Για παραπομπή : Μπερεζάν

Transcript

1 Πετρόπουλος Ηλίας,, 2007, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο αρχαίος ελληνικός οικισμός στο νησάκι της σημερινής Ουκρανίας αποτελεί έναν από τους πιο πρώιμους σε ολόκληρο τον Εύξεινο Πόντο και το όνομά του έχει συνδεθεί με τον ελληνικό αποικισμό ολόκληρης της περιοχής του κάτω ρου των ποταμών Δνειπέρου και Μπουγκ της Σκυθίας. «Βορυσθένης εμπόριον», «Βορυσθένης», «Βορυσθενεϊτέων εμπόριον», «Βορυσθενίς νήσος» είναι ονομασίες με τις οποίες το τοπωνύμιο ήταν γνωστό κατά την Αρχαιότητα. Άλλες Ονομασίες Βορυσθένης εμπόριον, Βορυσθένης, Βορυσθενεϊτέων εμπόριον, Βορυσθενίς νήσος Γεωγραφική Θέση Ουκρανία Ιστορική Περιοχή Σκυθία 1. Θέση και ετυμολογία Το σημερινό νησάκι ( μ. 2 ), το οποίο κατά τον 7o αι. π.χ. ήταν χερσόνησος, φιλοξενεί τα λείψανα του πρωιμότερου αρχαίου ελληνικού οικισμού στο βόρειο Εύξεινο Πόντο. 1 Τότε η στάθμη των υδάτων του Πόντου ήταν κατά 5 έως 7 μ. χαμηλότερη. 2 Σήμερα βρίσκεται σε μία απόσταση περίπου 70 χλμ. νοτιοανατολικά της πόλης της Οδησσού, στο λιμάνι που σχηματίζεται από τις εκβολές δύο μεγάλων ποταμών της Ουκρανίας, του Δνειπέρου και του Μπουγκ, και περίπου 15 χλμ. δυτικά του σημερινού οικισμού Οτσάκοβο. Ετυμολογικά το όνομα «Βορυσθένης» δεν είναι ελληνικό και φαίνεται να έχει ιρανικές καταβολές. Σύμφωνα με την άποψη των γλωσσολόγων, πρόκειται για ελληνική παραφθορά της λέξης «varu-stãna», η οποία σημαίνει «πλατιά περιοχή», «ευρύ πεδίο» και προφανώς αναφέρεται στην περιοχή κοντά στις εκβολές του ποταμού Δνειπέρου. 3 Είναι επίσης πιθανό η λέξη να αποτελεί πρόσφατη (μεσαιωνική ίσως) παραφθορά της αρχαίας λέξης «Βορυσθένης», η οποία στην πορεία των αιώνων έγινε «Μποριστέν» 4 και εντέλει. 2. Ζητήματα της ίδρυσης Η πλειονότητα των επιστημόνων σήμερα πιστεύει ότι οι πρώτοι Έλληνες άποικοι που εγκαταστάθηκαν στην άκρη της χερσονήσου, κρίνοντας από τη μαρτυρία του Ευσεβίου, 5 πρέπει να έφθασαν γύρω στο 647/646 π.χ. και ήταν ιωνικής καταγωγής, κυρίως Μιλήσιοι. 6 Σύμφωνα όμως με μία άλλη άποψη, 7 η μαρτυρία αυτή του Ευσεβίου οδηγεί σε μια χρονολογία γύρω στο 625 π.χ. και για ορισμένους αρχαιολόγους είναι περισσότερο αποδεκτή. 8 Αν και μέχρι σήμερα δεν υπάρχει μία κοινώς αποδεκτή ακριβής χρονολόγηση της ίδρυσης του οικισμού, όλοι οι επιστήμονες συμφωνούν με την άποψη ότι η πρώτη ελληνική εγκατάσταση στο νησί πραγματοποιήθηκε κάπου στο β μισό του 7ου αι. π.χ. κυρίως από Μιλήσιους αποίκους. 9 Αυτό αποδεικνύεται από το πλούσιο πρώιμο αρχαιολογικό υλικό που έχει συσσωρευτεί μέχρι τις μέρες μας από τις αρχαιολογικές έρευνες σε όλη την έκταση του αρχαίου οικισμού. 10 Ένα πρόβλημα όμως που ανακύπτει στο σημείο αυτό έχει να κάνει με το εξής παράδοξο: ενώ όλοι συμφωνούν με τη συγκεκριμένη χρονολόγηση περί ίδρυσης του οικισμού τον 7ο αι. π.χ., αρχαιολογικά η πρώτη διαστρωμάτωση στον οικισμό εκκινεί όχι πολύ πριν από τα μέσα του 6ου αι. π.χ., 11 δηλαδή μεσολαβεί ένα ανεξήγητο χρονικό κενό αρκετών δεκαετιών μεταξύ των πρωιμότερων κεραμικών αγγείων (περ. 640 π.χ.) και του χαμηλότερου πολιτιστικού στρώματος (περ π.χ.), η δημιουργία του οποίου λογικά θα ήταν αποτέλεσμα της παρουσίας των πρώτων κατοίκων από την Ιωνία. Πώς είναι δυνατό λοιπόν να ερμηνευτεί αυτή η διαφορά 12 ανάμεσα στη χρονολογία ίδρυσης του οικισμού και στην εμφάνιση της Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 1/6

2 Πετρόπουλος Ηλίας,, 2007, Εγκυκλοπαίδεια παλιότερης διαστρωμάτωσης; Η απάντηση δεν έχει προς το παρόν αποσαφηνιστεί, αν και κατά καιρούς υπήρξαν κάποιοι μελετητές που υποστήριξαν ότι το πρωιμότερο στρώμα των Ελλήνων αποίκων από την Ιωνία έχει ανεπιστρεπτί καταστραφεί από τη θάλασσα. Ελπίζουμε στο μέλλον η αρχαιολογική σκαπάνη να φέρει στο φως στοιχεία που θα είναι σε θέση να παρέχουν σαφέστερες απαντήσεις. Η πρώτη αρχαιολογική, αν και μικρής έκτασης, ανασκαφή στον οικισμό ξεκίνησε το έτος 1884 από το R.A. Prendel, ενώ συστηματικά ο οικισμός ερευνάται από το Η επιφάνεια του οικισμού που έχει μέχρι σήμερα διασωθεί αγγίζει τα 12 εκτάρια, ενώ εικάζεται ότι κατά την Αρχαιότητα θα έφθανε στα 15 με 20 εκτάρια. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, μεγάλο τμήμα του αρχαίου οικισμού έχει δυστυχώς καταστραφεί από τη θάλασσα, δημιουργώντας, όπως προαναφέρθηκε, μεγάλα προβλήματα στην έρευνα. Σε ορισμένα από αυτά ίσως να μην μπορέσουμε ποτέ στο μέλλον να δώσουμε κάποια οριστική και βέβαιη απάντηση. 3. Οικιστική ανάπτυξη και εμπόριο Γύρω στο β τέταρτο του 6ου αι. π.χ. αρχίζει μία περίοδος ακμής για τον οικισμό στο, κατά την οποία νέοι αγροτικοί οικισμοί ιδρύονται στην απέναντι ακτή της Σκυθίας, αποτελώντας έτσι την αγροτική χώρα του και συμβάλλοντας ουσιαστικά στην άνθησή του. 13 Οι αρχαιολογικές έρευνες στην ανατολική ακτή του νησιού έφεραν στο φως συσσωρευμένα υπολείμματα από επεξεργασία χαλκού που χρονολογούνται στο α μισό του 6ου αι. π.χ. Τα υπολείμματα αυτά βρέθηκαν σε ένα τετράγωνο σκάμμα διαστάσεων 4,5 x 4,5 x 1,1 μ. και θεωρείται ότι κατά τη συγκεκριμένη περίοδο εκεί λειτουργούσε εργαστήριο επεξεργασίας χαλκού. 14 Αυτό ενισχύεται και από την εύρεση στο ίδιο σκάμμα δύο κλιβάνων, καθώς και άλλων ενδείξεων χαρακτηριστικών για ένα πλήρες και καλά οργανωμένο εργαστήριο, 15 τα προϊόντα του οποίου δεν κάλυπταν αποκλειστικά τις ανάγκες των Ελλήνων κατοίκων του οικισμού, αλλά προωθούνταν στην ενδοχώρα για ανταλλαγές με άλλα βασικά προϊόντα που παρήγαν οι γηγενείς κάτοικοι. Εκτός αυτού, την ίδια χρονική περίοδο στο πρέπει να υπήρχε και εργαστήριο (ή εργαστήρια) κεραμικής. 16 Όλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι μετά την ίδρυσή του στο β μισό του 7ου αι. π.χ., και κυρίως στο α μισό και μέχρι τα μέσα του 6ου αι. π.χ., ο ελληνικός οικισμός στη χερσόνησο γνώρισε σταδιακή άνθηση και ακμή και μάλιστα κατείχε ηγέτιδα θέση στην προώθηση των ελληνικών προϊόντων στη σκυθική ενδοχώρα και στη σύναψη ειρηνικών και φιλικών σχέσεων με τους μη Έλληνες κατοίκους της. Άλλωστε, είναι γεγονός ότι την ίδια χρονική περίοδο οι Έλληνες κάτοικοι του ήταν αυτοί που μετέφεραν όλα τα μέχρι σήμερα γνωστά ελληνικά διακοσμημένα αγγεία που έχουν αποκαλυφθεί σε αριστοκρατικούς τάφους (κυρίως του τύπου κουργκάν) σε οικισμούς γηγενών της σκυθικής δασοστέπας, κυρίως στον οικισμό του Νεμίροβο και του Μπελσκ. 17 Γύρω στο γ τέταρτο του 6ου αι. π.χ. ή λίγο αργότερα, ο οικισμός του εισέρχεται σε μία νέα περίοδο πολεοδομικής ανάπτυξης: είναι η στιγμή που όλες οι υπόγειες ή ημιυπόγειες κατοικίες αντικαθίστανται από επίγεια κτίσματα καθαρά ελληνικού τύπου, 18 δίχως βεβαίως να εγκαταλείπονται οι ημιυπόγειοι λάκκοι, που προφανώς χρησίμευαν στον πληθυσμό του οικισμού ως αποθηκευτικοί χώροι. Στο σημείο αυτό γεννάται το εύλογο ερώτημα πόσο εύκολα οι Ιωνες άποικοι από την κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα, τη Μίλητο, κατόρθωσαν να ζήσουν για τουλάχιστον 100 χρόνια σε υπόγειες και ημιυπόγειες κατοικίες. Το ζήτημα αυτό απασχολεί σήμερα πολύ έντονα την επιστήμη και έχει προκαλέσει ατελείωτες συζητήσεις και μεγάλο προβληματισμό. Οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί είναι διχασμένοι. Ωστόσο, η πραγματικότητα παραμένει η ίδια: πώς να ερμηνευτεί η παρουσία των ιδιόμορφων αυτών κτισμάτων που καταφανώς χρησίμευαν (με τα σημερινά δεδομένα) ως κατοικίες. 19 Το πλέον παράδοξο είναι ότι αυτού του τύπου οι «πρώτες» κατοικίες δεν είναι αποκλειστικό φαινόμενο του, αλλά έχουν αποκαλυφθεί σε ολόκληρη την επικράτεια του Εύξεινου Πόντου, πλην της νότιας ακτής του (ίσως επειδή εκεί δεν έχουν ακόμη διεξαχθεί αρχαιολογικές ανασκαφές ευρείας κλίμακας), ακόμα και στο Καραμπουρνάκι της Θεσσαλονίκης και στο Μεταπόντιο της Ιταλίας. Η ελπίδα όλων των ερευνητών είναι ότι η αρχαιολογική σκαπάνη θα δώσει στο μέλλον τη σωστή απάντηση, 20 από την οποία θα εξαρτηθεί και η επίλυση όλων των ζητημάτων που επισύρει το πρόβλημα αυτών των Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 2/6

3 Πετρόπουλος Ηλίας,, 2007, Εγκυκλοπαίδεια υπογείων, όπως: α) σε ποιον ανήκει η επινόησή τους, σε Έλληνες ή Σκύθες (μη Έλληνες), και ποιος το δανείστηκε από ποιον, β) ποια είναι η σύσταση του πληθυσμού αμέσως μετά την εμφάνιση του οικισμού στο, αφού από την παρουσία της χειροποίητης (πιθανότατα εντόπιας παραγωγής) κεραμικής που αποκαλύπτεται εκεί μαζί με την ελληνική κεραμική οι ερευνητές οδηγούνται σε διάφορα, συχνά αντίθετα μεταξύ τους, συμπεράσματα. 4. Λατρείες Πρόσφατα στον οικισμό του ήρθε στο φως ένα πολύ σημαντικό λατρευτικό αψιδωτό κτίσμα, το οποίο θεωρείται ότι ήταν ιερό αφιερωμένο στη θεά Αφροδίτη και ανάγεται χρονικά στα τέλη του 6ου αι. π.χ. 21 Επίσης, στο βορειοδυτικό τμήμα του οικισμού υπήρχε ένα τέμενος, μέσα στο οποίο βρέθηκε ένα άλλο κτίσμα, πιθανότατα κάποιο ηρώο. 22 Κατά καιρούς έχουν βρεθεί προσωπικά γράμματα-επιστολές χαραγμένα σε μολύβδινες πλάκες, ένα εκ των οποίων είναι το γράμμα του Αχιλλοδώρου, που χρονολογείται στον 6ο αι. π.χ. και ρίχνει φως στην οικονομική ζωή του πληθυσμού της συγκεκριμένης περιόδου. 23 Όλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ο οικισμός στο ήταν μια οργανωμένη κοινότητα πολιτών και όχι ένα απλό «εμπόριο», δηλαδή ένας εμπορικός σταθμός για την προσάραξη των ελληνικών εμπορικών πλοίων, τα οποία, ενίοτε από λάθος, έφθαναν έως εδώ μεταφέροντας προϊόντα από τη μητροπολιτική Ελλάδα που ανταλλάσσονταν με εξωτικά προϊόντα, κυρίως μέταλλα και γούνες. Η ιστορία του αρχαίου ελληνικού οικισμού στο είναι συνυφασμένη με μία άλλη πόλη, την Ολβία Ποντική, η οποία χτίστηκε γύρω στο 580 π.χ. ακριβώς απέναντί του, στη δεξιά όχθη του λιμένα του ποταμού Μπουγκ, επίσης από Μιλήσιους αποίκους. Από τα τέλη του 6ου αι. π.χ. το γνωρίζει μεγάλη άνθηση, ενώ μεταξύ του 3ου και του 1ου αι. π.χ. ο οικισμός εγκαταλείπεται. Στη συνέχεια, από τον 1ο και μέχρι τον 3ο αιώνα, φαίνεται πως λειτουργούσε εκεί ένα ιερό αφιερωμένο στον Αχιλλέα Ποντάρχη Petropoulos, E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment and the Problem of the Emporion Revisited (British Archaeological Reports International Series 1394, Oxford 2005), σελ. 32, με παραπομπές σε σχετική βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ. 465, 468 Maslennikov, A.A., Οι αρχαίοι Έλληνες στο Βόρειο Εύξεινο Πόντο (Thessaloniki 2000), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia-Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ Блаватский, В.Д., «Βορυσθενίς», Вестник древней истории (1968.4), σελ , ιδίως σελ. 120, με παραπομπή στο Vasmer, M., Südrussland (Leipzig 1923), σελ. 65 κ.ε. 4. Για παραλλαγές του ονόματος «Βορυσθένης» σε διάφορα χειρόγραφα βλ. Виноградов, Ю.Г., Политическая история Ольвийского полиса. VII I вв. до н.э. Историко эпиграфическое исследование (Москва 1989), σελ. 33, σημ Στράβ., Γεωγρ , και Ευσέβιος, Chronicorum Canonum Liber 95b. 6. Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V., The Earliest Settlement on the Island of Berezan, στο Ancient Greek Sites on the Northewest Coast of the Black Sea (Hellenic Foundation for Culture, Odessa Branch, Kiev 2001), σελ Отрешко, В.М., О датах основания Истрии и Борисфена, στο Тезисы докладов областной конференции «Проблемы скифо-сарматской археологии Северного Причерноморья» посвящённой 90-летию со дня рождения пр. В. Н. Гракова 1 (Москва 1989), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia-Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 3/6

4 Πετρόπουλος Ηλίας,, 2007, Εγκυκλοπαίδεια Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ Petropoulos, E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment and the Problem of the Emporion Revisited (British Archaeological Reports International Series 1394, Oxford 2005), σελ. 32 Herman Hansen, M. Heine Nielsen, T. (επιμ.), An Inventory of Archaic Classical Poleis. An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation (Oxford University Press 2004), σελ Πλήρης παρουσίαση του αρχαιολογικού υλικού από το Μπερεζάν και από ολόκληρη τη βόρεια Σκυθία υπάρχει στο Petropoulos, E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment and the Problem of the Emporion Revisited (British Archaeological Reports International Series 1394, Oxford 2005), σελ Βλ. επίσης Ильина, Ю.И., О новых находках восточногреческой керамики на острове Березань, στο Zuev, V.Yu. (επιμ.), ΣΥΣΣΙΤΙΑ: Papers of the Conference in Honorem Yu. V. Andreev (Санкт- Петербург 2000), σελ Επίσης Posamentir, R., The Greeks in Berezan and Naukratis. A Similar Story?, στο Villing, A. Schlotzhauer, U. (επιμ.), Naukratis. Greek Diversity in Egypt. Studies on East Greek Pottery and Exchange in the Eastern Mediterranean (The British Museum Research Publication No. 162, London 2006), σελ Επίσης Gavrilyuk, N.A., Greek Imports in Skythia, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2 (British Archaeological Reports International Series , Oxford 2007), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V., The Earliest Settlement on the Island of Berezan, στο Ancient Greek Sites on the Northewest Coast of the Black Sea (Hellenic Foundation for Culture, Odessa Branch, Kiev 2001), σελ Βλ. επίσης Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia-Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V., The Earliest Settlement on the Island of Berezan, στο Ancient Greek Sites on the Northewest Coast of the Black Sea (Hellenic Foundation for Culture, Odessa Branch, Kiev 2001), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia-Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ Доманский, Я.В. Марченко, К.К., Медеплавильная мастерская на о. Березани, στο Кошеленко, Г.А. (επιμ.), VI чтения памяти В. Д. Блаватского. К 100 летию со дня рождения (Москва 1999), σελ Posamentir, R., The Greeks in Berezan and Naukratis. A Similar Story?, στο Villing, A. Schlotzhauer, U. (επιμ.), Naukratis. Greek Diversity in Egypt. Studies on East Greek Pottery and Exchange in the Eastern Mediterranean (The British Museum Research Publication No. 162, London 2006), σελ Περαιτέρω συζήτηση πάνω στο θέμα αυτό στο Petropoulos, E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment and the Problem of the Emporion Revisited (British Archaeological Reports International Series 1394, Oxford 2005), σελ , με παραπομπές σε σύγχρονη βιβλιογραφία. Επίσης στο Petropoulos, E.K., Colonial Landscapes and Colonial Interactions in Skythia and Euxeinos Pontos, ανακοίνωση στο Symposium on Greek Colonization across the Mediterranean and the Black Sea, March 2007 in Cambridge, Classics Faculty, Fitzwilliam College (υπό έκδοση). 18. Ως προς την ακριβή χρονολογία του γεγονότος δεν υπάρχει βεβαιότητα: Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia-Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ Επίσης Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V., The Earliest Settlement on the Island of Berezan, στο Ancient Greek Sites on the Northewest Coast of the Black Sea (Hellenic Foundation for Culture, Odessa Branch, Kiev 2001), σελ. 11, όπου ως χρονολογία προτείνεται το τελευταίο τέταρτο του 6ου με το α τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 19. Είναι αδύνατο να παρατεθεί ολόκληρος ο κατάλογος των επιστημονικών εργασιών που αναφέρονται στο ζήτημα αυτό. Για τον ενδιαφερόμενο ικανοποιητικός αριθμός εργασιών δίνεται στο Petropoulos, E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment and the Problem of the Emporion Revisited (British Archaeological Reports International Series 1394, Oxford 2005), σελ Επίσης στο Petropoulos, E.K., Colonial Landscapes and Colonial Interactions in Skythia and Euxeinos Pontos, ανακοίνωση στο Symposium on Greek Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 4/6

5 Πετρόπουλος Ηλίας,, 2007, Εγκυκλοπαίδεια Colonization across the Mediterranean and the Black Sea, March 2007 in Cambridge, Classics Faculty, Fitzwilliam College (υπό έκδοση), επιχειρείται μία ενδελεχής προσέγγιση πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα και στις κυριότερες επεκτάσεις του. 20. Carter, J.C., Discovering the Greek Countryside at Metaponto (The University of Michigan Press 2006), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia-Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003). 22. Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V., The Earliest Settlement on the Island of Berezan, στο Ancient Greek Sites on the Northewest Coast of the Black Sea (Hellenic Foundation for Culture, Odessa Branch, Kiev 2001), σελ Виноградов, Ю.Г., Древнейшее греческое письмо с острова Березани, Вестник древней истории (1971.4), σελ Kryzhitskiy, S.D. Krapivina, V.V. Leypunskaya, N.A. Nazarov, V.V., Olbia Berezan, στο Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (επιμ.), Ancient Greek Colonies in the Black Sea (Publications of the Archaeological Institute of Northern Greece 4.1, Thessaloniki 2003), σελ Βιβλιογραφία : Maslennikov A.A., Οι αρχαίοι Έλληνες στο Βόρειο Εύξεινο Πόντο, Θεσσαλονίκη 2000, Πετρόπουλος, Η.Κ. (μτφρ.) Hansen, M.H. Nielsen, Τ.H. (eds), An Inventory of Archaic Classical Poleis. An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation, Oxford 2004 Ancient Greek Sites on the Northwest Coast of the Black Sea, Kiev 2001 Блаватский В.Д., "Βορυσθενίς", Вестник древней истории, , Виноградов Ю.Г., "Древнейшее греческое письмо с острова Березани", Вестник древней истории, , Carter J. C., Discovering the Greek Countryside at Metaponto, The University of Michigan Press 2006 Доманский Я.В., Марченко К.К., "Медеплавильная мастерская на о. Березани", Кошеленко, Г.А. (ed.), VI чтения памяти В. Д. Блаватского. К 100-летию со дня рождения, Москва 1999, 53 Gavrilyuk N.A., "Greek Imports in Skythia", Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (eds), Ancient Greek Colonies in the Black Sea 2, Oxford 2007, BAR International Series 1675.Ι, Ильина Ю.И., "О новых находках восточно-греческой керамики на острове Березань", Zuev, V.Yu. (ed.), ΣΥΣΣΙΤΙΑ: Papers of the Conference in Honorem Yu. V. Andreev, Санкт-Петербург 2000, Kryzhitskiy S.D., Krapivina V.V., Leypunskaya N.A., Nazarov V.V., "Olbia-Berezan", Grammenos, D.V. Petropoulos, E.K. (eds), Ancient Greek Colonies in the Black Sea, Thessaloniki 2003, Petropoulos E.K., Hellenic Colonization in Euxeinos Pontos. Penetration, Early Establishment and the Problem of the Emporion Revisited, Oxford 2005, British Archaeological Reports International Series 1394 Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 5/6

6 Πετρόπουλος Ηλίας,, 2007, Εγκυκλοπαίδεια Posamentir R., "The Greeks in Berezan and Naukratis: A Similar Story?", Villing, A. Schlotzhauer, U. (eds), Naukratis. Greek Diversity in Egypt. Studies on East Greek Pottery and Exchange in the Eastern Mediterranean, London 2006, The British Museum Research Publication No. 162, Vasmer M., Südrussland, Leipzig 1923 Δικτυογραφία : Berezan Island Γλωσσάριo : τέμενος, το Ιερό. Χώρος αφιερωμένος στη λατρεία των θεών. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 6/6