπαζαίου Barabas, Κ. Νικολάου, Ἑλληνικός χῶρος και πρώιμοι Σλάβοι, Βούλγαροι, Σέρβοι (6 ος -15 ος αἰ.). Ἀναλυτική βιβλιογραφία ( ), Ἀθήνα 1992, όπου καταγράφεται μεγάλο μέρος της ελληνικής σλαβολογικής παραγωγής η οποία αφορά πρωτίστως στους όμορους σλαβικούς λαούς της Χερσονήσου του Αίμου. Στο σημείο αυτό αξίζει ε- πίσης να επισημάνουμε τη δημοσίευση μεγάλου αριθμού βαλκανιολογικών μελετών, στις οποίες ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνει η μελέτη των

13 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 53 Με τη μελέτη της γενικής ιστορίας των Σλάβων συνδέεται οργανικά και η μελέτη της εκκλησιαστικής τους ιστορίας, η οποία διδάχθηκε στις Θεολογικές Σχολές, και η οποία συνέβαλε καίρια στη μεγαλύτερη προσέγγιση των Εκκλησιών και στην καλύτερη κατανόηση των θεμάτων και των προβλημάτων που τις αφορούν 30. σλαβικών λαών των Βαλκανίων. Ξεκινώντας από την κλασική μελέτη του Μ. Λάσκαρι (Τό Ἀνατολικό ζήτημα ( ). Τόμος Α ( ), Θεσσαλονίκη 1978) μπορούμε ενδεικτικά και μόνο να αναφέρουμε τις μονογραφίες: Μ. Κατσαροπούλου, Ένα πρόβλημα της ελληνικής μεσαιωνικής ιστορίας. Η σερβική επέκταση στη Δυτική Κεντρική Ελλάδα στα μέσα του ΙΔ' αι., Θεσσαλονίκη 1989 και της ιδίας, Ιστορία του Μαυροβουνίου. Από το συνέδριο του Βερολίνου μέχρι το τέλος του Α' παγκόσμιου πολέμου, Θεσσαλονίκη 2004, της Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οἱ βαλκανικοὶ λαοὶ κατὰ τοὺς μέσους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1992 και της ιδίας, Οἱ βαλκανικοὶ λαοὶ. Ἀπὸ τὴν τουρκικὴ κατάκτηση στὴν ἐθνικὴ ἀποκατάσταση (14 ος 19 ος αι.), Θεσσαλονίκη 1991,του G. Soulis, The Serbs and Byzantium during the Reign of Tsar Stephen Dušan ( ) and his Successors, [Ἐταιρεία τῶν Φίλων τοῦ Λαοῦ Κέντρον Ἐρεύνης Βυζαντίου, 2] Ἀθῆναι 1995, της Β. Παπούλια, Ιδεολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις της πολιτικής οργανώσεως της Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1987 και της ιδίας, Από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος. Ιδεολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις της πολιτικής οργάνωσης των χωρών της Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 2003, της Γ. Κατσόβσκα Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό τους, Αθήνα 2004, του Λ. Σ. Σταυριανού, Τα Βαλκάνια μετά το 1453, Θεσσαλονίκη 2007, του Α. Αθανασιάδη, Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία ( ). Πτυχές της ιστορικής και θρησκευτικής του διάστασης, Θεσσαλονίκη 2008, του Δ. Σταματόπουλου, Το Βυζάντιο μετά το Έθνος: το πρόβλημα της συνέχειας στις Βαλκανικές ιστοριογραφίες, Αθήνα 2008 και του Σπ. Σφέτα, Εισαγωγή στη βαλκανική ιστορία. Τόμος Α. Από την οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ( ), Θεσσαλονίκη 2009 και του ιδίου, Εισαγωγή στη βαλκανική ιστορία. Τόμος Β Από τον μεσοπόλεμο στη λήξη του ψυχρού πολέμου ( ), Θεσσαλονίκη Από την πολύ πλούσια σχετική βιβλιογραφία που περιλαμβάνει μονογραφίες και άρθρα ενδεικτικά μόνο μπορούμε να αναφέρουμε: Ἀ. Αἰ.

14 54 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Ένας δεύτερος άξονας επάνω στον οποίο κινήθηκε η ελληνική σλαβολογική έρευνα είναι η μελέτη του πνευματικού βίου και του πολιτισμού του σλαβικού κόσμου. Σε αυτή την προοπτική μελετήθηκε ιδιαίτερα η μεσαιωνική σλαβική εκκλησιαστική γραμματεία, η οποία άλλωστε αποτέλεσε για το Σλάβους το θεμέλιο επάνω στο οποίο οικοδομήθηκε ο πνευματικός τους βίος. Ειδικότερα οι έλληνες επιστήμονες προσπάθησαν να αναδείξουν τον ρόλο της Εκκλησίας στη πνευματική και πολιτιστική συγκρότηση του σλαβικού κόσμου με βάση τις σχετικές πηγές. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε από την ελληνική σλαβολογική έρευνα στη μελέτη της κυριλλομεθοδιανής αποστολής, με την οποία ξεκίνησε ουσιαστικά η ένταξη του σλαβικού κόσμου στον κυρίαρχο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό του 9 ου αιώνα, καθώς και της κυριλλομεθοδιανής κληρονομιάς, η ο- ποία διαμόρφωσε την πνευματική ταυτότητα του σλαβικού κόσμου και τον συνέδεσε με ακατάλυτους δεσμούς με τον πολιτισμό και τις παραδόσεις του ελληνισμού. Αποτέλεσμα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας υπήρξε ένας μεγάλος αριθμός δημοσιεύσεων στα ελληνικά αλλά και σε δυτικές, όπως και σε σλαβικές γλώσσες, γύρω από ειδικά ζητήματα που αφορούν τους θεσσαλονικείς αδελφούς Κύριλλο και Μεθόδιο, την καταγωγή τους, το μεταφραστικό και εκπολιτιστικό τους έργο, την ταυτότητα της λειτουργικής παράδο- Ταχιάου, Ἱστορία τῶν Σλαβικῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, Θεσσαλονίκη 1970, Ἰ. Ταρνανίδου, Ἡ διαμόρφωσις τοῦ αὐτοκεφάλου τῆς Βουλγαρικῆς Ἐκκλησίας ( ), Θεσσαλονίκη 1976, του ιδίου, Ἱστορία τῆς Σερβικῆς Ἐκκλησίας. Πανεπιστημιακὲς παραδόσεις, Θεσσαλονίκη , του ιδίου, Ιστορία των Σλαβικών Ορθοδόξων Εκκλησιών, τόμ. Α, Ιστορία της Βουλγαρικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη και του ιδίου, Θεωρία και πράξη στην ιστορική εξέλιξη του αυτοκεφάλου των Σλαβικών Εκκλησιών, Θεσσαλονίκη 2006, Βλ. Φειδᾶ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία τῆς Ρωσίας ( ), Αθήνα και Δ. Γόνη, Ἱστορία τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιών Βουλγαρίας καί Σερβίας, Ἀθήνα

15 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 55 σης που μετέδωσαν στους Σλάβους, τα προβλήματα και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν στη Μεγάλη Μοραβία, και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παράδοσης που κληροδότησαν στον σλαβικό κόσμο, όπως και της τιμής που τους αποδόθηκε τόσο στον σλαβικό όσο και στον ελληνικό κόσμο 31. Αποκορύφωμα όλης αυτής της προσπάθειας υπήρξε η μετάφραση στα ελληνικά των Βίων τους και η πραγματοποίηση σχετικών συνεδρίων με διεθνή χαρακτήρα 32. Στην ίδια προοπτική εντάσσεται και η μελέτη της ιστορίας του ορθόδοξου σλαβικού μοναχισμού, της συμβολής του στη διαμόρφωση της ταυτότητας των Ορθοδόξων Σλά- 31 Από το πλήθος των σχετικών εργασιών που δημοσίευσαν οι έλληνες σλαβολόγοι βλ. ενδεικτικά και μόνο: Α. Αι. Ταχιάου, «Ἡ ἐθνικότης Κυρίλλου καὶ Μεθοδίου κατὰ τὰς σλαβικὰς ἱστορικὰς πηγὰς καὶ μαρτυρίας», Κυρίλλῳ καὶ Μεθοδίῳ Τόμος ἑόρτιος, Θεσσαλονίκη 1968, σσ και του ιδίου, Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι θεμελιωτές της αρχαίας σλαβικής γραμματείας, Θεσσαλονίκη 1992, Γ. Μαλιγκούδη, Η παρουσία του μεσαιωνικού ελληνισμού στην Κεντρική Ευρώπη. Το εκπολιτιστικό έργο των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου των Θεσσαλονικέων, [Βιβλιοθήκη Σλαβικών Μελετών, 9] Θεσσαλονίκη 1997, Κ. Νιχωρίτη, Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι αγώνες και το έργο τους για την ένταξη των Σλάβων στον βυζαντινό πολιτισμό και τα ελληνικά γράμματα, Θεσσαλονίκη 2000 και Ι. Ταρνανίδη, Σελίδες από την εκκλησιαστική γραμματεία των Σλάβων, Θεσσαλονίκη 2004, όπου συγκεντρωμένες αρκετές μελέτες σχετικές με τη ζωή και το έργο του Κυρίλλου και του Μεθοδίου. 32 Η μετάφραση των Βίων των αγίων θεσσαλονικέων αδελφών επιχειρήθηκε για πρώτη φορά από τον Καθηγητή Ι. Αναστασίου από γερμανική μετάφραση (Βίος Κωνσταντίνου Κυρίλλου. Βίος Μεθοδίου (Μετάφρασις). Βίος Κλήμεντος Ἀχρίδος, [Ἀνάτυπον ἐκ τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπετηρίδος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀ.Π.Θ., τόμ. ΙΒ ] Θεσσαλονίκη 1968) και από το παλαιοσλαβικό πρωτότυπο με πλούσια σχόλια από τον Καθηγητή Α. Αι. Ταχιάο (Κύριλλος καὶ Μεθόδιος. Οἱ ἀρχαιότερες βιογραφίες τῶν θεσσαλονικέων ἐκπολιτιστῶν τῶν Σλάβων, Θεσσαλονίκη 2008). Σχετικά με τη διοργάνωση συνεδρίων και επιστημονικών ημερίδων από την Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων με θέμα τη ζωή και το έργο των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου βλ. παραπάνω υποσημ. 30.

16 56 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ βων και της επίδρασης που άσκησε τόσο στον εκκλησιαστικό όσο και στον κοινωνικό βίο από τους μεσαιωνικούς χρόνους μέχρι και σήμερα 33. Με τη μελέτη της ιστορίας του ορθόδοξου μοναχισμού συνδέεται οργανικά και η μελέτη της μυστικής παράδοσης όπως αυτή μεταφέρθηκε και καλλιεργήθηκε στον σλαβικό κόσμο, και ιδιαιτέρως του κινήματος του ησυχασμού, των εκπροσώπων του και της επίδρασης που άσκησε μέχρι και τους νεότερους χρόνους στον ορθόδοξο σλαβικό κόσμο και η οποία αποτυπώθηκε σε μεγάλο αριθμό μελετημάτων (μικρότερων ή εκτενέστερων) που δημοσιεύθηκαν στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες Βλ. ενδεικτικά Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, «Ἡ παρουσία τῶν Σλάβων μέσα στην πολυμορφία τῶν ὀρθοδόξων παραδόσεων τοῦ ἁγίου Ὄρους», Βυζάντιο, Σλάβοι Ἁγιον Ὀρος. Ἀναδρομὴ σὲ ἀμοιβαίες σχέσεις καὶ ἐπιδράσεις, Θεσσαλονίκη 2006, σσ , στο ίδιο, «Σχέσεις Ἑλλήνων και Ρώσων στον Ἄθω κατά τον 19 ον αἰώνα», σσ και Ι. Ταρνανίδη, «Το Άγιο Όρος ανάμεσα στο Βυζάντιο και στους Σλάβους», Το Άγιο Όρος, χθες-σήμερααύριο (Διεθνές Συμπόσιο Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 29 Οκτ.-1 Νοε. 1993), Θεσσαλονίκη 1996, σσ , του ιδίου, «Η σερβική εκκλησιαστική γραμματεία κατά τον Μεσαίωνα» Σελίδες από την εκκλησιαστική γραμματεία των Σλάβων, Θεσσαλονίκη 2004, σσ Βλ. ενδεικτικά: Ἀ. Αἰ. Ταχιάου, Ἐπιδράσεις τοῦ Ἡσυχασμοῦ εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν πολιτικὴν ἐν Ρωσία, , Θεσσαλονίκη 1962, του ιδίου, Ὁ Παΐσιος Βελιτσκόφσκι ( ) και ἡ ἀσκητικοφιλολογική σχολή του, [Institute for Balkan Studies, 73] Θεσσαλονίκη 1964, του ιδίου, «Le movement hésychaste pendant les dernières dècannies du XIVe siècle», Κληρονομία 6/1 (1974), σσ , του ιδίου, «Cregory Sinaites Legacy to the Slavs: Preliminary Remarks», Cyrillomethodianum 7 (1983), σσ , του ιδίου, «Ἡ ἐπίδραση τῆς Κλίμακος τοῦ Ἰωάννου Σιναΐτου στὴν πνευματικὴ ζωὴ τῶν ὀρθοδόξων Σλάβων», Βυζάντιο, Σλάβοι Ἁγιον Ὀρος. Ἀναδρομὴ σὲ ἀμοιβαίες σχέσεις καὶ ἐπιδράσεις, Θεσσαλονίκη 2006, σσ , στο ίδιο, «Ἡ ἐπίδραση τοῦ βυζαντινοῦ Ἡσυχασμοῦ στη Ρωσία», σσ , «Ὁ ρόλος τῆς ἑλληνικῆς και σλαβονικῆς Φιλοκαλίας στην ὀρθόδοξη πνευματική ἀναγέννηση τοῦ 18 ου αἰώνα», σσ , Δ. Γόνη, «Μοναχισμὸς καὶ ἡσυχασμὸς στὴ Βουλγαρία (τὴν ἐποχὴ τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων)», Β Συμπόσιο «Η Μακεδονία κατά την εποχή

17 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 57 Στην προοπτική αυτή εντάσσεται επίσης και η μελέτη της διαχρονικής πνευματικής και πολιτισμικής σχέσης και αλληλεπίδρασης μεταξύ του ελληνικού και του σλαβικού κόσμου, η οποία εξαρχής απασχόλησε τους έλληνες σλαβολόγους. Αποτέλεσμα της ερευνητικής αυτής προσπάθειας υπήρξαν πολυάριθμες μελέτες (μικρότερες ή μεγαλύτερες) που φώτισαν πολλές πτυχές της από τη μεσαιωνική περίοδο μέχρι σήμερα 35. των Παλαιολόγων», Θεσσαλονίκη Δεκεμβρίου 1992, Θεσσαλονίκη 2002, σσ , Α. Δεληκάρη, Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης. Η δράση και η συμβολή του στη διάδοση του ησυχασμού στα Βαλκάνια. Η σλαβική μετάφραση του Βίου του κατά το αρχαιότερο χειρόγραφο, Θεσσαλονίκη 2004 και Η. Ευαγγέλου, Ο ησυχασμός στον κόσμο των Νοτίων Σλάβων τον 14 ο αιώνα Επιδράσεις στον πνευματικό, εκκλησιαστικό και πολιτικό τους βίο, Θεσσαλονίκη Από τις πολυάριθμες μελέτες βλ. ενδεικτικά μόνο: Ἰ. Ταρνανίδη, Τὰ προβλήματα τῆς Μητροπόλεως Καρλοβικίων κατὰ τὸν ΙΗ αἰώνα καὶ ὁ Jovan Rajić ( ), Θεσσαλονίκη 1972, του ιδίου, «Kult svetog Save i svetog Simeona kod Grka», Hilandarski Zbornik 5 (Beograd 1983), σσ , του ιδίου, «Το σλαβικό είδωλο της πόλης του Αγίου Δημητρίου», Αφιέρωμα στη μνήμη του Σωτήρη Κίσσα, Θεσσαλονίκη 2001, σσ , του ιδίου, Οι "Κατά Μακεδονίαν Σκλαβήνοι". Ιστορική πορεία και σύγχρονα προβλήματα προσαρμογής, Θεσσαλονίκη 2001, Α. E. Tachiaos, The Bulgarian National Awakening and its Spread into Macedonia, [Μακεδονική Βιβλιοθήκη, 71] Thessaloniki 1990, του ιδίου, Το εφήμερο κράτος του Σαμουήλ ( ). Προβλήματα και ερωτηματικά, Θεσσαλονίκη 1990, του ιδίου, «The Greek Metropolitans of Kievan Rus : An Evalution of Their Spiritual and Cultural Activity», Greeks and Slavs. Cultural, Ecclesiastical and Literary Relations, Thessaloniki 1997, σσ , του ιδίου, «The Spiritual and Cultural Role of the Greek Diaspora in the Slavic World» στο ίδιο σσ , του ιδίου «Ὁ κόσμος τῶν Σλάβων στην προοπτική της ελληνικῆς ἱστορικῆς ἔρευνας», Βυζάντιο, Σλάβοι, Ἅγιον Ὄρος. Ἀναδρομὴ σὲ ἀμοιβαίες σχέσεις καὶ ἐπιδράσεις, Θεσσαλονίκη 2006, σσ , του ιδίου, «Ἡ βυζαντινή κληρονομιά στόν κόσμο τῶν Σλάβων. Πρόσληψη και διαλεκτική διαδικασία», στο ίδιο σσ , του ιδίου, «Ο χαρακτήρας των σχέσεων της Ρωσίας με τις βαλκανικές χώρες κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», στο ίδιο, σσ , του ιδίου, «Η εθνική παλιγγενεσία των Ελλήνων

18 58 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Τέλος, ένας τρίτος βασικός άξονας επάνω στον οποίο κινήθηκε η ελληνική σλαβολογική έρευνα είναι η μελέτη και δημοσίευση συλλογών χειρόγραφων, οι οποίες παρέμεναν ακατάγραφες και άγνωστες στην επιστημονική κοινότητα, όπως επίσης και μεμονωμένων συγγραμμάτων. Στο σημείο στην κριτική της ρωσικής διανόησης», στο ίδιο, σσ , του ίδιου, Ἄγνωστοι αθωνῖτες νεομάρτυρες, Ἄγιον Ὄρος 2006, Κ. Παπουλίδη, Το Ρωσικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Κωνσταντινουπόλεως ( ), [ Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 209] Θεσσαλονίκη 1987, του ιδίου, Ανατόλιος Μέλες ( ;). Η ζωή και το έργο του. Συμβολή στο ελληνικό σχέδιο της Μεγάλης Αικατερίνης, Θεσσαλονίκη 2003, του ιδίου, Διαχρονικές σχέσεις Ελλάδας Ρωσίας. 9ος - 20ος αι., Θεσσαλονίκη 2011, Φ. Μαλιγκούδη, Σλάβοι στη μεσαιωνική Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1991 και του ιδίου, Ελληνισμός και σλαβικός κόσμος, Θεσσαλονίκη 2006, Δ. Γόνη, Ὁ ὅσιος Ἰωάννης ὁ Ριλιώτης. Προλεγόμενα στα ὑμνολογικά ἑλληνικά κείμενα, [Ὑμναγιολογικά Κείμενα καί Μελέτες, 4] Ἀθήνα 1997, Δ. Γόνη, Παταπίου Καυσοκαλυβίτη, Ἡ ὁσία Φιλοθέα τοῦ Ἄρτζες. Μια βυζαντινή ἁγία ἀπό τη Μικρά Ἀσία στη Ρουμανία, Ἀθήνα 2004, Η. Ευαγγέλου, «Η ελληνική συμβολή στην έκδοση των πρώτων βουλγαρικών βιβλίων», Κληρονομία, τόμ. 34, (2002), τεύχ. Α -Β, σσ , του ιδίου, Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσαίωνα. Η περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 9] Θεσσαλονίκη 2007, Χρ. Λασκαρίδη, Αρσένιος ο Γραικός και η Μόσχα του 17 ου αιώνα, [Ελληνισμός και κόσμος των Σλάβων, 1] Θεσσαλονίκη 2002, του ιδίου, Η στάση της Ρωσίας στον πόλεμο της Κρήτης ( ), [Ελληνισμός και κόσμος των Σλάβων, 4] Θεσσαλονίκη 2002, Ά. Αγγελοπούλου, Ο Κ. Π. Μισίρκοφ ( ) και η κίνηση των "Μακεδονιστών", [Ελληνισμός και κόσμος των Σλάβων, 7] Θεσσαλονίκη 2004, Κ. Νιχωρίτη, Η επίδραση του Αγίου Όρους στον πνευματικό βίο των Σλάβων, Θεσσαλονίκη 2004, M. Karamuzi, Tvorčestvoto na Nikodim Svetogorec i atonskijat neoisihazăm, Sofia 2004, Δ. Πάντου, Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἀχρίδας Πρόχορος (; ) καί οἱ σχέσεις του μέ τή Μονή Δοχειαρίου (πρῶτο μισό τοῦ 16 ου αἰώνα), Ἀθήνα 2009, Ἑ. Οἰκονόμου, Ἀλέξανδρος Νέφσκυ. Ὁ ἥρωας τῆς Ἁγίας Ρωσίας, Θεσσαλονίκη 2009, Β. Χανή Μωυσίδου, Οι ελληνομαθείς λόγιοι Βούλγαροι του 19 ου αιώνα. Η συμβολή στην πνευματική αφύπνιση της Βουλγαρίας, [Ελληνισμός και κόσμος των Σλάβων, 10] Θεσσαλονίκη 2010, P. Sophoulis, Byzantium and Bulgaria, , Leiden Boston 2012.

19 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 59 αυτό πρέπει να επισημάνουμε ότι οι έλληνες σλαβολόγοι άρχισαν να εργάζονται συστηματικά σε αυτή την κατεύθυνση μόλις τα τελευταία χρόνια, αν και έδωσαν από πολύ νωρίς σχετικά δείγματα γραφής. Αυτό πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι αρχικά αναγκάστηκαν να θέσουν άλλες προτεραιότητες στις ερευνητικές τους ενασχολήσεις, με στόχο να καλύψουν τις ανάγκες των φοιτητών τους, τους οποίους προσπάθησαν πρωτίστως να γνωρίσουν και να εξοικειώσουν με την ιστορία και τον πολιτισμό των Σλάβων. Έτσι, μόνο όταν καλύφθηκαν αυτές οι ανάγκες μπόρεσαν να α- σχοληθούν συστηματικά με τη μελέτη και δημοσίευση συλλογών χειρόγραφων ή μεμονωμένων συγγραμμάτων 36. Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η ίδρυση Τμημάτων και Τομέων, καθώς και η πρόσληψη ειδικών 36 Βλ. σχετ. τις εργασίες του Καθηγητή Α. Αι. Ταχιάου (A. E. Tachiaos, The Slavonic Manuscripts of Saint Panteleimon Monastery (Rossikon) on Mount Athos, Thessaloniki 1981) και του Καθηγητή Ι. Ταρνανίδη (I. Tarnanidis, The Slavonic Manuscripts Discovered in 1975 at St. Catherine s Monastery on Mount Sinai, Thessaloniki 1988), οι οποίες προκάλεσαν αίσθηση και έγιναν δεκτές με πολύ κολακευτικές κριτικές από τη διεθνή σλαβολογική έρευνα. Α- ναφορικά με την έκδοση σλαβικών συγγραμμάτων βλ. Δ. Γόνη, «Ἡ διαθήκη τοῦ ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Ριλιώτη», Ἀνάτυπον ἐκ τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπετηρίδος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τόμ. ΛΖ, Τιμητικὸν ἀφιέρωμα εἰς Ἀρχιεπίσκοπον Τιράνων καὶ πάσης Ἀλβανίας κ. Ἀναστάσιον) Ἀθῆναι 2002, σσ , Β. Χανή Μωυσίδου, Παΐσιος Χιλανδαρινός. Σλαβοβουλγαρική Ιστορία. Μετάφραση και σχόλια, Θεσσαλονίκη 2003, Α. Δεληκάρη, Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης. Η δράση και η συμβολή του στη διάδοση του ησυχασμού στα Βαλκάνια. Η σλαβική μετάφραση του Βίου του κατά το αρχαιότερο χειρόγραφο, Θεσσαλονίκη 2004, Η. Ευαγγέλου, Λόγια και απόκρυφη βουλγαρική γραμματεία στον ύστερο Μεσαίωνα. Η περίπτωση του Βίου του Βασιλείου του Νέου, [Ελληνισμός και κόσμος των Σλάβων, 9] Θεσσαλονίκη 2007, Ἑ. Οἰκονόμου, Παϊσίου Χιλανδαρινοῦ, Σλαβοβουλγαρική ἱστορία, Θεσσαλονίκη 2009 και της ιδίας, Ἀλέξανδρος Νέφσκυ. Ὁ ἥρωας τῆς Ἁγίας Ρωσίας, Θεσσαλονίκη 2009 και Psalterium Demetrii Sinaitici [Glagolitica Sinaitica, Band 1], Wien 2012 υπό την εποπτεία των Καθηγητών H. Miklas και Ι. Ταρνανίδη.

20 60 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ επιστημόνων σε πολλά Πανεπιστημιακά και Ερευνητικά Ι- δρύματα της Ελλάδας κατά τις δύο προηγούμενες δεκαετίες, όπως περιγράφηκε παραπάνω, είχε ως αποτέλεσμα την ε- ντυπωσιακή διεύρυνση των σλαβολογικών σπουδών και την αντίστοιχη διεύρυνση των ερευνητικών πεδίων της ελληνικής σλαβολογικής έρευνας, η οποία αποτυπώνεται στο πλήθος των σχετικών δημοσιεύσεων 37. Κατά την περίοδο αυτή είναι ευδιάκριτη η διεύρυνση των ερευνητικών στόχων των ελλήνων ερευνητών, οι οποίοι προχωρούν πέρα από τη μελέτη της ιστορίας και της εκκλησιαστικής γραμματείας των Σλάβων απλώνοντας σε έκταση και βάθος την έρευνά τους σε ευρύτερα πεδία δημιουργώντας βάσιμες ελπίδες για ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον. Κλείνοντας αυτή τη σύντομη περιήγηση στην ιστορία και την εξέλιξη της ελληνικής σλαβολογικής έρευνας πρέπει να επισημανθεί ότι παρά τα μέχρι σήμερα επιτεύγματά της μένουν ακόμα πολλά να γίνουν. Στην πρόκληση αυτή θα πρέπει να απαντήσει η νέα γενιά των επιστημόνων, οι οποίοι κάτω από τις ιδιαίτερα αντίξοες σημερινές συνθήκες και με τη διαρκή απειλή της οικονομικής κατάρρευσης των ελληνικών Πανεπιστημίων και των Ερευνητικών Ιδρυμάτων, όπου εργάζονται, συνεχίζουν το έργο τους, προκειμένου να διατηρήσει η ελληνική σλαβολογική έρευνα τη θέση που κατέκτησε στη διεθνή έρευνα. About the author Ilias Evangelou studied (BA) at the Schools of Theology and History & Archaeology, Aristotle University of Thessalo- 37 Βλ. ενδεικτικά υποσημ. 35.

21 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΑ 61 niki. He continued his postgraduate studies in the history of the medieval Slavic literature (MA and D.Phil.) at the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki. Ηe is Assistant Professor in the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki, since His main field of interest is the ecclesiastical literature and intercultural relations between Greeks and Slavs. He has written several studies in Greek and other languages. The most important of them in Greek are: The Elevated and Apocryphal Bulgarian Literature in the Middle Age. The Case of the Life Basil the Younger, [Ελληνισμός και Κόσμος των Σλάβων, 9, University Studio Press] Thessaloniki 2007 (Doctoral Thesis), Hesychasm in the World of the Southern Slavs in the 14th Century. Its Impact on Their Cultural, Ecclesiastical and Political Life, [Published by P. Pournaras] Thessaloniki 2010 (pages 330), Slavia Orthodoxa. Sections in the intellectual and cultural history of the Orthodox Slavic world, [Published by Vanias] Thessaloniki 2011 (pages 294).

22 62 ΗΛΙΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ