Εκστρατεία Αράβων στη Μ. Ασία,

Transcript

1 Περίληψη : Τον Φεβρουάριο του 782 οι Άραβες εισέβαλαν στη Μικρά Ασία υπό τη διοίκηση του Χαρούν αρ-ρασίντ. Το κύριο σώμα προέλασε έως τη Βιθυνία, όπου περικυκλώθηκε από δυνάμεις του βυζαντινού στρατού. Χάρη στην προδοσία του στρατηγού Τατζάτη, όμως, οι Άραβες κατόρθωσαν να αιχμαλωτίσουν τρεις υψηλόβαθμους Βυζαντινούς αξιωματούχους. Για να τους απελευθερώσει, η αυτοκράτειρα Ειρήνη αναγκάστηκε να υπογράψει συνθήκη ειρήνης. Η εκστρατεία έληξε τον Σεπτέμβριο του 782. Χρονολόγηση Ιούνιος 781, Φεβρουάριος-Σεπτέμβριος 782 Γεωγραφικός Εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Iστορικό πλαίσιο Το 778, στο πλαίσιο των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων, μία μεγάλη βυζαντινή στρατιά αποτελούμενη από στρατιώτες όλων των θεμάτων, υπό τη γενική διοίκηση του στρατηγού των Θρακησίων Μιχαήλ Λαχανοδράκοντος, εισέβαλε στα αραβικά εδάφη και πολιόρκησε τη Γερμανίκεια στη Μεσοποταμία, με στόχο την κατάληψή της και την πρόκληση φθοράς στους Άραβες. Οι Βυζαντινοί αιχμαλώτισαν μεγάλο μέρος του πληθυσμού των γειτονικών περιοχών και νίκησαν ένα αραβικό στρατιωτικό σώμα το οποίο είχε έλθει προς ενίσχυση της πολιορκημένης πόλης. Η ήττα την οποία υπέστησαν οι δυνάμεις τους είχε σημαντικές επιπτώσεις στο γόητρο των Αράβων και ο χαλίφης αλ-μαχντί (al-mahdi) εξαπέλυσε μεγάλη επιδρομή στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς Ασίας το 779. Η επιδρομή δεν είχε ωστόσο θεαματικά αποτελέσματα και ο χαλίφης άρχισε να σχεδιάζει νέες επιθέσεις. Το 780 ο αυτοκράτορας Λέων Δ' πέθανε. Η άνοδος της Ειρήνης της Αθηναίας στο θρόνο το 780 την έφερε αντιμέτωπη με τη στρατιωτική ηγεσία, η οποία παρέμενε πιστή στην εικονομαχική πολιτική των προκατόχων της αυτοκράτειρας. Η δυσπιστία μεταξύ Ειρήνης και στρατηγών ήταν αμοιβαία. Η απόφασή της να διορίσει τον σακελλάριο Ιωάννη, έναν από τους αυλικούς της, ανώτατο διοικητή των μικρασιατικών θεμάτων για την αντιμετώπιση της αραβικής εισβολής το 781 προκάλεσε φόβους στους στρατηγούς για ενδεχόμενη αντικατάστασή τους. Παρά ταύτα, η εισβολή των Αράβων, υπό τη διοίκηση του Αμπντ αλ-καμπίρ (Abd al-kabir), τον Ιούνιο του 781 απέτυχε παταγωδώς και οι Άραβες υπέστησαν μεγάλες απώλειες σε μάχη με τα στρατεύματα του Μιχαήλ Λαχανοδράκοντος και του Αρμένιου στρατηγού Τατζάτη. Ο χαλίφης οργίστηκε από την αποτυχία και άρχισε να προετοιμάζει ένα μεγάλο εκστρατευτικό σώμα, υπό τη γενική διοίκηση του Χαρούν αρ-ρασίντ (Harun ar-rashid), νεαρού γιου και διαδόχου του. 2. Παρουσίαση και ανάλυση του γεγονότος 2.1. Πρώτη φάση της εκστρατείας Στις 9 Φεβρουαρίου 782 μία ισχυρότατη αραβική στρατιά ξεκίνησε για να εισβάλει στα εδάφη της Μικράς Ασίας με επικεφαλής τον Χαρούν αρ-ρασίντ. Σκοπός του εκστρατευτικού σώματος ήταν να εκδικηθεί τις πρόσφατες ήττες των Αράβων στη Γερμανίκεια και στην επιδρομή του Ιουνίου του 781. Διασχίζοντας το θέμα των Ανατολικών, ο Χαρούν απέστειλε ένα απόσπασμα υπό τον αλ-μπαρμακί (al-barmaki) να επιδράμει έως το θέμα των Θρακησίων, ενώ άλλο τμήμα υπό τον αλ-ράμπι (al-rabi) παρέμεινε στο θέμα των Ανατολικών και έθεσε την πόλη της Νακώλειας υπό πολιορκία. Τα στρατεύματα του θέματος κατάφεραν να λύσουν την πολιορκία και να καταδιώξουν το αραβικό απόσπασμα έως τα σύνορα. Όμως τα στρατεύματα του θέματος των Θρακησίων, υπό το στρατηγό Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 1/5

2 Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα, υπέστησαν ήττα στο Δαρηνόν από το τμήμα του αλ-μπαρμακί και εξουδετερώθηκαν. Το κύριο σώμα της αραβικής στρατιάς έφθασε στη Βιθυνία, όπου και έδωσε μάλλον κοντά στη Νίκαια αμφίρροπη μάχη με τα στρατεύματα του θέματος του Οψικίου υπό τον κόμητα Νικήτα. Παρά την αρχική επιτυχία του βυζαντινού ιππικού, ο τραυματισμός του Νικήτα ανάγκασε τελικά τους Βυζαντινούς να αναδιπλωθούν στη Νικομήδεια. Ο Χαρούν προχώρησε έως τη Χρυσούπολη, στις ακτές του Βοσπόρου, και λεηλάτησε την περιοχή Δεύτερη φάση της εκστρατείας Παρά τον τραυματισμό του κόμητος του Οψικίου και την υποχώρηση των Βυζαντινών, οι Άραβες βρίσκονταν σε δύσκολη θέση μετά την ήττα του αλ-ράμπι, καθώς είχαν χάσει την οπισθοφυλακή τους. Η οδός διαφυγής τους είχε αποκλεισθεί από τα στρατεύματα των ταγμάτων, των οποίων ηγούνταν ο δομέστικος των σχολών Αντώνιος, και του Τατζάτη, του Αρμένιου στρατηγού του θέματος των Βουκελλαρίων, τα οποία είχαν λάβει θέσεις κοντά στη λίμνη Βαάνους. 1 Τη λύση στο πρόβλημα των Αράβων την έδωσε η προδοσία του Τατζάτη. Ο τελευταίος, λόγω του μίσους του για τον ευνούχο Σταυράκιο, έμπιστο της Ειρήνης και γενικό διοικητή των στρατευμάτων της Μικράς Ασίας κατά τη διάρκεια της εκστρατείας, ήλθε σε συνεννόηση με τον Χαρούν, από τον οποίο ζήτησε να τον βοηθήσει να επιστρέψει στην Αρμενία μαζί με την οικογένειά του. Ένας επιπλέον λόγος για την αυτομολία του Τατζάτη ήταν ο φόβος για επικείμενη παραγκώνισή του από το νέο καθεστώς της αυτοκράτειρας Ειρήνης, με το οποίο δεν διατηρούσε καλές σχέσεις. Σε αντάλλαγμα ο Τατζάτης βοήθησε τον Χαρούν να παρασύρει σε παγίδα τον δομέστικο των σχολών Αντώνιο, τον μάγιστρο Πέτρο και τον Σταυράκιο και, με το πρόσχημα των διαπραγματεύσεων, να τους αιχμαλωτίσει. Χρησιμοποιώντας ως μοχλό πίεσης τους ομήρους, ο Άραβας ηγέτης ανάγκασε την Ειρήνη να υπογράψει ταπεινωτική συνθήκη για να απελευθερώσει τους τρεις υψηλούς αξιωματούχους της, καθώς και αιχμαλώτους τους οποίους είχε συλλάβει. 2 Ο Χαρούν αρ-ρασίντ επέστρεψε θριαμβευτικά στο χαλιφάτο τον Σεπτέμβριο του Συνέπειες Η εκστρατεία των Αράβων το 782 είχε σημαντικότατες συνέπειες τόσο για τα πρόσωπα τα οποία έλαβαν μέρος όσο και για τις σχέσεις μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων. Άμεση συνέπεια της αυτομολίας του Τατζάτη στους Άραβες ήταν ο διορισμός του ως διοικητή της αραβοκρατούμενης Αρμενίας. Η βυζαντινή στρατιωτική ηγεσία, από την άλλη, αποδυναμώθηκε με τη φυγή ενός ικανότατου στρατιωτικού ο οποίος είχε υπηρετήσει την αυτοκρατορία για 22 έτη. Παράλληλα, η Ειρήνη εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία και, με αφορμή την ήττα των στρατευμάτων του θέματος των Θρακησίων, απομάκρυνε από τη θέση του στρατηγού του θέματος τον Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα. Έτσι, το νέο καθεστώς κατάφερε να απαλλαγεί από τους τελευταίους υποστηρικτές των προκατόχων της Ειρήνης και να εδραιώσει την εξουσία του. Αυτό όμως είχε αρνητικές επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα του βυζαντινού στρατού τα επόμενα χρόνια. Ακόμα βαρύτερες συνέπειες είχε η ήττα των Βυζαντινών στον τομέα των εξωτερικών σχέσεων. Με βάση τους όρους της συνθήκης που αναγκάσθηκε να υπογράψει με τον αλ-μαχντί, η Ειρήνη υποχρεωνόταν να καταβάλλει στους Άραβες χρυσά νομίσματα κάθε Απρίλιο και κάθε Ιούνιο. Η συνθήκη αυτή ήταν πολύ ταπεινωτική για την αυτοκρατορία. Παρά ταύτα, εξασφάλισε μια τριετή περίοδο ηρεμίας στο ανατολικό σύνορο, την οποία η Ειρήνη φρόντισε να εκμεταλλευθεί για να προωθήσει την πολιτική της σε άλλα μέτωπα. 1. Οι Tritle L. A., Tatzates Flight and the Byzantine-Arab Peace Treaty of 782, Byzantion 47 (1977), σελ , και Arvites J. A., The Defense of Byzantine Anatolia during the Reign of Irene ( ), στο Mitchell S. (επιμ.), Armies and Frontiers in Roman and Byzantine Anatolia (BAR International Series 156, Oxford 1983), σελ , δίνουν μια κάπως διαφορετική αφήγηση των γεγονότων: σύμφωνα με αυτούς, οι Άραβες είχαν αποκλεισθεί στη Νικομήδεια από τα στρατεύματα των ταγμάτων και με τον Τατζάτη στα νώτα τους. Μόνο μετά την αιχμαλωσία των τριών Βυζαντινών ηγετών ο Χαρούν κατάφερε να προελάσει έως τη Χρυσούπολη. Όμως η περιγραφή αυτή δεν επιβεβαιώνεται από τις πηγές. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 2/5

3 2. Ο Dölger, F., Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches 1 (Munich - Berlin 1924), σελ. 340, χρονολογεί λανθασμένα την υπογραφή της συνθήκης το Ο Treadgold, W. T., The Byzantine Revival (Stanford, California 1988), σελ. 69, χρονολογεί το τέλος της εκστρατείας στον Αύγουστο του 782. Βιβλιογραφία : Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert, München 1976, Miscellanea Byzantina Monacensia 22 Θεοφάνης, Χρονογραφία, de Boor, C. (ed.), Theophanis Chronographia, Leipzig 1883 Treadgold W.T., The Byzantine Revival , Stanford California 1988 Arvites J. A., "The Defense of Byzantine Anatolia during the Reign of Irene ( )", Mitchell, S. (ed.), Armies and Frontiers in Roman and Byzantine Anatolia, Oxford 1983, BAR International Series 156, Tritle L.A., "Tatzates' Flight and the Byzantine-Arab Peace Treaty of 782", Byzantion, 47, 1996, Lilie R.J., Byzanz unter Eirene und Konstantin VI. ( ), Frankfurt am Main 1996, Berliner Byzantinische Studien 2 Ostrogorsky G., Geschichte des byzantinischen Staates, München 1963 Χριστοφιλοπούλου Α., "Κρίσιμοι χρόνοι ", Iστορία του Eλληνικού Έθνους, 8, Aθήνα 1979, 8-45 Δικτυογραφία : Al-Mahdi Masoudi - The Book of Golden Meadows Γλωσσάριo : δομέστικος των σχολών, ο Διοικητής του τάγματος των σχολών. Ο πρώτος γνωστός αξιωματούχος εμφανίστηκε το 767/768. Το 10ο αιώνα απέκτησε μεγάλη δύναμη στο στρατό των θεμάτων. Κατά τα μέσα του 10ου αιώνα το αξίωμα του δομέστικου των σχολών χωρίστηκε σε δύο: στο δομέστικο των σχολών της Ανατολής και στο δομέστικο των σχολών της Δύσης, τον ανώτατο δηλαδή στρατιωτικό διοικητή του στρατού των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών αντίστοιχα. κόμης, ο (λατ. comes, -is) 1. Κρατικός αξιωματούχος στη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με ποικίλες πολιτικές αλλά κυρίως στρατιωτικές αρμοδιότητες (π.χ. ειδικά ο κόμης Ανατολής εκτελούσε χρέη βικαρίου κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, επί Ιουστινιανού Α ο κόμης επικεφαλής των διευρυμένων επαρχιών είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία, ενώ κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο κόμης Οψικίου ήταν από τους ελάχιστους διοικητές θεμάτων που δεν έφεραν τον τίτλο του στρατηγού). 2. Τίτλος ευγενείας στη μεσαιωνική Δύση. μάγιστρος, ο Aνώτερο αξίωμα που στο Κλητορολόγιο του Φιλοθέου τοποθετείται πάνω από τον ανθύπατο (από το λατινικό magister). Από το 10ο αιώνα χάνει τη σπουδαιότητά του, ενώ παύει να υπάρχει πιθανότατα στα μέσα του 12ου αιώνα. Ο μάγιστρος αναλάμβανε συνηθέστερα επικεφαλής κάποιας υπηρεσίας, Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 3/5

4 πολιτικής ή δικαστικής, ή και, σπανιότερα, επικεφαλής της διακυβέρνησης μιας περιοχής. μέγας σακελλάριος, ο Εκκλησιαστικό αξίωμα. Ο κάτοχός του ασκούσε εποπτεία στα αντρικά και γυναικεία μοναστήρια της επισκοπής στην οποία ανήκε. Στο τέλος του 11ου αιώνα στον τίτλο του σακελλαρίου του Πατριαρχείου προστέθηκε το επίθετο μέγας. Την περίοδο εκείνη ο σακελλάριος είχε χάσει κάθε οικονομική δικαιοδοσία και ήταν υπεύθυνος για την εποπτεία των μοναστηριών της Κωνσταντινούπολης καθώς και για τη σύνταξη και εφαρμογή των πατριαρχικών πράξεων όσον αφορά τις χαριστικές δωρεές. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. τάγματα, τα Κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ήταν οι στρατιωτικές μονάδες που στάθμευαν στην Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της. Τα κυριότερα ήταν των Σχολών, των Εξκουβιτών (προερχόμενα από αντίστοιχες μονάδες της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου και συγκροτημένα σε αυτοκρατορική φρουρά και κεντρικό στρατό κρούσης από τον Κωνσταντίνο Ε ), της Βίγλας (ιδρύθηκε από την Ειρήνη την Αθηναία) και των Ικανάτων (ιδρύθηκε από το Νικηφόρο Α ). Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο τα τάγματα τα συγκροτούσαν κατά κανόνα μισθοφόροι με επικεφαλής τον άρχοντα, δηλαδή αξιωματικό επιφορτισμένο με κάποιο από τα ανώτατα στρατιωτικά αξιώματα. χαλίφης, ο O ανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός αρχηγός των μουσουλμάνων, θεωρούμενος διάδοχος του Mωάμεθ (αραβ. khalifa = τοποτηρητής). Ήταν ο επικεφαλής του χαλιφάτου, του θρησκευτικού κράτους των Αράβων. Πηγές Θεοφάνης, Χρονογραφία, εκδ. C. de Boor, Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Παραθέματα Περιγραφή της αραβικής εκστρατείας του 782 από τον Βυζαντινό χρονογράφο Θεοφάνη τοῦ δὲ λαοῦ τῶν Ῥωμαίων ἀσχολουμένου ἐν τούτοις, ἐξέρχεται Ἀαρών, υἱὸς Μαδί, μετὰ δυνάμεως καὶ ἐξοπλίσεως ὑπερβαλλούσης ἀπό τε Μαυροφόρων καὶ πάσης Συρίας καὶ Μεσοποταμίας καὶ τῆς ἐρήμου, καὶ ἔρχεται ἕως Χρυσοπόλεως, καταλιπὼν τὸν Βούνουσον πολιορκεῖν τὴν Νακώλειαν καὶ φυλάττειν τὰ νῶτα αὐτοῦ ἀπέστειλε δὲ καὶ τὸν Βουρνιχὲ εἰς Ἀσίαν μετὰ λ χιλιάδων, ὅς καὶ πολεμήσας τὸν Λαχανοδράκοντα σὺν τῷ θέματι τῶν Θρᾳκησίων ἐν τόπῳ λεγομένῳ Δαρηνῷ, καὶ αὐτῶν λ χιλιάδων ὄντων ιε χιλιάδας ἀπέκτεινεν ἡ δὲ βασίλισσα πέμψασα Ἀντώνιον τὸν δομέστικον σὺν τοῖς τάγμασιν ἐκράτησε τὴν Βανὴν καὶ ἀπέκλεισεν αὐτοὺς προσέφυγε δὲ αὐτοῖς Τατζάτιος, ὁ τῶν Βουκελλαρίων στρατηγός, μίσει τῷ πρὸς Σταυράκιον, τὸν πατρίκιον καὶ λογοθέτην τοῦ δρόμου, τὸν εὐνοῦχον, πρωτεύοντα πάντων τῶν τηνικαῦτα ὄντων καὶ τὰ πάντα διοικοῦντα καὶ δοὺς αὐτοῖς βουλήν, ᾐτήσαντο εἰρήνην ἐξελθόντων δὲ ἐπὶ τοῦτο Σταυρακίου καὶ Πέτρου μαγίστρου καὶ Ἀντωνίου δομεστίκου, οὐκ ἠκριβολογήσαντο λόγον λαβεῖν καὶ τέκνα τῶν πρωτευόντων, ἀλλὰ ἀσκόπως ἐξελθόντες ἐκρατήθησαν ὑπ αὐτῶν καὶ ἐπεδήθησαν, καὶ ἐβιάσθησαν ἀμφότερα τὰ μέρη τοῦ ποιῆσαι εἰρήνην καὶ ἐδωρήσαντο ἀλλήλοις ἥ τε Αὐγούστα καὶ ὁ Ἀαρὼν ξένια πολλά, στοιχήσαντες καὶ <φόρους> κατὰ καιρὸν τελεῖν αὐτοῖς καὶ γενομένης εἰρήνης ἀνεχώρησαν ἀφήσαντες καὶ τὸ κάστρον Νακωλείας ἐπῆρε δὲ καὶ ὁ Τατζάτης τὴν γυναῖκα ἑαυτοῦ καὶ πᾶσαν ὑπόστασιν. Θεοφάνης, Χρονογραφία, εκδ. C. de Boor, Theophanis Chronographia (Leipzig 1883), σελ Χρονολόγιο 778: Εκστρατεία των Βυζαντινών στη Γερμανίκεια 779: Επιδρομή αντιποίνων των Αράβων στη Μικρά Ασία με μικρή επιτυχία Ιούνιος 781: Αποτυχημένη εκστρατεία των Αράβων στη Μικρά Ασία 9 Φεβρουαρίου 782: Έναρξη της εκστρατείας του Χαρούν αρ Ρασίντ στη Μικρά Ασία Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 4/5

5 Άνοιξη θέρος 782: Εχθροπραξίες μεταξύ Αράβων και Βυζαντινών στη Μικρά Ασία. Το εκστρατευτικό σώμα του Χαρούν αρ Ρασίντ παγιδεύεται στη Βιθυνία, αλλά, χάρη στην αυτομολία του στρατηγού Τατζάτη, η εκστρατεία στέφεται με επιτυχία Σεπτέμβριος 782: Υπογραφή συνθήκης μεταξύ Ειρήνης και αλ Μαχντί. Επιστροφή του Χαρούν αρ Ρασίντ στα αραβικά εδάφη Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 5/5