Συνέντευξη με τον κύριο Κουνελάκη Μιχάλη γνωστό ως Κουνέλη ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά

Transcript

1 Συνέντευξη με τον κύριο Κουνελάκη Μιχάλη γνωστό ως Κουνέλη ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά Ερ. Κύριε Κουνέλη θα μας πείτε πότε ξεκινήσατε μουσική και με ποιο όργανο; Απ. Εγώ άρχισα το 1935 με 36, ήμουνα τότε έξι, εφτά χρονών. Ο πατέρας μου ήταν ένας απ τους καλούς καλλιτέχνες της κρητικής μουσικής, ήταν ο Κωστής ο Κουνέλης. Είχα μεγάλη κλήση στη μουσική, μου άρεσε, γιατί ο πατέρας μου όπου κι αν πήγαινε, πιτσιρικάκι που ήμουνε με τραβούσε μαζί του. Ερ. Εκτός απ τον πατέρα σου υπήρχε κι άλλος στην οικογένεια που έπαιζε; Απ. Στην οικογένειά μας ήτονε ένας αδερφός του πατέρα μου, ο οποίος δυστυχώς δεν είχα την τύχη ούτε να τονε γνωρίσω. Αυτός είχε πάει στην Αμερική και όταν ήταν να κατέβει κάτω είχε γράψει γράμμα στον μακαρίτη τον παππού και στον πατέρα μου ότι είμαι στη Νέα Υόρκη, ετοιμάζομαι να κατέβω, αυτά δεν θυμάμαι ποια χρονολογία, εγώ δεν είχα γεννηθεί βέβαια. Τον παίρνει ένας φίλος του, κάποιος Πετράκης, του λέει «βρε Μιχάλη, δεν πάμε να δουλέψουμε σ ένα ορυχείο να βγάλουμε τα εισιτήριά μας, μη χαλάσουμε την πάγκα που είχαμε, τα λεφτά μας». Πάνε να δουλέψουνε στο ορυχείο, κακή τωνε τύχη έκανε έκρηξη και καήκανε τότε εκατόν ογδόντα άτομα και μέσα στα εκατόν ογδόντα ήτανε και οι δύο αυτοί. Του πατέρα μου ο αδερφός ο Μιχάλης, γι αυτό για το χατίρι αυτουνού με βγάλανε και μένα Μιχάλη, γιατί τον παππού μου τον λέγανε Βασίλη. Τέλος πάντων, για το χατίρι του μπάρμπα μου με βγάλανε κι εμένα Μιχάλη. Αυτός έπαιζε ό,τι όργανο υπήρχε στον κόσμο. Από πνευστό μέχρι έγχορδο. Ήτανε μεγάλη διάνοια της εποχής εκείνης. 1

2 Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. Εκτός απ αυτόν ήταν άλλος στην οικογένεια που έπαιζε; Όχι. Ο πατέρας μου, ο αδερφός του, αυτοί ήτανε. Και τίποτα άλλο δεν ήρθε απ αυτόν τον μακαρίτη το θείο μου εδώ στην Κρήτη, παρά μονάχα ένα λαγούτο κι ένα δαχτυλίδι, το οποίο το φυλάω ιερό κειμήλιο. Το λαούτο μεν το πούλησε ο πατέρας μου σε κάποιον φίλο του για να μη το δει ο παππούς μου να στενοχωριέται κι είναι το μεγάλο μου μαράζι απού δεν μπορώ να το βγάλω απ τα χέρια που είναι να το χω στο σπίτι μου. τώρα είμαι σε διαπραγματεύσεις. Έχω κουράγιο να το πλερώσω και δυο εκατομμύρια μόνο και μόνο να το χω στο σπίτι. Αυτοί ήτανε οι μουσικοί της οικογένειάς μου. Αυτούς τους μουσικούς, ο θείος σας, ο μπαμπάς σας κλπ τους είχατε ακούσει εσείς να παίζουνε, είχατε ακούσματα από μικρός; Το θείο μου όχι. Τον πατέρα μου βέβαια. Τα πρώτα σας βήματα δηλαδή σε ποιο όνομα Να σας πω, εγώ τότε επήγαινα σχολείο επί Μεταξά, μπήκε η δικτατορία του Μεταξά το 36. Τότε είχα μεράκι να πιάσω όργανο, αλλά ήταν το βιολί του πατέρα μου μεγάλο, δεν με βόλευε, δεν μπορούσα να το πιάσω στα χέρια μου. Και μου χε βρει μια λύρα μικρή ο πατέρας μου. Μετά την άρχισα εγώ. Ύστερα δεν μου πήγαινε η λύρα, ήτανε μικρή, εμεγάλωσα λίγο-λίγο κι είχε ένα φίλο, ένας όπου ελεγότανε Ροδουσάκης τον οποίο τον είχανε παρατσούκλι Κουρθιανό και του λέει «Κυριάκο δεν μου δίνεις την λύρα να την έχει το κοπέλι κάμποσο καιρό». «Να την πάρεις» του λέει. Πήρα εγώ, μου βάστα ο πατέρας μου τη λύρα, αλλά εντωμεταξύ η δασκάλα μας, ήτανε μια Καμπουράκη λεγόμενη, μια ζωντανή γυναίκα, πολύ ξύπνια, είχε χαρίσει του Μανώλη του ανεψιού μου του Καρτσωνάκη, που σας είπα προηγουμένως στο δίσκο, του είχε χαρίσει ένα μαντολίνο. Γίναμε ντουέτο τα παιδιά στο σχολειό. Ο πατέρας μας εβοηθούσε εμένα στη λύρα, το Μανώλη στο μαντολίνο. Ξεκινήσαμε εμείς όταν ήμαστε στο 37 με 38 εμείς βγάζαμε πουλιά στον αέρα. Θυμάμαι τότε το 38 και γινότανε στο Καστέλι στο γυμνάσιο κάτι 2

3 γυμναστικές επιδείξεις όπως κάνουν και τώρα τα παιδιά. Ήτανε 26 με 27 Μαΐου. Εκάνανε γυμναστικές επιδείξεις όλα τα δημοτικά σχολεία της δυτικής Κισσάμου, από Δραπανιά να πάμε Μαλάθιρο, να πάμε Τοπόλια, να πάμε Βουλγάρω, να πάμε Μεσόγεια, όλα αυτά τα σχολειά εμαζευτήκανε δεν ξέρω πόσα σχολειά να δείξουνε οι δασκάλοι τη γυμναστική των παιδιών και ποια είναι τα καλύτερα. Η δασκάλα μας τότε ήτανε έγκυος μια κοπέλα που την έχει. Ήτανε γύρω στους εφτά μήνες. Δεν μπορούσε να μας κάνει αυτή γυμναστική, ούτε πρινιδόν, ούτε κάτσετε, ούτε σηκωθείτε, ούτε τρέξτε, ούτε να μας δείξει τη γυμναστική που έπρεπε να κάνουμε. Ερχότανε ένας Κουτσαφτάκης δάσκαλος απ τα Μεσόγεια που διάβαζε στις Λουσακιές. Κάθε Τετάρτη και κάθε απόγευμα εκάμαμε γυμναστική, ήτανε κάπου δυόμισι μήνες προτού γίνει η μέρα των γυμναστικών επιδείξεων και κάναμε εμείς μαθήματα και πρόβες. Της λέει «κυρία Καμπουράκη δεν μπορώ να σας εξυπηρετήσω παραπάνω, έχω κι εγώ το σχολειό μου». Η δασκάλα μας πολύ έξυπνη γυναίκα μου λέει μια μέρα «Μιχάλη δεν παίρνεις τη λύρα σου κι εσύ Μανώλη το μαντολίνο». Τα παίρνουμε, τι θα μας κάνει η δασκάλα σκεφτόμασταν εμείς, τι θα μας θέλει. Αυτή χόρευε απού μετρούσε τα ζάλα της απάνω στο χορό. Αρχίζει λοιπόν μέσα σε δυο μήνες και μαθαίνει όλων των παιδιών, ήμαστε κάπου πενήντα, πενήντα δυο παιδιά, μονοτάξιο το σχολειό μας, πρωί απόγευμα σχολείο κάναμε τότε, τα μαθε όλα και χορεύανε. Λέει «εγώ το πέτυχα, αυτή τη γυμναστική θα παρουσιάσω εγώ στις γυμναστικές επιδείξεις». Μας λέει όταν ήτανε να πάμε «όταν θα φωνάξουν το δημοτικό σχολείο της Πολυρίνειας» που πηγαίναμε εμείς «εγώ θα σφυρίξω με τη σφυρίχτρα μου. Στο πρώτο σφύριγμα θα συνταχτείτε τα παιδιά σε τρεις διμοιρίες, πρώτη δευτέρα, τρίτη τετάρτη, πέμπτη έκτη. Στο δεύτερο σφύριγμα θα συνταχτείτε, στο πρώτο θα μαζευτείτε, στο τρίτο θα κάνετε τρεις κύκλους, στο τέταρτο θα σαι εσύ Μιχάλη με τη λύρα κι εσύ Μανώλη με το μαντολίνο στα σκαλάκια του γυμνασίου μας με δυο καρέκλες θα σας έχουμε βρει ν αρχίσετε να 3

4 παίζετε, ν αρχίσει ο χορός. Δεν θα παρουσιάσουμε τίποτα άλλο εμείς. Τα όργανα θέλω να τα κρύψετε να μη τα δει κανένα παιδί». Έγινε. Ήτανε κάποιος συγγενής μας απέναντι απ την πόρτα του γυμνασίου στο Καστέλι, είχε ένα σπίτι, τα κρύβαμε εκεί πέρα τα όργανα εμείς. Ήταν άλλα σχολεία πριν από μας βέβαια. Φωνάζουνε το δημοτικό σχολείο της Πολυρίνειας. Εμείς εκάναμε ό,τι μας είπε η δασκάλα μας. Μόλις σφύριξε και φωνάξανε το σχολειό μας, εμείς τρυπώνουμε από δω από κει τρέχουμε και πάμε πιτσιρικάκια παίρνουμε τα όργανα, πάμε από τη πίσω μερά του γυμνασίου στον τόπο που ήτανε να κάτσουμε, ήτανε δυο καρέκλες, τις φυλάγαμε εμείς. Ο κόσμος περίμενε τώρα, όταν σφύριξε η δασκάλα και είπε σύνταξη των παιδιών, τρεις διμοιρίες. Αλλά στο δεύτερο βλέπουν και κάνουν τρεις κύκλους. Λέει τι γυμναστική θα παρουσιάσει αυτή η δασκάλα. Στο τέταρτο ακούνε τη μουσική και βλέπουν τα παιδιά και χορεύανε. Δυο χιλιάδες κόσμος μαζεμένος στο γυμνάσιο τότε, δεν ήτανε ένας δύο. Είχε γίνει εκκλησία, γιατί δεν υπήρχαν ούτε μηχανήματα, ούτε ενισχυτές, ούτε τίποτα. Άκουγε και το τελευταίο αυτί που υπήρχε στην άκρη του περίγυρου του γυμνασίου, ακουγότανε η μουσική και βλέπανε το χορό. Έγινε ο χαμός, πήραμε το πρώτο βραβείο των σχολείων τότε. Μας πήρανε φωτογραφίες, τη φωτογραφία την έχω στο σπίτι όλα τα παιδιά του σχολειού μας. Εγώ στη μέση, ο Μανώλης με το μαντολίνο, εγώ με τη λύρα. Το χε κορνιζώσει η δασκάλα η μακαρίτισσα, το χε βάλει στο γραφείο το βραβείο με τη φωτογραφία μας, το ιστορικό όλο. Δυστυχώς δεν υπάρχουνε και καλοί ανθρώποι, υπάρχουνε και κακοί. Όταν πέσανε οι Γερμανοί μπήκανε στο σχολειό, το κάνανε άνω κάτω, εχάθηκε αυτό το πράγμα απού πέθανε η δασκάλα κι έκλαιγε γιατί ήτανε το πιο πολυτιμότερο πράγμα στη ζωή της απού την είχαμε δασκάλα στο χωριό. Και για μένα άξιζε πολλά εκατομμύρια εκείνο το πράμα, να το χα σήμερα να βγάλω μια φωτοτυπία να κάνω μια κορνίζα στο σπίτι μου, να το βρουν τα παιδιά μου, να το βλέπει ο κάθε άνθρωπος. 4

5 Ερ. Είπες πως έχεις μια φωτογραφία. Απ. Έχω φωτογραφία του σχολείου όπως είναι, τη φωτογραφία αυτή με τη λύρα, με το μαντολίνο ναι. Όχι όμως τον έπαινο που έχουμε πάρει το βραβείο. Αυτό ήτανε ένα μεγάλο κατόρθωμα του σχολείου μας. Ερ. Δηλαδή η πρώτη σου εμφάνιση έτσι καλλιτεχνική ήταν αυτή; Απ. Ναι, ήταν αυτή. Ύστερα το 1939 έπαιξα στο πρώτο μου γλέντι με τον πατέρα μου. Ερ. Πάλι λύρα έπαιξες; Απ. Λύρα, παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αξέχαστη, γιατί έμπαινε το Σαράντα την άλλη μέρα κι έμπαινε ο χρόνος δίσεκτος. Δεν παντρεύονταν οι άνθρωποι τότε το δίσεκτο χρόνο. Και ήτανε στο Καστέλι, να μην πω υπερβολές, τουλάχιστον πέντε γάμοι εγινότανε μέσα στο Καστέλι γιατί τους έπιανε ο δίσεκτος χρόνος την άλλη μέρα. Έψαξε ο πατέρας μου να βρει ένα λαούτο να πάει να παίξει στο γάμο αυτόν, δεν έβρισκε τα λαούτα εκείνη την εποχή ήταν και λίγα, δεν είναι όπως είναι τώρα λέει πώς θα βγάλω το γάμο μοναχός μου με το βιολί. Μου λέει «Μιχάλη έλα δω, πάρ τη λύρα». Κάτσαμε και παίζαμε εγώ κι ο πατέρας μου. Εγώ λύρα κι ο πατέρας μου βιολί. Ήταν το πρώτο γλέντι που έπαιξα στη ζωή μου. Ερ. Γιατί δεν έπαιξες μαντολίνο; Απ. Δεν έπαιζα μαντολίνο τότε εγώ. Ερ. Είπες ότι είχες μάθει και μαντολίνο. Απ. Το μαντολίνο το έπαιζε ο ανιψιός μου. Ερ. Συγνώμη, πώς παίζατε λύρα, δηλαδή εσείς κάνατε το μπάσο; Απ. Ακολουθούσα εγώ τον πατέρα μου, ό,τι έκανε ο πατέρας μου, πιο ζωντανές φωνές βγαίνανε. Δεν υπήρχαν μηχανήματα τότε. Αυτό ήταν το πρώτο. Το δεύτερο απού έπαιξα βιολί, το πρώτο μου γλέντι με βιολί σε γάμο έπαιξα το 1942 σε κάποιου Βαρουχάκη, απ το Καστέλι ο γιος του είναι τώρα διευθυντής της Εθνικής Τράπεζας εδώ στα Χανιά κι έπαιξα εγώ βιολί κι ο ανιψιός μου, αυτός που έπαιζε το μαντολίνο, 5

6 Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. Απ. Ερ. έπαιζε μπουζούκι. Έπιασε ένα μπουζούκι, γιατί δεν έφτανε το λαγούτο κι αυτός και το χε κουρδίσει σε σύστημα λαγούτου και μ ακολουθούσε. Κουμπάρος ήταν ο μακαρίτης, ο αείμνηστος ο Γιώργος ο Κουτσουρέλης. Θυμάμαι τότε ο πατέρας της νύφης πλήρωσε εφτά οκάδες λάδι, μία οκά ρύζι για να κάνει το πιλάφι του γάμου στην Κατοχή. Αυτά για μένα είναι αξέχαστα πράγματα. Ο Κουτσουρέλης τότε είχε εμφανιστεί, έπαιζε λαούτο; Και προπολεμικά, ο Γιώργης ήτανε φοβερός. Ήτανε γειτόνοι, τα μαγαζιά τους ήταν απέναντι, του λέει «δεν θέλω να παίξω στο γάμο σου, θέλω να σε κάνω κουμπάρο και επειδή θα σε κάνω κουμπάρο, θα σε στεφανώσω δεν μου πάει να παίζω κιόλας». Πώς του φάνηκε ν ακούει βιολί και μπουζούκι; Του άρεσε; Του άρεσε πάρα πολύ γιατί το μπουζούκι ήτανε κουρδισμένο στ αχνάρια του λαγούτου. Ήταν ένα ωραίο ξεκίνημα στη ζωή μας. Από κει τώρα αρχίσαμε, πήρε ο Μανώλης λαούτο, πήρα εγώ άλλο βιολί που με βόλευε. Δεν μας είπατε όμως το ενδιάμεσο, από τη λύρα στο βιολί πώς περάσατε; Δηλαδή απ το 39 στο 42. Εφτάξαν τα χέρια μου, μεγάλωσα βρε κοπελιά μου, ήμουνα κακουδέρικος, πήρα κάποια ανάπτυξη. Κακουβέρικος δηλαδή; Μιτσιαλός ήμουνα, μικρός δεν είχα ανάπτυξη. Τότε τα παιδιά την παίρναν την ανάπτυξη μετά τα δεκαεπτά, δεκαοχτώ χρόνια, απού ήτανε άξια να στριφογυριστούν να βρουν κάτι να φάνε. Ήτανε κακομοιριά, πείνα, δυστυχία τότε, κατοχή. Εφόσον τα χέρια μου εφτάξανε το βιολί, άφησα τη λύρα, δεν μπορούσα τη λύρα εγώ. Το χόμπι μου, η αδυναμία μου ήτανε στο βιολί δεν ήταν στη λύρα. Βέβαια εγώ την είχα τη λύρα μόνο και μόνο για να ξεκινήσω και να μπορώ να φτάσω στο βιολί. Για πες μου κάτι άλλο Μιχάλη, την εποχή αυτή που μιλάς τώρα, τα παιδικά σου χρόνια, έπαιζαν κι άλλοι λύρα στο Καστέλι; 6

7 Απ. Ναι, παίζανε. Ερ. Δηλαδή ήτανε συνηθισμένο να συνυπάρχουν τα δύο αυτά όργανα λύρα και βιολί υπήρχαν; Απ. Ναι υπήρχανε. Ουσιαστικά να σας πω, ήταν ένας Μαυροδημήτρης του Σταύρου, του μακαρίτη του Μαυροδημήτρη απού αυτός έπαιζε το πρώτο μπερντελίδικο λαούτο στην Κρήτη, αυτός ήταν ο πρώτος που τοποθέτησε τα δάχτυλά του σε τραγούδι απάνω στο λαγούτο γιατί όλοι πριν, τα λαούτα, ήτανε πασαδόροι. Κρατούσανε ορισμένες φωνές στη λύρα ή στο βιολί. Ερ. Δεν μου λες, αυτό το θυμάσαι εσύ πολύ καλά; Απ. Τον Σταύρο; Ερ. Όχι το Σταύρο, πριν απ το Μαυροδημήτρη τα λαγούτα παίζανε πασαδόρικα; Απ. Μου είχε πει ο πατέρας μου. Ύστερα βγήκε ο Σταύρος στο λαγούτο. Ερ. Για τα Χανιά πάντα μιλάτε, έτσι; Απ. Ναι εδώ στα Χανιά. Ερ. Δηλαδή αυτή η συνήθεια να παίζουνε μπερντελίδικα είναι από το Μαυροδημήτρη; Απ. Ναι. Ερ. Πιο μπροστά παίζανε πασαδόρικα; Απ. Ναι, γιατί αυτός ήτανε μεγαλύτερος απ τον Κουτσουρέλη, ήταν πρώτος απ τον Κουτσουρέλη αυτός. Καλά του Γιώργη τα χέρια επιάνανε άλλα πράγματα βέβαια, τα κόλλησε αυτός αμέσως απάνω στις χορδές και ο πατέρας του Κουτσουρέλη έπαιζε λαγούτο, αλλά κι αυτός ήταν πασαδόρος. Παίζανε με τον πατέρα μου πολλές φορές μαζί. Ερ. Για πες μου ακόμα κάτι άλλο πριν προχωρήσουμε. Είπες προηγουμένως ότι έπαιζες και θιαμπόλι. Απ. Ναι. Αυτό το έπαιζα Ερ. Δηλαδή ακούω τώρα στο χωριό σου έπαιζαν βιολί, λύρα, μπουζούκι, μαντολίνο, θιαμπόλι; 7

8 Απ. Ναι. Ερ. Παίζαν κι άλλα όργανα; Απ. Δεν θυμάμαι άλλα, όχι δεν παίζαν άλλα όργανα. Καλά το θιαμπόλι, εμένα μου άρεσε, το χα πιάσει εγώ στα χέρια μου, το βαλα όπως πήγαινα βέβαια στα γλέντια, στα παρεάκια μας. Ερ. Το παίζανε πολλοί το θιαμπόλι; Απ. Δεν θυμάμαι, ήταν ένας θυμάμαι, ένας βοσκός, ένας Ζαραγκάκης Σταύρος, ο οποίος ζει ακόμη κι εκεί που έβοσκε τα πρόβατά του απάνω στο βουνό έπαιζε κι εμείς ήμαστε μικρά, πιτσιρικάκια κι ακούγαμε και πηγαίναμε να πάμε να τονε βρούμε τη νύχτα, με το Μανώλη να δούμε ποιος είναι που το παίζει, να τονε βρούμε, τη νύχτα, αλλά ήτανε πολύ μακριά και δεν φτάναμε. Ερ. Δεν μου λες, αυτό το θιαμπόλι πώς ήτανε; Απ. Με καλάμι. Ερ. Ανοιχτό κι απ τις δυο μεριές, πώς ήτανε; Απ. Από κάτω ήτανε, του χαμε κάνει εμείς μια μικρή τρύπα. Ο κόντυλας ήτανε μόνο απ την πάνω μεριά που βάζαμε την πίπα, ήτανε κομμένο και του χαμε βάλει την πίπα. Ερ. Λοξά κομμένο; Απ. Ναι, λοξό. Από κάτω, όπως ήτανε κλειστό ο καλαμοκόντυλας, του χαμε κάνει μια τρυπίτσα εμείς, μικρότερη βέβαια, όχι στο χόντρος του καλαμιού. Ερ. Πόσες τρύπες είχε το θιαμπόλι, το θυμάσαι; Απ. Έξι. Και μια κοφτή επάνω, που έβγαινε η φωνή από κει. Ερ. Και η τάπα από τι ήτανε; Απ. Από σφάκα. Ερ. Η σφάκα τι είναι; Απ. Η πικροδάφνη που λέτε, πώς τη λέτε εσείς. Ερ. Ασκομαντούρα είχε ποτέ; 8

9 Απ. Όχι, δεν θυμάμαι ασκομαντούρα εγώ, τουλάχιστον στα μέρη τα δικά μας δεν θυμάμαι. Ερ. Για πες μου κάτι, ακούω από πολλούς, μιλήσαμε εδώ πέρα και σε άλλα χωριά, ότι παίζανε μαντολίνο. Πού το παίζανε το μαντολίνο; Εγώ τουλάχιστον απ όσο έχω δει και από πληροφορίες που έχω, ποτέ στα γλέντια δεν παίζανε μαντολίνο. Απ. Όχι, στα γλέντια δεν παίζανε μαντολίνο. Ερ. Βιολί δηλαδή με μαντολίνο. Πού το παίζανε το μαντολίνο; Απ. Το μαντολίνο το χαν για καντάδες, για παρεάκια. Ήθελαν να παν σε μια γιορτή, όταν δεν είχανε όργανα, ήτανε σου λέω τα όργανα ακριβοθώρητα εδώ πέρα, ήτανε λίγοι που παίζανε όργανο. Και ήθελαν να γλεντήσουνε τα παιδιά. Κάποιο παιδί έπαιζε μαντολίνο, με το μαντολινάκι του περνούσανε. Θυμάμαι εγώ πολλούς. Ερ. Δηλαδή το χρησιμοποιούσανε σε καντάδες; Απ. Σε καντάδες και σε παρέες γιορτές τωνε, σε τέτοια. Ερ. Αν είχαν όμως βιολί και λαούτο, προτιμούσαν το βιολί και το λαούτο; Απ. Βεβαίως, το βιολί και το λαούτο ήταν άλλη υπόθεση. Ερ. Κι έτσι λοιπόν ξεκίνησες το βιολί; Απ. Κι έτσι ξεκίνησα εγώ το βιολί. Ερ. Ποιος σου δειξε; Απ. Ο πατέρας μου. Δεν θα ξεχάσω, ήμουνα τότε δεκαεφτά στα δεκαοχτώ χρόνια όταν ήμουνα και είχα βγει στην πιάτσα, μου λέει «βρε συ» ήτανε αγράμματος, πολύ τυπικός άνθρωπος, πολύ μελετημένος στη ζωή, είχε περπατήσει, πέθανε ενενήντα έξι χρονών, σαράντα πέντε μέρες προτού πεθάνει έπαιξε. Δεν σου λέω τίποτα άλλο. Κάποια Χριστούγεννα τότε ήμασταν στο σπίτι, ήμασταν μαζί με τον ανιψιό μου, τον έγγονά του που παίζει το λαούτο, μου λέει «για κάτσετε βρε παιδιά εδώ πέρα», λέει στη μάνα μου «φέρε ένα μεζέ, ένα κρασί να πιούμε με τα παιδιά». Είχε η μητέρα μου τότε, το σπίτι μας είχε και έχει δόξα τω Θεώ. Μας έφερε λοιπόν ένα μπουκάλι κρασί, μεζέ, κάτσαμε πίναμε. Μου λέει ο 9

10 Ερ. Απ. πατέρας μου «βρε συ, πήρες την απόφαση να πάρεις το δρόμο το δικό μου» «ναι» του λέω «πατέρα, γιατί μ αρέσει, τον έχω αγαπήσει το δρόμο το δικό σου, τονε ζηλεύω» μου λέει «μπράβο, εφόσον δεν εκατόρθωσες να μάθεις γράμματα ή άλλη τέχνη, καλή είναι και αυτή η δουλειά, αλλά θα σου πω δύο πράγματα κι όταν τα εφαρμόσεις στη ζωή σου θα προκόψεις, θα πετύχεις». Του λέω «λέγε πατέρα», «θα κοιτάξεις» μου λέει «με τον δικό σου τρόπο, με τη δική σου ευγένεια, με το δικό σου ταλέντο να σε πλαισιώσει ο κόσμος, όχι να τον ζητάς εσύ, γιατί δεν αξίζει τον κόπο, να πας να πεις έλα να σε κάμω φίλο, για να σ έχω φίλο, να σε κάμουνε αυτοί φίλο. Το δεύτερο, μια παροιμία λέει ότι το κέρασμα και η προσβολή δεν ξεχνιέται». Φοβερή κουβέντα αυτή για μένα, το κέρασμα και η προσβολή δεν ξεχνιέται «και το άλλο, το καλύτερο που θα κατορθώσεις στη ζωή σου είναι όταν θα περνάς από πουθενά κι είναι παρέες και πίνουνε, ή καφενείο ή παρέα, εσύ τυχόντας περνάς να στρέψουνε τα βλέμματά τους ο κόσμος σε σένα και να πούνε, βρε ο τάδε περνάει, με το δάχτυλο να τονε δείχνουνε, ο τάδε περνάει, ο Μιχάλης ο Κουνέλης περνάει ή το Κουνελάκη περνά, με το ένα το δάχτυλο, μη σε δείξουνε με τα πέντε. Πήγαινε να πνιγείς» μου λέει. Αυτό το πράγμα παιδιά μου χει μείνει στη ζωή μου. Πιστεύω το κατόρθωσα, τα κατάφερα μέχρι σήμερα και είμαι πεπεισμένος όποια πόρτα και να χτυπήσω δεν θα μου την κλείσουνε, θα μ ανοίξουνε να μπω μέσα. Με τον τρόπο μου, με την ευγένειά μου, με την αγάπη μου προς τον κόσμο. Λεφτά δεν έκαμα. Το βιολί σε βοήθησε να πετύχεις το στόχο σου αυτό; Πολύ, ήταν η ζωή μου, αυτή είναι. Το βιολί με έβγαλε εμένα ψηλά, γιατί κι εγώ θα ήμουνε σαν τους κοινούς γειτόνους μου εκεί πέρα που δεν ξέρουνε πέρα απ το χωριό τωνε και καμιά φορά άμα ακούνε και Αθήνα λένε «είντα πάει να πει Αθήνα». Αλλά αυτό με βοήθησε, έχω γυρίσει πολύ κόσμο, έχω περπατήσει πολύ. Σας λέω ότι έχω πάει οχτώ φορές Αμερική, Καναδά, έχω πάει Ιταλία, έχω πάει Βέλγιο, μ έχουνε καλέσει 10

11 στην Αυστραλία δυο, τρεις φορές, μου έτυχε, περίπου ένα χρόνο είχα κλείσει και δεν μου εταίριαξε να πάω. Το χα αδυναμία να πάω εκεί πέρα. Τέλος πάντων, τα χρόνια μας πετρώνουνε βέβαια, γιατί πιάσαμε τώρα εβδομήντα ένα. Δεν πειράζει, έχουμε πεποίθηση μια σαραντάρα ακόμα και μετά βλέπουμε. Ερ. Κύριε Μιχάλη, παλιότεροι οργανοπαίχτες από σας, όπως ο πατέρας σας, ήταν επαγγελματίες; Δηλαδή αποκλειστικά ζούσαν; Απ. Όχι, πάντα εκείνη την εποχή ο κόσμος είχε και τα χτήματά του, είχε και το βιολί του και το λαούτο του, όσοι παίζανε λαούτο, όσοι παίζανε βιολί ή λύρα. Ερ. Ξεκίνησες λοιπόν με τον πατέρα σου, παίζατε μαζί με τον πατέρα σου; Απ. Όχι, εγώ ξεκίνησα, μου δειχνε ο πατέρας μου. Ερ. Όταν πέθανε ο πατέρας σου σε τι ηλικία ήσουνα εσύ περίπου; Απ. Θα σας πω. Ο πατέρας μου απόθανε το Ερ. Α, ήσουνα μεγάλος τότε. Απ. Εγώ είχα γεννηθεί το 28, ήμουνα σαράντα χρονών. Ερ. Αυτό όλο το διάστημα επαγγελματίας αυτός, επαγγελματίας κι εσύ. Απ. Ο πατέρας μου, μόλις βγήκα εγώ στη δουλειά τα παράτησε. Μου άφησε τα ηνία, μου λέει «την ευχή μου και πορπάτει, εγώ σταματάω». Πήγαινε στις παρέες του, γλεντζές, εκεί που παίζαμε θα πιάσει να παίξει κι αυτός ένα κομμάτι και σε άλλα συγκροτήματα που παίζανε στα χωριά μας και όπου τονε καλούσανε, γιατί ήτανε, σου λέω, κοινωνικός άνθρωπος, τον αγαπούσε η κοινωνία. «Μπάρμπα Κωστή θα μας παίξεις εσύ μια δοξαριά» «βεβαίως» να βγει, δεν ήτανε περήφανος άνθρωπος ο πατέρας μου. Κι έπαιζε και τραγουδούσε. Αλλά δυστυχώς δεν έμεινε τίποτα από τον πατέρα μου. Ερ. Αν σε ρώταγα τώρα ποιον θεωρείς δάσκαλό σου, ποιος σου ρχεται πρώτος στο μυαλό; Δηλαδή αυτά που ξέρεις από ποιον τα χεις μάθει; Απ. Άκου να δεις, είπαμε ότι ο πρώτος ήτανε ο πατέρας μου που μου έδειξε τα πρώτα βήματά μου, γιατί σου λέω έπαιζε κι αυτός ένα καλό βιολί. 11

12 Μετά εγώ ήμουνα κλέφτης, γιατί όπου πήγαινε ο πατέρας μου, ειδικά τότε στα πανηγύρια που γινότανε πανηγύρια και ήτανε τέσσερα πέντε συγκροτήματα και παίζανε σε διάφορα σημεία του πανηγυριού, μ άρεσε να πάω ν ακούω τον ένα, ν ακούω τον άλλο. Εγώ έκλεβα απ τον ένα κι απ τον άλλο. Ερ. Αυτό ήτανε πριν ν αρχίσεις να παίζεις; Απ. Ναι, πριν. Ήτανε ο Χάρχαλης, ο αείμνηστος αυτός, φοβερό βιολί της εποχής εκείνης. Ήτανε μετά απ τον πατέρα μου βέβαια ο Χάρχαλης στα χρόνια. Ήταν ο Μαριάνος ο Γιώργης, έπαιζε ένα καλό βιολί, δεν τραγουδούσε πάλι αυτός. Αλλά βγήκε και ένα βιολί, παρουσιάστηκε απ το 38, μπορώ να σου πω κι απ το 35, εγώ ήμουνα μικρός. Εγώ τον έφταξα από το 39 μέχρι το 43. Ήταν ο Ευθύμης ο Λυραντώνης. Ερ. Λυραντωνάκης; Απ. Λυραντωνάκης ναι. Ούτε γεννήθηκε, ούτε θα γεννηθεί τέτοιο βιολί. Και τον φάγαν οι Γερμανοί. Όταν εκάμαν οι Γερμανοί την εξόρμηση, τον εκτελέσανε στην αυλή του απόξω. Ερ. Σε ποια ηλικία τον σκότωσαν ξέρεις; Απ. Αυτός σκοτώθηκε γύρω στα τριάντα τριών, τριάντα τεσσάρων χρονών. Ερ. Νέος, πολύ νέος. Απ. Νεότατος. Ερ. Κι έπαιζε καταπληκτικό βιολί; Απ. Σου λέω όλοι όσοι τονε θυμούνται οι παλιοί μας λένε «μόνο ο Μιχάλης έχει πιάσει το δοξάρι του Ευθύμη του Λυραντώνη». Ερ. Εκτός απ το Χάρχαλη, το Λυραντώνη, το Μαριάνο, ποιους άλλους γνώρισες μεγάλους καλλιτέχνες; Απ. Μετά βγήκε ο Μαύρος. Ο Μαύρος ήτανε αυθεντικό βιολί. Ήταν ο Κωστής ο Ναύτης, εδώ που τα λέμε. Ο Κωστής πιάνει τα ογδόντα δύο χρόνια, δεν το ξέρετε. Είναι καλά τσιμπημένος στα χρονάκια, αλλά είναι καλοστεκούμενος. Ήταν ο Στρατής ο Γαλαθιανός, έπαιζε ωραίο βιολί κι αυτός. Ήταν ένας ανιψιός του Χάρχαλη, Μιχάλη τον λέγανε κι αυτό, 12

13 πάρα πολύ δυνατό βιολί κι αυτός, αλλά μέσα στον ανταρτοπόλεμο πάλι, όταν είχαμε τα εσωτερικά κάτι είχε γίνει στο χωριό, δεν μπορούσε να κάτσει στο χωριό, έφυγε, πήγε στην Αθήνα αυτός. Έπιασε δουλειά στου ΤΙΤΑΝ το εργοστάσιο, τα τσιμεντάδικα, έκανε τον επιστάτη μέσα, δεν ξέρω τι έκανε, τονε φλόμωσε το τσιμέντο και πέθανε. Ήτανε καλό βιολί και αυτός. Ήτανε πολλοί. Ήτανε ο Μανώλης ο Μυλωνάκης απ τον Αη- Κυρ-Γιάννη. Ερ. Πώς τον είπες; Απ. Μυλωνάκης Μανώλης, αυτοί παίζανε με τον Κουτσουρέλη τα πρώτα χρόνια μαζί. Ωραίο βιολί και αυτός. Και ένας απού τονε κηδεύαμε χτες, ένας Γιακουμάκης, ενενήντα τρία χρονών πέθανε αυτός χτες. Καλός άνθρωπος κι έπαιζε κι αυτός ωραίο βιολί. Είχαμε πολλά βιολιά στον τόπο το δικό μας. Ερ. Λαούτα καλά, θυμάσαι; Απ. Πώς δεν θυμάμαι. Ήτανε, άστο το Γιώργη τον Κουτσουρέλη, τον θυμάμαι, έχουμε παίξει σε πολλές δουλειές. Με τον πρώτο που βγήκα στην Αθήνα εγώ να παίξω, έπαιξα με το Γιώργη. Ερ. Εκτός απ τον Κουτσουρέλη ποια άλλα λαούτα; Απ. Ήτανε ο Γιάννης ο Λέφης, Λεφάκης και ζει ακόμα και τώρα θέλω να κάνω μια κασέτα μαζί του να μείνει κι αυτός, είναι μεγάλος. Ήταν ο Μανώλης ο Γαλανάκης και ο οποίος είναι αόμματος και ζει ακόμα αυτός. Κι αυτός είναι πάνω απ τα ογδόντα πέντε, ογδόντα οχτώ χρονών άνθρωπος. Ήταν ένας Μαρεντάκης Θεοχάρης, καλό λαούτο κι αυτός. Πέθανε αυτός. Ήτανε ο Φαντής Ορέστης, Φαντάκης, απ τα Κουτσιανά. Ήτανε βέβαια κι ένας του θείος, γιατί οι Φαντήδες είναι από μουσικοοικογένεια. Ήταν ο Φαντομανώλης, ωραίο βιολί ο γέρος. Ύστερα ήτανε ο Φαντοθοδωρής ο ζερβός, έπαιζε αριστερά το βιολί κουρντισμένο, ένα πράγμα πρωτοφανές. Είχε τις χορδές κανονικά περασμένες κι έπαιζε αριστερά κι έπαιζε από την πάνω χορδή και κατέβαινε κάτω. Πολύ δύσκολο πράγμα αυτό το πράγμα. Ήτανε αυτά τα δυο βιολιά, ο Φαντομανώλης και ο 13

14 Φαντοθοδωρής. Ήταν ο Μιχάλης, ο οποίος ζει και παίζει λαούτο κι αυτός, έχουμε παίξει πολλές φορές λαούτο μαζί μ αυτόν. Έχω παίξει, σου λέω, με πολλά λαούτα. Οι Καριφίληδες. Ο Καριφίλης ο Μανώλης. Ερ. Πώς είναι το όνομά του; Απ. Μανώλης Καριφιλάκης, απ τα Μεσόγεια, απ τον Πλάτανο είναι αυτός. Ο γιος του τώρα παίζει κι αυτός λαούτο, έχουμε παίξει πολλές φορές μαζί και μ αυτόνε. Ο γιος του πάλι του λαουτιέρη του νέου παίζει λύρα, παίζει καλή λύρα. Τώρα είναι αυτό το παιδί στην Αμερική τρεις μήνες. Ερ. Από όλους αυτούς τους μεγάλους που μου ανέφερες και από τους άλλους, αλλά κυρίως από τους μεγάλους, γιατί ειδικά όταν ήσουνα παιδί, όπως είπες, έκλεβες, τι έκλεβες; Απ. Εφόσον κατά τη γνώμη μου βέβαια δεν ξέρω αν είναι και σωστό. Η κρητική μουσική δεν βρέθηκε κανείς να τηνε γράψει σε νότες. Ερ. Δεν χρειάστηκε. Απ. Ναι, δεν χρειάστηκε. Ερ. Δηλαδή τι έκλεβες; Απ. Τι έκλεβα; Με τι τρόπο, με τι σύστημα, με τι τρόπο παρουσίαζε ο καθένας τον ίδιο σκοπό, το ίδιο τραγούδι, πώς το παιζε. Εσύ το παιζες αλλιώς. Τα ίδια αχνάρια, τις ίδιες ρίζες, δεν μπορούσαν ν αλλάξουνε. Ερ. Δηλαδή παρατηρούσες κάτι την ώρα Απ. Τις λεπτομέρειες. Ερ. Δηλαδή τι παρατηρούσες; Απ. Ακουστικά πράγματα. Ερ. Δηλαδή αν έπαιζε ο Μαύρος στη διπλανή αίθουσα κι ήσουνα εδώ ή αν ήσουνα μπροστά ήταν το ίδιο πράγμα; Απ. Όχι, μπροστά έπρεπε να μουνα, ν ακούσω, να φύγω από κει. Ερ. Δηλαδή παρατηρούσες με τα μάτια ή με τ αυτιά; Εκτός από τ αυτί, με τα μάτια τι παρατηρούσες; 14

15 Απ. Με τι τρόπο βαστά το βιολί, με τι τρόπο δούλευε το δοξάρι του. Ύστερα θα φύγω να πάω ν ακούσω τον άλλον, να δω. Έκανα συγκρίσεις. Ερ. Μη πάμε αλλού. Τι άλλο παρατηρούσες, εκτός του πώς βαστάει το βιολί ή πώς κουνάει το δοξάρι; Απ. Πώς κυνηγούσε το χορευτή στο χρόνο να μη του φύγει ο χορευτής. Αυτά είναι λεπτομέρειες μεγάλες. Ερ. Άλλο, τι άλλο παρατηρούσες; Απ. Το τραγούδι του και πώς συμπεριφερότανε στον κόσμο, με τι τρόπο η συμπεριφορά του στο κοινό. Εμένα μ αφορούσανε αυτά τα πράγματα, εφόσον είχα σκεφτεί να γίνω επαγγελματίας, να κυνηγήσω αυτή τη δουλειά, ήθελα να πάρω σωστά πράγματα. Ερ. Προσέχατε καθόλου και την ταχύτητα που έπαιζε τα συρτά; Απ. Βεβαίως. Ερ. Ακόμα και τα πλουμίσματα και τα γεμίσματα; Απ. Όλα. Να σας πω, μου χουνε μείνει αυτές οι κλεψιές. Στην Κατοχή ήρθανε στο χωριό μας αυτοί οι σκυλογεννημένοι οι Γερμανοί κατά υποχρέωση, εμείς δεν είχαμε να φάμε. Αλλά θέλανε και καλόπιασμα αυτοί. Επειδή το χωριό μας κατά κάποιο τρόπο είχε χρωματιστεί ανταρτόχωριο και οι ρουφιάνοι δεν λείπανε, λέμε πρέπει να πιάσουμε τον μεγάλο τον κομαντατούρ, να του κάνουμε ένα τραπέζι να μη πιστεύει το τι του λένε. Κι έπιασε ο κακομοίρης ο Δήμου, ο πρόεδρος της κοινότητας τότε και μαζέψαμε κάτι κοτόπουλα, κανένα αρνί από δω, από κει και κάναμε μια τύπου συνεστίαση τιμής ένεκε γι αυτούς και κάλεσε το διοικητή του Καστελιού, κάλεσε κάτι αξιωματικούς και κάναμε ένα γλέντι στο χωριό. Εγώ ήμουνα τότε παιδί μικρό, είχανε καλέσει τον πατέρα μου να παίξει και ένας βαφτισιμιός του και ξέχασα να τον ειπώ, ένας Καμπουράκης, της δασκάλας μας απού μας μάθαινε το χορό, του αντρού της ένας αδερφός, τον οποίο τον είχε βαφτίσει ο πατέρας μου. Έπαιζε ωραίο λαούτο κι αυτός. Πέθανε αυτός στην Αθήνα. Και παίξανε λοιπόν 15

16 Ερ. Απ. στους Γερμανούς να δούνε τα ήθη και έθιμα του τόπου μας. Την ώρα που καθίσανε να φάνε, αφήσανε τα όργανα και καθίσανε στο τραπέζι. Εγώ είχα τη δίψα του βιολιού, μ άρεσε, είχε ένα βιολί φοβερό αυτός ο Γερμανός. Ένας Γερμανός έπαιζε βιολί και κρατούσε το βιολί του αυτός. Το χε φυλάξει, δηλαδή δεν το χε παίξει ακόμα. Εγώ τώρα την ώρα που τελειώνανε ο πατέρας μου κι ο άλλος που παίζανε μαζί και όλος ο κόσμος, είχαν σ ένα τραπέζι απάνω το βιολί. Έψαχνα εγώ το βιολί, άρχισα κι έπαιζα μόνος μου εκεί. Ο Γερμαναράς κάνει έτσι λέει «ποιος παίζει βιολί, αφού αυτός που παίζει κάθεται στο τραπέζι». Κάνει έτσι, με βλέπει εμένα πιτσιρικάκι, σου λέω. Όταν με είδε αυτός τρελάθηκε. Μου λέει «έλα εδώ πίκολο». Πάω εκεί πέρα μου λέει «παίξε». Του παιξα εγώ κάτι κομμάτια, δικά μας. Πιάναν τα χέρια μου καλά. Αυτή η δουλειά είχε γίνει το 44 όταν φεύγαν οι Γερμανοί, προτού την εξόρμηση. Ήτανε Μάιος με Ιούνιος. Και μου λεει «εμείς οι Γερμανοί όλοι Σεπτέμβριος Οκτώβριος πατήρε όλη η Γερμανία» μα είντα μου λεγε δεν ήξερα εγώ. Αυτός ήξερε ότι θα φύγουνε οι Γερμανοί από δω πέρα. «Εγώ έχω ένα καλό βιολί, θα σου το δώσω εσένα, μένω στου Παπαδάκη το ξενοδοχείο» το χανε κατασχέσει αυτοί και μένανε οι αξιωματικοί αυτοί «να ρθεις να σου δώσω το βιολί». Πάει και φέρνει το βιολί το δικό του. Όταν το δα τρελάθηκα. Είχα αντίληψη από μουσικότητα και από όργανο καλό. Και μου λέει «θα σου μάθω ένα βαλς». Αυτό το βαλς, πρώτη φορά που το λέω αυτό το πράμα, γιατί μου φαίνεται ντροπή να το πω, ήτανε το αυθεντικό βαλς που έπαιζε ο Μαύρος με τον Κουτσουρέλη όταν ήθελε να βγούνε απάνω να παίξουνε. Ήταν αυτό που λέει (τραγουδάει τα κύματα του Δουνάβεως). Κύματα του Δουνάβεως. Όχι, άλλο με συγχωρείς. (Τραγουδάει άλλο) να πιάσω το βιολί να σας το παίξω. Μου το δειξε τρεις, τέσσερις φορές και το άκουσα εγώ, το πήρα. Ύστερα που μεγάλωσα λίγα-λίγα πήγαινα στου Κουτσουρέλη το καφενείο και παίζαμε. 16

17 Ερ. Σου έδωσε το βιολί τελικά; Απ. Όχι, τι έκανε ο κερατάς. Μέθυσε κι όταν έφευγε απ το χωριό βρήκε ένα γάιδαρο και καβαλικεύει να πάει στο Καστέλι και το σπα στου γαϊδάρου την κεφαλή. Έκλαιγα δυο μήνες. Το πιστεύετε αυτό το πράγμα; Το σπασε στου γαϊδάρου την κεφαλή ο κερατάς. Τέλος πάντων, αυτό το βαλς το μαθα εγώ. Ύστερα πήγαινα στου Γιώργη, του λέω «μπάρμπα Γιώργη, ένα βαλς μου μαθε ένας Γερμανός, για πιάσ το μωρέ». Το πιάναμε, από δω, από κει τ άρπαξε ο Γιώργης. Ο Γιώργης το μαθε του Μαύρου, αυτοί ήτανε συγκρότημα φοβερό οι δυο τωνε και τι μου λέει ο Γιώργης ο συχωρεμένος; «Μιχάλη σε παρακαλώ πολύ μη πεις ότι μου το δειξες εσύ, δεν θέλω ν ακουστεί ότι μου το δειξες εσύ». Το λέω εδώ, δεν πειράζει, ας τ ακούνε, ο άνθρωπος έχει πεθάνει, δεν πειράζει Θεός συχωρέσ τον γιατί μου χει δείξει πολλά πράγματα κι αυτός, αλλά εφόσον το φερε η συζήτηση το λέω. Και άκουγες το βαλς του Μαύρου με τον Κουτσουρέλη. Εγώ ούτε άνοιξα το στόμα μου να το πω, πρώτη φορά το πα τούτη τη στιγμή και κανονικά έπρεπε να το πω. Ερ. Για πες μου τώρα Μιχάλη να επανέρθουμε σε κάτι που σε ρώταγα προηγουμένως με τα κλεψίματα, μου είπες τι έκλεβες, τα ανέφερες όλα, γιατί έκλεβες; Απ. Γιατί ήθελα να γίνω πιο σωστός απ όλους, πώς να το πω. Ερ. Εγώ σε ρωτάω το εξής, γιατί έκλεβες και δεν πήγαινες κατευθείαν στο Μαύρο να του πεις παίξε μου αυτό το κομμάτι να το μάθω; Απ. Δεν δείχνανε, να μαστε ειλικρινείς, οι άνθρωποι εκείνη την εποχή. Ερ. Δεν θέλαν να δείξουνε; Απ. Δεν θέλανε να δείξουνε, δεν μπορώ να καταλάβω γιατί. Ερ. Γιατί άκουσα από κάποιους άλλους, πηγαίνανε στο χωράφι του και του δούλευαν, καθόντουσαν έξι μήνες εκεί πέρα; Απ. Ο Χάρχαλης το κανε και ο Μαύρος. Επήγαιναν παιδιά να τωνε μάθει και τα βαζε όλη την ημέρα και σκάβανε και το βράδυ να κάτσει μια 17

18 ώρα. Δεν είχανε και όρεξη να παίξουνε. Τρεις, τέσσερις μέρες κάθονταν και σηκώνονταν και φεύγανε. Ερ. Δηλαδή όταν έβλεπαν ένα παιδί που είχε ταλέντο και ενδιαφέρον, όπως εσύ κάνεις τώρα με τα παιδιά σου που τους δείχνεις, δεν ενδιαφερόντουσαν να τους δείξουν; Απ. Το μεγάλο παράπονο των παιδιών του Μαύρου είναι επαέ το λένε, επειδή δεν ασχολήθηκε ο πατέρας τους να μάθει ένα παιδί. Είχε τρία, τέσσερα αγόρια. Ερ. Καλά δεν μιλάω για τα παιδιά του, εγώ μιλάω για τους άλλους. Ένα παιδί που είχε ταλέντο, που είχε ενδιαφέρον πλησίαζε. Απ. Δεν ασχολούντανε, δεν είχανε την υπομονή. Γιατί είχε με το Γιώργη το συχωρεμένο τον Κουτσουρέλη, είχαμε κουβεντιάσει πολλές φορές, γιατί εγώ, αφότου άνοιξα τη σχολή, εγώ άνοιξα διαμέσου συνεργασία με τα ΝΕΛΕ με τη λαϊκή επιμόρφωση. Εγώ άρχισα το 85, 84 με 85. Τα πρώτα παιδιά ήταν ο Θοδωρής το Χορευτάκη που έγραψε προχθές, ένα Τζουγανάκη παίζει καλό βιολί και δεν ξέρω αν είναι στο Καστέλι, έλειπε στην Αμερική, ήταν ένας Κοτσαμπασάκης από δω πέρα, απ το χωριό, ήτανε τέσσερα παιδιά, βγήκανε απ την πρώτη καλάδα που είχα. Ερ. Και συνεχίζεται αυτή η προσπάθεια; Απ. Ναι και συνεχίζεται αυτή η προσπάθεια. Ερ. Αλλά εσύ έχεις το ενδιαφέρον και τους δείχνεις; Απ. Ναι, βέβαια. Ερ. Οι παλιοί αυτοί δεν το είχαν; Απ. Όχι. - Εσύ Μιχάλη δεν φοβήθηκες μπας και σου κλέψουνε τη δουλειά; Απ. Άκου να δεις, δεν το φοβήθηκα ξέρεις γιατί; Γιατί είδα και σβήναμε. Εκεί το μέτρησα εγώ, εκεί το πόνταρα εγώ, εκεί το τοποθέτησα εγώ. Εγώ όταν άρχισα ήμουνα πενήντα οχτώ χρονών, όταν άρχισα το 85, εκεί. Ο Κωστής με περνάει δέκα με δώδεκα χρόνια, δεν έβλεπα παιδιά ν ασχοληθούνε στη μουσική και λέω «άμα ποθάνουμε εμείς τι θα γίνει εδώ 18

19 πέρα, όλα θα σβήσουνε». Κι ήτανε ένας καθηγητής, ένας Στρατάκης, καλή του ώρα στο Καστέλι διαβάζει, τότε ιδρύθηκε η Λαϊκή Επιμόρφωση που κάνανε κάτι τέχνες, κάτι ζωγραφικές, κάτι κεντητά. Μου λέει «να κάνουμε αυτό το πράμα Μιχάλη, έχεις τη δυνατότητα, έχεις την υπομονή να βγάλουμε δυο, τρία παιδιά γιατί βλέπω και σβήνουμε». Του λέω «μπρος, μπορείς. Θα το κάνουμε. Θα στείλουμε μια εγκύκλιο στο Υπουργείο να δούμε τι θα γίνει». Και το εγκρίνουνε. Όταν βρείτε λέει κατάλληλο δάσκαλο, μπρος. Και αρχίζω. Και μου ρθανε την πρώτη φορά δεκατέσσερα παιδιά. Δεν θα ξεχάσω, καλή του ώρα, ένας γυμνασιάρχης τότε, ένας Κυριακογιαννάκης λέγεται και συνέπεσε να ταξιδεύουμε από τα Χανιά στο Καστέλι μαζί. Μπαίνοντας εγώ στο λεωφορείο, αυτός καθόταν στο κάθισμά του, μόλις μπήκα μέσα μου κάνει «γεια σου συνάδελφε, τι κάνεις, έλα δω». Εγώ είχα ανοίξει τέσσερις πέντε μήνες τη σχολή. «Ναι» του λεω «μοιάζομε συνάδελφοι» «έλα εδώ» μου λέει «κάθισε», ήταν σωστός ο άνθρωπος. «Άκου να δεις, εγώ είμαι καθηγητής στο γυμνάσιο, εσύ είσαι δάσκαλος στη σχολή σου, πώς θες να σε φωνάξουν δηλαδή τα παιδιά» μου λέει «μάστορα, Μιχάλη, δάσκαλο θα σε φωνάξουνε. Και να σαι και περήφανος να σε φωνάξουνε δάσκαλο». «Να σαι καλά κύριε Στέλιο γιατί δεν μου το ξανάπε κανείς αυτή την κουβέντα». Και με ρωτούσε «τι προβλέψεις έχεις στη σχολή σου Μιχάλη, τα παιδιά που έχεις τώρα». «Να σου πω κύριε Στέλιο, εγώ έχω δεκατέσσερα παιδιά. Από τα δεκατέσσερα είμαι θετικότατος ότι τα τέσσερα θα βγούνε επαγγελματίες, δεν είναι δυνατό να βγούνε όλα. Όλα θα μάθουνε, αλλά μαστόροι για να περπατήσουνε στο δρόμο της ζωής του γλεντιού, της δουλειάς, είναι οι τέσσερις φαν-γκατέ θετικός». Και μου λέει «μα τότε είσαι θηρίο εσύ». «Γιατί» του λέω «εγώ δεν είμαι ευχαριστημένος». «Γιατί» μου λέει «δεν είσαι», «γιατί βλέπω παιδιά κι έχουνε το ταλέντο και δεν έρχονται, δεν μπορούνε». Μου λέει «στάσου να σου πω μια λέξη, ξέρεις για ποιο λόγο σου είπα ότι είσαι θηρίο». Λέω «γιατί». «Εγώ παίρνω παράδειγμα από το γυμνάσιο, εμάς στο 19

20 γυμνάσιο στην πρώτη τάξη είναι εκατόν ογδόντα, διακόσια παιδιά, εις την τελευταία ξέρεις πόσα ξετελεύουνε; Είκοσι, εικοσιπέντε. Στο πανεπιστήμιο ξέρεις πόσα μπαίνουνε; Δύο, ζήτημα τρία. Κι εσύ στα δεκατέσσερα να βγάζεις τα τέσσερα το 1/3, είσαι θηρίο ή δεν είσαι». Λέω κοίταξε ο άνθρωπος που κάνει μια κριτική απάνω στη μια δουλειά με τη άλλη. Β. Πλευρά - Μιχάλη για πες μου κάτι άλλο, πριν ξεκινήσει αυτή η υπόθεση με τη ΝΕΛΕ, είχες διδάξει κανένα παιδί; Απ. Όχι. - Γιατί; Απ. Γιατί δεν είδα κανένα ν ασχολείται. Εγώ τα πιασα με το ζόρι. - Δεν σου είχε έρθει ποτέ παιδί; Απ. Όχι. - Αν σου είχε έρθει, θα του έδειχνες; Απ. Βεβαίως. - Δηλαδή θέλω εγώ να καταλάβω για ποιο λόγο εσύ θα έδειχνες και οι παλιότεροι δεν δείχνανε; Απ. Να σου πω Νίκο, ο Φώτης το Κατράκη ήτανε παιδί, μικρότερος από μένα κι όταν έβγαινε πολλές φορές ήθελε να ρθει στο Καστέλι να παίξει και ήρθε πολλές φορές στο μαγαζί, γιατί είχα καφενείο εγώ τότε και μου λέει «μπάρμπα Μιχάλη, εκείνο έχω δα εμπόδιο». Να κάτσω να του δείξω. Δεν είπα εγώ ποτέ ότι δεν το ξέρω. Εμένα η χαρά μου να ρθει κανένα να μου ζητήσει κάτι που το ξέρω να του το δώσω. Ερ. Δηλαδή οι παλιοί αυτοί, για πες μας να καταλάβουμε τη νοοτροπία τους, το καναν γιατί φοβόντουσαν ότι θα χάσουν το ψωμί τους; Απ. Ίσως γι αυτό το πράγμα. Ερ. Ή υπήρχε κανείς άλλος λόγος βαθύτερος; 20