ΔΙΑΛΕΞΗ 03. Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 04/04/2013 στο Αμφιθέατρο Α008 του κτιρίου Αβέρωφ, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Transcript

1 ΔΙΑΛΕΞΗ 03 Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 04/04/2013 στο Αμφιθέατρο Α008 του κτιρίου Αβέρωφ, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ 101

2 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ Αρχιτέκτων Ομότιμος Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ Ο Αναστάσιος Μ. Κωτσιόπουλος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το Σπούδασε στο ΑΠΘ (δίπλωμα αρχιτέκτονα, διδακτορικό δίπλωμα και υφηγεσία) και στο University of Edinburgh (PhD). Διδάσκει αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και θεωρία αρχιτεκτονικής στο ΑΠΘ από το 1971 ως επιμελητής, υφηγητής και, από το 1988, ως καθηγητής. Από το 2008, είναι αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Έχει συγγραφική δραστηριότητα στον χώρο της θεωρίας της αρχιτεκτονικής, με κυριότερα βιβλία του το «Κριτική της Αρχιτεκτονικής Θεωρίας» (1985, 1994) και το «Η αρχιτεκτονική σε περίοδο κρίσης» (2010), καθώς και εφαρμοσμένο αρχιτεκτονικό έργο. Ανάμεσα στις διακρίσεις του έργου αυτού είναι το βραβείο Αρχιτεκτονικής 2000 του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής για τη νέα μονάδα της κεντρικής βιβλιοθήκης του ΑΠΘ, το πρώτο βραβείο στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Κύπρου (2010), η δημοσίευση κτιρίων στους παγκόσμιους άτλαντες της Phaidon Press (2004 και 2008) κ.ά. Tο αρχιτεκτονικό έργο του γραφείου του παρουσιάστηκε σε μονογραφική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα το 2011 και στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών στη Θεσσαλονίκη το 2012.

3 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΣΤΑΘΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ 1. Εισαγωγή Θέλω να ευχαριστήσω την Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ, και ιδιαίτερα τη Νέλλη Μάρδα, τον Ματθαίο Παπαβασιλείου και τη Σοφία Τσιράκη, για την ευγενική και τιμητική πρόσκληση να μιλήσω στη σειρά των διαλέξεων που οργανώνουν. Θα ήθελα να σημειώσω ότι η κατοικία δεν είναι ένα αντικείμενο με το οποίο έχω ασχοληθεί ιδιαίτερα ως αρχιτέκτων. Όχι επειδή αντιπαθούσα το θέμα αυτό. Ίσχυε ακριβώς το αντίθετο. Αυτό το γεγονός ίσως μου επιτρέπει να κρατώ μιαν απόσταση ασφαλείας και να μιλώ για την κατοικία με μιαν απελευθερωτική ημι-άγνοια. Αυτά που θα πω χωρίζονται σε δύο μέρη 1. Το πρώτο είναι ο σχολιασμός μερικών κεντρικών ζητημάτων για την κατοικία, όπως εγώ τα αντιλαμβάνομαι. Είναι απλές παρατηρήσεις στηριγμένες σε παραδείγματα, που όμως στο σύνολό τους οριοθετούν ένα κεντρικό θέμα, που φαίνεται και στον σκοπίμως προκλητικό τίτλο της διάλεξης, «Η αρχιτεκτονική αστάθεια του κατοικείν». Ο όρος «αστάθεια» εδώ επιχειρεί να αναδείξει το ευρύ φάσμα των εννοιών που εμπλέκονται στο ζήτημα του κατοικείν, αλλά και το εύρος της τυπολογίας της κατοικίας, ίσως το μεγαλύτερο που γνωρίζουμε στην αρχιτεκτονική στην πορεία της ιστορίας. Αυτό δεν είναι περίεργο: η κατοικία είναι ένα πρωταρχικό αρχιτεκτονικό αντικείμενο, προφανώς το μακροβιότερο και το πλέον αρχέγονο. Άρα, και αυτή η «αστάθεια» που περιγράφεται στον τίτλο της παρουσίασής μου, το μεγάλο εύρος δηλαδή των διαφο- 1 Στοιχεία και εποπτικό υλικό αυτής της διάλεξης παρουσιάστηκαν σε εισήγηση στο «Συμπόσιο για την κατοικία» που οργανώθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. τον Φεβρουάριο του 2011 με υπεύθυνη οργάνωσης την καθηγήτρια Σάσα Λαδά. Η εισήγηση πρόκειται να δημοσιευθεί σε περιληπτική μορφή στον σχετικό τόμο των πρακτικών με τον τίτλο «Ο μετασχηματισμός των προτύπων της κατοικίας». 103

4 ρετικοτήτων, είναι αναμενόμενη. Στο δεύτερο μέρος της εισήγησης μου, θα παρουσιαστούν κατοικίες που σχεδιάστηκαν από το αρχιτεκτονικό γραφείο μας. Μέσω των έργων αυτών, θα επιχειρήσω και έναν δεύτερο σχολιασμό των ζητημάτων που θα τεθούν στο πρώτο μέρος της παρουσίασης. Ο Rowe ασχολείται με τον Palladio [3] και ιδιαίτερα με τη Villa Foscari γνωστή ως Malcotenta (Mira, 1560), όπου ανακαλύπτει οργανωτικές αρχές που τις ξαναβρίσκει στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, και ιδιαίτερα στον Le Corbusier και τη Villa Stein (Garches,1927) [4, 5]. 2. Σταθερότητα και μεταβολή Ας ξεκινήσουμε με σχόλια πάνω σε ορισμένα κεντρικά ζητήματα: ευμετάβλητο αλλά και σταθερότητα αρχών. Έχει υποστηριχθεί, και όχι αδίκως, ότι η αξιολόγηση στην αρχιτεκτονική, αλλά και σε όλες τις τέχνες στηρίζεται στη σύζευξη δύο αντιθέτων εννοιολογικών συστημάτων: εκείνου της αντικειμενικότητας και εκείνου της υποκειμενικότητας. Αναζητούμε αφ ενός αρχές και αξίες στην τέχνη οι οποίες ελπίζουμε να είναι παγκόσμιες και διαχρονικές και αφ ετέρου στηριζόμαστε, όταν αξιολογούμε ένα έργο τέχνης, στους συνειρμούς και στις συγκυρίες του χρόνου και του τόπου, με άλλα λόγια σε ένα σύνολο από σχετικούς και ευμετάβλητους παράγοντες, που διαμορφώνουν τα ρεύματα της κάθε εποχής και τα κοινωνικώς επικρατούντα κατά περίοδο συστήματα αισθητικών αξιών, δηλαδή τις μόδες. Αυτός που μας μίλησε με πολύ καθαρό τρόπο για τις αρχέγονες αξίες, τον ένα πόλο δηλαδή του παραπάνω διδύμου, είναι ένας πολύ γνωστός θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, ο Colin Rowe ( ) [1] με το περίφημο The Mathematics of the Ideal Villa and Other Essays (1976) 2 [2]. εικ. 3_ Andrea Palladio εικ. 4, 5_ Villa Foscari και Villa Stein, γενική άποψη και κάτοψη Από την άλλη πλευρά ας θυμηθούμε έναν άλλο θεωρητικό και κριτικό της αρχιτεκτονικής, τον Juan Pablo Bonta και το έργο του για το ευμετάβλητο των κοινωνικών αντιλήψεων γύρω από την αρχιτεκτονική [6] 3, με αφορμή το γερμανικό περίπτερο στην έκθεση της Βαρκελώνης του 1929, του Mies van der Rohe [7 έως 10]. εικ. 6_ Το εξώφυλλο του βιβλίου του J.P. Bonta 2 MIT Press εικ.1_ Colin Rowe εικ.2_ Το εξώφυλλο του βιβλίου Ο Bonta μας περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τις περιπέτειες που πέρασε το περίπτερο αυτό από τους διάφορους κριτικούς της αρχιτεκτονικής. Μέσα από τις περιπέτειες αυτές, μας διηγείται την ιστορία της απόρριψης και της αποδοχής των αρχιτεκτονικών «κανόνων», δηλαδή των κτιρίων-προτύπων, τόσο από τους κριτικούς όσο και από το ευρύτερο 3 J.P. Bonta (1975) An Anatomy of Architectural Interpretation: a Semiotic Review of the Criticism of Mies van der Rohe s Barcelona Pavilion, Gustavo Gili και επίσης στο J.P. Bonta (1979) Architecture and its Interpretation, Lund Humphries

5 κοινό. Ο Bonta καταγράφει τις φάσεις αυτές από τη στιγμή που το περίπτερο κτίστηκε το 1929 μέχρι την εποχή που γράφτηκε το κείμενο, στα μέσα δηλαδή της δεκαετίας του 70. εικ. 7_ Ludwig Mies van der Rohe εικ. 8_ Το περίπτερο της Βαρκελώνης, κάτοψη όλους τους αρχιτέκτονες της τότε πρωτοπορίας σε «κουτάκια». Αλλά και οι άλλες δύο φάσεις έχουν ενδιαφέρον: η «γραμματικοποίηση», όπου όλοι μιλούν για το κτίριο και τις ιδιότητές του χρησιμοποιώντας όρους που σταδιακά έχουν χάσει την αξία τους και τελικώς το νόημά τους και όπου η κριτική δεν είναι πλέον ουσιώδης αλλά τυποποιημένη. Τέλος, έρχεται η «λήθη»: το κτίριο είναι πλέον αντικείμενο όχι της κριτικής αλλά της ιστορίας. Αυτό που θέλω να τονίσω με αυτά τα δύο παραδείγματα, τις απόψεις του Rowe και τις διαπιστώσεις του Bonta, είναι ότι το αξιολογικό σύστημα της αρχιτεκτονικής και, βεβαίως, και της αρχιτεκτονικής της κατοικίας επιχειρεί να στηριχθεί τόσο πάνω σε αξίες που φανταζόμαστε και ελπίζουμε να είναι διαχρονικές όσο και σε αξίες σχετικώς ευμετάβλητες, που επηρεάζονται από τις συνθήκες κάθε εποχής. Θα δούμε ορισμένες από τις φάσεις αυτές τελείως επιγραμματικά, για ένα κτίριο που δεν είναι μεν κατοικία, απετέλεσε όμως πρότυπο για πολλά σημαντικά κτίρια κατοικίας, μερικά από τα οποία θα σχολιάσω αργότερα, στη διάρκεια αυτής της παρουσίασης. Η πρώτη φάση καταγράφεται ως «τύφλωση»: κανείς δεν ασχολείται με το κτίριο και όσοι ασχολούνται είναι εξαιρετικά επιθετικοί. Η επόμενη κύρια φάση καταγράφεται ως «προ-κανονική»: μερικοί κριτικοί ξαφνικά ενθουσιάστηκαν, θεωρώντας ότι ανακάλυψαν κάτι. Η επόμενη φάση καταγράφεται ως «κανονική»: η πλειονότητα των κριτικών έχει πλέον μια κοινή γλώσσα να περιγράψει και τελικώς να εκθειάσει το έργο αυτό. Τότε καθιερώνονται και οι γνωστές έννοιες που συνοψίζουν τα χαρακτηριστικά του έργου αυτού, όπως λόγου χάρη, η «ροϊκότητα» του χώρου. Η επόμενη φάση καταγράφεται ως «αναγνώριση της ταυτότητας της τάξης». Την περίοδο αυτή οι κριτικοί επιχειρούν να εντάξουν το περίπτερο σε μια συγκεκριμένη τάση, σε ένα «ρεύμα» ή ένα στιλ της αρχιτεκτονικής. Είναι κάτι ανάλογο με αυτό που επιχείρησε να κάνει αργότερα ο Jencks, όταν έγραφε για το μεταμοντέρνο, δηλαδή, το να βάλει όλα τα αρχιτεκτονήματα και, κυρίως, εικ. 9_ Το περίπτερο της Βαρκελώνης πριν από την κατεδάφιση εικ. 10_ Το περίπτερο της Βαρκελώνης σήμερα 105

6 3. Ζητήματα για την κατοικία Ας κάνουμε τώρα μια γρήγορη περιήγηση σε ορισμένα βασικά ζητήματα που αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της. Τα ζητήματα αυτά, κατά τη γνώμη μου, είναι τα εξής: (α) τα πρότυπα διαβίωσης και πώς αυτά διαφοροποιούνται κατά εποχή και κατά τόπο, (β) η αντίληψη του συλλογικού χώρου το πώς δηλαδή η έννοια της συλλογικότητας υπεισέρχεται στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε και σχεδιάζουμε την κατοικία, (γ) ο χειρισμός του απαραίτητου «πλεονάζοντος», που δεν έχει σχέση με τη χαλαρότητα της σύνθεσης ή με τη σπατάλη χώρου αλλά με την έννοια της άνεσης στο χώρο, (δ) η σχέση με το έδαφος, ένα σοβαρό ζήτημα που έχει πάρει νέες διαστάσεις στις μέρες μας συνδεόμενο με περιβαλλοντικά αιτήματα, (ε) η επεξεργασία του φλοιού των κτιρίων ως αυτοτελούς αισθητικού αντικειμένου παράλληλα με τον χειρισμό των κτιρίων ως μετατροπέων του κλίματος και, τέλος, (στ) η ιδιαιτερότητα και η προσωπική γραφή του αρχιτέκτονα. Θα σας «διηγηθώ» τα ζητήματα αυτά με πολύ σύντομο τρόπο μέσα από παραδείγματα, ανοίγοντας απλώς τη συζήτηση και όχι δίνοντας τελεσίδικες απαντήσεις. 3.1 Πρότυπα διαβίωσης Ας ξεκινήσω με ορισμένα σχόλια για τα πρότυπα διαβίωσης συγκρίνοντας κατ αρχήν δύο χαρακτηριστικά κτίρια σχεδιασμένα από δύο μεγάλες προσωπικότητες της αρχιτεκτονικής του 20 ου αιώνα που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις. Το πρώτο είναι το «σπίτι της μητέρας μου», όπως το αποκαλεί, του Robert Venturi (1925-) [11], ενός από τους πρωτεργάτες αυτού που γενικευτικά έχει αποκληθεί «μεταμοντέρνο» και συγγραφέα σημαντικών βιβλίων όπως το Complexity and Contradiction in Architecture 4 και το Learning from Las Vegas 5. Πρόκειται για ένα απλό κτίσμα με ευρηματικές τοπικές επιλύσεις αλλά και δύσβατα σημεία. Διάχυτη είναι η αίσθηση ότι αυτό που τον απασχολεί είναι η αναίρεση της σαφήνειας και της μονοδιάστατης ερμηνείας του χώρου, χαρακτηριστικών που κυριάρχησαν στο μοντέρνο κίνημα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 60 [12 έως 14]. εικ. 11 _ R. Venturi εικ. 12 _ Το σπίτι της V. Venturi, κατόψεις εικ. 13 _ Το σπίτι της V. Venturi όψη εικ. 14_ Το σπίτι της Vanna Venturi εσωτερικό Στον αντίποδα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι ο Glen Murcutt (1936-), ο Αυστραλός αρχιτέκτονας που τιμήθηκε με το βραβείο Pritzker το Ο Murcutt [15] ορίζει τον χώρο με πολύ απλούς χειρισμούς και με ευρηματικότητα στην επιλογή των υλικών. Στο παράδειγμα που σας δείχνω, το Simpson-Lee House στο Mount Wilson ( ), σχεδιάζει δύο ανεξάρτητες μονάδες οργανωμένες με λογική μονόχωρου που τις διαχωρίζει μια υδάτινη επιφάνεια. Είναι εμφανής η απλοποίηση των οργανωτικών περιορισμών στο εσωτερικό του κτιρίου, ο τονισμός της σχέσης με το ύπαιθρο και το ενδιαφέρον του αρχιτέκτονα για την ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου [16 έως 18]. 4 Complexity and Contradiction in Architecture (1966, 1977), The Museum of Modern Art Press. 5 Learning from Las Vegas (1972, 1977), με τους Denise Scott Brown και Steven Izenour, MIT Press.

7 εικ. 15_ Glen Murcutt εικ. 16_ Simpson-Lee House, γενική άποψη της κυρίως κατοικίας εικ. 19_ Alberto Campo Baeza εικ. 20_ Moliner House, γενική άποψη εικ. 21, 22, 23_ Moliner House, κάτοψη ορόφου, υπογείου, τομή εικ. 17_ Simpson-Lee House, κάτοψη εικ. 18_ Simpson-Lee House, λεπτομέρεια Ο νεότερος (1946-) Alberto Campo Baeza [19], που είχαμε πρόσφατα την ευκαιρία να ακούσουμε στο Μουσείο Μπενάκη, με το Moliner House το λεγόμενο «σπίτι του ποιητή» [20 έως 22] ασκεί αναμφίβολα σημαντική παρέμβαση στη συζήτηση περί του κατά πόσον η αρχιτεκτονική ερμηνεύει ή και επιβάλλει πρότυπα διαβίωσης και το πώς τα πρότυπα αυτά συνδέονται με πρωταρχικά μοντέλα χώρου και κατοίκησης. Έχει περισσότερο ενδιαφέρον η τομή [23] και λιγότερο η κάτοψη αυτού του ιδιόμορφου και σκοπίμως απομονωμένου από το περιβάλλον του σπιτιού [24 έως 26]. Η τομή αυτή δείχνει τον τρόπο με τον οποίο ο Baeza διαμερισματοποιεί αυτές που εννοεί ως κύριες πλευρές της ζωής του ενοίκου. Ας «ακούσουμε» τον ίδιο τον Baeza: «...Σχεδιάσαμε ένα σπίτι για έναν ποιητή, ένα σπίτι για να ονειρεύεσαι, να ζεις και να πεθαίνεις. Ένα σπίτι στο οποίο να διαβάζεις, να γράφεις και να σκέφτεσαι. Υψώσαμε τοίχους εικ. 24_ Moliner House, το ισόγειο 107

8 ώστε να δημιουργήσουμε ένα κουτί ανοικτό στον ουρανό, [...] με τοίχους και δάπεδο από μπετόν. Δημιουργήσαμε ένα εσωτερικό κόσμο. Σκάψαμε μέσα στη γη για να φυτέψουμε δένδρα με πλατύ φύλλωμα. Και στο κέντρο, έτσι ώστε να φαίνεται ότι αιωρείται, δημιουργήσαμε ένα κουτί πλημμυρισμένο από το διάχυτο φως του βορρά. Δημιουργήθηκαν τρία επίπεδα: το ανώτερο για να ονειρεύεσαι, το επίπεδο του κήπου για να ζεις και το βαθύτερο επίπεδο για να κοιμάσαι. Για να ονειρεύεσαι, δημιουργήσαμε ένα νέφος στο υψηλότερο σημείο: μια βιβλιοθήκη κατασκευασμένη με ψηλούς τοίχους και ανοίγματα με μεγάλα διαφώτιστα υαλοστάσια που διαχέουν το βόρειο φως, για διάβασμα και γράψιμο, για σκέψη και αίσθηση. Για να ζεις, δημιουργήσαμε τον κήπο με το νότιο ηλιακό φως: ένα χώρο που είναι στο σύνολό του κήπος, με διάφανους τοίχους που ενώνουν το εσωτερικό με το εξωτερικό. Και για να κοιμάσαι, και ίσως να πεθαίνεις, δημιουργήσαμε το κατώτερο επίπεδο, τα υπνοδωμάτια, σαν να είναι μέσα σε σπηλιά...» 6. εικ. 25_Moliner House, η αυλή εικ. 26_ Moliner House, το «νέφος» στον όροφο εικ. 27_Atsushi και Mayumi Kawamoto εικ. 28_Oswald Mathias Ungers εικ. 29_ DAM εικ. 30_Ant House εικ. 31_Ant House, εσωτερικό Οι Atsushi και Mayumi Kawamoto [27], μέλη μιας νέας γενιάς Ιαπώνων αρχιτεκτόνων, επανερμηνεύουν προσεγγίσεις παλαιότερων σημαντικών αρχιτεκτόνων, όπως στην περίπτωσή μας του Oswald Mathias Ungers ( ) [28, 29], και δημιουργούν συνθήκες νέου κελύφους μέσα στο κέλυφος της κατοικίας. Το κάνουν αυτό με έναν εξαιρετικά τολμηρό τρόπο πλησιάζοντας με τις εσωτερικές κατασκευές τα εξωτερικά όρια, τα οποία παραμένουν αυστηρά και διαμορφώνουν ένα καθαρά ορθογωνικό περίγραμμα στην κατοικία. Το κτίριο «ανοίγει» προς τη μία πλευρά του οικοπέδου, παραμένει όμως απομονωμένο, σχεδόν εχθρικό, σε σχέση με τον δρόμο. Μιλάμε εδώ για δύο συγκρουόμενους κόσμους που συνυπάρχουν: το οικείο πρότυπο του διάτρητου εσωτερικού κελύφους με την κεκλιμένη εσωτερική στέγη και το σκληρό εξωτερικό περίγραμμα [30, 31]. Ένας από τους πρωτεργάτες αυτών των προσεγγίσεων 6 Πρόκειται για την περιγραφή του σπιτιού στο site του Baeza (campobaeza. com/moliner-house-2)

9 παραμένει ο γνωστότερός μας Sou Fujimoto [32] με το Ν House [33 έως 35] και άλλα παρεμφερή, αλλά πάντοτε ευρηματικά, κτίρια κατοικιών. Στο N House, o παρατηρητής φτάνει στο άκρο της εμπλοκής. Είναι δύσκολο να αντιληφθεί ποιό είναι το πραγματικό όριο: τί είναι το «εντός» και τι είναι το «εκτός». Δημιουργείται η αίσθηση ότι μια τόσο εμφανής και σύμπλοκη δομή παράγει η ίδια τα πρότυπα διαβίωσης παρά το αντίθετο. Αυτή η σχέση την οποία η γενιά μας θεωρούσε μονοσήμαντη, δηλαδή ότι οι ανάγκες παράγουν τον χώρο, φαίνεται να αντιστρέφεται, θέτοντας αυτομάτως και το ερώτημα πόσο ελαστικοί είναι οι κανόνες της ανθρώπινης διαβίωσης, ώστε να προσαρμόζονται σε αναπάντεχα χωρικά ευρήματα. εικ. 32_ Sou Fujimoto εικ. 33_ N House, τομή εικ. 34_ N House, γενική άποψη εικ. 35_ N House, εσωτερικό Σε αυτήν την πρόχειρη σταχυολόγηση παραδειγμάτων που αφορούν στα πρότυπα διαβίωσης και τη σχέση τους με το κέλυφος, μπορεί να ενταχθεί και ο Rem Koolhaas [36] με ένα από τα γνωστότερα κτίρια του, την κατοικία στο Bordeaux [37 έως 39]. Το κτίριο αυτό έγινε πιο γνωστό εξ αιτίας του τρόπου με τον οποίο ο αρχιτέκτονας έλυσε το πρόβλημα κινητικότητας του ενοίκου του. Αντί να σχεδιάσει ένα οριζόντιο κτίριο, όπου ο ένοικος θα μπορούσε να κινηθεί με αναπηρικό καροτσάκι, ο Koolhaas σχεδίασε μια πλατφόρμα που κινείται εικ. 36_ Rem Koolhaas 109

10 κατακόρυφα και τοποθέτησε στο κέντρο της σύνθεσης, στην εσωτερική αυλή, τη ράμπα κίνησης του αυτοκινήτου [38]. Αντιλαμβάνεται, πάντως, κανείς και αυτό δυστυχώς στην συγκεκριμένη περίπτωση αποδείχθηκε στην πράξη ότι η στόχευση του σχεδιασμού προς συγκεκριμένες ειδικές συνθήκες οδηγεί σε αμηχανία όταν εκλείψουν οι συνθήκες αυτές. Επιβεβαιώνεται έτσι το αμφίδρομο της σχέσης χώρου και προτύπων διαβίωσης: τα πρότυπα καθορίζουν τον χώρο αλλά και, αντίστροφα, ο χώρος διαμορφώνει πρότυπα ζωής. 3.2 Η αντίληψη του συλλογικού χώρου εικ. 37_ Kατοικία στο Bordeaux, παρουσίαση σε φοιτητική εργασία εικ. 38_ Kατοικία στο Bordeaux, κάτοψη εικ. 39_ Kατοικία στο Bordeaux, άποψη από νοτιοδυτικά Το δεύτερο ζήτημα που θα συζητήσουμε ως ένα από τα βασικά ζητήματα που κατά τη γνώμη μου αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι το ζήτημα του συλλογικού χώρου. Εδώ θα καταλήξουμε στον Le Corbusier, ξεκινώντας όμως από τον R. Erskine [40] και το Byker Wall, ένα μεγάλο συγκρότημα 620 κατοικιών στο Newcastle της Μεγάλης Βρετανίας, με δύο όψεις: μια κλειστή χαρακτηριζόμενη από τη γλυπτική της τοιχοποιίας [41] και μιαν εσωτερική ανοικτή [42], σχεδιασμένη μάλιστα σε συνεργασία με τους ίδιους τους κατοίκους. εικ. 40_ Ralph Erskine εικ. 41_ Byker Wall, εξωτερική όψη εικ. 42_ Byker Wall, εσωτερική όψη

11 Σε άλλη κατεύθυνση, σε ό,τι αφορά στο πώς ο αρχιτέκτονας αντιλαμβάνεται τον δημόσιο χώρο της κατοικίας, ήταν ο Aldo Rossi [43], όταν σχεδίαζε στο Βερολίνο, στο πλαίσιο της IBA, το συγκρότημα στο Quartier Schützenstrasse [44]. Δημιούργησε εκεί ένα «κολάζ» εικόνων και αρχετύπων σε ό,τι αφορά τόσο τις όψεις όσο και τους εσωτερικούς δημόσιους χώρους [45] επενδύοντας στη γεωμετρία και τις ιστορικές αναφορές και φτάνοντας στο σημείο να αναπαραγάγει στοιχεία από την όψη του Palazzo Farnese της Ρώμης (A. Sangallo, Michelangelo κ.ά) [46, 47]. εικ. 43_ Aldo Rossi εικ. 44_ Quartier Schützenstrasse, γενική άποψη εικ. 45_ Quartier Schützenstrasse, εσωτερική αυλή εικ. 46_ Quartier Schützenstrasse, τμήμα όψης εικ. 47_ Palazzo Farnese, Ρώμη Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα συλλογικού χώρου σε ένα συγκρότημα κατοικιών είναι το Μουσείο Δεινοσαύρων, ολόκληρο κάτω από τη στάθμη του εδάφους, σε μια μικρή πλατεία την Plaza de Domingo Gascón, στο Teruel της Ισπανίας [48], έργο των Mi5 Arquitectos [49] που ολοκληρώθηκε το Είναι μια περίπτωση, όπου ένας ελεύθερος δημόσιος χώρος δεν παραμένει απλώς κενός με κάποιες διαμορφώσεις αλλά αποκτά μια νέα χρήση ευρύτερης σημασίας, παράγοντας λειτουργική και αισθητική υπεραξία για τις περιβάλλουσες κατοικίες. εικ. 48_ Plaza de Domingo Gascón εικ. 49_ Mi5 Arquitectos Συγγενές είναι και το ζήτημα του ημι-δημόσιου υπαίθριου χώρου κάθε κατοικίας. Θα σας δείξω δύο αρκετά συγγενή παραδείγματα διαχείρισης τέτοιων χώρων. Ο R. Salmona [50] ήταν ίσως ο γνωστότερος Κολομβιανός αρχιτέκτονας, εργαζόμενος κυρίως στην Μπογκοτά, σε έναν δύσκολο χώρο με ισχυρό τοπικό χαρακτήρα. Σε αυτήν την τοπικότητα, φαίνεται να ήταν προσηλωμένος ο Salmona στις μορφές, στην επιλογή των υλικών και στις οικοδομικές λεπτομέρειες. Η εκφορική, εν είδει καταρράκτη, θα έλεγα, διάταξη ενός μέρους τουλάχιστον των εξωστών στα πολυώροφα κτίρια κατοικιών που σχεδίασε ο Salmona [51, 52], είναι μια διάταξη διαφορετική από τον «ξερό» τρόπο που έχουμε συνηθίσει να σχεδιάζουμε τους εξώστες τους οποίους και εμείς, όπως οι Κολομβιανοί, τους έχουμε ιδιαίτερη ανάγκη όταν, συνήθως, τους τοποθετούμε τον έναν πάνω στον άλλο. εικ. 50_ Rogelio Salmona εικ. 51_ Πολυκατοικίες στην Μπογκοτά εικ. 52_ Πολυκατοικίες στην Μπογκοτά, λεπτομέρεια εξωστών 111

12 Ένα άλλο παράδειγμα σχετικό με το ίδιο ζήτημα αφορά στους BIG και το «τρομερό παιδί» τους, τον Bjarke Ingels [53], που μας έχουν καταπλήξει τα τελευταία χρόνια με επάλληλες βραβεύσεις σε διεθνείς διαγωνισμούς, με την ευρηματικότητά τους στην οργάνωση των σχεδίων αλλά και την επεξηγηματική δεινότητα του Ingels. Το παράδειγμα που σας παρουσιάζω το συγκρότημα The Mountain στην Κοπεγχάγη [54 έως 57] είναι πολύ ενδιαφέρον ως ιδέα, κυρίως σε ό,τι αφορά στην επάλληλη διάταξη των εξωστών, στην αίσθηση συλλογικότητας αλλά και ταυτόχρονα στην έμφαση στην ατομικότητα της καθεμιάς από τις 80 κατοικίες και τέλος στον ευρηματικό αλλά και δαπανηρό σε επιφάνεια τρόπο με τον οποίο οργανώνεται το άθροισμα των ατομικών χώρων στάθμευσης. Το συγκρότημα αυτό είναι ένα δείγμα του πώς μπορεί η παραγωγή συλλογικής κατοικίας να διατηρήσει την αυτοτέλεια των μονάδων της, αρκεί βεβαίως να το επιτρέπουν τα οικονομικά στοιχεία του έργου και οι οικοδομικοί κανονισμοί. εικ. 53_ Bjarke Ingels εικ. 54_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, γενική άποψη εικ. 55_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, οι επάλληλοι εξώστες εικ. 56_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, ο χώρος στάθμευσης και η εικόνα του Everest εικ. 57_ Τhe Mountain, Κοπεγχάγη, λεπτομέρεια εξώστη εικ. 58_ Winy Maas, MVRDV εικ. 59_ Celosia Τέλος, μια ειδική κατηγορία αποτελούν οι μικρής κλίμακας παρεμβαλλόμενοι δημόσιοι χώροι σε συγκροτήματα κατοικιών, όπως στα κτίρια του Winy Maas και των MVRDV. [58]. Οι MVRDV είναι ευρηματικοί σε πολλές σχεδιαστικές αποφάσεις τους, κυρίως όμως μας ενδιαφέρει εδώ αυτό που θα ονομάζαμε «υπερυψωμένο δημόσιο χώρο». Τα δύο κτίρια που σας δείχνω είναι το Celosia [59, 60] και το Mirador [61, 62] στη Μαδρίτη. Είναι αξιοσημείωτοι οι δημόσιοι χώροι που παράγονται με τη «διάτρηση» της κτιριακής μάζας, όπως και με τη συνολική περιμετρική διάταξη που παράγει έναν μεγάλο εσωτερικό χώρο, ιδιαίτερα στο Celosia. Δεν είναι, ωστόσο, βέβαιο ότι, με το ύψος που έχει η περιβάλλουσα

13 μάζα, οι δημόσιοι αυτοί χώροι μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά. Αντίστοιχα, δεν είμαι βέβαιος ότι αυτή η μεγάλων διαστάσεων «οπή» στο κέντρο της ορθογωνικής κτιριακής μάζας του Mirador μπορεί να υποκαταστήσει αυτό που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε δημόσιο χώρο, ούτε είμαι βέβαιος ότι έχει τις απαραίτητες ιδιότητές του. Βεβαίως, οι MVRDV δεν είναι οι πρώτοι που επιχειρούν να παραγάγουν δημόσιο χώρο με τη διάτρηση ορθογωνικών μαζών. Ας θυμηθούμε, λόγου χάρη, τους κατά 20 τουλάχιστον χρόνια προγενέστερους Arquitectonica και το Atlantis στο Miami [63], με την διάσημη τότε οπή με τον φοίνικα [64]. Πρέπει, κλείνοντας την ενότητα αυτή να σημειώσουμε ότι βασικά ζητήματα, που αφορούν στον συλλογικό χώρο και στον τρόπο με τον οποίο αυτός σχετίζεται με τις κατοικίες, τα είχε ήδη συλλάβει ο Le Corbusier [65] μισόν αιώνα νωρίτερα, με έργα όπως η Unité d habitation στη Μασσαλία [66], σχεδιασμένη πριν από το 1947 μαζί με τους Κανδύλη και Woods αλλά και με τον ζωγράφο και αρχιτέκτονα N. Afonso. Στο δώμα αυτού του κτιρίου τοποθετήθηκαν κοινόχρηστες εγκαταστάσεις αθλητισμού και συλλογικών χρήσεων, επεξεργασμένες γλυπτικά και συνδυασμένες με τις απαραίτητες εγκαταστάσεις αερισμού [67]. Σήμερα, το δημοφιλές αυτό συγκρότημα περιέχει και άλλες δημόσιες χρήσεις στο εσωτεεικ. 60_ Celosia, εσωτερικός δημόσιος χώρος εικ. 61_ Mirador εικ. 62_ Mirador, λεπτομέρεια εικ. 63_ Arquitectonica, Atlantis εικ. 64_ Atlantis, λεπτομέρεια 113

14 ρικό του, ενώ οι εγκαταστάσεις του δώματος έχουν πλειστάκις στεγάσει θεατρικές παραστάσεις. Με την Unité, βοηθούσης και της φήμης των εμπνευστών της, δημιουργήθηκε ένα ισχυρό προηγούμενο για τις πολλές μεταγενέστερες απόπειρες ενσωμάτωσης συλλογικών χώρων στα συγκροτήματα κατοικιών. εικ. 65_ Le Corbusier εικ. 66_ Unité d habitation, Μασσαλία εικ. 67_ Unité d habitation, διαμόρφωση δώματος 3.3 Η αξία του πλεονάζοντος Το τρίτο από τα βασικά θέματα που κατά τη γνώμη μου αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι όπως σας ανέφερα και προηγουμένως ο χειρισμός του απαραίτητου «πλεονάζοντος» (redundant). Το πλεονάζον, τονίζω ξανά, δεν έχει σχέση με χαλαρότητα της σύνθεσης ή με σπατάλη χώρου αλλά με το στοιχείο της άνεσης στο χώρο. Ας ξεκινήσουμε με έναν ιδιαίτερα μαχητικό αρχιτέκτονα, τον Jørn Utzon [68], γνωστόν κυρίως για την Όπερα του Sydney. Θα σας δείξω εδώ μια κατοικία του στη Majorca. Δεν με απασχολεί τόσο το προφανές πλεονάζον στην κάτοψη αυτής της μεγάλης σε μέγεθος κατοικίας [69]. Αυτό που κυρίως εκτιμώ σε αυτό το κτίριο είναι ο χειρισμός του ύψους και το πλεονάζον του όγκου του, όπως και ο τρόπος με τον οποίο η τρίτη διάσταση αξιοποιεί το φως που εικ. 68_ Jørn Utzon εικ. 69_ Κατοικία στην Majorca, κάτοψη

15 εισέρχεται στους χώρους με μη αναμενόμενους τρόπους, διαφορετικούς κάθε ώρα της ημέρας, μετατρέποντας το κτίριο σε ένα είδος ηλιακού ρολογιού [70]. εικ. 70_ Κατοικία στη Majorca, λεπτομέρεια εσωτερικό της κτιριακής μάζας, ο αρχιτεκτονικός περίπατος και μια σειρά από άλλα ευρήματα κάνουν την ερώτηση «τι χρησιμεύει αυτός ο χώρος;» να μοιάζει μάλλον ανόητη [78, 79]. Στα κτίρια αυτά φαίνονται η ιστορική ιδιομορφία και η διαχρονικότητα της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier. Μια σειρά από ζητήματα ακόμη και της μετά τον μοντερνισμό αρχιτεκτονικής γλώσσας, όπως η αμφισημία ή οι συγκαλυμμένες εσωτερικές σχέσεις των επιμέρους στοιχείων, φαίνεται να τίθενται από τον Le Corbusier, αν και ακόμη εκτός κανόνων και επισήμων μανιφέστων, που θα έρθουν αρκετά αργότερα. εικ. 71_ O Le Corbusier με μοντέλο της Βίλας Savoye εικ. 72_ Villa Savoye, κατόψεις Ας ξαναγυρίσουμε στον Le Corbusier, και στην ευρηματικότητά του σε ό,τι αφορά στο ζήτημα που μας απασχολεί. Στη βίλα Savoye [71], σχεδιασμένη από τον Le Corbusier και τον εξάδελφό του Pierre Jeanneret και κτισμένη μεταξύ 1928 και 1931, μας ενδιαφέρει ο «αρχιτεκτονικός περίπατος» (promenade architecturale 7 ) που δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που μόλις ονομάσαμε πλεονάζον [72 έως 74]. Ίσως, το πιο χαρακτηριστικό κτίριο του Le Corbusier, όπου εμφανίζονται οι αρετές του πλεονάζοντος, είναι ένα λιγότερο γνωστό έργο του, το μόνο που έχει σχεδιάσει στη Νότια Αμερική και το οποίο δεν επισκέφθηκε ποτέ: η κατοικία Curutchet στη La Plata της Αργεντινής ( ) [75, 76]. Τόσο στις κατόψεις του κτιρίου [77] όσο και στις εικόνες, η λογική του πλεονάζοντος κυριαρχεί: η διείσδυση του υπαίθριου χώρου στο 7 Ειδικά για το θέμα αυτό, βλ. μεταξύ άλλων και το Flora Samuel (2010), Le Corbusier and the Architectural Promenade, Birkhäuser. εικ. 73_ Villa Savoye, γενική άποψη εικ. 74_ Villa Savoye, εσωτερική αυλή 115

16 εικ. 75_ Κατοικία Curutchet εικ. 76_ Κατοικία Curutchet, κατόψεις εικ. 77_ O Le Corbusier με μοντέλο της κατοικίας Curutchet εικ. 78_ Κατοικία Curutchet, εσωτερική ράμπα εικ. 79_ Κατοικία Curutchet, εσωτερική αυλή

17 3.4 Η σχέση με το έδαφος Το τέταρτο από τα θέματα που αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι η σχέση με το έδαφος. Είναι ένα ζήτημα που στις μέρες μας έχει αποκτήσει νέο ενδιαφέρον, κυρίως λόγω της σύνδεσής του με την ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου και της τάσης ορισμένων αρχιτεκτόνων να ερμηνεύουν αυτή τη σχέση ως ένταξη του κτιρίου στο έδαφος, οπότε το αρχιτεκτόνημα φαίνεται να ζητεί και την προστασία του εδάφους. Έχοντας σχεδιάσει κτίρια μέσα ή δίπλα στο έδαφος, θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι έχω αισθανθεί αυτό το είδος ενεργειακού αλλά και μορφολογικού καταφυγίου που προσφέρει η ένταξη στο έδαφος, όπως έχω συνειδητοποιήσει και τους κινδύνους που συνεπάγεται. Έχω κάνει το πείραμα αυτό σε δημόσια κτίρια και αναρωτιόμουν πάντοτε τι θα σήμαινε ένας τέτοιος χειρισμός στην κατοικία. Θα σας δείξω μια τέτοια εμπειρία μου προς το τέλος αυτής της παρουσίασης. Θα ξεκινήσω, εν είδει συμβολικής επικεφαλίδας, τη συζήτηση για το ζήτημα της σχέσης με το έδαφος από ένα κτίριο που δεν είναι, βέβαια, υπόγειο αλλά «συνομιλεί» αριστοτεχνικά, και θα έλεγε κανείς και μαχητικά, τόσο με το έδαφος όσο και γενικότερα με το τοπίο, καθώς, αντίθετα με τις αρχικές προθέσεις του ιδιοκτήτη του, κατασκευάστηκε πάνω και όχι απέναντι από τους καταρράκτες: πρόκειται για την κατοικία Kaufmann, το επονομαζόμενο Fallingwater house του Frank Lloyd Wright [80 έως 84]. εικ. 80_ Frank Lloyd Wright εικ. 81_ Fallingwater house εικ. 82_ Fallingwater house, κάτοψη ισογείου εικ. 83_ Fallingwater house, κάτοψη πρώτου ορόφου εικ. 84_ Fallingwater house, κάτοψη δευτέρου ορόφου 117

18 Προχωρώντας κατά ένα βήμα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σχέση με το έδαφος μπορεί να ερμηνεύεται και ως ηθελημένη απόσταση από το έδαφος. Παράδειγμα το Farnsworth house [85, 86] του Mies van der Rohe, αλλά και σε άλλη συνθετική κατεύθυνση ένα από τα πρώτα και πιο ενδιαφέροντα έργα του Mario Botta [87], η βίλα San Vitale στη λίμνη του Lugano στην Ελβετία [88 έως 90]. Είναι ένα κτίριο που χαρακτηρίζεται από τη γέφυρα της εισόδου και από τη σκόπιμη απομάκρυνση από το έδαφος, σε ένα πρανές όπου μια εξ ίσου αποδεκτή επιλογή θα ήταν η παρακολούθηση της κλίσης του εδάφους και, ενδεχομένως, ακόμη και η βύθιση μέρους του κτιρίου μέσα σε αυτό. εικ. 85_ Mies van der Rohe, Farnsworth house, όψη εικ. 86_ Mies van der Rohe, Farnsworth house, είσοδος εικ. 87_ Mario Botta εικ. 88_ Βίλα San Vitale, γενική άποψη εικ. 89_ Βίλα San Vitale, τομή εικ. 90_ Βίλα San Vitale, κατόψεις Αρχιτέκτονες του πρώτου από τα τρία παραδείγματα πλήρους ένταξης της κατοικίας στο έδαφος, που θα σχολιάσουμε στη συνέχεια, είναι η ομάδα Future Systems με τον αείμνηστο Jan Kaplický [91] και την Amanda Levete. Η ομάδα των Future Systems έγινε γνωστή στο ευρύ κοινό κυρίως από το πολυκατάστημα Selfridges στο εμπορικό κέντρο του Bull Ring στο Birmingham.

19 Σε ό,τι αφορά στη σχέση με τη γη, ενδιαφέρον είναι ένα μικρό έργο τους, ένα καμπυλόμορφο κτίριο κατοικίας στην Ουαλία, προστατευμένο στις τρεις πλευρές από το έδαφος και ανοικτό προς τη θέα στην τέταρτη πλευρά [92 έως 94]. εικ. 91_ Jan Kaplický εικ. 92_ Κατοικία στην Ουαλία, τον χειμώνα εικ. 93_ Κατοικία στην Ουαλία, κάτοψη εικ. 94_ Κατοικία στην Ουαλία, γενική άποψη Την ίδια λογική αλλά σε ορθογωνικό σύστημα, ακολουθεί και η κατοικία Villa One του Dominique Perrault [95] στη Βρετάνη, σε άλλο όμως μέγεθος με ανάπτυγμα όψης περίπου 50 μέτρα [96 έως 99]. Η κατοικία αυτή, που προοριζόταν για την οικογένεια του Perrault, ανατρέπει σε ένα βαθμό τη συνήθη τυπολογία της κατοικίας: 6 υπνοδωμάτια μαζί με την κουζίνα και τους βοηθητικούς χώρους εντάσσονται σε ένα εσωτερικό container και απλοποιούν σημαντικά τις κινήσεις. Η ανατροπή αυτή υποστηρίζεται από το μεγάλο μέγεθος του κτίσματος, το οποίο όμως, εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα ευγενές σε ό,τι αφορά στην ένταξη στο τοπίο. εικ. 95_ Dominique Perrault εικ. 96_ Villa One στη Βρετάνη εικ. 97_ Villa One, κάτοψη και όψη εικ. 98_ Villa One, εσωτερικό εικ. 99_ Villa One, εσωτερικό

20 Το τρίτο παράδειγμα αφορά στο κτίριο που έχει σχεδιάσει ο Κορεάτης Byoung Soo Cho [100] το οποίο βρίσκεται στο άκρο του φάσματος της σχέσης με το έδαφος: αναπτύσσεται στο σύνολό του κάτω από την επιφάνεια του εδάφους με τη μεσολάβηση όμως ενός ευμεγέθους αύλειου χώρου [101]. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η υπόγεια αυλή του κτιρίου μπορεί να μετατρέπεται και σε χώρο εκδηλώσεων [102], αποδεικνύοντας ότι ένα περίκλειστο αίθριο ενός πλήρως υπόγειου κτιρίου έχει χαρακτηριστικά όχι πολύ διαφορετικά από εκείνα ενός αιθρίου σε ένα ισόγειο κτίριο. εικ. 100_ Byoung Soo Cho εικ. 101_ Κατοικία στη Ν. Κορέα εικ. 102_ Κατοικία στη Ν. Κορέα, αυλή 3.5 Η επεξεργασία του φλοιού Το επόμενο από τα θέματα που αφορούν στην κατοικία και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της είναι η επεξεργασία του φλοιού σε όλες της τις εκδοχές: από τον μη φλοιό, δηλαδή την απόλυτη διαφάνεια, μέχρι τα σύμπλοκα συστήματα προστασίας της εξωτερικής επιφάνειας του κτιρίου, που έχουν αναπτυχθεί και έχουν ευρεία διάδοση στις μέρες μας. Υποψιάζομαι, χωρίς να θέλω να περιπέσω σε μιαν ερασιτεχνική ψυχαναλυτική περιγραφή προθέσεων, ότι το ζήτημα του φλοιού και των σχετικών υπερβολών σε ό,τι αφορά στα «ενδύματα» των κτιρίων εμπλέκεται άμεσα με το ζήτημα της γλυπτικής της αρχιτεκτονικής μορφής, ή καλύτερα με την τάση αποφυγής της γλυπτικής επεξεργασίας των αρχιτεκτονημάτων, ιδίως σε ό,τι αφορά στην οργάνωση των ανοιγμάτων και τη σχέση πλήρους και κενού. Ας αρχίσουμε τη συζήτηση για το ζήτημα της επεξεργασίας του φλοιού από μια κορυφαία αρχιτεκτονική προσωπικότητα του 20 ου αιώνα, τον Philip Johnson [103]. Στο ευρύ παγκόσμιο κοινό ο Johnson έγινε περισσότερο γνωστός από ένα αμφιλεγόμενο κτίριό του, τον παλλαντιανού ύφους ουρανοξύστη της AT&T στη Νέα Υόρκη. Το πιο πρωτοποριακό κτίριό του, πάντως, είναι το Glass House στη New Canaan του Connecticut [104, 105], ένα εντελώς διάφανο σπίτι σε έναν μεγάλο οικοπεδικό χώρο, σχεδιασμένο το 1949 μαζί με τον David Whitney και προοριζόμενο για κατοικία του ίδιου του Johnson. Το Glass Ηouse, επηρεασμένο από το Farnsworth Ηouse του εικ. 103_ Philip Johnson απέναντι σελίδα (πάνω): εικ. 104_ Glass house εικ. 105_ Glass house, εσωτερικό

21 Mies, αποτελεί ένα πρότυπο ελάχιστου διαφανούς φλοιού, εν πολλοίς αιτιολογούμενου από την πυκνότητα του πρασίνου στο τοπίο που το περιβάλλει. Το σύνολο του χώρου αυτού, με συμπληρωματικές κατασκευές εντός του εδάφους, έχει μετατραπεί σε μουσείο, όπως άλλωστε και το ίδιο το Glass Ηouse. Έμμεσος απόγονος του Glass Ηouse αν και με την τεχνολογία του 21 ου αιώνα θα μπορούσε να θεωρηθεί η κατοικία R128 του αρχιτέκτονα και πολιτικού μηχανικού Werner Sobek [106] στη Στουτγάρδη, εν πολλοίς επηρεασμένου από το Mies, όπως φαίνεται κυρίως από μιαν ισόγεια κατοικία του Sobek στην Ulm, τη γνωστή ως D10 [107]. Η κατοικία R128 είναι ένα απολύτως διάφανο τετραώροφο κυβικό κτίριο [108 έως 110], με τριπλούς υαλοπίνακες, ηλιακά πανέλα, εκμετάλλευση της γεωθερμίας και άλλες διατάξεις, που παρά τη διαφάνειά του, εξασφαλίζουν ενεργειακή αυτονομία και αποδεκτές συνθήκες άνεσης στο εσωτερικό του. Η περίπτωση της κατοικίας R128 του Sobek και η απλουστευτική, μερικές φορές, κριτική απέναντί της αποδεικνύουν, αφενός, πόσο σημαντικό είναι να έχει κανείς πλήρη γνώση και ενδεχομένως εμπειρία της διαβίωσης σε ένα κτίριο προτού αρθρώσει επικριτικό λόγο και, αφετέρου, πόσο ενδιαφέρον υλικό είναι το γυαλί και πόσο άδικη είναι η συλλήβδην καταδίκη του. εικ. 106_ W. Sobek εικ. 107_ Κατοικία D10 στην Ulm εικ. 108_ Κατοικία R128 στη Στουτγκάρδη εικ. 109_ Κατοικία στη Στουτγκάρδη, τομή εικ. 110_ Κατοικία στη Στουτγκάρδη, εσωτερικό. 121

22 Το άλλο μέρος της συζήτησης για τους φλοιούς αφορά στη μεγάλη οικογένεια των συστημάτων και επιφανειών προστασίας και κατ αρχήν τις περσίδες. Όπως ήδη σημειώσαμε, τα διαφράγματα αυτά έχουν δημιουργήσει ένα νέο πεδίο για την αισθητική της αρχιτεκτονικής αλλά, ταυτόχρονα, έχουν υποβαθμίσει σε έναν βαθμό και τις γλυπτικές «υποχρεώσεις» του αρχιτέκτονα όταν σχεδιάζει το πλήρες και το κενό. Με απλά λόγια, πολλές φορές σχεδιάζουμε «ό,τι μας κατέβει» και μετά παίρνουμε ένα ωραίο ρούχο και επενδύουμε αυτό που σχεδιάσαμε, ασχολούμενοι με την αισθητική όχι του κτιρίου αλλά αυτού του ρούχου, υπό το πρόσχημα μάλιστα και του ενεργειακού σχεδιασμού. Για να σας θυμίσω, πάντως, ότι οι περσίδες δεν εφευρέθηκαν εφέτος ή έστω τα τελευταία 20 χρόνια σας δείχνω ένα πρώιμο έργο του Paul Rudolf [111], ενός αρχιτέκτονα που έγινε γνωστός περισσότερο για την μπρουταλιστική του προσέγγιση στην αρχιτεκτονική του μπετόν, με κορύφωση ίσως το κτίριο της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Yale. Ο Rudolph είναι λιγότερο γνωστός για τα πρώτα του ραδινά έργα, όπως το Cocoon House του 1949, το οποίο σας δείχνω και το οποίο σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τον Ralph Twitchell [112, 113]. Από τα πιο σύγχρονα έργα, ενδιαφέρον έχει η κατοικία Kern στο Lochau στην Αυστρία, της ομάδας Baumschlager και Eberle [114], ένα προκατασκευασμένο κτίσμα απολύτως καλυμμένο με περσίδες, το οποίο στήθηκε στο οικόπεδό του σε μιαν εβδομάδα το Οι μεταβλητής κλίσης ξύλινες περσίδες επιτρέπουν τη θέα προς τη λίμνη, εμποδίζουν τον ήλιο και παράγουν μιαν απλή γεωμετρική μορφή απολύτως διαφοροποιημένη από εκείνη των τα χαρακτηριστικών κτιρίων της περιοχής με τις οξυγώνιες στέγες [115 έως 117]. εικ. 111_ Paul Rudolf εικ. 112_ Cocoon House (Healy Guest House) εικ. 113_ Cocoon House, προοπτική τομή εικ. 115_ Κατοικία Kern εικ. 116_ Κατοικία Kern εικ. 117_ Κατοικία Kern, νυχτερινή άποψη εικ. 114_ Baumschlager και Eberle Ανάλογες ποιότητες, με ίσως εντονότερο το στοιχείο της φιλτραρισμένης θέας, παρατηρούμε και στα κτίρια του αυστραλού Sean Godsell [118], μαθητή του Dennis Lasdun. Ο Godsell απομακρύνεται από τα πρότυπα του Lasdun και τη γλυπτική του μπετόν, σχεδιάζοντας ημιδιάφανα και μεταβλητής όψης κτίρια, όπως το St. Andrews Beach Ηouse [119,

23 120] και το Carter/Tucker house με την κυβική του μορφή και τα μεγάλα ανοιγόμενα σκιάδια [121]. Από την παρουσίαση αυτή δεν θα μπορούσαμε να εξαιρέσουμε και προτάσεις αστικής λειτουργίας των φίλτρων και δημιουργίας πράσινων κατακόρυφων επιφανειών, όπως τα έργα του Eduard François [122], δηλαδή το Eden-Bio στο Παρίσι, για το οποίο ο François υποστηρίζει ότι ένας από τους βασικούς στόχους του σχεδιασμού του, είναι να αφήσει τη φύση να διεισδύσει στον αστικό σχηματισμό [123 έως 125] και το Tower Flower επίσης στο Παρίσι [126], που ολοκληρώθηκε το 2004 με αρχιτέκτονα τοπίου τον Patrick Blanc [127], γνωστό κυρίως από το Caixa Forum της Μαδρίτης των Herzog και de Meuron [128]. εικ. 118_ Sean Godsell εικ. 119_ St. Andrews Beach Ηouse εικ. 120_ St. Andrews Beach Ηouse, λεπτομέρεια εικ. 121_ Carter/ Tucker Ηouse εικ. 122_ Eduard François εικ. 123_ Eden-Bio, Παρίσι εικ. 124_ Eden-Bio εικ. 125_ Eden-Bio εικ. 126_ Tower Flower, Παρίσι εικ. 127_ Patrick Blanc εικ. 128_ Caixa Forum, Μαδρίτη 3.6 Η προσωπική γραφή και η επένδυση στην ιδιαιτερότητα Το τελευταίο από τα ζητήματα που αφορούν στην κατοικία, αλλά όχι μόνον σε αυτήν, και το οποίο θα ήθελα εν συντομία να σχολιάσω πριν σας δείξω ορισμένες από τις κατοικίες που έχουμε σχεδιάσει, είναι το ζήτημα της προσωπικής γραφής και της επένδυσης των αρχιτεκτόνων στην ιδιαιτερότητα του έργου τους. Στην ουσία, πρόκειται για ένα γενικής σημασίας ζήτημα όχι μόνο για την αρχιτεκτονική αλλά και για τις τέχνες γενικότερα: την τάση δηλαδή του δημιουργού προσχεδιασμένη ή αυτόματη να καθιερώσει ένα προσωπικό ύφος και να αναγνωρίζεται μέσα από αυτό. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε εξαρχής ότι η πρόθεση δημιουργίας προσωπικής γραφής δεν είναι στοιχείο προς 123

24 αξιολόγηση, δηλαδή στοιχείο που μπορεί να χαρακτηριστεί καλό ή κακό. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι όλοι οι σημαντικοί αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες έχουν κοινά στοιχεία στη «γλώσσα» που χρησιμοποιούν. Όπως, επίσης, ότι τα στοιχεία αυτά συνδέονται μεταξύ τους σε συνεκτικές οντότητες, οι οποίες μάλιστα μεταβάλλονται στον χρόνο, μέχρι σημείου να αναγνωρίζουμε ευδιάκριτες «εποχές». Μερικές φορές τα κοινά στοιχεία από έργο σε έργο είναι υπερβολικά πολλά και ενίοτε σκοπίμως ακόμη και αν τα έργα διαφέρουν δραματικά ως προς την κλίμακα, το πρόγραμμα ή τον τόπο εγκατάστασής τους. Μερικές φορές τα κοινά στοιχεία από έργο σε έργο είναι ελάχιστα επίσης σκοπίμως ακόμη και αν τα έργα έχουν παρόμοια κλίμακα, πρόγραμμα αλλά και τόπο εγκατάστασης. Ας δούμε επιτροχάδην μερικές περιπτώσεις με αντικείμενο την κατοικία. Μια περίπτωση που έχει ενδιαφέρον για τη μετάλλαξη όλων αυτών των εκδοχών μιας προσωπικής γραφής αλλά και για το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο αυτή στηρίζεται είναι εκείνη του θεωρητικού και αρχιτέκτονα Peter Eisenman [129]. Ο Eisenman επεχείρησε να δημιουργήσει μια προσωπική θεωρία αλλά και ένα εφαρμοσμένο αρχιτεκτονικό ιδίωμα «μεταγράφοντας» στην αρχιτεκτονική τις «βαθιές δομές» και τους «μετασχηματιστικούς κανόνες» του Noam Chomsky στις περίφημες κατοικίες Ι έως VI [130, 131]. Από τις κατοικίες αυτές κτίστηκαν, μετά το 1969, μόνον οι τέσσερις. Εκτός της πρώτης, που στην πραγματικότητα ήταν ένα μικρό μουσείο παιγνιδιών, οι υπόλοιπες έχουν κατεδαφιστεί ή υποστεί πολλές αλλαγές από τους ιδιοκτήτες τους, αλλαγές οι οποίες έχουν αντιμετωπιστεί με κατανόηση και, σχεδόν, χιούμορ από τον αρχιτέκτονα. Ο Eisenman, πάντως, στα μεταγενέστερα έργα του εγκαταλείπει την αναφορά στον Chomsky, μετατρεπόμενος σε πρωταγωνιστή της λεγόμενης αποδόμησης, διατηρώντας όμως την σχολιαστική του διάθεση, που φαίνεται να αποτελεί το πραγματικό υπόστρωμα της προσωπικής του γραφής. Χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα δημιουργίας και εμμονής σε προσωπικό ύφος είναι ο Mario Botta, ιδίως στα πρώτα κτίριά του, κυρίως κατοικίες στην ευρύτερη περιοχή του Lugano, όπου είναι εμφανής η εμμονή σε οργανωτικά στοιχεία εικ. 129_ Peter Eisenman εικ. 130_ Κατοικία ΙΙ εικ. 131_ Κατοικία ΙΙΙ εικ. 132_ Mario Botta, Casa Breganzona και αρχές όπως η συμμετρία ή σε υλικά όπως το εμφανές τούβλο ή ο τσιμεντόλιθος [132]. Δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι οι SANAA η Κ. Sejima και ο R. Nishizawa [133] εμμένουν σε μιαν ορατή προσωπική γραφή, όταν κάθε έργο τους χαρακτηρίζεται από ευρηματικότητα και νέα στοιχεία. Η ευρηματικότητά τους φτάνει σε σημείο να αναρωτιέται κανείς πού βρίσκεται αυτό το μεγάλο container των ανανεωτικών ιδεών από το οποίο ανασύρουν φλοιούς, γεωμετρικές διατάξεις, χειρισμούς του φωτός ή ευρύτερης σημασίας οργανωτικές αρχές. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο στις λίγες, άλλωστε, κατοικίες τους όσο κυρίως στα δημόσια κτίριά τους [134 έως 136], όπου η ευρηματικότητα και η επένδυση στην ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης είναι ενίοτε εκθαμβωτική. εικ. 133_ SANAA (Κ. Sejima, R. Nishizawa) εικ. 134_ Rolex Learning Centre εικ. 135_ Zollverein School of Management and Design εικ. 136_ Louvre Lens Museum

25 Μια εύκολη και απλοποιητική απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι ο ίδιος ο κόσμος της διεθνούς αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας συνιστά ένα τέτοιο container 8. Σημασία όμως δεν έχει μόνον η αφετηρία αλλά όπως, κατ εξοχήν, στην περίπτωση των SANAA η δεξιοτεχνική υλοποίηση των ιδεών αυτών. Την διαφοροποίηση από το τοπίο αστικό ή φυσικό επιλέγουν πολλοί σημαντικοί αρχιτέκτονες είτε μέσω της εμμονής σε μια προσωπική γραφή είτε αλλάζοντας δραματικά τις επιλογές τους κάθε φορά. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει εντονότερα στις κατοικίες, όπου η διαφοροποίηση και η επένδυση στην ιδιαιτερότητα είναι ενίοτε και ζητούμενο από το πρόγραμμα του έργου. Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα πλήρους διαφοροποίησης στη μορφή αλλά λειτουργικής ένταξης και αξιοποίησης του δημόσιου χώρου μεταξύ δύο υπαρχουσών κατοικιών είναι η κατοικία στο Landskrona (Σουηδία) [137 έως 140] της ομάδας Elding και Oscarson [ 141] 9 εικ. 137_ Κατοικία στο Landskrona, η περιοχή εικ. 138_ Κατοικία στο Landskrona εικ. 139_ Κατοικία στο Landskrona εικ. 140_ Κατοικία στο Landskrona, εσωτερικό αίθριο εικ. 141_ Elding, Oscarson Στην κατεύθυνση της διαφοροποίησης ιδίως από το αστικό τοπίο, σε ό,τι αφορά σε κτίρια κατοικίας, βρίσκονται και δύο αρχιτέκτονες για τους οποίους ήδη μιλήσαμε, ο A. Campo Baeza και ο Sou Fujimoto. Θα μου επιτρέψετε να παρουσιάσω, με τη βοήθεια του photoshop, δύο σχόλια πάνω 8 Έχουν διατυπωθεί, λόγου χάρη, στο διαδίκτυο διάφορα μάλλον υπερβολικά σχόλια για την καταγωγή της οργανωτικής αρχής των ανοιγμάτων στο Zollverein School of Management and Design. 9 Το παράδειγμα αυτό δεν παρουσιάστηκε στη διάλεξη και προσετέθη κατά την επεξεργασία του κειμένου. 125

26 σε κτίριά τους που ήδη έχουμε παρουσιάσει προηγουμένως. Παρακαλώ να μην εκλάβετε τα σχόλια αυτά ως επικριτικά για τα σπουδαία αρχιτεκτονήματα στα οποία αναφέρονται. Προσπαθώ, απλώς, να δείξω ότι είναι κάπως ασταθές να επενδύει κανείς στην ιδιαιτερότητα, ιδίως αν με την οικοδόμηση αντιγράφων ή ομοιωμάτων τους τα κτίρια αυτά δεν είναι δύσκολο να χάσουν το προνόμιο της μοναδικότητας [142 έως 145]. εικ. 142_ Fujimoto, N Ηouse εικ. 143_ Πολλά Ν Ηouses εικ. 144_ Baeza, Moliner Ηouse εικ. 145_ Πολλά «Μολινεροειδή»

27 4. Προσωπικές εμπειρίες εικ. 146_ Φοιτητική εργασία (Τσακιρίδης, Ψάλτης), οικόπεδο εικ. 147_ Γενικές αρχές Ας περάσουμε τώρα στο τελευταίο μέρος αυτής της παρουσίασης. Πριν σας δείξω μερικές κατοικίες, σχεδιασμένες από το γραφείο μας, ας πάρουμε μια γεύση από μια από τις μάλλον λίγες φορές που ασχολήθηκα με την κατοικία στα περίπου 40 χρόνια διδακτικού μου έργου στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για μια συλλογική κατοικία σε ένα υποθετικό οικόπεδο κοντά στο νέο Δημαρχείο της Θεσσαλονίκης [146]. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα φοιτητικής δουλειάς του 2010 που σας δείχνω σχεδιασμένο από τους τότε φοιτητές αρχιτέκτονες Γ. Τσακιρίδη και Στ. Ψάλτη βασικές επιδιώξεις είναι να προκληθεί η μικρότερη δυνατή όχληση στα γειτονικά κτίρια και να δημιουργηθεί ένας εσωτερικός δημόσιος χώρος [147]. Τα έκαναν αυτά νομίζω με επιτυχία, χρησιμοποιώντας ένα ορθογωνικό γεωμετρικό σύστημα πλήρους και κενού, λύνοντας ταυτόχρονα και τα προβλήματα της σχέσης με το γειτονικό σχολείο, της ηλιοπροστασίας, της θέας αλλά και της ηχητικής προστασίας από τους οδικούς άξονες [148, 149]. εικ. 148 _ Άποψη από ψηλά προς νοτιοδυτικά εικ. 149 _ Ο εσωτερικός δημόσιος χώρος 127

28 Θα ξεκινήσω την παρουσίαση των κατοικιών που σχεδιάστηκαν από το γραφείο μας με τέσσερις θερινές μονοκατοικίες που βρίσκονται στον ίδιο τόπο, στη Βουρβουρού της Σιθωνίας. Οι τρεις πρώτες από αυτές σχεδιάστηκαν πριν από 40 χρόνια περίπου, το , και η τελευταία πρόσφατα, το Θα κλείσω την παρουσίασή μου με δύο αστικές μονοκατοικίες στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης σχεδιασμένες το 1985 και το Παράλληλα, θα σας δείχνω επιτροχάδην και ορισμένα άλλα κτίριά μας, όταν χρειάζεται να εξηγήσω ορισμένες σχεδιαστικές επιλογές και επιρροές. Το 1971 σχεδιάστηκε ένα κτίριο θερινής κατοικίας (κατοικία 1) 10, που ήταν και το πρώτο μου αρχιτεκτονικό έργο, υλοποιώντας μια σχεδόν έμμονη ιδέα τη συμπαγή μάζα πάνω σε λεπτούς μεταλλικούς στύλους [150 έως 156]. Την ιδέα αυτή υλοποιήσαμε για δεύτερη φορά σχεδόν ταυτόχρονα, σε μικρότερη κλίμακα και με αισθητή πλέον την κυριαρχία των επιπέδων, σε μιαν ακόμη κατοικία (κατοικία 2) 11 σε επικλινές αυτή τη φορά οικόπεδο, στον ίδιο οικισμό [157 έως 159]. Πρόκειται για κτίρια με απλή, σχεδόν μονοχωρική, κάτοψη με κεντρικό αίθριο. Και στα δύο η κύρια μάζα της κατοικίας απομακρύνεται από το έδαφος, είτε λόγω της κλίσης του εδάφους, είτε λόγω της πρόθεσης του ιδιοκτήτη για αυξημένη προστασία. εικ. 150_ Κατοικία 1 στη Χαλκιδική, γενική άποψη εικ. 151_ Κατοικία 1, βόρεια όψη εικ. 152_ Κατοικία 1, κάτοψη ορόφου εικ. 153_ Κατοικία 1, κάτοψη ισογείου εικ. 154_ Κατοικία 1, λεπτομέρεια εικ. 155_ Κατοικία 1, λεπτομέρεια εικ. 156_ Κατοικία 1, γενική άποψη από τον βορρά 10 Καλοκαιρινή κατοικία 1 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής - A. Κωτσιόπουλος, στατική μελέτη: I. Τσομπάνογλου, Καλοκαιρινή κατοικία 2 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής - A. Κωτσιόπουλος, στατική μελέτη: I. Τσομπάνογλου, εικ. 157_ Κατοικία 2, στη Χαλκιδική, γενική άποψη από το νότο εικ. 158_ Κατοικία 2, γενική άποψη από τα νοτιοδυτικά εικ. 159_ Κατοικία 2, κάτοψη

29 129

30 Επί τη ευκαιρία, αναφέρομαι εν συντομία και σε τρία άλλα κτίριά μας, σχεδιασμένα πολύ αργότερα, στα οποία είναι εμφανής η ίδια διάθεση απομάκρυνσης από το έδαφος, είτε με τη λογική της γέφυρας ώστε να κινείται κανείς ελεύθερα στο ισόγειο, όπως στις περιπτώσεις του κτιρίου της Alumil 12 [160, 161] και του Πανεπιστημίου Κύπρου 13 [162, 163], είτε γιατί το επέβαλε το σχήμα του αστικού χώρου και η παρουσία ενός υπάρχοντος κτιρίου, όπως στην περίπτωση της νέας πτέρυγας της Φυσικομαθηματικής Σχολής του ΑΠΘ 14 [164 έως 166]. Δεν υπάρχει ιδιαίτερη διάθεση να κατατεθεί κάποια προσωπική γραφή. Υπάρχει, απλώς, σύμπλευση με τις ιδιαιτερότητες και τις απαιτήσεις κάθε περίπτωσης. Ίσως το κυριότερο ενοποιητικό στοιχείο σε όλες αυτές τις κατασκευές είναι η χρήση του μεταλλικού φέροντος οργανισμού και η ύπαρξη ενός διαφορετικού κάθε φορά προστατευτικού φλοιού. εικ. 162_ Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστημίου Κύπρου, γενική κάτοψη εικ. 163_ Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστημίου Κύπρου, προοπτικό εικ. 160_ Κεντρικά γραφεία της Alumil, όψη. εικ. 161_ Κεντρικά γραφεία της Alumil, τομή 12 Νέο συγκρότημα κεντρικών γραφείων της εταιρείας Alumil στη βιομηχανική περιοχή Κιλκίς: Α. Κωτσιόπουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπουλος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), συνεργάτες: Στ. Ζερεφός, Ε. Χαλκιοπούλου, σύμβουλος βιοκλιματικής σχεδίασης: Β. Κουβάκη, στατική μελέτη: Χ. Μπανιωτόπουλος, Ι. Λαβασάς, Π. Ζέρβας, Γ. Νικολαίδης, Η/Μ μελέτη: Γ. Λαγός, Κ. Σαρρόπουλος, Βραβείο Μεσογειακού Διαγωνισμού για κτίρια με προσόψεις αλουμινίου (οργ. UIA, ETEM) 2003, Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστημίου Κύπρου: Χρύσανθος Η. Χρυσάνθου και εικ. 164_ Νέα πτέρυγα Φυσικομαθηματικής Σχολής Α.Π.Θ., διάγραμμα εικ. 165_ Νέα πτέρυγα Φυσικομαθηματικής Σχολής Α.Π.Θ., γενική άποψη εικ. 166_ Νέα πτέρυγα Φυσικομαθηματικής Σχολής Α.Π.Θ., τομή συνεργάτες αρχιτέκτονες, Ηρακλής Παπαχρίστου αρχιτέκτονες, Α. Μ. Κωτσιόπουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπουλος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), Α Βραβείο Διεθνούς Διαγωνισμού 2010, Νέα πτέρυγα της Φυσικομαθηματικής Σχολής του ΑΠΘ: Α. Κωτσιόπουλος, Ν. Αρβανιτοπούλου, Δ. Δακή, Ε. Σπάρτση, Γ. Χορόζογλου, συνεργάτες: Β. Καραλάζος, Γ. Ψωμαδάκης, μελέτη εφαρμογής: Χ. Μπουγαδέλλης και συνεργάτες, συνεργάτις: Μ. Ρίζου, στατική μελέτη: Π. Παναγιωτόπουλος, Α. Αβδελάς, Λ. Μπανιωτόπουλος, E. Μυστακίδης, Ο. Παναγούλη Τ. Τσικνιάς ΑΕΜΤΕ, Α. Καραμάνος, Η/Μ μελέτη: Α. Τσαλαπάτας ΜΑΚΤΕ ΕΠΕ,

31 Η τρίτη κατοικία 15, της ίδιας εποχής (1972) τροποποιήθηκε σε δεύτερη φάση (1985) από τον ίδιο τον αρχικό σχεδιαστή της [167 έως 170]. Είναι ενδιαφέρον και ενδεικτικό των δραματικών αλλαγών που έγιναν στην αρχιτεκτονική από το 1970 και μετά το ότι, όταν έγινε η μετατροπή στην κατοικία αυτή, είχε ήδη μειωθεί το ενδιαφέρον για επιλύσεις όπως αυτές των κτιρίων με τους μεταλλικούς στύλους και είχε καθιερωθεί ήδη μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα που ευνοούσε κάθε γεωμετρική ανησυχία. εικ. 167_ Κατοικία 3 στη Χαλκιδική, αξονομετρικό εικ. 168_ Κατοικία 3, άποψη από το βορρά εικ. 169_ Κατοικία 3, αρχικές κατόψεις 15 Καλοκαιρινή κατοικία 3 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής: A. Κωτσιόπουλος, στατική μελέτη: I. Τσομπάνογλου,

32 Και αυτό λίγα μόλις χρόνια πριν από τα μέσα της δεκαετίας του 90, όταν πλέον επανερχόμαστε με κτίρια όπως η Φυσικομαθηματική ή η Alumil. Μοιάζει σαν να πέρασε μια θύελλα αμφισβήτησης των θεμελιωδών αρχών που διδαχθήκαμε το 60, μια θύελλα σύντομη σε διάρκεια, που δεν έμεινε όμως χωρίς κατάλοιπα, και μάλιστα βαθύτερης σημασίας. Ίσως το σημαντικότερο κατάλοιπό της να είναι ότι η σημερινή επιστροφή στον μοντερνισμό έχει πλέον χαρακτηριστικά στιλιστικού ιδιώματος, δείχνοντας αυξημένο ενδιαφέρον για την εικόνα. Αυτό δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι, γενικότερα, η σήμερα παραγόμενη αρχιτεκτονική είναι υποδεέστερη εκείνης του παρελθόντος. Απλώς, αντανακλά την εποχή της: τα νέα υλικά, τις νέες σχεδιαστικές και αναπαραστατικές δυνατότητες και τις νέες ταχύτητες διάδοσης των εικόνων και των ιδεών. Η θερινή κατοικία που σας δείχνω τελευταία 16, σχεδιάστηκε προσφάτως ως δεύτερο κτίσμα σε γειτνίαση με ένα υπάρχον, το οποίο είχε κατασκευαστεί τη δεκαετία του 70 και το οποίο στη διάρκεια της ζωής του δέχθηκε σειρά επεμβάσεων και προσθηκών που αλλοίωσαν την αρχική μορφή του [171 έως 173]. Στόχος μας ήταν να επαναφέρουμε το υπάρχον κτίσμα στην αρχική του κατάσταση και να προσθέσουμε μια δεύτερη κατοικία δημιουργώντας ένα ενιαίο σύνολο με το ήδη υπάρχον και τον μεταξύ τους αύλειο χώρο. Το νέο κτίσμα κατασκευάστηκε σε μια στάθμη χαμηλότερα από το υπάρχον αξιοποιώντας την ένταξη μέρους των χώρων του στο έδαφος, ενώ το γραμμικό σχήμα του προσδιορίστηκε απολύτως από τους περιορισμούς δόμησης του οικοπέδου. Η κεντρική ιδέα ήταν οι δύο όμοιες ως προς την κάτοψη ενότητες χώρων να προκύψουν από την πτύχωση μια συνεχούς επιφάνειας εμφανούς οπλισμένου σκυροδέματος. Πρέπει να σημειωθεί ότι όλοι οι κύριοι χώροι, που με τον χειρισμό αυτό εντάσσονται μέσα στο έδαφος, φωτίζονται από εικ. 170_ Κατοικία 3, λεπτομέρεια της δυτικής αυλής 16 Καλοκαιρινή κατοικία 4 στη Βουρβουρού Χαλκιδικής: Α. Κωτσιόπουλος και συνεργάτες αρχιτέκτονες (Α. Κωτσιόπουλος, E. Ζουμπουλίδου, Α. Πάνου), συνεργάτιδες: Α. Σκιαδοπούλου, Μ. Τσαρούχη, στατική μελέτη: Ι. Λαβασάς, Π. Ζέρβας, Γ. Νικολαίδης, Μ. Στεφανούρη, Η/Μ μελέτη: Π. Μπούκας, Σ. Σταματιάδης, Κ. Χατζημωυσιάδης,